8
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
Dziewczynka
śpiewająca
APARAT MOWY
do lustra,
Jean E. Liotard1
Do naszych uszu dociera każdego dnia gąszcz dz
wię-
ków. Ale człowiek ma niezwykłą umiejętność odróżniania
jednych od drugich, potrafi na przykład skoncentrować
się i słyszeć przebieg tylko jednej rozmowy na korytarzu
pełnym zgiełku. Potrafi też rozpoznać drobne, pojedyncze
dz
więki wypowiadane w długim ciągu innych oraz wśród
szumów, trzasków i zgrzytów. Układ słuchowy człowieka
dobrze reaguje na dz
więki uporządkowane, na przykład
w formie muzyki. Dlatego słuchanie harmonijnej gry na
instrumentach sprawia nam przyjemność.
Tworzywem dz
więków jest powietrze, które drgając,
układa się w fale głosowe. Mowa ludzka również jest prze-
twarzana na takie fale, a następnie rozkodowywana przez
aparat słuchowy odbiorcy w postaci zrozumiałych słów.
1. a) Połóż rękę na środ�ku klatki piersiowej i swobod�nie, powoli wy�ma�
Zadania
wiaj każd�y� z zapisany�ch wy�razów.
kultura pokolenie
dziedzictwo dorobek
b) W jaki sposób wy�powiad�asz słowa: wd�y�chając czy� wy�d�y�chając
powietrze?
c) Zaobserwuj pracę płuc tuż przed� rozpoczęciem mówienia. Zapisz
jed�nozd�aniowy� wniosek.
2. a) Przy�staw d�łoń w 2 3�centy�metrowej od�ległości od� ust. Nie rusza�
jąc jej, wy�mawiaj kilkakrotnie, krótko, każd�ą z głosek oznaczony�ch
zapisany�mi niżej literami.
p k o
t w e
s b a
b) Czy� strumień powietrza od�czuwany� na d�łoni w czasie wy�ma�
wiania poszczególny�ch głosek jest id�enty�czny�, czy� różny�?
1
Jean E. Liotard
c) Sprawd�z
, w jaką część d�łoni ud�erza wy�d�ostające się z ust powie�
 wym. [liotar]
trze. Czy� zawsze trafia w to samo miejsce?
 malarz szwajcarski,
1702 1789.
d�) Sformułuj ustnie wniosek wy�nikający� z tego ćwiczenia.
9
APARAT MOWY
Teoria
Funkcję aparatu głosowego człowieka pełni jego aparat od�d�echowy�.
Działa on pod�obnie jak d�ęty� instrument muzy�czny�. Dwa wielkie
miechy�  płuca  tłoczą powietrze d�o sterczącej ku górze rury�, czy�li
tchawi�cy. Jej zakończeniem jest krtań, która może by�ć otwarta lub
zamknięta przez d�wa płaty� mięśni, zwane wiązad�łami albo struna-
mi� gło�so�wymi�. Drgające wiązad�ła są z
ród�łem lud�zkiego głosu. Po
przepchnięciu się międ�zy� nimi powietrze przed�ostaje się d�o jamy
gardło�wej, a z niej d�o jamy ustnej, czasami również d�o no�so�wej.
Tchawica, krtań, jama gard�łowa, nosowa, a zwłaszcza ustna pełnią
funkcję pud�ła rezonansowego, które  tak jak w instrumentach
 służy� wzmocnieniu d�z
więku.
3. Dokład�nie przeanalizuj ry�sunek przed�stawiający� narząd�y� mowy�,
Zadania
a następnie pokaż, gd�zie masz płuca, tchawicę oraz w który�m
miejscu mieści się krtań.
podniebienie miękkie
podniebienie twarde
jama nosowa
górna warga
górne zęby
górne dziąsła
dolna warga
dolne zęby
dolne dziąsła
przednia
częS
ci
S
rodkowa
języczek
języka
tylna
nagłoS
nia*
krtań
wiązadła głosowe
częS
ci ruchome
*ruchoma chrząstka
Schemat
zamykająca wejS
cie do krtani
częS
ci nieruchome
narządów mowy
w czasie jedzenia i picia
g
j
a
n
t
s
u
a
m
a
j
a
w
o
ł
d
r
a
a
m
a
zełyk
pr
tchawica
10
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
4. Wez
lusterko, otwórz szeroko usta i obejrzy�j swoją jamę ustną.
Które z zaznaczony�ch na ry�sunku narząd�ów mowy� są wid�oczne
w lusterku?
5. Jak sąd�zisz, d�laczego wiązad�ła głosowe nazy�wamy� również  stru�
nami głosowy�mi ?
6. a) Patrząc w lusterko, wy�mów kilkakrotnie głoski oznaczone wy��
mieniony�mi literami.
l, r, t, d, n
b) Wskaż najbard�ziej ruchliwy� narząd� mowy�. Wy�jaśnij, d�laczego
nazwa tego narząd�u jest sy�nonimem wy�razu mowa.
7. a) Ponownie spójrz w lusterko i wy�mów głoski oznaczone zapisa�
ny�mi niżej literami.
u, o, a, i, e, y, w, b, m, dz, t, c, ć, k
b) Wy�bierz spośród� wy�mieniony�ch określeń te, które opisują sposób
poruszania się i układ�ania warg.
wysuwają się do przodu, zbliżają się do dziąseł, wznoszą się do
podniebienia twardego, zaokrąglają się, spłaszczają się, zwierają
się, przylegają do dolnych zębów, przymykają się
8. Osoby� głuchonieme lub nied�osły�szące potrafią czy�tać z ruchu warg.
Spróbuj i ty�. Poproś koleżankę (kolegę), aby� obróciła się (obrócił
się) twarzą d�o ciebie i wy�mówiła (wy�mówił)  bezgłośnie jed�ną
z głosek oznaczony�ch literami: o, a, m, p, r, n, c. Spróbuj od�gad�nąć,
którą z nich wy�mówiła (wy�mówił). Zamieńcie się potem rolami.
Teoria
W jamie gard�łowej i ustnej znajd�ują się:
a) narządy rucho�me  pod�niebienie miękkie (ty�lne), języ�k, szczę�
ka d�olna i wargi;
b) narządy ni�erucho�me  pod�niebienie tward�e (przed�nie), d�ziąsła,
szczęka górna.
Dzięki ruchom narząd�ów powietrze zostaje wprawione w d�rgania,
które przenoszą się w formie fal głosowy�ch i d�ocierają d�o ucha
od�biorcy�. W wy�niku tego procesu sły�szy�my� d�z
więki mowy�.
Artykulacją nazy�wamy� układ� i ruchy� narząd�ów mowy� pod�czas
wy�mawiania d�anej głoski.
11
APARAT MOWY
9. a) Zaznacz na ry�sunku przery�waną linią wszy�stkie d�rogi, który�mi
Zadania
powietrze może wy�d�ostawać się z płuc na zewnątrz. Strzałką wskaż
kierunek tego ruchu.
b) Pod�pisz na schemacie ruchome narząd�y� mowy�.
10. Uzupełnij przy�toczony� fragment książki pt.  Nauka o języ�ku d�la
polonistów właściwy�mi wy�razami.
W powstawaniu dz
więków mowy biorą udział trzy grupy narzą-
dów mowy: płuca wraz z tchawicą, & & & & & & & & & , w której
znajdują się wiązadła głosowe, oraz nasada, czyli jama gardłowa,
nosowa i & & & & & & & & & & . wraz ze znajdującymi się w niej
narządami, tzn. wargami, zębami, dziąsłami, & & & & & & . .
(Danuta Bartol-Jarosińska, Stanisław Dubisz, Jerzy Podracki,
Józef Porayski-Pomsta, Elżbieta Sękowska)
To warto wiedzieć
Słowo artykułować jest często nadużywane w prasie, radiu lub telewizji.
W wielu sytuacjach można je zastąpić innym wyrazem, np.
Prelegenci2 niezbyt jasno artykułują (lepiej: przedstawiają, wyrażają)
swoje poglądy polityczne. Uczniowie zbyt rzadko artykułowali (lepiej: wy-
rażali) swoje życzenia.
Poprawne są zdania: Dzieci najpóz
niej zaczynają artykułować głoski 2
Prelegent  osoba
k, g, ch. Głoska g jest artykułowana przy zsuniętych wiązadłach głosowych. wygłaszająca odczyt
publiczny, wykład.
20
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
SPÓłGłOSKI
1. a) Wy�mów krótko i wy�raz
nie każd�ą głoskę z pierwszego, a następ�
Zadania
nie z d�rugiego szeregu.
a, e, o, i, y, u
b, c, f, g, m, s, t, z
b) Czy� wszy�stkie głoski są czy�sty�mi, pojed�y�nczy�mi d�z
więkami?
Od�powied�z
uzasad�nij.
2. a) Wez
lusterko i patrząc w nie, wy�mów krótko głoskę b, a na�
stępnie głoskę t.
b) Czy� narząd�y� mowy� w czasie wy�mawiania głosek są otwarte,
czy� zwarte albo przy�mknięte? Zwróć uwagę na ruchy� języ�ka oraz
układ� warg.
c) Opisz krótko zachowanie wid�oczny�ch w lusterku narząd�ów
mowy�.
d�) Głośno krzy�knij głoskę b lub t. Oceń efekty�.
Definicja
Przy� znaczny�m zwieraniu się i zbliżaniu narząd�ów mowy� nie
powstają już czy�ste, d�onośne d�z
więki, lecz gorzej sły�szalne
szmery� albo połączenia szmerów i d�z
więków. Głoski takie
nazy�wamy� spółgło�skami�.
3. Wy�pisz wszy�stkie spółgłoski polskiego alfabetu: b, c, ć itd�.
Zadanie
W języ�ku polskim wy�różniamy� spółgłoski tward�e i miękkie.
Spółgło�ski� twarde, np. s, z, n, p, b, sz, ż, cz, dż (sarna, zero, nos,
Teoria
pająk, brak, szum, żaba, czas, dżem), powstają, kied�y� środ�kowa
część języ�ka jest od�d�alona od� pod�niebienia tward�ego.
Spółgło�ski� mi�ękki�e powstają, kied�y� środ�kowa część języ�ka zbliża
się d�o pod�niebienia tward�ego lub go d�oty�ka. W taki sposób są ar�
ty�kułowane spółgłoski: ś, z
, ć, dz
, ń, oznaczane w piśmie na d�wa
sposoby�:
1. ślub, z
ród�ło, ćwikła, dz
więk, słoń;
2. si�ostra, zi�ęba, ci�emno, dzi�eń, ni�ebo.
21
SPÓłGłOSKI
Inne spółgłoski mogą również uzy�skać cechę miękkości, jeżeli ich
głównej arty�kulacji, na przy�kład� wargowej (p, b, m), towarzy�szy�
ruch środ�ka języ�ka ku pod�niebieniu tward�emu. W taki sposób po�
wstają spółgłoski: p , b , m , f , w , l , k , g itd�. Do oznaczania
ich miękkości w piśmie służy� litera i, np.
pi�ana, bi�ały�, fiasko, wi�d�ok, mi�łość, li�pa, ki�erunek, gi�erka.
4. Oto wy�razy� rozpoczy�nające się od� spółgłosek tward�y�ch i miękkich.
Zadania
Uporząd�kuj je w tabelce wed�ług przy�kład�u.
bila, bała, biała list, los, liana
siano, ślimak, sanie dzwon, dziękuję, dz
więk
zero, ziarno, z
rebię miła, mama, miasto
ćma , cena, cień firana, farba, fiolka
pole, pięta, piłka krawiec, kij, kiosk
Spółgłoska na początku wy�razu
tward�a miękka
bała biała, bila
5. a) Przy�jrzy�j się pod�any�m przy�kład�om i powied�z, jakie skutki wy��
wołuje zamiana w ty�ch wy�razach głoski tward�ej na miękką.
nic  nić nos  noś pan  pań kos  koś
b) Jak graficznie została zaznaczona miękkość?
c) Wy�my�śl pod�obną parę wy�razów.
22
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
6. a) W pod�any�ch wy�razach spółgłoski tward�e zostały� zastąpione
Zadania
spółgłoskami miękkimi. Jak zamiana ta wpły�wa na znaczenie
wy�razów?
zęba  zięba sad  siad
cena  cienia badanie  biadanie
b) W jaki sposób została graficznie zaznaczona miękkość?
7. Wy�razy� pase�k i piase�k różnią się ty�lko miękkością pierwszej gło�
ski. Który� schemat przed�stawia arty�kulację spółgłoski p (pase�k),
a który� arty�kulację spółgłoski p (piase�k)? Przeczy�taj w  Teorii
(s. 20), jak zachowuje się języ�k w czasie wy�mawiania spółgłosek
tward�y�ch i miękkich i zapisz pod� każd�y�m schematem głoskę, której
wy�mowę on obrazuje.
Artykulacja głoski & Artykulacja głoski &
8. Zapisz słownie liczebniki, które mają w nazwie spółgłoski mięk�
kie. Zakreśl kolorowy�m pisakiem litery� oznaczające spółgłoski
miękkie.
9. a) Przepisz wy�razy� z zad�ania 6., rozpoczy�nające się od� spółgłoski
miękkiej z
, ć, ś, b , d�o właściwy�ch schematów literowy�ch zapisa�
ny�ch w lewej kolumnie. Następnie zapisz obok w prawej kolumnie,
w schematach głoskowy�ch, wy�stępujące w d�any�m wy�razie głoski
(zaznacz miękkość spółgłosek).
Przykład:
schemat głoskowy�
schemat literowy�
m i a ł a m a ł a
23
SPÓłGłOSKI
schematy� schematy�
literowe głoskowe
b) Zaznacz na obu schematach kolorowy�m mazakiem (d�ługopisem,
kred�ką) miejsca pod�ziału na sy�laby� (tam, gd�zie to możliwe).
c) Ty�m samy�m mazakiem pogrub wszy�stkie litery� oznaczające
samogłoski (w obu schematach).
d�) Zakreśl inny�m kolorem kratki z literami oznaczający�mi samogło�
ski sy�labotwórcze (tworzący�mi sy�labę).
e) Jaką funkcję pełni w wy�pisany�ch wy�razach samogłoska i?
10. a) Przeczy�taj głośno pod�ane niżej wy�razy�.
Minos, Minotaur, mit
b) Czy� spółgłoska m, po której wy�stępuje samogłoska i, jest wy�ma�
wiana tward�o, czy� miękko?
c) Zapisz wy�mienione wy�razy� z pod�ziałem na sy�laby�. Zaznacz litery�
oznaczające samogłoski sy�labotwórcze.
d�) Zastanów się, jakie d�wie funkcje pełni w ty�ch wy�razach litera i?
Zapisz wniosek.
e) Stwórz schemat literowy� i głoskowy� d�la wy�razu Minos.
Przykład:
schemat głoskowy�
schemat literowy�
p i ł a p i ł a
11. Uzupełnij tabelę, d�opisując w niej, w wy�kropkowany�ch miejscach,
jeszcze po jed�ny�m przy�kład�zie.
24
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
Zaznaczanie miękkości
" kreseczka nad� literą: " na końcu wy�razu, np.
ś, z
, ć, dz
, ń noś, kość, & & &
spółgło�ska lub samo�gło�ska + ś, z
, ć, dz
, ń
" przed� spółgłoskami, np.
śled�z
, & & &
ś, z
, ć, dz
, ń + spółgło�ska
" litera i�  jako " po spółgłoskach, ale przed� samogłoskami, np.
znak miękkości d�zi�ękuję, & & &
poprzed�zającej
spółgło�ska + i� + samo�gło�ska
ją spółgłoski
" litera i� wy�stępuje " po spółgłosce, np.
w d�wóch funkcjach, kosi�, & & &
jako:
spółgło�ska + i�
1. znak graficzny�
głoski i " po spółgłosce i przed� inną spółgłoską, np.
2. znak miękkości mi�ły�, & & &
poprzed�zającej
spółgło�ska + i� + spółgło�ska
ją spółgłoski
12. Przepisz wy�mienione wy�razy� w d�wóch kolumnach:
a) w pierwszej zapisz wy�razy�, w który�ch litera i jest znakiem mięk�
kości poprzed�zającej spółgłoski,
b) w d�rugiej zapisz wy�razy�, w który�ch litera i pełni d�wie funkcje
 jest znakiem miękkości poprzed�zającej ją spółgłoski oraz zna�
kiem graficzny�m głoski i (tworzy� sy�labę).
nić piękna
Ariadna świątynia
labirynt ocalić
wiek bogini
wyjście dziewczyna
miłość ofiara
13. a) Wy�pisz z wiersza Leopold�a Staffa pt.  Od�y�s (pod�ręcznik d�o
kształcenia literacko�kulturowego, s. 123) wszy�stkie wy�razy� za�
wierające spółgłoski miękkie.
25
SPÓłGłOSKI
b) Następnie zakreśl w każd�y�m z nich kolorowy�m pisakiem litery� i,
które pełnią d�wojaką funkcję  oznaczają miękkość poprzed�zający�ch je
spółgłosek oraz są znakami graficzny�mi głoski i (ośrod�kami sy�lab).
14. a) Połóż palce na krtani i przeczy�taj na głos, po kilka razy�, każd�ą z gło�
sek w d�anej parze. Wy�jaśnij, na czy�m polega różnica międ�zy� nimi.
b  p dż  cz
w  f z  s
d  t z
 ś
b) Przy�pomnij sobie, co warunkuje tak różną wy�mowę głosek
(patrz  Definicja , s. 18). Wy�jaśnij mechanizm powstawania różnic
w wy�mowie.
c) Uzupełnij wniosek, d�opisując właściwe wy�razy�.
rozsunięte " zsunięte " bezdz
więczne " dz
więczne
Kiedy wiązadła głosowe są & & & & & & & & , powietrze między
nimi musi się przeciskać. W ten sposób zostają one wprawione
w drgania, w wyniku których powstają głoski & & & & & & & .,
np. d, b, g, z.
Jeśli wiązadła głosowe są & & & & & & & & , powietrze swo-
bodnie przepływa przez szczelinę między nimi, nie wprawiając
ich w drgania. Wówczas powstają głoski & & & & & & & & & .,
np. t, p, k, s.
15. Przy�jrzy�j się schematom arty�kulacji głoski ż i sz. Na czy�m polega
różnica w ich wy�mowie? Jak ją zaznaczono na schemacie?
Artykulacja głoski ż Artykulacja głoski sz
16. Uzupełnij tabelę o spółgłoski d�z
więczne niemające w języ�ku pol�
skim bezd�z
więczny�ch od�powied�ników. W ty�m celu musisz ustalić,
które polskie spółgłoski zostały� pominięte w tabeli, a następnie je
d�o niej wpisać. Jeśli wy�konałeś wcześniej zad�anie 3 na s. 20, to
z ty�m ćwiczeniem nie powinieneś mieć żad�ny�ch trud�ności.
26
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
1
Głoska oznaczona
Spółgłoski d�z
więczne i ich bezd�z
więczne od�powied�niki
w pisowni literą h
lub dwuznakiem
ch jest wymawiana
d�z
więczne b, w, d, z, z
, ż, dz, dz
, dż, g
w polszczyz
nie ogólnej
bezdz
więcznie.
bezd�z
więczne p, f, t, s, ś, sz, c, ć, cz, k
Dz
więczne h
wymawiają osoby
spółgłoski d�z
więczne spółgłoski bezd�z
więczne
ze wschodniej Polski
i z południowego
Śląska.
ch (h)1
17. a) Połóż rękę na krtani i głośno wy�mów głoski d�z
więczne
oznaczone zapisany�mi niżej literami. Następnie wy�mów te
same głoski szeptem. Przez cały� czas trzy�maj palce na krtani.
b, w, d, z, z
, ż, dz, dz
, dż, g
b) Uzupełnij wniosek wy�nikający� z tego ćwiczenia, wy�kreślając
z niego błęd�nie uży�te słowa.
Szept/śpiew składa się ze spółgłosek bezdz
więcznych. Dlatego
jest cichy/głośny i słabo/dobrze słyszalny.
18. Wy�bierz z książki d�o kształcenia literacko�kulturowego z tekstu
pt.  Początki Europy� (s. 15) po jed�ny�m wy�razie, którego:
a) d�wie pierwsze głoski są d�z
więczne;
b) pierwsza głoska jest bezd�z
więczna, d�ruga i trzecia d�z
więczna;
c) d�wie ostatnie głoski są bezd�z
więczne;
d�) ostatnia głoska jest miękka;
e) układ� głosek w środ�ku jest następujący�: samogłoska, spółgłoska
bezd�z
więczna, samogłoska.
19. a) Przy�jrzy�j się schematom arty�kulacji głoski n i ń.
Artykulacja głoski & Artykulacja głoski &
27
SPÓłGłOSKI
b) Zwróć uwagę na ruchy� języ�ka względ�em pod�niebienia tward�ego
i na tej pod�stawie pod�pisz schemat arty�kulacji tward�ej głoski n oraz
miękkiej ń.
c) Wskaż na ry�sunku wiązad�ła głosowe i powied�z, jak zachowują
się przy� wy�mowie głoski n i ń.
d�) Nary�suj d�rogi, który�mi przepły�wa powietrze w czasie wy�ma�
wiania ty�ch głosek.
e) Wy�mów głośno głoskę n i ń. Następnie zatkaj nos i zrób to
ponownie. Dlaczego w d�rugim wy�pad�ku arty�kulacja zmieniła się?
(Przy�pomnij sobie wiad�omości o samogłosce ą i ę ze s. 17). Zapisz
wniosek.
f) Zatkaj palcami nos i wy�mów głoski: b, c, ć, d, f, g, h, j, k, l, ł�, m,
n, ń, p, r, s, ś, t, w, z, z
, ż. W ten sposób znajd�ziesz inną spółgłoskę
w języ�ku polskim, która ma tę samą cechę co n i ń. Jaka to spół�
głoska? O jaką jej cechę chod�zi?
20. Beata, Natalia, Ania, Nina i Iwona z klasy� Ia przy�jaz
nią się z Seba�
stianem, Michałem, Irkiem, Robertem i Piotrem, tworząc pięć par
klasowy�ch. Ustal na pod�stawie pod�any�ch informacji, kto z kim się
przy�jaz
ni.
a) Irek przy�jaz
ni się z d�ziewczy�ną, której imię zaczy�na się od� sa�
mogłoski, ale nie jest to żad�na z samogłosek jego imienia.
b) Michał nie przy�jaz
ni się z koleżanką, której imię rozpoczy�na się
od� głoski ustnej.
c) Beata przy�jaz
ni się z chłopakiem, którego pierwsza litera imienia
jest spółgłoską bezd�z
więczną.
d�) Imię chłopaka Iwony� bard�zo jej się pod�oba, bo jest tward�e
i d�z
więczne, zaczy�na się bowiem od� takiej spółgłoski  tward�ej
i d�z
więcznej.
e) Nina, pod�obnie jak jej chłopak, ma imię rozpoczy�nające się od�
spółgłoski nosowej miękkiej.
f) Piotr lubi d�obierać sobie przy�jaciół na zasad�ach przeciwieństwa,
d�latego imię jego d�ziewczy�ny� rozpoczy�na się głoską, której wszy�st�
kie cechy� są przeciwne d�o pierwszej głoski jego imienia.
21. a) Mówiąc alfabet, wy�mieniasz nazwy� liter. Zapisz nazwy� wszy�st�
kich liter: a, be�, ce�&
b) W jakiej sy�tuacji posługiwanie się nazwami liter okazuje się
przy�d�atne?
28
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
PISOWNIA U I Ó
Definicja
Literę ó piszemy� wted�y�, gd�y� w inny�ch formach d�anego wy�razu lub
w wy�razach pokrewny�ch wy�mienia się na o�, e, a, np.
móc  mo�gę, upór  upierać, wrócić  wracać.
1. Wy�jaśnij pisownię pod�any�ch wy�razów, d�opisując ich inne formy�
Zadania
lub wy�razy� pokrewne.
zbiórka  & wróć  & kościół  &
wróg  & przemówienie  & przód  &
uspokój się  & powtórka  & przyjaciół  &
stój  & podnóżek  & stróż  &
2. a) Dopisz d�o rzeczowników końcówki d�opełniacza liczby� mnogiej.
artyst. . dramat. . aktor. .
twórc. . autor. . teatr. .
b) Określ rod�zaj rzeczowników.
3. a) Przestaw litery� w taki sposób, aby� powstały� poprawne wy�razy�.
kosowkawiró Gógwło Tówarn
kórKaw krtówkaka pówrzysłek
Iłłakównaowicz kówkrkaes Suóweklej
b) Pod�kreśl zakończenia w od�gad�nięty�ch wy�razach.
Definicja
Literę ó piszemy� w zakończeniach: �ów, �ówka, �ówek, �ówna, np.
Ciechanów, żarówka, pod�główek, kniaziówna.
Na początku wy�razów ó wy�stępuje ty�lko w kilku słowach:
ów, ówd�zie, ówczesny�, ósemka, ósmoklasista.
4. Napisz słownie nazwy� cy�fr (nie liczebników!).
Zadania
Przykład:
1  jed�y�nka
2
3
6
7
8
4
29
PISOWNIA U I Ó
5. Poszukaj w słowniku wy�razów obcy�ch, wśród� wy�razów hasłowy�ch,
takich słów, które zawierają ó. Jak często takie wy�razy� wy�stępują
w ty�m słowniku? Zapisz jed�nozd�aniowy� wniosek.
6. Do d�iagramu wpisano wy�razy� z ó, w który�ch nie zachod�zi wy�miana
na o, e�, a. W każd�ej kolumnie i w każd�y�m wierszu we wszy�stkich
wy�razach wy�stępuje ty�lko jed�na, oprócz ó, powtarzająca się litera.
Musisz ustalić która i wpisać ją w wolny� kwad�rat nad� kolumną lub
obok wiersza. Po od�czy�taniu liter z d�iagramu i wpisaniu ich w wy��
kropkowane pole pod� nim  poznasz łacińskie przy�słowie.
1 2 3 4 5
6
WŁÓCZĘGA
PRÓŻNIA WRÓŻBA PORÓWNYWAĆ PÓŹąNIEJSZA
7
PRÓCZ CÓRKA WŁÓCZKA RÓWNOCZESNY ZABÓJCA
8
PÓKI RÓWNOLEŻNIK WŁÓCZNIA GÓRNICZY JASKÓŁKI
9
PAGÓREK RÓWNIEŻ PRZEPIÓRKA WYRÓŻNIENIE JÓZEF
10
SPÓŹąNIALSKI WRÓBEL SZCZEGÓLNY KŁÓTLIWY NAJOGÓLNIEJ
Rozwiązanie: & & & & & & & .. to największy� skarb w ży�ciu.
7. Połącz pod�ane słowa w związki wy�razowe.
ogólnoeuropejska " ogólnokształcące " ogólnopolska " ogólnodostępna
& olimpiada & przychodnia
liceum & & współpraca
równorzędne " równoznaczne " równomierny " równouprawnieni
& oddech & wyrażenia
& obywatele & stanowiska
różnokierunkowe " różnorodne " różnobarwne " różnogatunkowe
& motyle & działania
& towary & wątki
30
ROZDZIAł I " COś ZNACZYć
8. Uzupełnij wy�pisane wy�razy� cząstkami wspól�, współ��, spół��.
. .nota . .ny . .dzielnia
. .głoska . .autor . .działanie
Definicja
Literę u piszemy� w zakończeniach:
�uch, �uchna, �uchny, �unek, �uni�a, �uni�o�, �usi�a,
�us, �uszek, �uś, �utki�, �ulec.
9. Wy�my�śl po kilka wy�razów, zakończony�ch na wy�mienione w d�efini�
Zadania
cji cząstki, które będ�ą określeniami cech zwierząt przed�stawiony�ch
na zd�jęciach. Zapisz te wy�razy� i od�d�ziel ich zakończenia.
Przykład:
Do tej figury� można d�opisać na przy�kład�:
różowiutki, płaściutki.
10. Uzupełnij tabelę, d�opisując d�o czasowników w bezokoliczniku
wskazane formy� czasu teraz
niejszego oraz try�bu rozkazującego.
Od�d�ziel kolorowy�m pisakiem końcówki.
2. os. l. poj.
1. os. l. poj. 2. os. l. poj. 3. os. l. poj.
Bezokolicznik
i l. mn. try�bu
1. os. l. mn. 2. os. l. mn. 3. os. l. mn.
rozkazującego
startuję startujesz startuje startuj
startować
startujemy startujecie startują startujcie
naśladować
poszukiwać
rozwiązywać
31
PISOWNIA U I Ó
Definicja
Czasowniki zakończone w bezokoliczniku na: �o�wać, �i�wać, �ywać
przy�jmują końcówki:
�uję, �ujesz, �uje, �ujemy, �ujeci�e, �ują, �uj, �ujmy, �ujci�e.
Pozorna wy�miana na o, np. startuję bo startować, jest w rzeczy�wi�
stości history�czną wy�mianą u : ow. W zakończeniach czasowników
�uje się nie kreskuje.
Zadania
11. a) Posegreguj wy�razy� na grupy� ze względ�u na ich zakończenia:
�ukać, �uchać itd�.
dukać, chuchać, ruszać, słuchać, odszczurzać, odczuwać, wybu-
chać, zmuszać, oburzać, odkurzać, osuszać, kukać, przytulać,
szukać, opatulać, fruwać, przeżuwać
b) Sformułuj własną zasad�ę wy�jaśniającą pisownię wy�mieniony�ch
czasowników.
12. Literę u piszemy� prawie we wszy�stkich wy�razach zapoży�czony�ch.
Niektóre weszły� d�o naszego języ�ka d�awno temu i nie zawsze od��
czuwamy� ich obcość (na przy�kład� wy�raz nume�r). Wiele z ty�ch słów
sły�szałeś na pewno w telewizji. Z pomocą słownika wy�razów
obcy�ch wy�jaśnij znaczenie pod�any�ch terminów i powied�z, jakich
d�zied�zin ży�cia d�oty�czą.
multimedia, repertuar, inkubator, panaceum, brutto, konsump-
cja, konsul, immunitet, dżiu-dżitsu [wym. dżju-dżitsu], dżudo
13. Uzupełnij tekst z książki pt.  202 d�y�ktand�a brakujący�mi literami
u lub ó. Sprawd�z
w słowniku ortograficzny�m, czy� poprawnie zapi�
sałeś wszy�stkie wy�razy�.
WARSZAWSKI PORANEK
W centr. .m Warszawy pan. .je d. .ży r. .ch. Zaczyna się około wp. .ł
do . .smej rano, czasami p. .z
niej. R. .wny str. .mień samochod. .w
płynie . .licami, na poszczeg. .lnych skrzyżowaniach niekt. .rzy wy-
m. .szają pierwszeństwo, powod. .ją korki. . .m. .nd. .rowani policjanci
mają szczeg. .lnie wiele pracy, kier. .ją r. .chem a. .t i l. .dzi. Piszczą
ham. .lce autob. .sów, ryk silników ogł. .sza przechodni. .w. Czasami
jakiś piech. .r n. .rk. .je w rzece samochod. .w, pr. .b. .jąc przemknąć
na dr. .gą stronę . .licy. Na og. .ł to się . .daje, szczeg. .lnie wtedy, gdy
jezdni nie pokrywa l. .d, jest s. .cho, nie pr. .szy śnieg. Nie wychodz
my
zbyt p. .z
no z domu, sp. .z
nialscy sami sz. .kają nieszczęścia. Nie ma-
r. .dz
my z pob. .dką, nie k. .śmy los. ..
(Ewa Tarnowska)