Biologia
gimnazjum
Agnieszka KRAWCZYK
Józef KRAWCZYK
ćwiczenia terenowe
przewodnik dla nauczycieli
WYDAWNICTWA EDUKACYJNE WIKING
2
© opyright by Wydawnictwo Edukacyjne Wiking II s.j.
Projekt okładki i opracowanie graficzne Andrzej Bogusz
Redakcja techniczna i skład Roman Nowacki
Rysunki komiksowe Piotr Nowacki
Wrocław 2009
Wydanie pierwsze
Korespondencję i zamówienia prosimy kierować pod adresem:
Wydawnictwa Edukacyjne WIKING
54 618 Wrocław, ul. Słonimska 23
tel./fax: [phone]
Infolinia: 0801 358 008
Magazyn wydawnictwa: Wrocław, ul. Karmelkowa 66
Kontakt za pomocą mediów elektronicznych:
e-mail: [e-mail]
Strona internetowa: www.wiking.com.pl
9
Znajomy zza okna...
czyli poznajemy drzewo rosnące w najbliższym otoczeniu szkoły.
Nauczanie biologii w terenie jest nie-
zmiernie proste i bardzo trudne zara-
zem. Bardzo często (szczególnie w przy-
padku dużych miast) wydaje się nam
niemożliwe przeprowadzenie lekcji bio-
logii, gdyż środowisko przyrodnicze jest
tak odkształcone, a najbliższy dogodny
teren znajduje się zupełnie poza możli-
wościami czasowymi jednej lub dwóch
godzin lekcyjnych. Postaramy siÄ™ poka-
zać, w jaki sposób wykorzystać najbliż-
sze otoczenie szkoły do nauczania w te-
renie. Przykładem takiego ćwiczenia
jest poznawanie drzewa, które rośnie
niedaleko szkoły. Tak naprawdę to właściwie jedno drzewo wystarczy, aby przeprowa-
dzić 15 godzin zajęć, o bardzo różnorodnej tematyce. Najważniejsze jest to, aby wzbu-
dzić w uczniach szacunek do przyrody, nauczyć ich patrzeć, słuchać i wykorzystywać
wszystkie zmysły do poznawania i uczenia się biologii. Dobrze przeprowadzone zajęcia
w terenie pozostaną na długo w pamięci uczniów i z całą pewnością pozwolą na zdoby-
cie nowych oraz pogłębienie już zdobytych umiejętności i wiadomości. Całe zadanie
uczniowie mogą wykonać samodzielnie lub w grupach. Możliwe jest także wykony-
wanie pewnych ćwiczeń indywidualnie, a innych grupowo. Metoda zależy od zespołu
klasowego. Decyzję pozostawiamy nauczycielowi, który doskonale zna swoich wycho-
wanków i wie, którą metodę najlepiej zastosować, aby osiągnąć najlepsze efekty.
POTRZEBNE MATERIAA
Y:
" notatnik,
" drewniana tyczka,
" długopis,
" papier milimetrowy,
" ołówek,
" taśma klejąca,
" kredki,
" lupy,
" klucz do oznaczania drzew,
" aparat fotograficzny (w miarÄ™
" taśma miernicza lub centymetr
możliwości)..
krawiecki,
10
POSTęPOWANIE:
NAZWA GATUNKOWA
Za pomocÄ… klucza do oznaczania ro-
ślin należy oznaczyć gatunek obserwo-
wanego drzewa. Najlepiej, jeśli ucznio-
wie mają do dyspozycji różne klucze
i w niezależnych grupach próbują okre-
ślić nazwę rośliny. Nauczyciel powinien
naprowadzać uczniów (w razie proble-
mów) i zwracać uwagę na najbardziej
charakterystyczne cechy, które wskazu-
jÄ… dany gatunek. Po wykonaniu wszyst-
kich zadań przewidzianych w tym ćwi-
czeniu (najlepiej podczas sprawdzania
i omawiania efektów pracy uczniów) na-
leży odczytać głośno dokładny opis ga-
tunku, przygotowany na podstawie literatury naukowej. Ważne jest, aby uczniowie
odczytywali tekst małymi fragmentami i na bieżąco należy wyjaśniać wszystkie nie-
zrozumiałe pojęcia i niejasności. Jeśli fragment odczytywanego opisu dotyczy jednej
z cech badanych przez uczniów, należy wówczas sprawdzić tę część ćwiczenia i wpro-
wadzić ewentualne korekty. W czasie wykonywania całego zadania nauczyciel powi-
nien dbać o to, żeby każdy uczeń zaangażował się w pracę w jak największym stopniu
i włożył jak najwiecej emocji w wykonywanie poszczególnych ćwiczeń.
POMIAR WYSOKOśCI DRZEWA
W trakcie tego ćwiczenia wykorzysta-
my trochÄ™ informacji z geometrii i na-
uczymy się wykonywać pomiary wy-
sokości bez użycia skomplikowanych
przyrządów. Jest kilka sposobów pomia-
ru przybliżonej wysokości drzew.
Wybieramy ucznia, który zna swój
wzrost lub wykorzystujemy drewnia-
ną tyczkę o znanej długości i ustawia-
my przed badanym drzewem. Stajemy
w odległości kilkunastu kroków od drze-
wa. Bierzemy ołówek, linijkę lub prosty
patyk, wyciągamy przed siebie rękę wy-
prostowanÄ… w Å‚okciu i trzymamy jÄ… nie-
11
ruchomo na wysokości ramienia. Przymykamy jedno oko i kciukiem zaznaczamy
na ołówku wysokość ucznia lub tyczki. Następnie liczymy, ile takich odległości można
odłożyć od powierzchni gleby, aż do czubka drzewa. W ten sposób określimy, ile razy
drzewo jest wyższe od ucznia lub tyczki. Otrzymaną liczbę mnożymy przez wzrost
ucznia lub długość tyczki i otrzymujemy przybliżoną wysokość drzewa.
Do innego sposobu określania wysokości drzewa musimy wykorzystać wiadomo-
ści z geometrii dotyczące podobieństw trójkątów. Utrudnieniem tej metody jest to,
że badania musimy przeprowadzać w słoneczny dzień. Stajemy obok drzewa tak, aby
nasz cień i cień drzewa były do siebie równoległe. Powstaną w ten sposób dwa trójką-
ty prostokątne: drzewo i jego cień, to przyprostokątne AB i AC, natomiast linia łączą-
ca koniec cienia z wierzchołkiem drzewa jest przeciwprostokątną BC oraz analogicznie
powstanie trójkąt z naszego ciała i cienia (przyprostokątne A B i A C oraz przeciwpro-
stokątna B C ). Mierzymy taśmą długości obydwu cieni i zakładamy, że znamy swoją
wysokość. Na podstawie ułożonej proporcji wynikającej z podobieństwa trójkątów mo-
żemy obliczyć wysokość drzewa, czyli w naszym wypadku długość przyprostokątnej
AB. Wykorzystujemy tu zasadę, że wysokość drzewa będzie tyle razy większa od wyso-
kości człowieka, ile razy jego cień będzie dłuższy od cienia człowieka.
B
AB: A B = AC: A C
AB= (AC: A C ) x A B
A
C
B
A
C
12
POMIAR PIERśNICY
Pierśnica jest to obwód pnia drzewa na wysokości 130 cm od powierzchni podłoża.
Pomiaru dokonujemy taśmą mierniczą lub centymetrem krawieckim.
POMIAR śREDNICY KORONY
Średnicę korony należy zmierzyć ta-
śmą mierniczą tak, aby środek okręgu
stanowił pień drzewa. Jeśli jest to moż-
liwe, uczniowie mogą narysować okrąg
odzwierciedlający koronę lub zaznaczyć
skrajne punktu, pomiędzy którymi wy-
konany będzie pomiar. Uczniowie wy-
konują rysunek pokroju ogólnego drze-
wa, uwzględniając charakterystyczne
cechy gatunku (kształt korony wysokość
i grubość pnia, rozgałęzienia itp.). Ry-
sunek wklejajÄ… w odpowiednie miejsce
charakterystyki.
OKREśLANIE PRZYPUSZCZALNEGO WIEKU DRZEWA
Drzewa charakteryzują się dość równym tempem wzrostu. Tempo to zależy
od wielu czynników siedliskowych, jak i od właściwości genetycznych danego gatun-
ku lub nawet osobnika. Do czynników siedliskowych należą: czynniki klimatyczne,
żyzność i rodzaj gleby, wpływ współwystępujących roślin i zwierząt. Bardzo trudno
jest zatem określić wiek rosnącego (żyjącego) drzewa. W przypadku terenu wokół
szkoły można dokonać wywiadu z pracownikami szkoły lub poszukać w dokumenta-
cji datę (choćby przybliżony rok), kie-
dy drzewo zostało posadzone. Jedną
z dobrych, dokładnych i łatwych metod
określania wieku ściętych drzew jest
policzenie słojów  przyrostów rocz-
nych drzewa. Niestety, metodę tę moż-
na zastosować jedynie w przypadku
ściętych drzew lub z wykorzystaniem
odpowiedniego świdra dendrologiczne-
go. Jest to metoda niemożliwa do wy-
konania przez uczniów, gdyż jest ona
zbyt ingerujÄ…ca w organizm drzewa
i może być wykonywana tylko przez
specjalistów (dendrologów). Na potrze-
13
by naszego ćwiczenia możemy przyjąć, że drzewo wolnostojące zwiększa swój obwód
o około 2,5 cm rocznie, czyli wiek drzewa jest równy pierśnicy podzielonej przez 2,5
cm. W niektórych opracowaniach naukowych można znalez
ć dokładne informacje
o średnim rocznym przyroście średnicy konkretnych gatunków drzew, można więc
odnalez
ć i zastosować te dane. Przy okazji uczniowie mogą wykazać się umiejętno-
ścią zdobywania informacji, wykorzystując do tego bibliotekę i Internet.
wiek drzewa wolnostojącego w latach = pierśnica w cm: 2,5 cm
OKREśLANIE BARWY I FAKTURY KORY
Określanie barwy kory jest czasami bardzo problematyczne, gdyż trudno jedno-
znacznie stwierdzić i nazwać widziany kolor. Dlatego należy tu dokonać opisu barwy
używając kilku wyrazów, a przy tym uwzględnić, czy kora jest pokryta glonami, któ-
re mogą zmieniać jej barwę. Przy tej okazji należy przypomnieć wiadomości dotyczące
tkanek okrywających i poprosić uczniów o uzasadnienie, dlaczego drzewo wytwarza
wtórną tkankę okrywającą (korek). Możemy wykonać również odcisk kory, przykleja-
jąc do pnia mocną kartkę papieru i pocierając po papierze kredką świecową. Najlepszy
fragment odcisku wycinamy i wklejamy w odpowiednie miejsce charakterystyki na-
szego drzewa.
OBSERWACJE I POMIARY LIśCI
A) Kształty blaszek liściowych
Do określenia typu liścia
i kształtu blaszki liściowej najle-
piej jest wykorzystać liście znale-
Liść sercowaty Liść jajowaty Liść nerkowaty Liść strzałkowaty
zione pod drzewem i tablice za-
B) Kształty brzegów blaszki liściowej
mieszczone w podręczniku (Ryc.
20.10, str. 195). Uczniowie mogÄ…
także określić typ brzegów blasz-
ki liściowej oraz typ ulistnienia pę-
Ząbkowany Karbowany Całobrzegi Piłkowany
dów. Przy okazji na obserwowa-
C) Klasyfikacja liści ze względu na ilość i rozmieszczenie blaszek
nych okazach można przypomnieć
budowę i funkcje liścia oraz pod-
kreślić rolę i znaczenie procesu fo-
tosyntezy dla organizmów żywych.
Liść pojedynczy Liść złożony  dłoniasty Liść parzystopierzasty Liść nieparzystopierzasty
Należy zwrócić uwagę, że nie moż-
D) Typy ulistnienia
na zrywać i niszczyć liści, a do ce-
lów naszych badań wykorzystywać
tylko liście leżące pod drzewem lub
dokonywać pomiarów i obserwacji Liście naprzemianległe Liście naprzeciwległe Liście okółkowe
14
na liściach rosnących, bez ich zrywania. Uczniowie powinni narysować liść, a rysunek
wkleić w odpowiednim miejscu charakterystyki drzewa.
Aby określić długość liścia, należy zmierzyć blaszki liściowe kilku liści (minimum 5)
i wyliczyć wartość średnią. Długość pojedynczych liści jest zazwyczaj różna i najlepiej
byłoby zmierzyć około 100 liści, a uzyskane dane opracować statystycznie na lekcjach
matematyki. Można tu mnożyć pomysły w zależności od zespołu klasowego i możliwo-
ści uczniów oraz chęci współpracy nauczycieli innych przedmiotów.
Do określenia powierzchni liścia należy obrysować liść na kartce papieru w kratkę
lub papieru milimetrowego. Następnie należy policzyć liczbę kratek zawartych w ob-
rysie liścia i pomnożyć ją przez powierzchnię kratki (0,25 cm2 w przypadku papieru
w kratkę lub 0,01 cm2 w przypadku papieru milimetrowego). W ten sposób otrzyma-
my powierzchnię blaszki liściowej.
Na podstawie zebranych danych dotyczących liści uczniowie konstruują matema-
tyczne zadanie tekstowe, a następnie dają je sobie nawzajem do rozwiązania.
ORGANY WIąZANE Z ROZMNAżANIEM GENERATYWNYM
W zależności od pory roku uczniowie mogą obserwować kwiaty, owoce i nasiona wystę-
pujÄ…ce na drzewie. Wiele drzew wiatropylnych ma zredukowany okwiat, dlatego bardzo do-
kładnie trzeba omówić nasz konkretny przypadek i pokazać uczniom wszystkie elementy
budujące kwiaty. Do określania typów kwiatostanów, owoców i nasion należy wykorzystać
tablice zawarte w podręczniku (Ryc. 20.16, str. 200; Ryc. 20.17, str. 202; Ryc. 20.18, str.
204). Przy tej okazji można powtórzyć dokładnie budowę tych organów, ich funkcję, różni-
cę w rozmnażaniu generatywnym i wegetatywnym, sposoby rozsiewania nasion itp. Moż-
na skłonić uczniów do wska-
zania sposobu rozmnażania
wegetatywnego tego drzewa.
Jeśli będzie to możliwe,
uczniowie powinni wykonać
rysunki owocu i nasienia,

ale tylko w przypadku, gdy
będą widzieli okazy natural-
ne. Ważne jest, aby nauczyć
wykonywać rysunki z natu-

ry, a nie z podręczników.
OBSERWACJE USZKODZEÅ„ DRZEWA WYWOÅ‚ANYCH CZYNNIKAMI NATURALNYMI
Czynniki naturalne (powódz
, pożar, silny mróz, silny wiatr, pioruny itp.) mogą być
przyczyną licznych uszkodzeń drzew. Nauczyciel powinien zwrócić uwagę na kształt
i symetrię korony. Jeśli rozmieszczenie gałęzi nie jest równomierne, należy się zasta-
15
nowić, co jest tego przyczyną. Najczęściej korony drzew ulegają deformacji z powo-
du wiatrów, wówczas można określić kierunek najczęściej wiejących wiatrów, gdyż
od strony zawietrznej korona jest dobrze ukształtowana, a od strony nawietrznej ob-
serwujemy deformacje korony. W skrajnych warunkach, przy bardzo silnie wiejÄ…cych
wiatrach, od strony nawietrznej gałęzie są całkowicie zniszczone, a korona przybiera
charakterystyczny pokrój zwany chorągiewkowatym. Silnie wiejące wiatry mogą rów-
nież powodować wyginanie i przechylanie pnia oraz uszkodzenia mechaniczne w po-
staci: złamań gałęzi, otarć i uszkodzeń tkanki okrywającej, aż po zupełne złamanie
pnia drzewa. W miejscach uszkodzonych pojawia się wówczas kallus, wtórna tkanka
twórcza, która powoduje zabliz
nianie się ran i otarć.
Specyficzne uszkodzenia powodowane są silnymi mrozami, które powodują pęknię-
cia podłużne pni drzew. Z kolei pożary powodują przede wszystkim uszkodzenia tka-
nek okrywających, warstw tkanek znajdujących się najbliżej powierzchni pni, nadpa-
lanie i całkowite niszczenie gałęzi. Uderzenia piorunów powodują silne uszkodzenia
mechaniczne, czasami pęknięcia całych pni, co często prowadzi do śmierci drzewa.
Uczniowie powinni starannie przyglądnąć się wszelkim uszkodzeniom drzewa
i przy pomocy nauczyciela poklasyfikować i zestawić ilościowo wszystkie zaobserwo-
wane uszkodzenia spowodowane czynnikami naturalnymi.
MIESZKAÅ„CY DRZEWA
Każde drzewo tętni życiem. Daje ono schronienie i żywi wiele organizmów, nale-
żących do różnych grup systematycznych. Pojedynczy dąb może być zamieszkiwany
przez około 300 gatunków owadów oraz bardzo wiele gatunków innych bezkręgow-
ców. Wszystkie one mogą stanowić pokarm licznych ptaków i ssaków zamieszkujących
drzewa lub szukających na nich miejsca odpoczynku, żerowania, schronienia itp.
Uczniowie powinni przede wszyst-
kim poszukiwać różnych śladów byto-
wania zwierząt, a nie zbierać i pozyski-
wać je. Jeśli uda się zaobserwować jakieś
bezkręgowce lub kręgowce, należy im
się dokładnie przyjrzeć, zapisać cechy
charakterystyczne, aby można je było
póz
niej zidentyfikować, a w najlepszym
wypadku wykonać rysunek lub fotogra-
fię. Ćwiczenie to ma także bardzo duży
aspekt moralny. Należy zwrócić szcze-
gólną uwagę na wzbudzanie w uczniach
szacunku dla każdej formy życia, gdyż
każdy żywy organizm spełnia w swym
16
środowisku życia ważną i określoną funkcję. Zniszczenie jednego gatunku bardzo czę-
sto pociąga za sobą wyginięcie kolejnych i może doprowadzić do zniszczenia całego
systemu powiązań troficznych. Brzydki i z pozoru bezużyteczny  robaczek jest często
niezmiernie ważnym ogniwem w całej sieci troficznej. Im większa różnorodność ga-
tunkowa, tym lepiej funkcjonuje dany ekosystem i tym sprawniej krąży w nim mate-
ria. Uczniowie muszą mieć także świadomość, że nie znając poszczególnych gatunków
żywych organizmów, nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy dany organizm jest pospoli-
ty, czy też bardzo rzadki i możemy uśmiercić gatunek prawnie chroniony.
Wśród najczęstszych śladów bytowania zwierząt są: ślady żerowania (zgryzione li-
ście, czasami wyglądające jak wycinanka, zniszczone pędy, gałązki, kwiaty, owoce itp.),
pajęczyny, gniazda, dziuple, nory itp. W zależności od zainteresowania i możliwości
grupy, można się także pokusić o ilościowe zestawienie obserwowanych śladów i wy-
konanie odpowiedniego zaprojektowanego wykresu lub diagramu przedstawiajÄ…cego
wyniki obserwacji.
Na drzewach można zauważyć także: glony, inne rośliny np. półpasożytniczą jemiołę
oraz grzyby  huby, opieńki i porosty. Niektóre z nich (glony i porosty) nie mają nieko-
rzystnego wpływu na drzewo, natomiast pozostałe oddziaływują na nie negatywnie.
LOVE CZYLI śLADY ZWIąZANE Z DZIAłALNOśCIą CZłOWIEKA
Niestety bardzo przykre jest, jak wielu członków naszego społeczeństwa nie zda-
je sobie sprawy z wagi obecności roślin, w tym przede wszystkim drzew, w naszym
najbliższym otoczeniu. Poza niezmiernie ważną funkcją w ekosystemach, dostarczają
one dużych ilości tlenu, przyczyniając się tym do poprawy jakości powietrza. Decydują
w głównej mierze o charakterze krajobrazu. Poza tym zwyczajne, estetyczne względy
powinny skłaniać każdego do refleksji,
zanim postanowi zniszczyć chociażby
jakąś część drzewa. Bardzo wiele ptaków
chroniąc się wśród konarów drzew, daje
przepiękne koncerty, bardzo miłe dla
ucha i jakże odmienne od hałasu ludz-
kiej cywilizacji. Te wszystkie aspekty po-
winny być poruszone i przedyskutowane
z uczniami. Odpowiednie postawienie
pytania lub nakreślenie problemu przez
nauczyciela spowoduje prawdopodob-
nie lawinę wypowiedzi uczniów. Trzeba
tu także koniecznie poprosić o wykona-
nie przez uczniów swoistego  rachunku
17
sumienia przed samym sobÄ…, czy nigdy nie przyczynili siÄ™ do niszczenia drzew? Czy
nigdy nie wyryli w korze drzewa napisów lub nie łamali bezmyślnie gałęzi?
Uczniowie powinni odnotować: obłamane lub obcięte gałęzie, rysy i  rysunki
na korze, ślady po podpaleniu itp. Można się także doszukiwać pozytywnych śladów
działalności człowieka, związanych z pielęgnacją drzewa: podpórki, wzmocnienia,
leczenie blizn i miejsc po odciętych gałęziach pastą lub farbą zabliz
niajÄ…cÄ… rany itp.
Można także dokonać porównania ilościowego pozytywnych i negatywnych śladów
działalności człowieka.
WPÅ‚YW ZANIECZYSZCZEÅ„ POWIETRZA
Zanieczyszczenia środowiska często ujawniają się w zmianach morfologicznych or-
ganów roślin. Na uszkodzenia spowodowane zanieczyszczeniami bardziej narażone
są drzewa iglaste niż drzewa liściaste, gdyż nie zmieniają one sezonowo swego apa-
ratu asymilacyjnego. Morfologia igliwia, stan pędów i gałęzi drzew iglastych jest wy-
godnym i standardowym biowskaz
nikiem w ocenie skażeń atmosferycznych. W śro-
dowisku zanieczyszczonym igły np. sosny posiadają nekrozy (martwice) i obumierają.
W przypadku skażenia środowiska, na blaszkach liściowych drzew liściastych możemy
obserwować nekrozy brzeżne (martwice w postaci brązowych plam na brzegu liścia),
międzyżyłkowe (martwice pomiędzy unerwieniem liści) i punktowe (martwice w po-
staci brązowych kropek), zamieranie krótkopędów i w konsekwencji wczesne opada-
nie uszkodzonych liści. Na liściach możemy, w zależności od rodzaju skażeń, obser-
wować także chlorozy (żółte plamy związane z uszkodzeniami chlorofilu), poparzenia,
pomniejszenia oraz deformacje blaszek liściowych. Często w liściach złożonych obser-
wujemy indukcję dodatkowych listków (np. u robinii akcjowej).
Uczniowie powinni bardzo dokładnie przyglądnąć się odnalezionym uszkodzeniom
liści i ocenić, czy jest to uszkodzenie spowodowane zanieczyszczeniami powietrza, czy
też jest to ślad po żerowaniu owadów. Podobnie jeśli chodzi o chlorozy  czy są to po-
żółknięcia wynikające z zanieczyszczeń, czy też są one fizjologiczne, związane z porą
roku. Do obserwacji najlepiej wykorzystać lupę. Należy obejrzeć przynajmniej kilkana-
ście (lub kilkadziesiąt) liści występujących w różnych miejscach drzewa, ale mniej wię-
cej na tej samej wysokości. Po sklasyfikowaniu rodzajów zanieczyszczeń, należy opra-
cować ilościowo frekwencję poszczególnych uszkodzeń i zaprojektować i przedstawić
wyniki na wykresie.
Wykorzystując skalę porostową zawartą w podręczniku (Ryc. 17.15, str. 160 161)
należy określić stopień zanieczyszczenia i przybliżoną zawartość dwutlenku siarki w po-
wietrzu. Pomoże to lepiej i dokładniej zinterpretować wyniki wcześniejszych badań.
Dużym problemem w wielu środowiskach jest zapylenie. Osadzający się na liściach
pył może być toksyczny lub powodować zatykanie się aparatów szparkowych i zmniej-
szać ilość docierającego do liści światła. Aby zbadać stopień zapylenia, najlepiej przy-
18
kleić na liść taśmę klejącą, a następnie odkleić ją i przykleić do kartki papieru. Następ-
nie można oglądać go pod lupą lub binokularem i określić stopień zapylenia blaszek
liściowych.
MOTYW DRZEWA W SZTUCE
Drzewa są bardzo częstym motywem
w literaturze, poezji, sztuce i muzyce.
Jako pracÄ™ domowÄ… uczniowie mogÄ… wy-
szukać jak najwięcej motywów konkret-
nego gatunku drzewa w różnych dziedzi-
nach sztuki i napisać kilka zdań na ten
temat. Uczniom chętnym i zaintereso-
wanym można zaproponować napisanie
dłuższego eseju na ten temat i popro-
sić nauczycieli języka polskiego, sztuki
i muzyki do współpracy w odpowiednim
ukierunkowaniu i pomocy wychowan-
kom. Osoby chętne mogą także samo-
dzielnie napisać wiersz lub poszukać ob-
rzędów i wierzeń ludowych, w których
występuje badane drzewo.
KORELACJE:
Matematyka, język polski, plastyka, muzyka, geografia.
ZDOBYWANE UMIEJęTNOśCI:
Obserwacji; pracy w grupie; planowania i organizowania pracy; komunikowania siÄ™;
samodzielnego podejmowania decyzji; rozwiązywania problemów w sposób twórczy;
poszukiwania, porządkowania i wykorzystywania informacji z różnych z
ródeł; efek-
tywnego posługiwania się technologiami informacyjnymi; odnoszenia do praktyki
zdobytej wiedzy; tworzenia potrzebnych doświadczeń i nawyków; rozwijania spraw-
ności umysłowej oraz osobistych zainteresowań.
19
CHARAKTERYSTYKA DRZEWA
Nazwa gatunkowa:..............................................................................................................
Wysokość drzewa:...............................................................................................................
Pierśnica:.............................................................................................................................
Åšrednica korony:..................................................................................................................
Przypuszczalny wiek:..........................................................................................................
Barwa i faktura kory:..........................................................................................................
Typ liścia:.............................................................................................................................
Kształt blaszki liściowej:.....................................................................................................
Długość liścia:......................................................................................................................
Powierzchnia liścia:.............................................................................................................
Rodzaj kwiatostanów:.........................................................................................................
Barwa kwiatów:...................................................................................................................
Typ owoców:........................................................................................................................
Typ nasion:..........................................................................................................................
?ðPokrój drzewa:
20
?ðLiść, owoc, nasiono:
?ðOdcisk kory:
?ðUszkodzenia drzewa wywoÅ‚ane czynnikami naturalnymi: