Rozdział 11

PÓŹNA DOROSŁOŚĆ
CO O TYM SĄDZISZ?
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Starzenie się a stereotyp starucha
Rozwój fizyczny Rozwój umysłowy
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Teorie rozwoju osobowości Formy
pomyślnego starzenia się Przegląd
życia i reminiscencja Złe
przystosowanie psychiczne
3. RODZINA
Relacje w małżeństwie
Urządzenie się w życiu
Opieka instytucjonalna
Relacje z krewnymi
4. EMERYTURA
Składniki przejścia na emeryturę
Przystosowanie do emerytury Proces
przechodzenia na emeryturę
Przegląd rozdziału � Terminy do zapamiętania � Problemy do przemyślenia � Zalecana literatura

526 Rozdział 11. Późna dorosłość
CO O TYM SĄDZISZ?
� Często spostrzega się ich jako osoby samotne, chore, zrzędliwe, będące dla
wszystkich ciężarem. Te negatywne stereotypy starych ludzi istnieją od lat,
ale niezupełnie odpowiadają prawdzie. Podobny ktopot sprawiają często
posępne i przyprawiające o depresję konotacje przypisywane stadium
życiowemu późnej dorosłości. Skąd się biorą takie postawy i oceny?
Dlaczego niektórzy ludzie je przyjmują? Jak widzisz to ostatnie stadium cyklu
życiowego? Co zrobili badacze, aby rozproszyć mity na temat starzenia się i
zastąpić je obiektywnymi obrazami starzenia się? �
^^^.-y -.
� Choroba Altzheimera została zakwalifikowana przez ekspertów medycznych
jako najbardziej zagadkowe schorzenie lat 90. naszego stulecia. Każdego
roku pochłania ona od 100 000 do 120 000 ofiar i daje prognozę skrócenia
liczby pozostałych lat życia o 50%. Charakteryzuje ją progresywna
degeneracja neurologiczna, która sprowadza jej ofiary do stanu bezruchu,
niemoty i wegetacji. Obecnie nie znamy sposobów jej leczenia. Co wiemy o
tej dewastującej człowieka chorobie? Jak ona postępuje i czego można
dokonać dzięki medycznej interwencji?
� Uroczystość w zakładzie pracy z okazji przejścia na emeryturę Boba
Prescotta obejmowała wszystkie rutynowe działania i przyjęcie,
przemówienia, złoty zegarek i inne pożegnalne podarunki. Bob przez cafe lata
byt dobrym pracownikiem i nawet proszono go, aby pozostał dłużej w
zakładzie pracy ze względu na jego wybitne osiągnięcia. On jednak uprzejmie
odmówił, gdyż uznał, że 44 lata pracy "wystarczy każdemu". Poza tym Bob
planował sobie od lat, co będzie robił na emeryturze i niecierpliwie wypatrywał
okresu, kiedy wreszcie będzie mógł podróżować i spędzać czas ze swą
rodziną. Jak sobie wyobrażasz Boba na emeryturze? Przed jakimi problemami
specjalnego przystosowania stanie on i wielu jemu podobnych w tym ważnym
okresie przełomu życiowego? W rozdziale tym zostaną omówione
zagadnienia związane z odejściem z pracy i wiele problemów, przed jakimi
stawia emerytów, mężczyzn i kobiety konieczność adaptacji do nowych
sytuacji.
1. ROZWÓJ FIZYCZNY l UMYSŁOWY
Późna dorosłość stanowi ostatnie stadium cyklu życia człowieka. Jest to okres dający
potencjalnie szansę znacznego szczęścia, satysfakcji i spełnienia. Niestety, społeczny
obraz starszych ludzi przedstawia ich w odmiennym świetle: jako nieszczęśliwych,
słabowitych i chorych. Podobnie jak wszystkie inne stadia cyklu życiowego, późna
dorosłość stawia człowieka przed specyficznymi trudnościami i licznymi wyzwaniami
wymagającymi unikalnego przystosowania, a zwłaszcza elastyczności i zdolności
adaptacyjnych. Jednak przystosowania takie nie wymagają rezygnacji z zadowolenia i
większość starszych osób udowadnia nam, że późna dorosłość może być okresem życia
dającym emocjonalne spełnienie się przy minimum osłabienia fizycznego i umysłowego
(Birkel i Freitag, 1991; Minkler, 1990; Ory, Abeles i Lipman, 1992;Victor, 1991).
Prawdopodobnie powinniśmy zwrócić więcej uwagi na sposoby widzenia i leczenia
starszych osób stosowane w innych krajach. W kulturach wschodnich, takich jak
japońska czy chińska, starsze osoby są poważane; szanowane ze względu na posiadaną
mądrość, nie są zaś ignorowane bądź odrzucane przez swych młodszych towarzyszy. W
tych kulturach późna dorosłość jest uznawana za wdzięczny i triumfalny okres życia, a nie
okres degeneracji i deterioracji. Istnieje teraz paląca potrzeba ponownego rozważenia roli
starszych osób w wielu zachodnich kulturach i zmiany

Rozwój fizyczny i umysłowy 527
popularnych stereotypów okresu przebywania na emeryturze. Zamiast odrzucać i izolować
starsze osoby należy je pojmować jako ważne jednostki, które mogą jeszcze dać
społeczeństwu wiele dobrego (Dean, 1992; Gross, 1991; Kiefer, 1990).
Gatąź wiedzy o starszych ludziach i o procesach starzenia się zwana jest gerontologią.
(Termin ten pochodzi z języka greckiego - geras - starszy wiek i fogos - studiowanie czegoś.)
Gerontologią stanowi szeroką i aktywną dziedzinę badań mieszczących się w zakresie
psychologii rozwojowej. Ściśle z nią związany jest węższy zakres wiedzy, określany mianem
gerontologii społecznej. Geron-tologowie społeczni szukają sposobów zaspokojenia
potrzeb starszych osób przez zapewnienie im specjalnych ustug, programów i polityki
społecznej. Najbardziej interesuje ich jakość życia starszych osób. Spokrewniona z nią
dziedzina - geriatria - ma odmienny przedmiot zainteresowań. Jest to gałąź medycyny
zajmująca się zdrowiem starszych osób i zapewniająca usługi związane ze zdrowiem. Te
pokrewne dziedziny corocznie dostarczają nowych danych na temat potrzeb populacji osób
starszych, między innymi działają na rzecz podniesienia jakości życia starszych dorosłych.
Co więcej, połączone wysiłki tych dyscyplin pomogły nam w lepszym zrozumieniu dynamiki
stawania się starszym człowiekiem, jak też zrozumienia wieloaspektowej i złożonej natury
fizycznych, intelektualnych, psychicznych i społecznych procesów starzenia się (Levi, 1992;
Rosenstock, 1990; Siegler, 1992).
Starzenie się a stereotyp starucha
Stereotyp starucha w szerokim znaczeniu tączy się z dyskryminacją i przesądami
wobec jednostek ze względu na ich wiek. Z osobami uznawanymi za stare często są
związane niesprawiedliwe i poniżające stereotypy. Starszym osobom sprawiają przykrość
postawy deprecjonujące ich ze względu na wiek, gdyż często są dostrzegane jako chore,
wiekowe lub bezużyteczne (Bodiiy, 1991;
Fraboni i in., 1990; Gerike, 1990; Minkler i Robertson, 1991; Paludi, 1990;
Rubinstein, 1990).
l choć ofiarami postaw deprecjonujących z powodu wieku są zazwyczaj starsze osoby, to
pewne formy takiej dyskryminacji występują odnośnie do wszystkich stadiów życia.
Wystarczy wziąć pod uwagę niektóre z niesprawiedliwych, tym niemniej często używanych
generalizacji dotyczących niektórych grup wiekowych, np.: dzieci nie szanują starszych i są
zepsute; nastolatki są leniwe i płoche; licealiści są nieodpowiedzialni i liberalni; młodzi
dorośli mają za dużo idealistycznych planów, a ludzie w średnim wieku są zbyt zajęci, by
robić cokolwiek poza pracą podczas kryzysu wieku średniego. Humorystycznie brzmią te
wytarte slogany, ale jest zadziwiające, jak wielu ludzi je akceptuje. Uważa się, że osoba,
która osiągnęła określony wiek, uzyskała pewne uogólnione właściwości. Inaczej mówiąc,
winna jest przestępstwa związanego z wiekiem. %H v"s
Badacze zajmujący się rozwojem człowieka w ciągu całego życia szukają sposobów
przezwyciężenia stereotypu starucha i błędnych koncepcji społecznych związanych z
procesami starzenia się, zwłaszcza w odniesieniu do osób starszych. W ostatnim okresie
badacze próbując ukazać realistyczny obraz starzenia się dostarczyli dokładnych i
szczegółowych wyjaśnień tego procesu, l choć temat ten będzie omawiany w dalszej części
podręcznika, to w tym miejscu potrzebne są pewne informacje. Terrie Wetle (1991)
wymienia niektóre z utrzymujących się w naszej kulturze stereotypów starucha:

528 Rozdział 11. Późna dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z
PŁCIĄ
Po przeczytaniu tekstu
traktującego o stereo-
typie starucha pomyśl o
różnicach w społecznej
percepcji starszych osób
związanych z ich ptcią.
Czy starsi mężczyźni i
kobiety widziani są w
podobny sposób? Czy
posiadasz jakieś
stereotypowe obrazy
starszych mężczyzn i
kobiet?
� Starsze osoby są zgrzybiałe lub w stanie depresji.
� Wszystkie starsze osoby są chore i wiodą siedzący tryb życia.
� Starsi są aseksualni.
� Starsze osoby wyczerpały swe zasoby finansowe.
� Wszystkie starsze osoby żyją samotnie i dlatego są odludkami.
� Wszyscy starzy ludzie umierają w instytucjach.
Skąd bierze się taka postawa dyskryminowania osób starszych i określania ich
jako staruchów? Wiele z nich ma swe głębokie korzenie w historii, przynajmniej w
Stanach Zjednoczonych. Poczynając od okresu kolonialnego, pewien odsetek
starszych osób byt zaliczany do kategorii emerytów, osób zbędnych i stanowiących
dla innych ciężar. Wraz z rozwojem miast i dziewiętnastowieczną rewolucją
przemysłową postawy takie można było zastosować do większej liczby starszych
osób. Na początku XX wieku starsi ludzie byli już uznawani za problem społeczny o
szerokim zasięgu. Starszy wiek zaczął być uważany za czas zależności i choroby
(Covey, 1991; Featherstone i Hepworth, 1990; Haber, 1983; Palmore, 1990;
Vinowskis, 1989).
Postawy dyskryminujące starsze osoby ze względu na ich wiek, podobnie jak
inne postawy, są produktem procesu socjalizacji, l jako takie mogą być
przekazywane przez wiele czynników społecznych: rodziców, rodzeństwo, szkołę,
kolegów, książki i inne środki przekazu informacji. W wielu przypadkach media
wzmacniają poprzednio opisane stereotypy dotyczące starszych ludzi między
innymi w niewidoczny sposób przez preferowanie pokazywania ludzi młodych.
Badania Joetty Vernon (1990) wychwyciły tę ostatnią kwestię. Przeanalizowała
ona treść programów telewizyjnych, aby stwierdzić, jak są przedstawiane starsze
osoby, zwłaszcza starsze kobiety. Okazało się, że starsze osoby byty
zdecydowanie słabo reprezentowane w porównaniu z innymi grupami wiekowymi.
Porównania starych mężczyzn i kobiet wykazały utrwalone formy przedstawiania
obrazu starucha, jakkolwiek portretowanie starszych osób przez telewizję poprawiło
się. Telewizja zdaje się jednak być bardziej otwarta na przedstawianie starszych
mężczyzn w średnim wieku i w większym stopniu ich akceptować niż będące w
tym samym wieku kobiety. Inne prace koncentrujące się na pokazywaniu starszych
osób przez media (Hiemstra, 1983; Kuansnicka, Beymer i Perloff, 1982) ujawniły
podobne obrazy stereotypowych staruchów.
Dla przełamania stereotypu starucha jest niezbędne szersze ukazywanie
starszych osób i pogłębianie wiedzy młodszej populacji o starszych jednostkach.
Zwiększy to też naszą wiedzę o procesach starzenia się. Zbyt wiele młodych osób
uważa starzenie się za zdarzenie odległe, za coś, co ich nie może dotyczyć. Na
zmianę tego obrazu może wpłynąć usunięcie uogólnionych negatywnych cech
przypisywanych samemu procesowi starzenia się, co stanowi inny rodzaj
przekonań żywionych przez wielu młodych ludzi (Couper, Sheehan i Thomas, 1991;
Dooley i Frankel, 1990; Rosenthal, 1990; Shimp, 1990; Simons, 1990; M.W.F.
Smith, 1991).
Michael Featherstone i Michael Hepworth (1990) utrzymują, że obecnie dzięki
czterem czynnikom związanym z głównymi spoteczno-ekonomicznymi
przemianami rozpowszechnia się bardziej pozytywny obraz starszych osób i
starzenia się. Po pierwsze, dokonał się postęp wiedzy medycznej, który zmusił
ludzi do pełniejszego uświadomienia sobie procesów starzenia się i skutków upływu
czasu. Po drugie, nastąpił wzrost oczekiwań co do długości życia. Oznacza to, że
na ogół ludzie dożywają wieku 60 i 70 lat i umierają częściej z powodu chorób
związanych z późną dorosłością. Prowadzi to do zwiększenia się wymagań
odnośnie do ich leczenia medycznego, dzięki czemu choroby te zostaną wyleczone
bądź ich przebieg będzie

Rozwój fizyczny i umysłowy 529
kontrolowany. Po trzecie, wzrastające konsumpcyjne nastawienie przyczyniło się do
promowania dóbr masowej produkcji, co doprowadziło do podwyższenia poziomu
życia dorosłych w każdym wieku. Po czwarte, ekspansja środków masowego
przekazu umożliwiła szybkie docieranie informacji związanych ze starzeniem się,
dzięki czemu zyskują one szersze niż kiedykolwiek audytorium.
Rozwój fizyczny
Jak już z naciskiem podkreślaliśmy w catym podręczniku, procesy starzenia się
dokonują się w ciągu całego życia. Łatwo akceptujemy te procesy do czasu
osiągnięcia wczesnej dorosłości, gdyż sygnalizują one naszą gotowość do
wkroczenia w świat ludzi dorosłych (o czym większość z nas marzyła od wczesnego
dzieciństwa). Jednak szybko odkrywamy, że bycie dorosłym łączy się ze znacznie
większą odpowiedzialnością niż początkowo byliśmy skłonni przypuszczać. Z
czasem, wcześniejsze fantazjowanie na temat, co to znaczy być zaliczonym do
kategorii dorosłych, zmienia się w rzeczywistość, gdy gwałtownie zbliżamy się do
wieku średniego. Wtedy ostro, jeśli nie boleśnie, uświadamiamy sobie nasze własne
procesy starzenia się. Wiele osób, które zdają sobie sprawę z tego procesu w
późniejszych stadiach, może przeżywać poważny niepokój z powodu zachodzących
zmian fizycznych. Najprawdopodobniej dzieje się tak z obawy o utratę członkostwa w
jednym z najbardziej ekskluzywnych klubów w świecie - młodości.
W tym właśnie okresie ludzie odczuwają najwięcej zaburzeń fizycznych i zużywają
najwięcej leków. Nie wiadomo dokładnie, dlaczego starzenie się sprawia, iż ludzie
stają się bardziej podatni na choroby fizyczne. Należy więc zaakceptować fakt, iż w
trakcie normalnego starzenia się zachodzą pewne biologiczne zmiany. Powodują one
nieunikniony spadek poziomu funkcjonowania poszczególnych narządów i całego
ciała. Zmiany te są stosunkowo niezależne od innych czynników, takich jak stresy,
urazy i choroby. Poza wieloma normalnymi biologicznymi i fizjologicznymi
przemianami, którym podlegają starsze osoby, istnieje też progresywny wzrost
częstości chronicznych chorób (Ben-Sira, 1991; Gadów, 1991; Hickey i Stiiwell, 1991;
Kiyak i Borson, 1992;
Oriol, 1991; Rosę, 1991).
Przegląd literatury dokonany przez Cynthię Thomas i Howarda Kelmana (1990)
wykazał, że w problemach zdrowotnych starszych osób ujawniają się różnice
związane z płcią. Na przykład mężczyźni zapadają częściej na choroby potencjalnie
zagrażające życiu, natomiast kobiety na choroby nie grożące śmiercią i na
schorzenia przewlekłe. Kobiety też częściej od mężczyzn odwiedzają ośrodki opieki
zdrowotnej tylko dlatego, że są bardziej chore. Mężczyźni są częściej hos-
pitalizowani.
ZEWNĘTRZNE PRZEJAWY STARZENIA SIĘ Jak wiadomo, zewnętrzne przejawy
starzenia się odnoszą się do powierzchownych symptomów tego procesu. Bardziej
widoczne są zmiany zachodzące w skórze, ale obejmują one też zęby i ogólną
postawę ciała. Przyjrzyjmy się bliżej każdej z nich.
Skóra. Najbardziej widoczną zmianą na skórze są zmarszczki. Proces tworzenia
się zmarszczek zaczyna się w wieku średnim. Na ich powstawanie wpływa natężenie
ekspresji mimicznej, zanik podskórnej wyściółki tłuszczowej, utrata elastyczności
skóry. Przypominamy (rozdział 2.), że za takie procesy są głównie odpowiedzialne
zmiany w kolagenie. Jedno ze źródeł (Matteson, 1988) podaje, że włókna kolagenowe
przekształcają się w cieńsze wiązki, powodując zmiany w konfiguracji ich
skrzyżowanych powiązań. Podskórna tkanka tłuszczowa stanowi izolację ciała,
dlatego zmniejszona

Rozwój fizyczny i umysłowy 531

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
Czemu przypisałbyś
zmiany fizyczne wystę-
pujące w okresie późnej
starości? Które teorie
biologiczne odnoszące
się do starzenia się
według ciebie najlepiej
tłumaczą opisane w tym
tekście procesy
zewnętrznego i
wewnętrznego
starzenia się? Jaką rolę
w tych procesach
starzenia się odgrywają
prawidłowe odżywianie
się i regularne
ćwiczenia ruchowe?
skoncentrował się na zmianach ruchliwości. Poprosił on 23 zdrowych młodych i 24
zdrowych starszych dorosłych, by zbliżali się do przeszkody i przekraczali barierki o
wysokości O, 25, 51 lub 152 milimetry oraz o przejście po powierzchni wolnej od
przeszkód. Starsze osoby, pokonując bariery, wykazywały zdecydowanie bardziej
konserwatywną strategię, wolniej je pokonywały, krótszymi krokami, mniejsza też była
odległość między przeszkodą i ich piętą, l choć wszyscy badani pomyślnie uniknęli
najbardziej ryzykownej formy kontaktu z przeszkodą - potknięcia się - to 4 z 24 starszych
osób stanęło na barierce, wykazując wraz z wiekiem zwiększone ryzyko kontaktu z nią.
Jill Rhymes (1990) utrzymuje, że ważne jest, by opiekunowie starszych osób zdawali
sobie sprawę z tego, że z wiekiem chodzenie łączy się z coraz większym wysiłkiem.
Problemy z chodzeniem, niezależnie od tego, czy zostały spowodowane przez chorobę,
przerwę w chodzeniu, uboczne skutki zażywanych leków bądź pogorszenie się stanu
fizycznego - mogą prowadzić do zmniejszonej ruchliwości, braku aktywności, zależności i
upadków. Skuteczne radzenie sobie z przyczyną zaburzeń w chodzeniu ma doniosłe
znaczenie dla działań opiekunów starszych osób. Wykrycie form tych zaburzeń i selekcja
specyficznych form interwencji, takich jak ponowne ćwiczenie chodzenia, mechaniczne
pomoce, trening siły bądź interwencja chirurgiczna mogą zwiększyć niezależność
starszego człowieka. Liczne badania (Frontera i Meredith, 1989; Martinez, 1990; 0'Brien i
Yertinsky, 1990) wykazały, że twórczy wybór właściwego leczenia umożliwiał starszym
osobom utrzymanie dużego stopnia niezależności w działaniach związanych z życiem
codziennym (np. w zakresie czynności związanych z higieną osobistą, zakupami,
gotowaniem, a nie tylko chodzenia lub siedzeniem).
WEWNĘTRZNE PRZEJAWY STARZENIA SIĘ Wewnętrzne zmiany związane ze
starzeniem się to niewidoczne przemiany degeneracyjne. Omówimy teraz niektóre zmiany
zachodzące w układzie nerwowym, sercowo-naczyniowym, oddechowym, trawiennym,
mięśniowo-szkieletowym, moczowym i odpornościowym. Choć z wiekiem u
poszczególnych osób pogarsza się stan tych układów, to istnieje rezerwa możliwości,
pozwalająca na codzienne funkcjonowanie na odpowiednim poziomie. Osoby starsze
wykonują zwykle wszystkie czynności dłużej i dłużej odpoczywają.
Uktad nerwowy. Jak przedstawiliśmy w rozdziale 3., w miarę zaawansowania wieku
zmniejsza się wielkość i ciężar mózgu. Zmiany takie nie są jednak w żadnym razie
jednolite. Na przykład kora mózgowa podlega procesom zanikowym w większym stopniu
niż pień mózgu. Także niektóre neurony wykazują większe od innych zmiany związane z
wiekiem. Mózg stopniowo oddziela się od swej otoczki - kory mózgowej. Oblicza się, że
między 20. a 70. rokiem życia przestrzeń między mózgiem a czaszką niemal się podwaja.
W tym czasie dochodzi też do zmniejszenia się przepływu krwi w mózgu i spadku
wchłaniania przez mózg tlenu oraz glukozy (Scheibel, 1992). .aflSKs^'^^%?yr:"- ^s^a-
sa;"-;
Uktad sercowo-naczyniowy. Serce w czasie starzenia się ma tendencję do
utrzymywania swej wielkości, choć tkanka sercowa może ulegać atrofii. Traci
elastyczność aorta, ogromna arteria odbierająca z serca pompowaną przezeń krew. Jej
odgałęzienia rozprowadzają krew do wszystkich części ciała. Twardnienie i kurczenie się
tętnic utrudnia swobodny przepływ krwi. W konsekwencji serce musi intensywniej
pracować, a mimo to efekty tego wysiłku są mniejsze niż we wcześniejszych okresach
życia. Ponadto u starszych osób zmniejsza się sita mięśnia sercowego, wielkość
komórek tego mięśnia i pojemność minutowa serca, która u przeciętnego 75-latka w
najlepszym razie wynosi około 70% pojemności przeciętnego 30-latka (Kart, 1990). .
^i^^^N^--,.

Rozwój fizyczny i umysłowy 533
Ryć.11-1
Zmiany w kręgosłupie
związane z wiekiem Z
czasem dochodzi do
ściśnięcia kręgosłupa, co
prowadzi do postę-
pujących niekorzystnych
zmian w postawie ciała.
Powodem tego stanu jest
spłaszczenie i ściśnięcie
dysków między kręgami.
W okresie późnej
dorosłości długość ciała
zmniejsza się o około 2,5-
5 cm. Ręce i nogi nie
zmieniają swej długości i
dlatego wydają się
dłuższe w porównaniu ze
skróconym tułowiem.
Adaptacja z: Pesman,
1984.
Perspektywy zmian fizycznych w późniejszym okresie życia. W świetle
wielu zmian fizycznych zachodzących w późnej dorosłości wiele osób uważa, że w
tym stadium życia dochodzi tylko do zsuwania się w dół, czyli do totalnej
degeneracyjnej serii zmian w obrębie organizmu. Jak już wykazaliśmy na początku
tego rozdziału, niesłuszne jest przekonanie, że wszystkie starsze osoby są
inwalidami lub słabeuszami. Choć nie ma wątpliwości, że następuje systematyczny
spadek, nie oznacza to jednak, że późna dorosłość to choroby, nieudolność i
stabowitość. Bowiem większość wiekowych osób posiada więcej niż wystarczającą
ilość rezerw i możliwości układów wewnętrznych, by radzić sobie pomyślnie z
potrzebami życia codziennego, zachowując poczucie kontroli i kompetencji (Birkel i
Freitag, 1991; Mount, 1991; Rakowski, 1992;
Rodin l Timko, 1992; Stofo, Behrens i Rosemont, 1990).
ZMIANY W FUNKCJONOWANIU ZMYSŁÓW Zaawansowany wiek przynosi
zmiany w funkcjonowaniu zmysłów. Na ogót jest to stopniowe ich pogarszanie się.
Starsze

s^^^sc^yy W.
534 Rozdział 11. Późna dorosłość ^"�-
osoby zwykle nie reagują tak szybko na bodźce zmysłowe i często nie uzyskują już
adekwatnych percepcyjnych informacji o swym otoczeniu. Te zmiany fizjologiczne mają
konsekwencje psychologiczne. To dzięki zmysłom wzroku, słuchu, smaku, dotyku i węchu
jednostka jest związana ze światem zewnętrznym (Kart, 1990). W ten sposób zmysły
sprawiają, że człowiek jest nastawiony na świat i jego interpretację. Niektóre badania
(CIaussen i Patii, 1990; LaForge, Spector i Sternberg, 1992) wskazują, że upośledzenie
zmysłów, szczególnie wzroku i słuchu, wyzwala skłonność do zależności w codziennym
życiu i stanowi istotny czynnik ryzyka obniżenia się ogólnego poziomu funkcjonowania.
Warto zaznaczyć, że na spostrzeganie świata przez starszych ludzi mogą wpływać zmiany
w samych zmysłach. Na przykład starsza osoba o upośledzonym wzroku lub słuchu może
być spostrzegana jako uparta, sędziwa lub ekscentryczna. Ponieważ już wcześniej w tym
rozdziale przedstawiliśmy zmiany w zmysłach zlokalizowanych w skórze, skoncentrujemy
się teraz na wzroku, słuchu, smaku i węchu.
Wzrok. Jak już wykazaliśmy w ostatnim rozdziale, istnieje kilka związanych z wiekiem
strukturalnych zmian w systemie widzenia. Na przykład następuje zmniejszenie się
średnicy źrenicy, zwiększają się nieprawidłowości na powierzchni rogówki i zmniejsza się
zdolność akomodacyjna soczewek, a w konsekwencji pojawiają się trudności w
skupianiu wzroku na bliskich przedmiotach. Z wiekiem soczewka oka staje się też mniej
przezroczysta, zmniejsza się liczba wypustek nerwowych, składających się na nerw
wzrokowy, może też być gorsze widzenie barw. Jest to skutek utraty wrażliwości przez
fotoreceptory i przekazywania przez nie impulsów wzrokowych do układu nerwowego (B.A.
Cooper, 1991; Owsiey i Sloane, 1990; Schieber, 1992).
Takie zmiany w obrębie narządu wzroku towarzyszące procesowi starzenia się mają
codzienne, praktyczne implikacje. Przy wykonywaniu różnych czynności, np. czytania lub
gotowania, starsi na ogół potrzebują silniejszego światła. Obniżająca się zdolność
przystosowania wzroku do błysków światła sprawia, że prowadzenie samochodu nocą
staje się szczególnie trudne (Barr i Eberhard, 1991; Kline, 1992). Przemęczenie oczu
może też ograniczać ilość czasu, jaką potrzebuje dana osoba, koncentrując się na tym, co
robi. Wiele problemów związanych ze wzrokiem mogą skorygować okulary. Dla tych,
którzy mają bardziej upośledzone widzenie, będzie konieczne korzystanie z książek i
innych materiałów wydrukowanych dużą czcionką lub ze szkła powiększającego (Akutsu,
1991; Burack-Weiss, 1991; Cherry, Keller i Dudley, 1991; Orr, 1991).
Choroby oczu występujące u starszych osób. Poza zmianami w oczach, często
towarzyszącymi procesowi normalnego starzenia się, istnieje też ryzyko wystąpienia
chorób oczu (Crews, 1991; Horowitz, Teresi i Cassels, 1991; Hudson, 1990; Ringgold,
1991), Powszechne u starszych osób są zwłaszcza dwa rodzaje problemów ze wzrokiem,
zaćma i jaskra (glaukoma).
Zaćmy są to nieprzezroczyste obszary na soczewkach przeszkadzające w przedo-
stawaniu się światła do siatkówki, co sprawia, że obiekty są widziane niewyraźnie. Zaćma
tworzy się stopniowo i bezboleśnie, bez zaczerwienienia czy łzawienia, zwykle w obu
oczach. Niektóre zaćmy pozostają niewielkie i nie wpływają na widzenie. Lecz gdy stają
się one większe lub gęściejsze, zwykle pojawiają się problemy z widzeniem.
Poza nieostrym widzeniem osoby mające zaćmę często razi jaskrawe światło, gdyż
zamglona soczewka raczej rozprasza niż skupia docierające do niej światło. Te
ograniczenia widzenia są szczególnie wyraźne przy fiksowaniu wzroku na obiektach
znajdujących się w większej odległości. W miarę pogarszania się stanu soczewki stają
się mlecznobiałe, powodując dalsze pogłębianie się trudności w widzeniu. Nieleczone

Rozwój fizyczny i umysłowy 535
zaćmy prowadzą do ślepoty. Jednak zaćmę można usuwać drogą operacji chirurgicznej
względnie bezpiecznie i z dużym powodzeniem. Po operacji pacjent odzyskuje widzenie
dzięki specjalnym okularom lub soczewkom kontaktowym bądź implantowaniu do oczu
soczewek (plastykowych soczewek chirurgicznie wszczepianych do oka).
Jaskra (glaukoma) jest to wysokie ciśnienie w gałce ocznej, spowodowane przez
wytworzoną ciecz wodnistą oka, ptyn krążący w przedniej komorze oka. Ten nagromadzony
ptyn przeszkadza w normalnej zdolności osuszania się oka, prowadząc do podwyższonego
ciśnienia oraz do uszkodzenia struktury oka i zakończeń nerwowych. Nieleczona jaskra,
podobnie jak zaćma, może prowadzić do ślepoty.
Jaskra często zaczyna się bez żadnych widocznych objawów. Pogarszanie się wzroku
jest stopniowe i bezbolesne. Jednak jej postęp pociąga zwykle za sobą upośledzenie
widzenia bocznego, niewyraźne widzenie, trudności przystosowania się do jasnego światła
i ciemności oraz ból w oku bądź dookoła oka. W większości wypadków jaskra spawia, że
jednostka spostrzega efekt aureoli otaczających światła2 (Farber, 1990; Weinstock i Zucker,
1990).
Skuteczne leczenie jaskry zależy od wczesnego jej wykrycia. Wśród leków stosuje się
specjalne krople do oczu (ułatwiające odpływ płynu) i leki doustne (zmniejszające
produkcję płynu w oku). Jeśli takie leczenie jest nieskuteczne, niezbędna staje się
operacja, polegająca na odbudowaniu możliwości odpływu płynu z oka.
Słuch. Zmiany w obrębie słuchu można stwierdzić, badając ucho zewnętrzne, środkowe
i wewnętrzne. U wielu starszych osób ma miejsce zwiększone wydzielanie się woskowiny w
uszach, co prowadzi do jej nadmiernego gromadzenia się, a w konsekwencji do
blokowania zewnętrznego przewodu słuchowego. Połączenia łańcucha kostek w uchu
środkowym często zwapniają się i stają się przez to mniej elastyczne. Natomiast w uchu
wewnętrznym może dojść do utraty giętkości i reaktywności błon ślimaka, jak też do
zmniejszenia się przepływu krwi w ślimaku (Schieber, 1992).
Upośledzenie słuchu u starszych ludzi zdarza się dużo częściej niż u dorosłych w wieku
średnim. Ocenia się, że około 30% dorosłych w wieku od 65 do 74 lat i około 50% osób w
wieku od 75 do 79 lat ma różnego stopnia niedostuch. W Stanach Zjednoczonych ponad
milion osób ma upośledzony słuch (Hudson, 1990; Palumbo, 1990; Roses, Echevarria i
Robinson, 1991).
Starcze przytępienie słuchu jest najpowszechniejszą postacią upośledzenia słuchu u
starszych osób. Zmiany w funkcjonowaniu środkowego ucha prowadzą do powstawania
trudności w rozumieniu mowy, czasem do nietolerowania głośnych dźwięków, choć rzadko
powodują całkowitą głuchotę. Przypominamy, że tego rodzaju zaburzenia słuchu
najwcześniej ujawniają się w odbiorze dźwięków o wysokiej częstotliwości. Warto też
zapamiętać, że kłopoty ze słyszeniem dźwięków o wysokiej częstotliwości częściej mają
mężczyźni niż kobiety.
Głuchota przewodowa stanowi inną postać utraty słuchu, występującą niekiedy u
starszych ludzi. Ten rodzaj głuchoty zazwyczaj wynika z blokady lub upośledzenia
zewnętrznego bądź środkowego ucha tak, że nie mogą przez nie dobrze przepływać fale
dźwiękowe. Stan taki wywołuje zatkanie ucha woskowiną, nadmiar płynu, zbyt duży wzrost
kości w uchu lub infekcja. Dla osób z głuchotą przewodową dźwięki zewnętrzne są
przytłumione, a ich własne brzmią głośniej niż zwykle. Dlatego też często mówią do siebie.
Inną formą utraty słuchu u starszych osób, rzadszą jednak od wyżej wymienionych, jest
głuchota czuciowa. Głuchota czuciowa jest spowodowana uszkodzeniem ucha
2 Jest to tzw. hato jaskrowe (przyp. tłum.).

536 Rozdział 11. Późna dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Pomyśl i podaj przykłady
ilustrujące, jak utrata
słuchu lub innego rodzaju
upośledzenia zmysłów
wpływają na inne
parametry rozwojowe.
Na przykład zastanów
się, jak wpływają one na
samoocenę lub na
poczucie osamotnienia.
wewnętrznego, nerwu słuchowego przekazującego informacje dźwiękowe do mózgu
lub samego ośrodka słuchowego w mózgu. Ten rodzaj głuchoty może mieć wiele
potencjalnych przyczyn, między innymi rozległe infekcje bakteryjne, wirusowe,
urazy głowy oraz długotrwałe wystawienie na silne dźwięki.
Leczenie jest zdeterminowane zarówno przez typ upośledzenia słuchu, jak też
przez stopień jego nasilenia. W niektórych wypadkach przepłukanie kanału
usznego w celu usunięcia zatykającej go woskowiny może doprowadzić do
częściowego, a nawet pełnego odzyskania zdolności słyszenia. Czasem potrzebna
jest operacja chirurgiczna. Słuch może też poprawić aparat słuchowy. Ocenia się,
że więcej niż trzy czwarte starszych osób z trwale uszkodzonym słuchem może
lepiej słyszeć dzięki używaniu aparatu słuchowego. Ale tylko jedna na pięć źle
słyszących starszych osób korzysta z niego. Dlaczego tak jest? Głównymi
przyczynami są niepokój, próżność i brak zrozumienia (Olinger, Dancer i Patterson,
1991; Patterson, Dancer i CIark, 1990). Oczywiście, są też osoby, którym aparat
słuchowy nie pomaga, jak również takie, które całkowicie odrzucają przyjęcie tego
typu pomocy (Weinstein, 1991). '^a;
Upośledzenie słuchu prowadzi często do ograniczenia udziału w życiu spo-
łecznym. Skutkiem tego osoba taka jest osamotniona, czasem nawet z pa-
ranoidalnym poczuciem opuszczenia. Osoby starsze, które uważają, że ich
reakcje werbalne są niewłaściwe, mogą unikać interakcji społecznych, l znów,
studiujący uważnie problemy rozwojowe mogą zauważyć tu zbieżność czynników
biologicznych, społecznych i psychologicznych. Wszystko to podkreśla potrzebę
znajomości czynników, które mogą pomóc w komunikowaniu się osób mających
upośledzony słuch. W tym celu przedstawiamy następujące sugestie.
� Mówimy do danej osoby z odległości 1-2 metrów. Należy się upewnić, że jesteśmy dobrze
oświetleni tak, że nasze usta, wyraz twarzy i gesty są dobrze widoczne.
� Nie zaczynamy mówić, dopóki nie będziemy dobrze widzialni dla danej osoby. Nie zakrywamy
ust w czasie mówienia, unikamy też żucia i jedzenia w tym czasie.
� Mówimy nieco głośniej niż zwykle. Krzycząc nie dostarczymy skuteczniej informacji,
ponieważ krzyk może ją zniekształcić.
� Mówimy w normalnym tempie, ale niezbyt szybko. Nie artykułujemy też przesadnie stów, gdyż
zniekształca to dźwięki mowy i utrudnia korzystanie z bodźców wzrokowych.
� Jeśli to, co mówimy, jest niezrozumiałe, powtarzamy myśl, formułując krótkie, proste zdania.
� Nigdy nie mówimy bezpośrednio do ucha danej osoby. Przeszkadza to słuchaczowi w
wykorzystywaniu bodźców wzrokowych.
� Pokoje urządzamy w taki sposób, by każdy mówiący mógt być dobrze widziany z odległości
nie większej niż 2 metry.
� Osobę z upośledzonym słuchem zawsze traktujemy z respektem. Włączamy do każdej
dyskusji, która jej dotyczy. Pomoże to zmniejszyć poczucie izolacji, jakiego doświadcza wielu
źle słyszących.
Smak i węch. Wrażliwość na cztery podstawowe rodzaje smaku - gorzki,
słodki, kwaśny i słony - często się zmienia. Przyczyną tego jest głównie stopniowe
zmniejszanie się liczby kubków smakowych, zaczynające się u kobiet od 40-50., a
u mężczyzn od 50.-60. roku życia (por. ryć. 11-2). Zmiany te jednak nie wpływają
na wrażliwość na cztery rodzaje smaku przed 60. rokiem życia. U niektórych osób
do takiego obniżenia się wrażliwości w ogóle nie dochodzi (Matteson i McConnell,
1988; Myśliński, 1990).
Na smak pokarmu wpływa powonienie. Z wiekiem następuje zgeneralizowane
zanikanie butawek węchowych, czemu towarzyszy umiarkowany stopień utraty
neuronów. Obecnie jednak jest mato danych wskazujących na to, że zmiany te
wywołują

Rozwój fizyczny i umysłowy 537



Ryć.11-2
Zmiany w obrębie zmys-
tu smaku zachodzące z
wiekiem
Procesom starzenia się
podlegają mechanizmy
strukturalne odpowiada-
jące za smak. W okresie
późnej dorosłości do-
chodzi do stopniowego
zmniejszania się liczby
kubków smakowych,
zlokalizowanych w bro-
dawkach na górnej po-
wierzchni języka. Kubki
smakowe ulegają też z
czasem atrofii. Ale z
powodu niejednolitych
wyników badań trudno
jest stwierdzić, jak te
zmiany strukturalne
wpływają na wrażliwość
smakową starszych
osób. Obecnie sądzi się,
że obniżanie się wraż-
liwości na smak nie jest
tak duże jak wcześniej
przypuszczano.
Adaptacja z Pesmana,
1984
Kubki smakowe
z wiekiem pogorszenie się węchu. W funkcjonowaniu węchu, jak też smaku
odgrywają rolę różne czynniki, takie jak na przykład ogólny stan zdrowia (Doty,
1989; Myśliński, 1990; Schieber, 1992; Weiffenbach, Tylenda i Baum, 1990).
ZABURZENIA ZDROWOTNE Jak już podkreślaliśmy, starzy ludzie nie zawsze
są chorzy. Choć niektórzy z nich wymagają opieki, to większość jej nie potrzebuje.
Późny wiek dorosły nie jest synonimem słabego zdrowia. Nie należy też
rozpatrywać stanu zdrowia starszych ludzi oddzielnie od stanu młodszych
dorosłych. W medycynie zapobiegawczej stosuje się takie same zabiegi
chirurgiczne i leki u starszych, jak i młodszych osób. Na przykład zapalenie płuc
leczy się antybiotykami niezależnie od tego, czy dana osoba ma lat 18 czy 88.
Różnica polega na tym, że młodzi mają naturalną skłonność do wychodzenia z
choroby, podczas gdy u starszych tempo zdrowienia jest wolniejsze lub nawet stan
ich będzie się pogarszał (Abbey, 1991; Goodwin, 1991; Kapłan, 1992; Rogers,
Rogers iBelanger, 1992).
Jednak populacja osób starszych jest podatna na pewne zaburzenia i choroby.
Do najczęstszych należą artretyzm (zapalenie stawów), nadciśnienie, choroby
serca, udar mózgu, rak i osteoporoza. Poznajmy je więc bliżej.
Artretyzm. Jest to zapalenie stawów, zaburzenie powszechne u starszych
dorosłych. Nie ma zbyt wielu sposobów jego leczenia. Choroba ta zwykle ciągnie
się latami i nasita z wiekiem. Z niemal 100 rodzajów artretyzmu najczęściej
występują dwa:
zapalenie kości i stawów oraz reumatoidalne zapalenie stawów.
Zapalenie kości i stawów nazywane jest też zwyrodniającym zapaleniem
stawów i stanowi najpowszechniejszą postać artretyzmu. Choruje na nie ponad 40
milionów osób w Stanach Zjednoczonych. Ten rodzaj artretyzmu cechuje stopniowe
zużywanie się chrząstki w stawach. W najczęstszej postaci zapalenie kości i
stawów obejmuje stawy mające duże obciążenie, takie jak kolana i stawy biodrowe.
Degeneracja

538 Rozdział 11. Późna dorosłość ^
chrząstki zwykle powoduje ból i obrzęki oraz sztywnienie stawów. Zesztywnienie
stawów może być krótkotrwałe i często usuwa je aktywność, ale może też wracać
po odpoczynku.
Reumatoidalne zapalenie stawów obejmuje catą tkankę łączną ciała.
Zwykle rozwija się powoli, a ujawnia się najczęściej przed późnym wiekiem
dojrzałym. Reumatoidalne zapalenie stawów występuje dużo częściej u kobiet niż u
mężczyzn. W najcięższej postaci ten rodzaj artretyzmu powoduje zapalenie błon
wyścielających i smarujących stawy. Objawami zapalenia są często ból i obrzęki,
jak też zmęczenie i gorączka. Czasami zniszczeniu ulega chrząstka. W miarę tego
jak uszkodzona chrząstka jest stopniowo zastępowana przez tkankę bliznowatą,
stawy sztywnieją i zniekształcają się. Z przeglądu literatury (Gibson, 1991) wynika,
że wśród starszych Afroamerykanów odsetek chorych na reumatoidalne zapalenie
stawów jest wyższy przed 64. rokiem życia, ale w populacji białych odsetek ten
staje się wyższy po 65. roku życia.
Leczenie obu postaci artretyzmu jest nastawione na usuwanie sztywności i
bólu, zatrzymanie degeneracji stawów oraz utrzymanie ich ruchomości. W leczeniu
stosuje się aspirynę i leki przeciwzapalne oraz starannie opracowane programy
ćwiczeń. W przeciwieństwie do powszechnego mniemania, odpoczynek nie
zawsze jest najlepszym lekiem na artretyzm. Może on co prawda zmniejszyć
zapalenie stawów, ale zbyt duża jego dawka stwarza niebezpieczeństwo
zesztywnienia. Dlatego lekarze są skłonni zalecać zestawy codziennych ćwiczeń,
takich jak chodzenie lub pływanie. W ostateczności leczenie chirurgiczne często
pomaga usunąć ból i odzyskać ruchomość stawów (Yerbrugge, Lepkowski i
Konkol, 1991).
Nadciśnienie. Przypominamy (por. rozdz. 10.), że nadciśnienie odnosi się do
wysokiego ciśnienia krwi. Choroba ta charakteryzuje się trwale podniesionym
ciśnieniem krwi w tętnicach i na ścianki tętnic rozprowadzających krew z serca do
całego ciała. Nadmierny nacisk wywierany na ściany tętnic często uszkadza same
tętnice, a w konsekwencji także takie narządy ciała, jak serce, mózg i nerki.
Choć wiele osób w wieku średnim ma nadciśnienie, to szansę wystąpienia
takiego zaburzenia wzrastają wraz z wiekiem (Messerli, 1990). Na potwierdzenie -
około 40% białych i ponad 50% Afroamerykanów w wieku 65 lat i starszych ma
znacznie podwyższone ciśnienie krwi. Jak się sądzi, podwyższone ciśnienie
stanowi element procesu starzenia się, gdyż dochodzi wtedy do stopniowej utraty
elastyczności i zmniejszenia się przekroju drobnych tętnic w całym ciele (American
Heart Association, 1992).
Podobnie jak we wcześniejszych stadiach dorosłości, tak i w okresie
emerytalnym nadciśnienie daje niewiele objawów bądź nie daje żadnych, l choć
kołatanie serca, dotkliwe bóle głowy oraz niepokój są często sygnałami wysokiego
ciśnienia krwi, to może ono istnieć niewykryte latami. Z tego powodu starsi ludzie
powinni co najmniej raz do roku mierzyć ciśnienie krwi. Nieleczone nadciśnienie
oprócz innych powikłań prowadzi do choroby serca i mózgu. Stan taki mogą
pogłębiać palenie, złe nawyki dietetyczne i brak ćwiczeń fizycznych,
y :'" ��^\
Jakkolwiek wysokie ciśnienie krwi może być kontrolowane przez podawanie
leków i zmiany w codziennych zwyczajach, to istnieją błędne mniemania na ich
temat. Na przykład niektóre osoby sądzą, że jeśli raz zostało obniżone ciśnienie
krwi do normalnego poziomu, to nie trzeba już więcej zażywać leków. Leki na
nadciśnienie zwykle są najczęściej zapisywane do długotrwałego zażywania, choć
z czasem jest możliwe zmniejszenie ich dawki.
Choroby serca. Jak wiemy, atak serca jest chorobą zagrażającą życiu, l
właśnie on jest najczęstszą, pojedynczą przyczyną zgonów w Stanach
Zjednoczonych. W przybliżeniu jedna osoba na sześcioro białych mężczyzn i kobiet
w wieku od 45 do

Rozwój fizyczny i umysłowy 539

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
W jaki sposób stan
zdrowia - dobry lub zty -
wpływa na różne
aspekty życia człowie-
ka? Zakładając, że na
funkcjonowanie czło-
wieka rzutuje splot róż-
nych czynników, jakie
rady dałbyś osobie
upośledzonej fizycznie
bądź chorej?
65 lat jest dotknięta chorobą serca. Sytuacja taka występuje u ponad jednej trzeciej
afroamerykańskich mężczyzn i kobiet. W starszych grupach wiekowych odsetki te
rosną w znaczącym stopniu. Choroba serca jest najczęstszą przyczyną wizyt u
lekarzy, niezbędnej hospitalizacji i dni spędzonych w łóżku w trakcie powracania do
zdrowia (American Heart Association, 1992; National Center for Health Statistics,
1992; Young, 1991). Przegląd przyczyn wywołujących choroby serca
przedstawiono w rozdziale 10.
Udar mózgu. Udar mózgu lub porażenie polega na przerwaniu przepływu
krwi w tętnicach mózgowych, co prowadzi do zaburzenia funkcji organizmu. Gdy do
tego dochodzi, mózg zostaje pozbawiony dopływu tlenu i substancji odżywczych.
Porażenia powodują liczne zaburzenia w zależności od tego, która półkula została
uszkodzona (na przykład uszkodzenie komórek w prawej półkuli mózgowej
upośledza funkcjonowanie lewej strony ciała). Konsekwencjami zaburzeń mogą
być: trudności w mówieniu, utrata pamięci i śpiączka. Jeśli uszkodzone są ważne
dla życia ośrodki mózgowe, które kontrolują krążenie lub oddychanie, może dojść
do śmierci (Biller, 1991; Foley i Pizer, 1990). Rycina 11-3 ukazuje, w jaki sposób
udar blokuje przepływ krwi i impulsy nerwowe do porażonej strony ciała.



Normalnie
funkcjonująca
strona ciała
Ryć. 11-3.
Jak działa udar mózgowy
Gdy jakaś osoba prze-
chodzi udar mózgu zo-
staje zablokowany prze-
pływ krwi i impulsów ner-
wowych do dotkniętej nim
części ciała. Adaptacja z
Nelson i in., 1986.


540 Rozdział 11. Późna dorosłość
Około 80% ofiar udaru ma 65 lat lub więcej. Każdego roku w Stanach Zje-
dnoczonych wylewowi krwi do mózgu ulega 450 000 osób. Natychmiast lub wkrótce
po nim umiera okoto 150 000 ludzi. Z każdych 100 osób, które przeżywają, około
10 będzie mogło wrócić do pracy potencjalnie bez żadnych uszkodzeń, 40 zostanie
inwalidami w nieznacznym stopniu, 40 będzie miało poważniejszy stopień
inwalidztwa i wymagało będzie specjalnych usług, a dla 10 będzie konieczna opieka
instytucjonalna. Tylko około 16% z 1,8 miliona ludzi, którzy przeżyli udar mózgu,
jest dziś całkowicie niezależnych (National Center for Health Statistics, 1992;
Zamula, 1986).
Do udaru mózgu może dojść z kilku powodów. Większość jest skutkiem
zwężenia tętnicy mózgu i/lub skrzepu krwi. Inna przyczyna jest spowodowana tym,
że skrzep uformowany w jakiejś części ciała dociera do tętnicy prowadzącej do
mózgu lub znajdującej się w mózgu. Udary mogą też być wynikiem wylewu lub
krwawienia w mózgu na skutek uszkodzenia naczynia krwionośnego.
Niektóre czynniki zwiększają ryzyko udaru mózgowego. Nie kontrolowane
nadciśnienie stanowi szczególnie niebezpieczne zagrożenie, gdyż choroba ta
wywołuje osłabienie i uszkodzenie tętnic, by nie wspomnieć o wylewie krwi.
Przeżyty w przeszłości atak serca lub inne rodzaje chorób serca też zwiększają
szansę udaru mózgowego. Ryzyko rośnie, jeśli w rodzinie występowały przypadki
porażeń mózgowych. Palenie papierosów, nałogowe spożywanie alkoholu, wysoki
poziom cholesterolu i cukrzyca również zwiększają ryzyko zachorowania.
Porównanie częstości występowania porażeń mózgowych u obu płci wykazało, że
przed 75. rokiem życia udary częściej zdarzają się u mężczyzn. Po przekroczeniu
tej granicy wieku częstość porażeń mózgowych jest prawie taka sama u
mężczyzn, jak i u kobiet, l na koniec, Afroamerykanie są bardziej podatni na udary
mózgu, gdyż nadciśnienie występuje u nich dużo częściej niż u białych.
Niektóre z częściej występujących objawów udaru mózgu to nagła słabość lub
cierpnięcie nóg, rąk lub twarzy z jednej strony ciała, niewyraźna mowa, trudność w
zrozumieniu tego, co mówią inni, i chwiejność fizyczna. W niektórych wypadkach
może występować drobny udar, zwany przejściowym atakiem niedokrwienia
mózgu3. l choć takie porażenia powodują natychmiastową utratę funkcji ciała, to
objawy te zazwyczaj ustępują w ciągu 24 godzin. Jednak takie przejściowe ataki
niedokrwienia mózgu często poprzedzają pojawienie się większych, dużo
poważniejszych udarów mózgu.
Zapobieganie udarom mózgu polega przede wszystkim na kontroli wysokiego
ciśnienia krwi i na starannym monitorowaniu opisanych powyżej czynników ryzyka.
Osobom z objawami świadczącymi o zagrożeniu udarem lub przejściowym atakiem
niedokrwienia mózgu zwykle wykonuje się arteriografię, aby zlokalizować zatkanie
tętnicy. Jeśli okaże się to niezbędne, można operacyjnie oczyścić tętnice lub
leczyć antykoagulantami (środkami hamującymi normalną krzepliwość krwi). U
osób z ciężkimi udarami mózgu należy unormować ciśnienie krwi i zastosować
terapię lękową, aby zahamować dalsze uszkodzenie mózgu. Gdy okres kryzysu
minie, dla przywrócenia utraconych funkcji pacjenta w takim stopniu, jaki jest
możliwy, celowe staje się zastosowanie terapii fizycznej, mowy i zajęciowej.
Rak. Choć zachorowanie na raka może nastąpić w każdym momencie cyklu
życiowego, ryzyko pojawienia się tej choroby wraz z wiekiem stale wzrasta
(American Center Society, 1992; Silverberg, Boring i Squires, 1990; Worcester,
1991). Jak dowiedzieliśmy się w ostatnim rozdziale, więcej niż potowa zgonów z
powodu raka ma miejsce u osób powyżej 65. roku życia. Choroba ta w stadium
późnej dorosłości
3 Przejściowy atak niedokrwienia jest następstwem zwężenia jednej z tętnic szyjnych (przyp. tłum.).

Rozwój fizyczny i umystowy 541
występuje częściej u mężczyzn. Oczywiście poznanie przyczyn powstawania raka
pomoże zmniejszyć ryzyko zachorowania u dorosłych w każdym wieku. A wczesna
diagnoza raka, tak by można byto wykryć złośliwość guza, zanim zdąży się rozprze-
strzenić, ma olbrzymie znaczenie dla skuteczności leczenia.
Osteoporoza. Jest to zaburzenie polegające na zmniejszaniu się zawartości
wapnia w tkance kostnej. Termin osteoporosis dosłownie oznacza "dziury w
kościach", a stan taki potencjalnie prowadzi do kruchości kości i zwiększonej ich
porowatości. Osteoporoza nazywana jest też chorobą kruchych kości lub "wdowim
garbem". Może ona powodować deformację kości, kalectwo, a nawet zmniejszenie
się długości ciata.
Ocenia się, że na osteoporozę cierpi 15 milionów obywateli Stanów
Zjednoczonych. Ośmiokrotnie częściej występuje ona u kobiet. Dotyka jedną na
cztery kobiety w wieku powyżej 60 lat, częściej zapadają na nią biate kobiety o jasnej
skórze. Szczupłe kobiety, o drobnej budowie ciata są bardziej podatne na
osteoporozę od większych i cięższych kobiet.
Brak jest pełnego wyjaśnienia przyczyn osteoporozy. Jako najczęstsza przyczyna
jest wymieniana menopauza ze względu na gwałtowny spadek produkcji estrogenu,
hormonu, który wpływa na zawartość wapnia w kościach. Jednak podawane są też i
inne przyczyny, takie jak brak aktywności, niedostateczne wystawianie się na słońce
(co pomaga organizmowi wytworzyć witaminę D, ważną dla normalnego wchłaniania i
wykorzystywania wapnia) oraz brak wapnia i białka w diecie (Gennari i Montagnani,
1990; Roberto i Johnston, 1991).
Szansę zachorowania na osteoporozę zdają się zwiększać pewne okoliczności.
Kobiety należące do rodzin, gdzie występowała Osteoporoza, i te, którym we
wcześniejszym okresie życia usunięto jajniki, są bardziej zagrożone tą chorobą.
Prawdopodobieństwo wystąpienia osteoporozy zwiększają też: reumatoidalne za-
palenie stawów^ alkoholizm, problemy z tarczycą i choroby wątroby (Gold, 1991;
Isaia, 1990).
We wczesnych stadiach Osteoporoza często pozostaje niezauważona. U wielu
osób nie daje ona widocznych objawów i powoduje niewielki ból, niekiedy przebiega
zupełnie bezboleśnie. Często jedynym sygnałem ostrzegawczym są złamania kości
na skutek przewrócenia się lub drobnych wypadków bądź niewielkie skrzywienie
kręgo-1 słupa. Wszystkie te objawy są symptomami postępującej choroby.
Nieleczona Osteoporoza staje się z czasem chorobą okaleczającą. Proste ruchy
wywołują skurcze mięśni i ból, a postępujący ubytek kości może prowadzić do
skomplikowanych złamań kręgosłupa i kończyn. W miarę uszkadzania kości szczęki
mogą też wypadać zęby. Co więcej, stopniowo ulega skrzywieniu kręgosłup, a
ramiona zaokrąglają się. Chorzy tracą kilka centymetrów wzrostu z powodu
zmniejszenia się długości kręgosłupa.
Zapobieganie osteoporozie jest względnie proste. Kobiety powinny upewnić się, że
ich organizm otrzymuje dostateczną ilość wapnia i witaminy D. Odnosi się to do
wszystkich kobiet, a nie tylko do zbliżających się do okresu przekwitania lub
dotkniętych osteoporozą. Choć obecnie zaleca się, by ilość wapnia w diecie wynosiła
dziennie 800 mg, to większość ekspertów medycznych sądzi, że kobiety po
czterdziestce potrzebują od 1000 do 1500 mg wapnia dziennie. Należy pamiętać też,
że dawki wapnia przekraczające to dzienne zapotrzebowanie nie zapewniają
dodatkowej prewencji. Przeciwnie, zbyt duża dawka może wywołać reakcję
toksyczną i dlatego przed zwiększeniem dawek zawsze należy poradzić się lekarza.
Podobnie nadmierne przyjmowanie białka nie daje gwarancji zapobieżenia
osteoporozie, a raczej ryzyko utraty kości niż wzmocnienia układu kostnego,
^s-^s-s .
Jedno z badań kobiet z osteoporozą po menopauzie (Campagnoli, 1990)
wykazało, że zrównoważona dieta, z pokarmem bogatym w wapń, zwłaszcza w
mleko i produkty

542 Rozdział 11. Późna dorosłość
mleczne, przyczynia się do tworzenia się masy kości, l na odwrót, niektóre
obyczaje dietetyczne mogą powodować zakłócenie równowagi wapniowej w
organizmie. Dotyczy to diety zbyt bogatej w białko, sól kuchenną, wtóknik i kofeinę.
Innym szkodliwym czynnikiem może być nadużywanie alkoholu. Wykazano także,
że ćwiczenia fizyczne zwalniają proces utraty tkanki kostnej nawet u starszych
kobiet, które wcześniej prowadziły siedzący tryb życia.
Duże znaczenie w zapobieganiu osteoporozie mają regularne badania me-
dyczne, gdyż, jak już wcześniej zaznaczono, dobre samopoczucie fizyczne nie
daje jakiejkolwiek gwarancji, że w organizmie nie zachodzi proces osteoporozy.
Jest dostępnych wiele metod diagnozowania osteoporozy, np. prześwietlenie i
urządzenia pozwalające na ocenę stanu utraty kości. Takie postępowanie dia-
gnostyczne stanowi często element rocznej oceny stanu zdrowia kobiet powyżej
25. roku życia.
Pacjentom z osteoporozą lekarze zwykle przepisują wysokie dawki wapnia i
witaminę D. Na ogół opóźnia to tempo utraty kości, ale nie powoduje uformowania
się nowej kości. U kobiet może też być stosowany estrogen, który zwalnia tempo
zanikania kości. Ale, jak już wcześniej ostrzegaliśmy, estrogen może dawać
niekorzystne skutki uboczne i dlatego każda pacjentka powinna się znajdować pod
staranną kontrolą. Mężczyznom z osteoporozą podaje się hormon męski
testosteron, gdyż stymuluje on wzrost tkanki kostnej. Zarówno kobietom, jak i
mężczyznom lekarze zwykle usilnie zalecają pełnowartościową dietę, jak też
program ćwiczeń wzmacniających mięśnie podtrzymujące osłabione kości.
FIZYCZNY DOBROSTAN W CZASIE PÓŹNEJ DOROSŁOŚCI W całej książce
podkreślaliśmy znaczenie właściwego odżywiania i utrzymywania się w
odpowiednim stanie fizycznym dzięki regularnym ćwiczeniom. Rozważania te są
ważne dla dobrostanu fizycznego w ciągu całej dorosłości, a zwłaszcza w starszym
wieku. Generalnie wiadomo, że dobrze zrównoważone posiłki i regularne ćwiczenia
fizyczne pomagają w opóźnianiu procesów starzenia się i przedłużają życie
jednostki (Arking, 1991;
Beychok, 1991; Cesario i Hollander, 1991; Fries, 1990).
Potrzeby pokarmowe starszych osób nie różnią się w istotny sposób od potrzeb
młodych dorosłych. Główne zmiany obejmują szybkość i dokładność trawienia i
wchłaniania, tolerancję glukozy, wykorzystanie białka, tłuszczu, wapnia i witaminy
Bi oraz pogorszenia się łaknienia. Obniżony metabolizm i niższy poziom
aktywności starszych osób sprawiają, iż ich ogólne kaloryczne zapotrzebowanie
jest mniejsze (Fries, 1990; Krause, 1984; Kunkel, 1991).
W jednym z badań (Johnson, 1992) oceniono dietetyczne nawyki starszych
osób białych i pochodzenia afroamerykańskiego, w tym też 100-latków. W
porównaniu z młodszymi generacjami 100-latki regularniej spożywali śniadania,
unikali diety powodującej spadek wagi i dużą chwiejność wagi ciała, zjadali więcej
warzyw, jak też przestrzegali zaleceń swych lekarzy i rodziny, a nie poddawali się
nowinkom dietetycznym propagowanym przez media, byli też mniej skłonni do
spożywania pokarmów o niskiej zawartości tłuszczu. Starsi Afroamerykanie płci
męskiej zdecydowanie mniej chętnie od osób białych zażywali witaminy lub
suplementy mineralne bądź jedli codziennie śniadania. Starsi mężczyźni
pochodzenia afroamerykańskiego spożywali też więcej słodyczy i tłuszczów niż
afroamerykańskie kobiety, biali mężczyźni i białe kobiety. Wysokie ryzyko
żywieniowe, zwłaszcza u Afroamerykanów, łączyło się z gorszym zdrowiem
fizycznym i psychicznym oraz z upośledzeniem podstawowych czynności
życiowych.
Powyższe dane sugerują, że starsi ludzie stanowią część populacji o wyraźnym
dietetycznym ryzyku. Ocenia się, że w Stanach Zjednoczonych ponad potowa
populacji starszych osób cierpi z powodu nieodpowiedniego odżywiania i, co jest
zadziwiające,

Rozwój fizyczny i umysłowy 543
--.; �� � ^- - '.^.'�' ' � niedożywienie nie ogranicza się do jakiejkolwiek grupy spoteczno-ekonomicznej. Starsze
osoby, które są najbardziej zagrożone, to ludzie samotni, mający ułomności ograniczające
ich ruchliwość, wykazujący zaburzenia psychiczne i bardzo starzy (Manson i Shea, 1991).
Istnieje kilka przyczyn nieprzestrzegania przez ludzi starszych właściwej diety. Jeśli żyją
oni samotnie, to mają stabą motywację bądź w ogóle brak im chęci do przygotowywania
jedzenia i do spożywania dobrze zbilansowanych posiłków. Gotowanie wydaje się nie
warte wysiłku, gdyż mogą je zastąpić przekąski. Pogorszenie się wrażliwości węchowej i
smakowej przyspiesza negatywne zmiany w nawykach żywieniowych. Przyczyną złego
odżywiania bywa również fakt, że niektóre starsze osoby nie mogą sobie pozwolić na takie
jedzenie, jakie powinny spożywać (Ponza i Wray, 1990). Inni są do tego stopnia społecznie
izolowani, że nie potrafią dotrzeć do sklepów spożywczych. Jeszcze inni, o niskim poziomie
wykształcenia, nie zdają sobie sprawy ze znaczenia odpowiedniego odżywiania dla ich
zdrowia (Horwarth, 1991;
McKenzie, 1980). W wielu badaniach (Ardigo, 1990; Manson i Shea, 1991; Mowę i Bohmer,
1991; Thompson i Morris, 1991) stwierdzono, iż słabe odżywianie się jest związane ze
skutkami leczenia medycznego i chirurgicznego oraz długotrwałej hospitalizacji. Jedno z
badań (Finn, 1990) wykazało, że od 52 do 85% starszych pacjentów przebywających pod
długotrwałą instytucjonalną opieką wykazywało jakiś stopień niedożywienia.
Marie Krause (1984) pisze, że uboga dieta z jednej strony może prowadzić do
niedożywienia, a z drugiej do nadwagi. Sztywność nawyków żywieniowych, taka jak
spożywanie nieurozmaiconych i niezrównoważonych pod względem odżywczym posiłków,
jest prawdopodobnie najważniejszą przyczyną niedożywienia u starszych ludzi. Niektóre z
czynników przyczyniających się do niedoboru ciężaru ciała to: zły apetyt, upośledzone
trawienie i/lub wchłanianie, niski poziom kwasoty soku żołądkowego i/lub nieodpowiednia
ilość jedzenia, jak też słabe zrównoważenie pokarmów. Według Susan Finn (1990) jeszcze
innymi powodami mogą być zażywanie leków wpływających na stan odżywienia i
pogorszenie się zmysłu smaku. Jednak stan taki zwykle ulega poprawie, jeżeli posiłki
posiadają odpowiednią wartość odżywczą i są przygotowywane w sposób odpowiadający
indywidualnym preferencjom smakowym.
Jak już zaznaczono, dobra kondycja fizyczna jest istotna dla zdrowia we wszystkich
stadiach życia, a zwłaszcza w okresie, gdy jednostka przebywa już na emeryturze. Bez
względu na wiek kalendarzowy aktywność fizyczna opóźnia procesy starzenia się.
Regularne ćwiczenia fizyczne pomagają w utrzymaniu dobrego stanu zdrowia, poprawiają
oddychanie i krążenie, zwiększają elastyczność ciała i powodują lepszy sen, zmniejszają
też ryzyko ataku serca. Co więcej, w przypadku jego wystąpienia fakt, iż dana osoba
ćwiczyła regularnie, zwiększa jej szansę przeżycia (Barrow i Smith, 1983; Birkel i Freitag,
1991; Schiike, 1991).
Inną korzyścią wynikającą z aktywności fizycznej jest poprawa poziomu cholesterolu we
krwi i ciśnienia krwi. Regularne ćwiczenie zwiększa też siłę mięśni i daje ochronę przed
urazami wiązadeł (W.B. Carter, 1991; Reed, 1991). Jedno ze studiów (Blumenthal, 1991)
wykazało, że trening ruchowy wiązał się u starszych osób z istotnym zwiększeniem
spoistości kości, szczególnie u mężczyzn. Ponadto istnieją też dane, z których wynika, że
regularne ćwiczenia w znaczącym stopniu eliminują związane z wiekiem obniżanie się
zdolności dotleniania mózgu, dzięki czemu poprawia się umiejętność przetwarzania
informacji (Birren, Yercruyssen i Fisher, 1990; Schiike, 1991). Istnieją też dane (np.
Blumenthal, 1991; Cowper, 1991; Hansell i Mechanic, 1991; McAuley, Courneya i Lettunich,
1991; 0'Brien i Conger, 1991), że ćwiczenia fizyczne zwiększają u dorosłych wydolność
percepcyjną i psychiczny dobrostan, wpływając na zmniejszenie zaburzeń psychiatrycznych,
między innymi zaburzeń nastroju.

544 Rozdział 11. Późna dorosłość
Skutki braku aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia w okresie emerytalnym są
liczne. Ogólnie biorąc, słabe aktywizowanie ciała prowadzi do pogorszenia się jego
funkcjonowania, między innymi układu kostnego, serca, płuc i mięśni. Człowiek staje się
słaby, ma mato energii, przybiera pochyloną postawę. Jego tkanka mięśniowa stopniowo
zostaje zastąpiona przez tkankę tłuszczową, l w końcu wszystkie nieak-tywizowane tkanki i
funkcje ulegają atrofii (Antonini i Vannucci, 1990; Barrow i Smith, 1983).
Jak więc przedstawia Darrell Menard (1991), największym zagrożeniem dla ciągłości
dobrego stanu zdrowia starszej osoby nie jest proces starzenia się, ale raczej brak
aktywności połączony z siedzącym trybem życia, mniejsze ryzyko, bowiem tkwi w
aktywności niż stałym jej braku.
Rozwój umysłowy
Wielu z nas uznaje starsze osoby za zapominalskie, niezdolne do jasnego myślenia,
powtarzające stale to samo, zniedotężniate. Jak już wcześniej wyjaśniliśmy, wiele naszych
mniemań o starszym wieku pochodzi z niepełnej wiedzy lub ze społecznych stereotypów.
Choć prawdą jest, że wraz z wiekiem obniża się sprawność zmysłów i ruchowa, to jednak
myślenie i nagromadzona wiedza mogą skompensować te ubytki. Większość starszych
ludzi jest zdolnych do satysfakcjonującego funkcjonowania, co stanowi najbardziej
praktyczne kryterium zdolności adaptacyjnych. Tak więc pogląd, iż u wszystkich starszych
osób następuje pogorszenie we wszystkich dziedzinach zdolności umysłowych, nie
znajduje potwierdzenia (Aiken, 1982; Labouvie-Vief, 1990; Park i Smith, 1991; Sinnott i
Cavanaugh, 1991).
TRENDY FUNKCJONOWANIA INTELEKTUALNEGO Jak starsi ludzie radzą sobie w
testach inteligencji? Aby informacja na ten temat była w pełni znacząca, musimy
zrozumieć, co mierzą standardowe testy inteligencji. Wyniki badań wskazują na ogólne
obniżenie się zdolności pomyślnego wykonania testów wymagających motorycznego
działania (na przykład układanie klocków) i szybkości (gdy na tym bazuje ocena). Tak więc
niskie ilorazy inteligencji uzyskane w testach mogą nie być skutkiem obniżenia się funkcji
intelektualnych, ale - przynajmniej częściowo - są efektem wolniejszego czasu reakcji, l,
jak wielokrotnie podkreślaliśmy, wiele jednostek może podwyższyć lub co najmniej
zachować na dobrym poziomie niektóre zdolności intelektualne do późnej starości
(Botwinick, 1984; Schaie, 1980, 1990; Schaie i Willies, 1991).
Pewne obniżenie się wyników może występować w takich testach, które wymagają
reagowania w ustalonym odstępie czasu, ale, jak się okazało, wiedza ogólna nie obniża
się z wiekiem. Należy też zaznaczyć, że wskaźniki uzyskane w podtestach słownych (na
przykład w słowniku) tylko niekiedy lekko się obniżają z wiekiem, ale na ogół pozostają na
takim samym poziomie. U bardziej inteligentnych jednostek nierzadko można stwierdzić
aktualny wzrost pewnych umiejętności werbalnych, l tak u starszych osób często
obserwuje się obniżenie zdolności do podejmowania złożonych decyzji, zmniejszenie się
szybkości wykonywania zadań i spadek w obrębie niektórych form percepcji, takich jak
selektywność uwagi (Allen, 1991; Jensen i Goidstein, 1991; Madden, 1990; Ng, Giles i
Moody, 1991; Salthouse, 1991).
Badania przeprowadzone przez Roberta Kerra i Marthę Teaffe (1991) obrazują co
następuje. Oceniali oni zmiany w sposobie reagowania młodych i starszych dorosłych na
zadanie polegające na odnajdywaniu znaków. Badacze ci stwierdzili, że starsze osoby
miały wolniejszy czas reakcji i ruchy, a różnice między dwiema grupami

Rozwój fizyczny i umysłowy 545
badanych stawały się większe w miarę wzrastania"wymagań odnośnie do przetwarzania
informacji. Jednak starsi ludzie wykazali takie same zdolności korygowania nie-
przewidywanych błędów ruchowych, jak ich młodsi współtowarzysze. Starsze osoby
ujawniały niewiele braków w takich dziedzinach, jak rozumienie stów, świadomość
społeczna lub umiejętność wykorzystania doświadczenia (Stuart-Hamilton, 1991).
Rozważmy na przykład wyniki badań oceniających zdolność do nauki starszych studentów
college'ów w Wielkiej Brytanii (Clennel, 1986). Ponieważ wśród ponad 70000 studiujących
w Wielkiej Brytanii na otwartych uniwersytetach znaczny odsetek stanowią osoby wiekowe,
władze postanowiły sprawdzić, czy potrzebne są im specjalne pomoce bądź udogodnienia.
Wyniki badań wykazały, że nie są potrzebne żadne. Osiągnięcia większości starszych
studentów w nauce byty równie wysokie, jak ogółu studentów w wieku powyżej 21 lat. Co
więcej, okazało się, że grupa studentów w wieku 60-64 lata miała największe sukcesy w
nauce na tym niekonwencjonalnym uniwersytecie. Starsi studenci na ogót sygnalizowali
mniej problemów w nauce niż młodsi. Choć 47% oczekiwało, iż będą mieli problemy z
pamięcią, to w rzeczywistości okazało się, że jakieś problemy miało tylko 26%. l gdy 47%
martwiło się o powodzenie w egzaminach, to tylko 27% miało z nimi rzeczywiście trudności.
Studiujący w starszym wieku byli też bardziej skłonni do korzystania ze specjalnych sesji
w małych grupach na zajęciach konsultacyjno-doradczych organizowanych przez
uniwersytety w lokalnych ośrodkach nauczania. Ponadto okazali się bardziej otwarci na
korzystanie z nowych technologii, takich jak konferencje telefoniczne, terminale
komputerowe, mikrokomputery, zadania wyznaczone na komputerze i zestawy
eksperymentów do wykonania w domu, połączone z użyciem specjalistycznego
wyposażenia. Choć w grupie starszych studentów najbardziej popularne byty kursy z
zakresu sztuki i nauk społecznych, to znaczna ich liczba wybierała kursy matematyki, nauk
technicznych i technologiczne, wymagające znajomości nowych technik i technologii.
Tego rodzaju badania demaskują mit o pogarszaniu się intelektu w okresie późnej
dorosłości. Ponadto zwracają one naszą uwagę na to, jak należy w przyszłości układać
formy testowania umysłu. Należy się starannie przyjrzeć testom i innym formom oceny i
zbadać, co próbują one w rzeczywistości mierzyć. Nie można generalizować wiadomości o
zdolnościach umysłowych. Każdy aspekt inteligencji wymaga dokładnego zbadania. Co
więcej, kiedy daje się starszym osobom zadania związane z codziennym uczeniem się,
należy wziąć pod uwagę fakt ujawniony w warunkach klinicznych. Otóż starsze osoby
najlepiej pracowały wtedy, gdy nie znajdowały się pod presją i mogły to robić w
odpowiednim dla siebie tempie. Działanie z taką szybkością, jaka im odpowiadała,
polepszało osiągnięcia w uczeniu się (Pezdek i Miceli, 1982; Rabitt i Backman, 1990).
Innym czynnikiem, który należy wziąć pod uwagę w odniesieniu do funkcjonowania
intelektualnego w starszym wieku, jest ogólny stan zdrowia (Morris i McManus, 1991;
Sinnott i Cavanaugh, 1991; Yesavage, 1990). Zdrowi ludzie w starszym wieku na ogół
wykazują niewielki spadek poziomu zdolności intelektualnych lub wcale go nie wykazują,
podczas gdy osoby bliskie śmierci lub walczące z chorobą ujawniają wyraźne obniżenie się
poziomu funkcjonowania intelektualnego. Takie pogorszenie się funkcjonowania
umysłowego przed śmiercią jest określane przez psychologów mianem końcowej
inwolucji (niemocy) lub końcowego upadku. Poza "końcowym upadkiem" na procesy
myślowe może wpływać też obniżenie się ilości krwi doprowadzanej do mózgu, krańcowe
stwardnienie tętnic, bardzo wysokie ciśnienie krwi i inne problemy sercowo-naczyniowe
(Johansson i Berg, 1989; Riegel i Riegel, 1972; Siegler, McCarty i Logue,1982).
Zapoznajmy się teraz z utrzymywaniem potencjału twórczego starszego dorosłego.
Podobnie jak z mitem o pogarszaniu się intelektu, wiele osób jest także przekonanych,

546 Rozdział 11. Późna dorosłość
że procesy starzenia się pozbawiają ludzi ich twórczych talentów. Okazuje się, że
jest odwrotnie. Starsze osoby ciągle udowadniają, iż późna dorosłość może
stanowić okres produktywnego wzrostu i rozwoju osiągnięć intelektualnych oraz
twórczych. Poza tym Jon Eisenson (1991) wyraża przekonanie, że wykorzystanie
twórczego wglądu i osobistych strategii dziatań przez starsze osoby często
kompensuje ubytki, które skądinąd mogą mieć miejsce, l właśnie starsi ludzie
często są zdolni do udoskonalania swych umiejętności oryginalnego i
spontanicznego myślenia. Lesa Lorenzen-Huber (1991) dodaje, iż twórczość może
pomóc starszym osobom w odnalezieniu satysfakcji i sensu życia. Na
potwierdzenie potencjału twórczego ujawniającego się w okresie późnej dorosłości
warto wziąć pod uwagę następujące informacje:
� Johann von Goethe ukończył swe arcydzieło Faust w wieku 82 lat.
� Sofokles napisał Króla Edypa, gdy miał 70 lat, a Elektrę, gdy miał 90 lat.
� Święty Augustyn kontynuował swą teologiczną doktrynę wtedy, gdy znacznie
przekroczył 70. rok życia.
� Giuseppe Verdi skomponował operę Ote/to mając 72 lata, a Falstaffa w wieku 77 lat.
� Laura Ingalls Wilder napisała niektóre ze swych najlepszych opowiadań dla dzieci w
wieku 70 lat. Ponadto jej pierwsza książka została opublikowana, gdy miała 65 lat.
� Mohandas (Mahatma) Gandhi pokierował moralną opozycją Indii wobec rządów
brytyjskich, gdy miał 77 lat.
� Albert Schweitzer otrzymał nagrodę Nobla za wysiłki dla zachowania pokoju na
świecie, gdy miał 77 lat.
� Konrad Adenauer w wieku 73 lat został Kanclerzem Zachodnich Niemiec i
godność tę
piastował przez 14 lat.
� Jomo Kenyatta został pierwszym prezydentem kenijskim, gdy miał 70 lat.
� Douglas MacArthur był awansowany na głównodowodzącego siłami zbrojnymi
Narodów Zjednoczonych w Korei, gdy miał 70 lat.
� CeciI B. DeMille ponownie nakręcił Dziesięcioro przykazań, gdy miał 70 lat.
� Ronald Reagan obchodził 70. urodziny w pierwszym roku pełnienia funkcji
prezydenta Stanów Zjednoczonych.
Takie przykłady zdolności intelektualnych i twórczych bez wątpienia wyryły się
na zawsze w annałach czasu. Nie trzeba jednak wznosić się na tak szczytne
wysokości, aby odrzucić mit o pogarszaniu się intelektu w wieku emerytalnym.
Intelektualne i twórcze mistrzostwo świata ma wiele postaci i form. Może też
przejawiać się w codziennym wykorzystywaniu umiejętności starszych osób. l tak,
choć wcześniejsze stadia dorosłości są okresem gromadzenia doświadczeń
życiowych i doskonalenia, to wielu badaczy zdaje sobie teraz sprawę, że okres
emerytalny jest równie owocnym i produktywnym stadium w cyklu życia (Butler,
1990; Lorenzen-Huber, 1991; Morris i McManus, 1991; Rabit i Backman, 1990;
Simonton, 1990; Sinnott i Cavanaugh, 1991).
ZMIANY W ZAKRESIE PAMIĘCI W rozdziale 10. omówiliśmy znaczenie in-
dywidualnych różnic w procesach umysłowych. Choć u niektórych osób procesy
starzenia się mogą prowadzić do obniżenia się zdolności pamięciowych, to w
żadnym razie nie oznacza to, że podobne zmiany muszą zajść u wszystkich.
Podczas gdy pamięć sensoryczna i krótkotrwała ulegają z wiekiem nieznacznym
zmianom, to pamięć długotrwała w jakimś stopniu się pogarsza. Problemem stają
się mniej

Rozwój fizyczny i umysłowy 547

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Zastanów się nad bio-
logicznymi, psychicz-
nymi lub społecznymi
czynnikami, które wpły-
wają na dynamikę funk-
cjonowania pamięci w
okresie późnej doro-
słości? Na przykład, czy
dobre zdrowie fizyczne
i środowisko sty-
mulujące umyst popra-
wiają pamięć? Czy na
podstawie wiedzy o
wszystkich stadiach
rozwoju możesz podać
przykłady potwierdzają-
ce twój pogląd?
efektywne procesy kodowania i wydobywania z pamięci. Jednak obecnie wiadomo,
że niezbędne są dalsze badania w celu poznania, w jaki sposób proces starzenia
się wpływa na dynamikę pamięci (Light, 1991).
Na przykład gdy rozważamy opisane powyżej zmiany w pamięci długotrwałej,
zanim wysnujemy określone wnioski, należy krytycznie zbadać charakter potrzeb.
Może być tak, że praktyczne długotrwałe pamiętanie - na przykład tego, co jest
często przypominane - może być łatwo odtwarzane w porównaniu z zapamiętanymi
treściami, które nie byty wydobywane z pamięci. Ponadto, podobnie jak w wypadku
testowania inteligencji, bezsensowne i obce zadania testujące przechowywanie
informacji w długotrwałej pamięci często stawiają starszych ludzi w niekorzystnej
sytuacji. Zdrowi fizycznie, dobrze wykształceni i aktywni umysłowo ludzie nie
wykazują takiego pogarszania się pamięci, jak osobnicy o odmiennych
właściwościach (Hendricks i Hendricks, 1981; Sinnott i Cavanaugh, 1991; Stine i
Wingfieid, 1990).
Każda dyskusja na temat zmian w pamięci towarzyszących starzeniu się
powinna też wziąć pod uwagę dwie jej unikalne dymensje, przypominanie i
odpoznawanie. Przypominanie, które jak się okazało pogarsza się z wiekiem,
polega na wyszukiwaniu i odzyskiwaniu informacji z magazynu pamięci (Byrd,
1991; Gerard, 1991; Kausier i Wiley, 1990; Maylor, 1991; Mungas, Ehlers i
Blunden, 1991). Rozpoznawanie, które jak wykazały badania, nie pogarsza się z
wiekiem, nie obejmuje odzyskiwania z pamięci danych, ale raczej polega na
selekcjonowaniu poprawnej odpowiedzi z docierających informacji. Na przykład w
sytuacji testowej badającej przypominanie badany może być zapytany: "Kto byt
trzecim prezydentem Stanów Zjednoczonych?". Udzielenie poprawnej odpowiedzi
wymaga przeszukania systemu magazynu pamięci i wydobycia z niego odpowiedzi
"Tomasz Jefferson". Przy badaniu zdolności rozpoznawania badany może być
zapytany "Które z pięciu podanych nazwisk należało do trzeciego prezydenta
Stanów Zjednoczonych?" W tym przypadku potrzebne jest dopasowanie. Dlatego
nie uważa się odpoznawania za część procesu myślenia (Birren, Woods i Williams,
1980; Botwinick, 1984;
Maylor, 1990; Smith, 1980).
Na koniec należy przypomnieć, że w każdym wieku dorośli mogą doskonalić
swe zdolności pamięciowe. Okazało się, że u starszych i młodszych dorosłych
nastąpiła poprawa pamięci, gdy zastosowano takie techniki, jak ćwiczenie,
wzmocnienie i zastosowanie obrazu, l rzeczywiście, jedna z publikacji (Fozard,
1980) wykazała, że starsze osoby niezwykle skutecznie wydobywały informacje z
zasobów magazynu pamięci długotrwałej, szczególnie wtedy, gdy nie byty
zalęknione i gdy otrzymywały pewien rodzaj poznawczego wsparcia. Lars Backman
i jego współpracownicy (1990) zauważyli, że różnice w pamięci dorosłych związane
z wiekiem zmniejszają się bądź nawet całkowicie znikają, gdy środowisko wspo-
maga uczącą się starszą osobę w rozpoczęciu właściwych operacji służących
zapamiętywaniu.
W ramach tego studium przeprowadzone przez Lawrence'a Ressiera badanie
ilustruje, jak bimodalna prezentacja zwiększa zdolności zapamiętywania starszych
osób. W badaniu uczestniczyły osoby w wieku od 61 do 89 lat. Jednej grupie
przekazywano ustną informację o planowanym wypisie ze szpitala. Drugiej grupie
podawano identyczną informację równocześnie werbalnie i za pomocą środków
wizualnych. Następnego dnia przeprowadzano wywiad, aby wykryć, ile z tych
informacji zostało zapamiętanych. Wyniki wykazały, że bimodalna prezentacja
zwiększała ilość przypominanych informacji przez oceniane osoby. Jednak za-
uważono, że nawet bimodalnie podawane informacje nie dawały gwarancji, że
starsze osoby będą w stanie odtworzyć wszystkie informacje. W tym ostatnim
przypadku mogą się okazać niezbędne raczej takie udogodnienia, jak możliwość
zanotowania informacji.

548 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRZEGLĄD
f Gerontologia i dyscypliny pokrewne, takie jak społeczna gerontologia i geriatria, są
to dziedziny, w których dziś są prowadzone niezwykle intensywne studia nad
rozwojem człowieka w ciągu całego życia.
f Procesy fizycznego starzenia się w okresie późnej dorosłości nadal dokonują się na
płaszczyźnie zewnętrznej i wewnętrznej. W tym czasie stopniowo pogarszają się
zdolności sensoryczne. Najwyraźniej zmiany ujawniają się w widzeniu i słyszeniu.
f Późna dorosłość nie jest równoznaczna ze słabym zdrowiem. Ale w tym czasie są
powszechne niektóre zaburzenia zdrowotne, takie jak artretyzm, nadciśnienie,
choroby serca, udary mózgu, osteoporoza oraz rak.
f Choć starsi ludzie mogą wykazywać pogarszanie się pewnych funkcji umysłowych,
takich jak: czas reakcji, to funkcjonowanie intelektualne na ogół cechuje w
większym stopniu ciągłość niż brak ciągłości i zmiany, Jeśli procesy starzenia się
wpływają na systemy pamięciowego magazynowania informacji, to bardziej
prawdopodobne jest, że dotyczy to pamięci długotrwałej.
2. OSOBOWOŚĆ l ROZWÓJ SPOŁECZNY
Okres emerytalny, podobnie jak i inne stadia cyklu życiowego, stawia jednostkę przed
unikalnymi zadaniami i wyzwaniami rozwojowymi. Zadania tego okresu, takie jak zmiany
w stanie zdrowia, statusie finansowym lub przystosowaniu społecznym, stawiają
człowieka pod wieloma względami przed większymi wyzwaniami niż którekolwiek z
wcześniejszych stadiów dorosłości. Późna dorosłość jest krytycznym okresem dla
samooceny, okresem ponownej oceny sukcesów i niepowodzeń jednostki. W trakcie
takiej oceny przeszłości i próby radzenia sobie z teraźniejszością starszy człowiek staje
przed zadaniem przygotowania się do przyszłości. Jak mogliśmy zauważyć w tym
rozdziale, pomyślne przystosowanie się do wyzwań późniejszego życia wymaga
zdecydowanej elastyczności i zdolności adaptacyjnych (Hildebrand, 1990; Seedsman,
1990; Stuart-Hamilton, 1991).
Teorie rozwoju osobowości
Dla wyjaśnienia dynamiki wzrostu osobowości w późniejszym okresie życia
zaproponowano wiele godnych uwagi teorii, l znów stajemy przed problemem
długotrwałej ciągłości lub zmiany osobowości człowieka dorosłego (por. rozdział 10. w
celu szczegółowego rozważenia tego zagadnienia). Rozpatrzmy więc każdą z tych
koncepcji.
KONCEPCJA CIĄGŁOŚCI Jak już dowiedzieliśmy się, niektórzy badacze utrzymują, że
osobowość człowieka od wcześniejszych lat dorosłości pozostaje niezmieniona.
Potwierdzenia słuszności takiej koncepcji dostarczyły wyniki longi-tudinalnych studiów, z
których najważniejsze zostały przeprowadzone przez Paula Costa i Roberta McCrae (1976,
1977, 1978, 1980a, 1980b, 1982, 1984, 1986, 1988 i 1989). Costa i McCrae mierzyli co 6
lat dymensje osobowości 2000 mężczyzn od 20. do 80. roku życia. Uzyskane wyniki
wykazały, że wymiary

Osobowość i rozwój społeczny 549

ZASADA
EPIGENETYCZNA
Jak spostrzegasz osta-
tnie stadium programu
epigenetycznego Erik-
sona? Czy według cie-
bie dynamika psycho-
społecznego rozwoju w
ciągu catego życia
pozwala na wyciągnię-
cie satysfakcjonującego
wniosku? Dlaczego
sądzisz, że jest tak lub
dlaczego sądzisz, że tak
nie jest?
osobowości pozostawały w owym czasie wysoce stabilne. Sktonito to badaczy do
uznania, że wczesne funkcjonowanie osobowości stanowi dobry prognostyk jej rozwoju
w latach po przejściu na emeryturę.
Danych przemawiających za stabilnością osobowości w późnej dorosłości
dostarczyły też inne badania (Hagberg, 1991). Na przykład praca Dorothy Fieid i Rogera
Millsapa (1991) skoncentrowała się na Studium Starszej Generacji Berkeley, podłużnych
badaniach osób dorosłych, rozpoczętych w 1928 roku. To studium dorosłych w późnym
wieku dojrzałym dostarczyło danych na temat ciągłości osobowości przez cały okres
dorosłego życia. Mówiąc dokładniej, powtarzane pomiary pięciu cech osobowości
wykazały wyraźną stabilność: ugodowości, zadowolenia, intelektu, ekstrawersji i
żywotności. Zadowolenie pozostawało szczególnie ciągłą i stabilną cechą w ciągu
całego dorosłego życia. Ale uwidoczniły się też pewne zmiany. Na przykład w okresie
późnej dorosłości, w miarę zaawansowania wiekowego widoczne stawały się wahania,
zwiększał się stopień ugodowości, a zmniejszał ekstrawersji. Studia, w których oceniano
psychiczny dobrostan w okresie dorosłości (Markides i Lee, 1990), też dostarczyły
danych przemawiających za stabilnością i ciągłością.
Ale choć uzyskujemy coraz więcej danych przemawiających za istnieniem trwałych
cech osobowości, to pewne dyspozycje mogą się zmieniać, l rzeczywiście, w okresie
dorosłości niektóre dyspozycje z biegiem lat zmieniają się. Na przykład okazało się, że
zainteresowania i postawy są płynne, podobnie jak poziom pewności siebie i formy
zachowań w różnych rolach (Bengston, Reedy i Gordon, 1985). Ale mimo iż pewne cechy
osobowości są z biegiem czasu mniej stabilne, przekonanie o stałości osobowości ma
ważne implikacje dla badania starzejącego się dorosłego, l właśnie trwałość cech rzuca
światło na zdolności i potrzeby starzejących się osób, gdy stają one przed takimi
wyzwaniami rozwojowymi, jak przejście na emeryturę lub wdowieństwo. Stabilność cech
osobowości występuje też wyraźnie w ogólnych koncepcjach pomyślnego starzenia się,
które omówimy w dalszej części tego rozdziału.
KONCEPCJA NIECIĄGŁOŚCI Odmiennie niż koncepcje uznające ciągłość rozwoju
osobowości, teorie braku ciągłości Erika Eriksona, Roberta Pecka i Daniela Levinsona
zakładają, że w okresie późnej dorosłości osobowość cechują zmiany. Przypominamy, że
w teoriach tych taki sposób myślenia przewijał się przez cały wiek dorosły (por. rozdziały
9. i 10.). Przyjrzyjmy się teraz w sposób bardziej szczegółowy tym teoriom.
Teoria Erika Eriksona. Erik Erikson (1950, 1958, 1959, 1963, 1968a, 1968b, 1969,
1978, 1980, 1982) sugerował, że kluczem do harmonijnego rozwoju osobowości w
późnych latach życia jest zdolność rozwiązania psychospołecznego kryzysu znanego jako
integracja lub rozpacz. Integralność ego zakłada pełną unifikację osobowości. Sposób
wyjścia z tego kryzysu zależy od wielu innych czynników, w tym od odpowiednich ról
społecznych, stylu życia i zdrowia fizycznego.
Integracja ego umożliwia jednostkom traktowanie życia z satysfakcją i zadowoleniem.
Posiadanie satysfakcjonujących relacji społecznych i produktywne życie prowadzi do
poczucia dobrostanu i celowości życia. Brak tej narastającej integracji ego często
sygnalizowany jest przez lęk przed śmiercią i odczucie, iż życie jest zbyt krótkie. Jednostki
przeżywające rozpacz czują, że czas przepływa i jest już zbyt późno, by zacząć inne życie
lub wypróbować alternatywne drogi wiodące do integracji ego. W konsekwencji traktują
swe życie z żalem i rozczarowaniem. Wielu pragnęłoby wykorzystać pełniej swe
możliwości, by osiągnąć wytyczone wcześniej cele życiowe. Tak więc stadium integracji
lub rozpaczy ma zarówno psychologiczne, jak i społeczne odniesienia do rozwoju w
wieku emerytalnym.

550 Rozdział 11. Późna dorosłość
Teoria Roberta Pecka. Robert Peck (1968) utrzymywał, że rozwój psychiczny w okresie
przebywania na emeryturze cechuje trojakie podstawowe przystosowanie psychiczne:
różnicowanie się ego lub zaabsorbowanie rolą człowieka pracującego, wykraczanie
poza swe ciało lub nadmierne zajmowanie się nim, wzniesienie się ponad ego lub
zaabsorbowanie swym ego.
Różnicowanie się ego lub zaabsorbowanie rolą człowieka pracującego. Centralnym
zagadnieniem jest wptyw odejścia z pracy zawodowej. Stanowi to gruntowną zmianę w
systemie wartości jednostki. Wartość człowieka musi zostać przestawiona i ponownie
zdefiniowana w taki sposób, by emerytura mogta dać satysfakcję z wykonywania
czynności wykraczających poza długotrwałe, specyficzne pełnienie roli osoby pracującej.
Peck wyraził przekonanie, że różnicowanie się ego jest niezwykle ważnym, centralnym
zadaniem okresu przechodzenia na emeryturę. Poczucie własnej wartości wynikające z
aktywności poza karierą zawodową jest kluczowe dla ustalenia trwałych, żywotnych
zainteresowań życiowych zamiast desperowania z powodu utraty sensu życia, l dlatego
ustalenie różnorodności cenionych atrybutów ego, jak też jakiejś alternatywy działania z
zadowoleniem może stanowić krytyczny warunek wstępny pomyślnego starzenia się.
Wykraczanie poza swe dato lub nadmierne zajmowanie się nim. Lata przebywania na
emeryturze niosą wielu ludziom wyraźne obniżenie się odporności na choroby, spadek
zdolności odzyskiwania sit oraz wzrost dolegliwości fizycznych i bólów. Dla osób, które
utożsamiają komfort i przyjemność z fizycznym dobrostanem, to pogorszenie się zdrowia
może stanowić najcięższą zniewagę. Istnieją też i inni starsi ludzie, którzy mimo
pogarszania się stanu zdrowia potrafią radować się życiem. Dlatego niektórzy badacze
uznali, iż zainteresowanie starszych osób sprawami ciała nie wiąże się z wiekiem jako
takim, lecz raczej odzwierciedla specyficzne warunki życia. Niektóre osoby mogły się
nauczyć definiować "szczęście" i "komfort" jako relacje zadowalające ludzi lub twórczą
działalność umysłu, której przeszkodzić może tylko całkowita destrukcja fizyczna. W ich
systemie wartości przyjemności społeczne i umysłowe oraz szacunek dla siebie mogą
wykraczać poza sam tylko komfort fizyczny. Ten rodzaj systemu wartości powinien
ukształtować się już we wczesnej dorosłości, o ile może być w pełni osiągnięty, a okres
przebywania na emeryturze może stanowić najbardziej krytyczną próbę tego, czy taki
system wartości zostat zinternalizowany.
Wzniesienie się ponad ego lub zaabsorbowanie swym ego. Jednym z kluczowych
zadań, przed jakim stają starsi ludzie, jest zdanie sobie sprawy z tego, że trzeba umrzeć.
We wcześniejszych okresach życia śmierć często przychodziła nieoczekiwanie, ale w
okresie starości wiadomo, że jest ona nieunikniona. Akceptowanie tej nieuchronności nie
stanowi stadium pasywnej rezygnacji lub zaprzeczenia ego. Przeciwnie, wymaga ono
głębokiego, aktywnego wysiłku, by uczynić życie bezpieczniejszym i znaczącym lub
szczęśliwszym dla tych, którzy nadal będą żyć po zgonie starszej osoby. Postępując tak,
starsi ludzie przeżywają satysfakcjonujące zaabsorbowanie przyszłością i robią, co mogą,
by stworzyć świat dobry dla rodzinnych lub kulturowych spadkobierców. Można to
interpretować jako zastępczą satysfakcję, ale aktualnie oznacza ona aktywne i znaczące
włączenie się w codzienne życie tak długo, jak długo jednostka żyje. Można to też traktować
jako najpełniejszy rodzaj realizacji ego, nawet jeśli koncentruje się ono na ludziach i
zagadnieniach daleko wykraczających poza bezpośrednią gratyfikację ego w wąskim
znaczeniu tego pojęcia.
Teoria Daniela Levinsona. Daniel Levinson (1977, 1980, 1981, 1984, 1986, 1990 w druku;
Levinson i in., 1978; Levinson i Gooden, 1985) teoretyzuje, że późna

Osobowość i rozwój społeczny 551
? dorosłość, podobnie jak wczesna i średnia dorosłość, jest początkowo nacechowana okresem
przejścia. Przejście to w późnej dorosłości ma miejsce między 60. a 65. rokiem życia.
Podkreśla on, że w tym czasie osoba nie staje się nagle "stara", ale zmieniające się
możliwości umysłowe i fizyczne intensyfikują świadomość własnego
; starzenia się i poczucie śmiertelności.
Podobnie jak Robert Peck, Levinson zwraca uwagę na związek między zmianami
fizycznymi a osobowością jednostki. Sugeruje on, że w tym czasie zwiększa się częstość
zgonów i poważnych chorób kochanych osób i przyjaciół. Wiele też przypomina o
obniżających się możliwościach, między innymi sprawiają to dolegliwości
i i bóle. l choć zawsze istnieje szeroki wachlarz indywidualnych różnic w stanie zdrowia, to zachodzi
duże prawdopodobieństwo, że dana osoba będzie miała co najmniej jedną poważniejszą
chorobę lub słabość - może to być na przykład choroba serca, rak, gorszy wzrok lub słuch,
bądź depresja. Takie zmiany fizyczne mogą być trudne do zaakceptowania, zwłaszcza dla
osoby przyzwyczajonej do tego, że wcześniej cieszyła się dobrym zdrowiem.
W późnej dorosłości przejście zaznacza się też świadomością jednostki, że okoto
sześćdziesiątki istnieją kulturowo określone zmiany generacji. Osoba, która uważała termin
średni wiek za niedookreślony i przerażający, może stwierdzić, że jeszcze trudniej jest jej
zaakceptować społeczną terminologię i wyobrażenia odnośnie do nadchodzących lat życia.
Takie określenia, jak starsi, ztoty wiek i senior, mają tendencję do zyskiwania negatywnych
konotacji, odzwierciedlając osobisty i kulturowy niepokój związany ze starzeniem się. Jak
powiedział Levinson, 20-latkowi wydaje się, że przekroczenie trzydziestki jest już
"schodzeniem z górki". 30-latek sądzi, że czterdziestka to już poważne zagrożenie. Wydaje
się, że w każdym momencie życia wraz z przekroczeniem następnego progu wiekowego
przewiduje się totalną utratę młodości, żywotności i samego życia.
W stadium późnej dorosłości ludzie zdają sobie sprawę, że nie mogą już dłużej
odgrywać centralnej roli na scenie życia. Zmusza się ich coraz bardziej, jak też oni sami
siebie zmuszają, do stopniowego pozbywania się ciężkich obowiązków, jakie mieli w
średnim wieku oraz do życia w zmienionych stosunkach ze społeczeństwem i sobą.
Schodzenie z centrum sceny może być sprawą traumatyzującą, gdyż ludzie spotykają się z
mniejszym uznaniem, mają mniej siły i mniejszy autorytet. Ich generacja
' nie dominuje już dłużej. Jako część generacji "dziadków" w rodzinie, jednostki nadal
[ mogą pomagać swemu dorosłemu potomstwu, służyć jako źródło mądrości i wsparcia
' oraz jako doradcy.
Przejście na emeryturę z godnością i z poczuciem bezpieczeństwa jest jeszcze innym
wyzwaniem rozwojowym. Niezależnie od wieku, w jakim przechodzi się na emeryturę,
zdarzenie to powinno uwzględniać potrzeby jednostki, możliwości i warunki życia. Jeśli tak
jest w istocie, to po przekroczeniu progu emerytury jednostka może zaangażować się w
wartościową pracę. Teraz jednak powinno to płynąć raczej z twórczej energii niż z
zewnętrznego nacisku i potrzeb finansowych.
' Spełniając swe obowiązki wobec społeczeństwa, osoby w starszym wieku zaskarbiły sobie prawo
do tego, by być i robić to, co jest dla nich osobiście przyjemne i nagradzające.
Pod koniec cyklu życiowego ludzie mają przed sobą perspektywę cierpień związanych z
procesem umierania i przygotowują się do własnej śmierci. Gdy na końcu poprzednich
stadiów kierowali oni wzrok ku początkowi nowego okresu i nowych podstaw życia, obecnie
wiedzą, iż nadciąga śmierć. Choć zgon może nastąpić za kilka miesięcy lub za 20 lat,
jednostki żyją w jej cieniu, czekając na jej wezwanie.
W tym czasie ludzie przede wszystkim osiągają kulminacyjny punkt zajmowania się
sobą. Najbardziej znaczące dla nich jest teraz ostateczne poczucie tego, czym jest życie, co
Levinson opisuje jako "spojrzenie z mostu" na końcu cyklu życiowego.

552 Rozdział 11. Późna dorosłość "
Analiza taka stanowi unikalną paralelę do opisanego wcześniej eriksonowskiego
poczucia integracji.
To ostatnie zadanie jest końcowym kompromisem z ja, szczególnie poznaniem go,
dobrym i rozsądnym pokochaniem oraz gotowością do rezygnacji.
Formy pomyślnego starzenia się
Trudno jest wytłumaczyć, na czym polega pomyślne starzenie się, a opis często
oddaje jedynie wartości osoby podającej definicję. Linda George i Elizabeth Clipp (1991)
utrzymują jednak, że pomyślne starzenie się i subiektywny dobrostan staty się
synonimami zadowolenia z życia i pokrewnych pojęć, takich jak szczęście i morale.
Przegląd literatury dokonany przez te autorki wskazuje, że ujawniły się trzy główne
stwierdzenia dotyczące udanego starzenia się. Po pierwsze, istnieją przekonujące dane
wskazujące, iż większość starszych osób starzeje się pomyślnie i są oni na ogół
zadowoleni ze swego życia. Po drugie, poziom zadowolenia z życia wydaje się być stały,
mimo upływu czasu. Po trzecie, zadowolenie z życia i pomyślne starzenie się silnie wiążą
się z obiektywnymi warunkami życia, takimi jak: status spoteczno-ekonomiczny, zdrowie
oraz relacje z rodziną i przyjaciółmi.
Liczne badania daty możliwość wglądu w pojęcie pomyślnego starzenia się i
uwypukliły takie jego elementy, jak samoocena, adaptacja do roli, elastyczność i kontrola
osobista nad swym życiem (Baltes i Baltes, 1990; Brandstadter i Baltes--Gotz, 1990;
Carlsen, 1991; Eisenson, 1991; Krause i Alexander, 1990). Jednym z bardziej
interesujących przedsięwzięć badawczych było studium longitudinalne jednostek
ocenianych od 1940 roku (Vaillant, 1990). Dzięki niemu wykryto, że zdrowie psychiczne
między 30. a 50. rokiem życia jest najlepszym prognostykiem przebiegu późniejszego
okresu życia. Najważniejszymi zmiennymi dla prognozy późniejszego przystosowania
okazały się: brak zaburzeń we wczesnym okresie dorosłości, niekorzystanie z pomocy
psychiatrycznej lub środków uspokajających w tymże czasie. Ujawniły się także oczywiste
negatywne zmienne, takie jak: krótki czas życia członków rodziny, złe przystosowanie w
dzieciństwie i alkoholizm, które częściej wiązały się z pogorszeniem się stanu
psychicznego. Inne rezultaty tego studium byty bardziej zaskakujące. Na przykład
intensywne uczenie się w college'u byto lepszym prognostykiem przystosowania
psychospołecznego w 65. roku życia od dobrego zdrowia. Zaś ciepłe i opiekuńcze
środowisko w dzieciństwie dawało szansę dobrego zdrowia psychicznego w okresie
późnej dorosłości w większym stopniu niż szczęście i krzepkość.
Inne badania skupiały się na pomyślnym starzeniu się i względnym stopniu
zaangażowania w to, co dzieje się w otoczeniu jednostki. Na przykład zajęto się
problemem, czy pomyślne starzenie się cechuje aktywny styl życia i wysoki stopień
włączania się w kontakty z innymi lub czy starsze osoby są bardziej zadowolone wtedy,
gdy ich przestrzeń życiowa kurczy się, a odpowiedzialność i role zmniejszają się. Dwiema
bardziej odległymi w czasie, ale wartymi zauważenia próbami znalezienia odpowiedzi na
te pytania, byty teorie wyłączania się i aktywności, l choć każda z nich oferuje unikalny
wgląd w zagadnienie pomyślnego starzenia się, jak też jakieś potwierdzenie dla każdego
z tych teoretycznych stanowisk, ważne jest stwierdzenie, że ani jedna z tych koncepcji nie
tłumaczy w pełni fenomenu pomyślnego starzenia się.
TEORIA WYŁĄCZANIA SIĘ Teoria wytaczania się traktuje starzenie się jako proces
wzajemnego odizolowywania sięstarzejących się osób i systemu społecznego,

Osobowość i rozwój społeczny 553
do którego należą. Ale rzeczywistość okazała się inna niż powszechnie sądzono.
Takie stopniowe wycofywanie się ze społeczeństwa nie stanowi negatywnego
doświadczenia dla starszych osób. Wiekowi ludzie często widzą się wyłączanie w
pozytywnym świetle, gdyż jest to okres zwiększonej refleksyjności, skoncentrowania
zainteresowania na ja i spadku emocjonalnego zaangażowania się w sprawy ludzi i w
zdarzenia. To wytaczanie się jest traktowane raczej jako proces naturalny, a nie
narzucony.
Teoria wyłączania się jest rezultatem 5-letniego badania grupy 275 starszych osób
w wieku od 50 do 90 lat. Studium to zostało przeprowadzone w Kansas City w stanie
Missouri, a kierowali nim Elaine Cumming i William Henry (1961). Badacze ci
zauważyli, że wytaczanie się było na ogót inicjowane albo przez same jednostki, albo
przez system społeczny. Na przykład przejście na emeryturę jest zdarzeniem, które
uwalnia starsze osoby z pełnienia specyficznych społecznych ról i do pewnego
stopnia umożliwia im stawanie się osobami zaangażowanymi w różne sprawy. Innym
przykładem może być utrata małżonka. Z czasem, gdy wyłączanie się staje się
całkowite, istniejąca wcześniej równowaga między jednostką w średnim wieku a
społeczeństwem przechodzi w równowagę nacechowaną większym dystansem
psychicznym, odmiennymi typami relacji i spadkiem interakcji społecznych.
Po siedmiu latach Robert Havighurst, Bernice Neugarten i Sheldon Tobin (1968)
podjęli badania kontrolne osób z omawianego wcześniej studium. Czynniki takie, jak
śmierć i ruchy migracyjne, sprawiły, że ponowne badania objęty tylko 55% osób
spośród oryginalnej grupy. To drugie studium wykazało, że choć w miarę zwiększania
się liczby lat następowało coraz większe wyłączanie się badanych z ról społecznych,
to niektóre starsze osoby nadal pozostawały aktywne i zaangażowane, jak też
relacjonowały, iż posiadają wysoki stopień zadowolenia. Jako całość najbardziej
aktywni byli też najszczęśliwsi.
To ostatnie stwierdzenie stanowi najpoważniejszą krytykę teorii wyłączania się,
która jako całość wzbudziła zdecydowane kontrowersje wśród gerontologów. Tak więc
wielu badaczy sądzi (Hołahan, 1988), że osoby wyłączające się w najmniejszym
stopniu są szczęśliwsze od tych, które wybrały pełniejsze wycofanie się z
aktywności. Co więcej, wiele wcześniejszych warunków społecznych zmuszających
dorosłych do życia w ograniczonym środowisku uległo zmianie. Poprawa opieki
zdrowotnej, wczesne przejście na emeryturę, zwiększenie się korzyści płynących z
ubezpieczeń społecznych i wyższy poziom wykształcenia stworzyły nowe możliwości
zajęć dla starszych osób. Te czynniki społeczne być może odstręczą ludzi od
wyłączania się z kontaktów społecznych, zachęcając ich równocześnie do bardziej
aktywnych stylów życia. Wśród gerontologów panuje obecnie przekonanie, że
wyłączanie się jest tylko jedną z wielu możliwych form starzenia się. Nie ma ono
szerokiego zastosowania do wszystkich starszych ludzi (Kermis, 1984).
TEORIA AKTYWNOŚCI Teoria aktywności pomyślnego starzenia się została
stworzona przez George'a Maddoxa (1964) i jego kolegów na Duke University.
Sugeruje ona, że jednostki przebywające na emeryturze wolą być równie aktywne i
produktywne jak przedtem. W przeciwieństwie do teorii wyłączania się w koncepcji tej
utrzymuje się, że osoby wiekowe wolą nie koncentrować się na własnym ja i opierają
się przed psychicznym dystansem wobec społeczeństwa. Szczęście i zadowolenie
pochodzą z włączania się w życie społeczne i zdolności starszej osoby
przystosowania się do zmieniających się sytuacji życiowych.
Jaką wartość ma teoria aktywnego starzenia się? Jeszcze raz, jak wykazaliśmy
przy okazji teorii wyłączania się, koncepcja aktywności pojawia się tylko jako jedna z
możliwych form starzenia się. Nie można jej odnosić do ogółu starszych ludzi, gdyż

554 Rozdział 11. Późna dorosłość

AKTYWNE l
REAKTYWNE MODELE
ROZWOJU
Jak można zastosować
aktywne i reaktywne
modele rozwoju do stu-
diowania pomyślnego
starzenia się? Czy są-
dzisz, że to środowisko
jest głównie odpowie-
dzialne za kształtowanie
się przystosowania
starszych osób, czy też
uważasz, że aktywne
wtaczanie się w życie
społeczne reguluje po-
myślne starzenie się?
Czy twój pogląd na ak-
tywne i reaktywne mo-
dele zmienit się w trakcie
studiowania wcześ-
niejszych stadiów roz-
wojowych?
nie wszystkie rodzaje aktywności wpływają na sposób widzenia siebie i na zadowolenie z
życia. Jak wykazat Russell Ward (1984), aktywność jednostki może się zmniejszać nie
wpływając na jej stan ducha, l właśnie bardziej swobodny styl życia jest często traktowany
jako jedna z korzyści starszego wieku. Niektóre badania, takie jak przeprowadzone przez
Charles'a Longino i Cary Karta (1982), ujawniły ostatnio istnienie negatywnych związków
między aktywnością społeczną o charakterze formalnym a ogólnym zadowoleniem z
życia.
Wyniki takie mogą prowadzić do uznania, że teoria aktywności nadmiernie
upraszczała zagadnienie. Tłumaczy ona jedynie uprawianie hobby, które, jak się uważa,
stanowi dla starszych osób rekompensatę za rezygnację z pełnionych w wieku średnim
ról związanych z pracą zawodową. Zajmowanie się przedsięwzięciami bezsensownymi z
punktu widzenia dominujących w kulturze wartości, co jeszcze teraz przypisuje się
starszym ludziom, samo przez się może nie przyczyniać się do przystosowania. Tym
niemniej istnieje być może związek między morale, przystosowaniem osobowości a
poziomem aktywności (Hendricks i Hendrics, 1981).
STRUKTURA OSOBOWOŚCI A POMYŚLNE STARZENIE SIĘ Ponieważ niektóre osoby
zadowala wyłączanie się z aktywności społecznej, podczas gdy inne pragną utrzymać
wysoki poziom społecznego zaangażowania, widoczna staje się potrzeba szerszego
ujęcia i stworzenia użytecznej teorii pomyślnego starzenia się, czego oczekuje się od
gerontologów. Wielu autorów zgadza się, że niezbędna jest jakaś teoria na temat
związków między osobowością a pomyślnym starzeniem się.
Jedną z takich teorii opracowali Suzanne Reichard, Florine Livson i Pauł Peterson
(1962). Po przeanalizowaniu danych 187 mężczyzn w wieku od 55 do 84 lat badacze ci
zidentyfikowali pięć typów osobowości: dojrzały (konstruktywny), typ bujanego fotela
(zależny), typ opancerzony (obronny, gniewny, wrogi) i typ nienawidzący siebie. Dojrzali
ludzie zdają się być idealnie przystosowani. Akceptują siebie (zarówno swe siły, jak i
słabości) oraz swe minione życie. Większość jest względnie wolna od neurotycznych
konfliktów i utrzymuje ścisłe osobiste relacje. Typ bujanego fotela też wykazuje wysoki
poziom samoakceptacji, choć często jest to akceptacja bierna. Należące do tej kategorii
jednostki są zależne od innych i spostrzegają starość jako uwolnienie od
odpowiedzialności. Opancerzeni wyraźnie polegają na mechanizmach obronnych,
radząc sobie w ten sposób z powstającymi negatywnymi emocjami. Zazwyczaj dobrze
przystosowani osobnicy opancerzeni są zdecydowanie surowymi jednostkami,
wiodącymi aktywny tryb życia, przypuszczalnie po to, by zademonstrować swój niezależny
charakter. Gniewni nie są dobrze przystosowani i często wyrażają swe zgorzknienie w
sposób agresywny. Wyraźnie oskarżają innych za własne kłopoty i łatwo wpadają we
frustrację. Nienawidzący siebie przypominają gniewnych, ale za trudności i nie-
powodzenia oskarżają samych siebie. Charakterystyczną ich cechą są depresje i
traktowania starości jako demoralizującego stadium życia. Osobnicy o typie bujanego
fotela i opancerzeni starzeli się pomyślnie. Gniewni i nienawidzący siebie byli mniej
przystosowani.
Podobna klasyfikacja typów osobowości i ich implikacje dla pomyślnego starzenia
się zostały przyjęte w innym studium (Neugarten, Havighurst i Tobin, 1968). Badacze,
którzy oceniali starsze osoby w wieku od 70 do 79 lat jako krytyczne determinanty
zadowolenia z życia, potraktowali osobowość i funkcjonowanie w różnych rolach. Ustalili
oni typy osobowości podobne do podanych przez Reichard i jej współpracowników
(1962), a mianowicie: zintegrowany, opan-cerzony-obronny, pasywno-zależny i
niezintegrowany. Jednak Neugarten i jej współpracownicy skategoryzowali specyficzne
typy aktywności odmiennie od grupy Reichard.

Osobowość i rozwój społeczny 555
Typ zintegrowany obejmuje osoby reorganizujące, skoncentrowane i pomyślnie
niezaangażowane. Reorganizujący włączają się w szeroki zakres aktywności i, jak
sugeruje sama nazwa, reorganizują swe życie tak, by utracone formy aktywności
zastąpić nowymi. Skoncentrowani angażują się w aktywności o umiarkowanym
poziomie. Bardziej selekcjonują rodzaje aktywności niż reorganizatorzy, jak też
wykazują skłonność do poświęcania swej energii jednej lub dwu rodzajom ról.
Niezaangażowanych cechuje niski poziom aktywności i wysoki stopień zadowolenia z
życia (w ten sposób potwierdzają oni teorię wyłączania się jako koncepcję
pomyślnego starzenia się). Z wiekiem odsuwają się od angażowania się w role.
Kategoria opancerzonych-obronnych obejmuje osoby kurczowo trzymające się
ustalonych form osobowości. Jednostki te starają się utrzymać w jak największym
zakresie formy działań wykonywanych w średnim wieku. Zachowują wysoki poziom
zadowolenia z życia tak długo, jak długo im to się udaje. Zawężeni redukują formy
aktywności pełnione w ramach swych ról i kontakty z innymi ludźmi.
Najprawdopodobniej jest to mechanizm obronny przed starzeniem się. Od grupy
skoncentrowanych różnią się tym, że mają mniej zintegrowaną osobowość.
Pasywno-zależna kategoria osobowości składa się z dwu typów: szukających
pomocy i pasywnych. Szukający pomocy są zależni od innych i często potrzebują
emocjonalnego wsparcia. Utrzymują średni poziom aktywności w pełnionych rolach i
zachowują zadowolenie z życia. Jednostki apatyczne charakteryzuje pasywność.
Słabo albo wcale nie interesują się otoczeniem.
Ostatnia kategoria składa się z osób zdezorganizowanych. Wiele z nich słabo
kontroluje swe emocje i wykazuje obniżony poziom funkcjonowania umysłowego. Z
trudem utrzymują się one w społeczności i mają niski bądź w najlepszym razie średni
poziom zadowolenia z życia.
Te dwie kategorie wskazują, że osobowość stanowi główny czynnik w określaniu
tego, czy jednostka będzie się starzała pomyślnie. Dostarczają też argumentów, iż
same teorie aktywności i wyłączania się nie wystarczają do wytłumaczenia
pomyślnego starzenia się, na które w wysokim stopniu wpływają takie czynniki, jak
zdrowie, status spoteczno-ekonomiczny, poziom samooceny i sposób widzenia
siebie. Na relacje między poziomem aktywności i zadowoleniem z życia wpływają
wszystkie elementy struktury osobowości, a zwłaszcza stopień zdolności jednostki
do zintegrowania emocjonalnych i rozumowych elementów osobowości (Sherman,
1981).
Jasne jest, iż żadna pojedyncza forma starzenia się nie gwarantuje zadowolenia w
późniejszych latach życia. Okazało się, że zadowolenie, morale i adaptacja w
późniejszym okresie życia ściśle wiążą się z typem osobowości w ciągu całego
życia i ogólnym sposobem radzenia sobie ze stresem i zmianą. W tym sensie
przeszłość jest prologiem do przyszłości. Choć osobowość zmienia się do pewnego
stopnia w wyniku działania różnych zdarzeń życiowych i zmian, to na ogół pozostaje
ona stabilna przez cafe dorosłe życie (Reedy, 1983). We wstawce "Praktyczne
aspekty rozwoju w ciągu życia" prezentujemy niektóre czynniki w odniesieniu do
pomyślnego starzenia się.
Przegląd życia i reminiscencja
U osób starszych - w miarę przybywania lat - zdecydowanie częstym
zjawiskiem staje się reminiscencja przeszłości. Gerontolog Robert Butler (1968;
Butler i Lewis, 1981) traktuje ten psychologiczny proces jako przegląd życia i
opisuje go jako proces spoglądania wstecz, aktywizujący się w wyniku
perspektywy śmiertelności jednostki.

556 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Starzenie się z wdziękiem: składniki sukcesu
Okres emerytalny może być równie dobry, satysfakcjonujący i dający
poczucie sukcesu, jak każdy inny okres w cyklu życia. Dają temu świadectwo
miliony starszych osób w Stanach Zjednoczonych wiodących aktywne,
szczęśliwe i i użyteczne życie. Co jest takiego w ich stylu życia lub dynamice
osobowości, co | promuje spełnienie? Czy można zidentyfikować jakieś
czynniki prowadzące do | pomyślnego starzenia się? Choć odpowiedzi na takie
pytania są złożone, tym niemniej udało się zidentyfikować czynniki skojarzone
z pomyślnym starzeniem się. Oto one:
Wysoki stopień zadowolenia z życia. Osoby, które czują, że doznały w
życiu wiele satysfakcji dzięki temu, iż udało się im zrealizować swe
zamierzenia, zwykle stojąc na progu późnej starości czują jedynie nieznaczny
żal oraz wyraźną osobistą satysfakcję z minionych lat. Ludzie zdecydowanie
zadowoleni z życia mają też pozytywną postawę wobec przeszłości i
przyszłości. W konsekwencji życie pozostaje dla nich interesujące i
pobudzające do działania. Co więcej, ci którzy osiągnęli większość swych
osobistych celów, zrobili karierę i są w dobrej sytuacji finansowej, będą w stanie
odprężyć się w okresie emerytalnym, a nawet wyznaczą -j sobie nowe cele.
l
Harmonijna integracja osobowości jednostki. Ten wymiar
przystosowania | łączy się z masiowowskim pojęciem samoaktualizacji (por.
rozdział 10). | Jednostki demonstrujące zadowolenie, zindywidualizowanie i
autentyczność | w okresie późnej dorosłości są zazwyczaj tymi, które z
biegiem lat ukszta- | łtowały siłę i dojrzałość ego. Ich osobowość naznaczona
jest integracją | i jednością. Oni też w tym stadium życia wykorzystują swój
potencjał | i zdolności, posiadają dokładne pojęcie swego ja oraz stabilny i
znaczący a system wartości, i
Utrzymywanie znaczącego systemu społecznego wsparcia. Wszyscy
jesteśmy istotami społecznymi i kontakty z ludźmi są nam niezbędne przez
całe
Taki umysłowy proces pozwala ożywiać minione doświadczenia i być może radzić
sobie z trwającymi konfliktami. Jej kulminacją może być mądrość, pogoda ducha i
spokój lub depresja, poczucie winy czy gniew.
Dla wiekowych osób przegląd minionego życia jest szczególnie ważny. Stając
wobec izolacji perspektywy utraty ukochanych osób, bliskości śmierci, starsi ludzie
często szukają ucieczki w przeszłość. Reminiscencje często wywołują nostalgię,
poczucie szczęścia i zadowolenia, ale w innych przypadkach prowadzą do umiar-
kowanego smutku, a nawet rozpaczy. Przywoływanie z pamięci przeszłości może
być początkowo błądzeniem myślą i przywoływaniem wspomnień o sobie i historii
swego życia. Te myśli pojawiają się jako krótkie, nawracające przebłyski lub
utrwalają się. Niektóre ulegają reorganizacji i reintegracji na różnych poziomach
świadomości.
Przegląd życia i reminiscencje uwidaczniają się też w snach i nocnych marach
skoncentrowanych na przeszłości, a nawet na śmierci. Co więcej, obrazy
przeszłych zdarzeń często pojawiają się także w czasie pełnej świadomości, co
wskazuje, że

556 Rozdział 11. Późna dorosłość
PRAKTYCZNE ASPEKTY ROZWOJU W CIĄGU ŻYCIA
Starzenie się z wdziękiem: składniki sukcesu
Okres emerytalny może być równie dobry, satysfakcjonujący i dający
poczucie sukcesu, jak każdy inny okres w cyklu życia. Dają temu świadectwo
miliony starszych osób w Stanach Zjednoczonych wiodących aktywne,
szczęśliwe i użyteczne życie. Co jest takiego w ich stylu życia lub dynamice
osobowości, co promuje spełnienie? Czy można zidentyfikować jakieś czynniki
prowadzące do pomyślnego starzenia się? Choć odpowiedzi na takie pytania są
złożone, tym niemniej udato się zidentyfikować czynniki skojarzone z
pomyślnym starzeniem się. Oto one:
Wysoki stopień zadowolenia z życia. Osoby, które czują, że doznały w
życiu wiele satysfakcji dzięki temu, iż udato się im zrealizować swe
zamierzenia, zwykle stojąc na progu późnej starości czują jedynie nieznaczny
żal oraz wyraźną osobistą satysfakcję z minionych lat. Ludzie zdecydowanie
zadowoleni z życia mają też pozytywną postawę wobec przeszłości i
przyszłości. W konsekwencji życie pozostaje dla nich interesujące i
pobudzające do działania. Co więcej, ci którzy osiągnęli większość swych
osobistych celów, zrobili karierę i są w dobrej sytuacji finansowej, będą w stanie
odprężyć się w okresie emerytalnym, a nawet wyznaczą sobie nowe cele.
Harmonijna integracja osobowości jednostki. Ten wymiar
przystosowania łączy się z masiowowskim pojęciem samoaktualizacji (por.
rozdział 10). Jednostki demonstrujące zadowolenie, zindywidualizowanie i
autentyczność w okresie późnej dorosłości są zazwyczaj tymi, które z biegiem
lat ukształtowały siłę i dojrzałość ego. Ich osobowość naznaczona jest
integracją i jednością. Oni też w tym stadium życia wykorzystują swój potencjał
i zdolności, posiadają dokładne pojęcie swego ja oraz stabilny i znaczący
system wartości.
Utrzymywanie znaczącego systemu społecznego wsparcia. Wszyscy
jesteśmy istotami społecznymi i kontakty z ludźmi są nam niezbędne przez
całe
Taki umysłowy proces pozwala ożywiać minione doświadczenia i być może radzić
sobie z trwającymi konfliktami. Jej kulminacją może być mądrość, pogoda ducha i
spokój lub depresja, poczucie winy czy gniew.
Dla wiekowych osób przegląd minionego życia jest szczególnie ważny. Stając
wobec izolacji perspektywy utraty ukochanych osób, bliskości śmierci, starsi ludzie
często szukają ucieczki w przeszłość. Reminiscencje często wywołują nostalgię,
poczucie szczęścia i zadowolenia, ale w innych przypadkach prowadzą do umiar-
kowanego smutku, a nawet rozpaczy. Przywoływanie z pamięci przeszłości może
być początkowo błądzeniem myślą i przywoływaniem wspomnień o sobie i historii
swego życia. Te myśli pojawiają się jako krótkie, nawracające przebłyski lub
utrwalają się. Niektóre ulegają reorganizacji i reintegracji na różnych poziomach
świadomości.
Przegląd życia i reminiscencje uwidaczniają się też w snach i nocnych marach
skoncentrowanych na przeszłości, a nawet na śmierci. Co więcej, obrazy
przeszłych zdarzeń często pojawiają się także w czasie pełnej świadomości, co
wskazuje, że

Osobowość i rozwój społeczny 557
życie. Dorosłym potrzebna jest stymulująca i troskliwa sieć relacji rodzinnych oraz
przyjacielskich, by mogli włączyć się w życie i interesować się nim. Społeczna sieć
jednostki zaspokaja też potrzebę uczucia, przywiązania, przynależności oraz
pozytywne poczucie dobrostanu. Wszystkie te potrzeby stanowią psychiczne
witaminy, które lepiej przygotowują jednostkę do przejścia na emeryturę.
Dobre zdrowie fizyczne i psychiczne. Stan ciała i umysłu jest krytyczny dla
ogólnego poczucia dobrostanu. Właściwe odżywianie się, ćwiczenie i prewencyjna
opieka zdrowotna stanowią składniki dobrego zdrowia i pozytywnego samopoczucia.
Uformowanie obyczajów zdrowego trybu życia będzie utrzymywało w formie ciało,
poprawi postawy psychiczne, pomoże uwolnić się od niepokoju i depresji. Będzie też
stymulowało funkcjonowanie psychiczne.
fe Ustalenie bezpieczeństwa finansowego. Brak pieniędzy niezbędnych do
zaspokajania potrzeb życiowych może być przedmiotem troski w ciągu całego życia
dorosłego człowieka, a nie tylko w wieku emerytalnym. Jednak brak zabezpieczenia
finansowego może nasilić wiele problemów związanych z procesem starzenia się.
Podkreśla to potrzebę starannego planowania finansowego, między innymi ochronę
inwestycyjną i odpowiednie pokrycie kosztów opieki zdrowotnej.
Starsi dorośli powinni zapoznać się z programami socjalnymi, takimi jak zniżki dla
seniorów, przepisy o subsydiach oraz zapomogi przeznaczone na zakup opału i opłaty
za telefon. Kroki podjęte w celu zabezpieczenia stabilizacji finansowej ułatwią
tworzenie poczucia bezpieczeństwa i dobrostanu wewnętrz-, nego.
l
Kontrola nad własnym życiem. Każdy chce czuć się niezależną i autonomiczną
istotą. Zwłaszcza w okresie późnej dorosłości kontrola osobista odgrywa doniosłą
rolę w pomyślnym starzeniu się, gdyż dorośli czują potrzebę osobistego kierowania
swym losem. Interwencja rodziny i przyjaciół, nawet dokonywana w najlepszej
intencji, może pozbawić starszego dorosłego nie tylko poczucia kontroli, ale
czasem nawet chęci do dalszego życia. Niezależność jest ważna dla utrzymania
pozytywnego pojęcia siebie, poczucia własnej godności i własnej wartości
(Adaptacja z Averyta, 1987).
reminiscencje te są w ogromnej mierze procesem wizualnym. Osoby, które jasno się
wypowiadają i mają dobrą pamięć, mogą wprowadzać na poziom świadomości jasne i
dokładne epizody ze swej przeszłości.
Przegląd życia i reminiscencja stanowią w tym czasie ważny etap w ogólnym
funkcjonowaniu osobowości. Refleksja taka składa się na ciągłość życia jednostki i ożywia
świadomość teraźniejszości. Dzięki przypominaniu przeszłości starszy człowiek może
dokonać przeglądu i zastanowić się nad minionym czasem. Zyskuje on w ten sposób nowy
wgląd w życiowe doświadczenia. Ponadto starsze osoby tworzą często nowe oceny
przeszłych zdarzeń dzięki temu, że są dobrymi słuchaczami innych ludzi, nawet jeśli
wcześniej słyszeli już ich opowiadania lub dokonali wymiany informacji na dany temat.
W ostatnich latach znaczeniem reminiscencji zajmowali się liczni badacze (Beaton, 1991;
Habegger i Blieszner, 1990; Haight, 1991 b; Hewett, 1991; Taft i Nehrke, 1990;
Watt i Wong, 1991; Weiss i in., 1991). Na przykład Edmund Sherman (1991) sądzi, że żadna
inna forma aktywności umysłowej nie skłania w takim stopniu do dzielenia się

558 Rozdział 11. Późna dorosłość
i wzajemności, jak reminiscencja. Wyłania się ona jako potężna sita poprawiająca w
ludzkim dyskursie zdrowie psychiczne i socjalizację starszych dorosłych. David Unruh
(1989) uważa, że reminiscencja jest ważnym procesem psychicznym, na który wpływa
otoczenie społeczne i sytuacje. Stany emocjonalne i ich skutki są ważnymi
właściwościami związanymi z przypominaniem dawnych przeżyć. Właśnie nastroje i
odczucia wprowadzające ludzi w stan reminiscencji są równie ważne, jak emocjonalne
skutki tego procesu. Badania owdowiałych mężczyzn (David, 1990) wykazały, że
przepracowywanie wspomnień i przegląd życia kojarzyły się z zadowoleniem z życia i
dobrym przystosowaniem. Wyniki innych badań (Giltinan, 199) skoncentrowane na
spostrzeganiu jakości życia przez starsze kobiety przebywające w zakładzie pozwoliły na
stwierdzenie, że takie wspominanie wzmagało szacunek dla siebie i pozytywne poczucie
przynależności do grupy.
Howard Thorsheim i Bruce Roberts (1990) uważają, że wspominanie zwiększa
zdolności pamięciowe. Dzięki temu refleksja nad tym, co minęło, aktywuje u każdej osoby
przypominanie myśli, uczuć i przeżyć. Jednym ze sposobów wspomagania pamięci jest
stosowanie zabiegów pamięciowych, które mogą składać się z obrazów umysłowych,
dźwięków, zapachów lub wrażeń dotykowych, skojarzonych ze szczególnymi
przedmiotami, o których jednostka chce pamiętać. Jedną z efektywnych pomocy w
przypominaniu są fotografie. Wiele zdjęć zawiera szczegóły przypominające ludzi, sceny,
zdarzenia lub specyficzne obiekty z przeszłości. Inną pomocą w przypominaniu jest
wspominanie tytułów, stów i dźwięków dawnych pieśni, które mogą przywoływać w
umyśle ludzi, miejsca i czynności w przeszłości z nimi skojarzone (Kartman, 1991).
Reminiscencja jest stosowana w terapii do podwyższenia poziomu funkcjonowania
pacjentów z demencją.
Złe przystosowanie psychiczne
Wiek emerytalny, podobnie jak każdy inny okres życia, nie zawsze cechuje dobre
przystosowanie. Przeciwnie, stresy wiążące się ze starzeniem mogą sprawić, że niektóre
jednostki są źle przystosowane. Takie nieprzystosowanie może mieć głównie charakter
psychiczny i w takim przypadku mówimy, że jednostka ma zaburzenia psychogenne lub
czynnościowe. Przykłady zaburzeń czynnościowych to zaburzenia w postaci lęków (np.
fobie, ataki paniki), zaburzenia nastroju (np. choroba afektywna jednobiegunowa4, choroba
afektywna dwubiegunowa lub cykliczna5) bądź zaburzenia psychosomatyczne (np.
hipochondria, konwersja). Starsze osoby cierpią też z powodu zespołu organicznego
mózgu6, poznawczego i behawioralnego nieprzystosowania wynikającego z zaburzeń
czynności mózgu. Przykładami zespołu organicznego mózgu są demencje, które, jak się
dowiemy wkrótce, mogą być odwracalne bądź nieodwracalne.
POWSZECHNOŚĆ l TRENDY W Stanach Zjednoczonych około 15 do 25%
dorosłych w wieku powyżej 65 lat wykazuje jakieś objawy choroby umysłowej. Częstość jej
występowania jest wyższa u osób o słabym zdrowiu fizycznym, zaawansowanym wieku,
samotnych w wyniku rozwodu, separacji lub owdowienia. Starsi dorośli stanowią około
20% przyjmowanych po raz pierwszy do szpitali psychiatrycznych (Haight, 1991 a;
Stephens, 1990). Jedno ze źródeł (Harper, 1990) ocenia, że ponad potowa rezydentów w
ośrodkach stałej opieki wykazuje jakiś rodzaj choroby umysłowej. Badacze zgadzają się co
do tego, że przy
4 Dawniej używany termin -depresja fazowa (przyp. tłum.).
5 Dawniej używany termin - psychoza maniakalno-depresyjna (przyp. tłum.).
6 Jest to zespól objawów uwarunkowanych zmianami struktury mózgowej (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 559

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Czy sądzisz, że inter-
akcja dziedziczności i
środowiska może po-
móc w wytłumaczeniu
stabilności bądź braku
stabilności w później-
szych okresach życia?
Czy uważasz, że starsi
ludzie stają wobec spe-
cyficznych, stresują-
cych czynników spra-
wiających, że są oni
szczególnie podatni na
nieprzystosowanie psy-
chiczne? Jeśli tak jest, to
jak można uformować
środowisko, by
zmniejszyć ryzyko cho-
roby umysłowej u star-
szej osoby?
tak dużych odsetkach chorych istnieje potrzeba zdobycia większej wiedzy o nieprzy-
stosowaniu starszych ludzi, zwłaszcza o przyczynach nieprzystosowania i o najbardziej
skutecznych drogach jego leczenia (Cohen, 1991; Faulkner, 1991; Harper, 1991;
Hinrichsen, 1990; Hogstel, 1990).
Wiadomo, że starsi ludzie tylko w niewielkim stopniu korzystają z ośrodków zdrowia
psychicznego (Fogel, Gottiieb i Turino, 1990; Lundervold i in,, 1990). Składa się na to
kilka przyczyn. Jedną z nich jest to, że starsze osoby często czują niechęć do szukania
pomocy. Wielu z nich zwraca się o pomoc do bliskich, rodziny i przyjaciół. Należy też
pamiętać o tym, że u wiekowych ludzi oczekuje się pewnych chorób psychicznych i są
one bardziej tolerowane przez otoczenie. Inną przyczyną może być to, że niektórzy
terapeuci czują niechęć do leczenia starszych ludzi, ponieważ sądzą mylnie, że wiekowe
osoby nie będą w stanie skorzystać z dawanych im porad, l wreszcie, terapeuci często
nie mają odpowiedniego przygotowania lub doświadczenia w radzeniu sobie z
psychologicznymi problemami starszych osób. l choć potrzeba opieki służącej zdrowiu
psychicznemu tej grupy wiekowej jest równie wielka, a może nawet większa niż w jakimś
innym okresie wieku dorosłego, to tylko ograniczona liczba starszych osób ma
zapewnioną taką pomoc. (Cutrona 1991; Gurland i Toner, 1991; Kamholz i Gottiieb,
1990;
Reedy, 1983).
Często dręczące starszych ludzi problemy finansowe wpływają na rodzaj i jakość
opieki, jaką oni otrzymują. Wiele osób po prostu nie może sobie na nią pozwolić, a ci,
którzy są w stanie zapewnić ją sobie, otrzymują leczenie niedostateczne. Czasem też
winna jest medycyna, gdy diagnoza jest niewłaściwa lub leki są przepisywane
nieprawidłowo (Richelson, 1990; Taft i Barkin, 1990). Niektórzy lekarze nie są świadomi
ubocznych działań leków, inni mogą zlecać niepotrzebne leczenie lub popadać w
skrajność, przepisując nadmierną ilość medykamentów (Ghose, 1991; Tully i Tallis,
1991). U starszych osób mogą też występować problemy z przyjmowaniem leków. Na
przykład zbadano (Eniund,
1990) mężczyzn w wieku od 64 do 84 lat zażywających leki przepisane przez lekarzy.
Okazało się, że 41% brało je w sposób w jakimś stopniu niezgodny z zaleceniami.
Zaleceniom częściej nie podporządkowywali się ci, którzy mieli bardziej skomplikowane
sposoby ich przyjmowania i osoby ze słabą pamięcią. Inne badania (Jankel, 1991;
Kottke, 1990; Palmieri, 1991) wskazywały na podobne trudności, związane zwłaszcza z
aktualnymi dawkami i właściwym odczytywaniem etykietek.
Ostatnią część problemu stanowi ograniczona liczba profesjonalistów z zakresu
zdrowia psychicznego, specjalizujących się w psychiatrii geriatrycznej (Adelman, Greene i
Charon, 1991; Lunardini, Cunningham i Warren, 1991). Niektórzy lekarze traktują starość
jako zjawisko nieodwracalne. Choroby (zwłaszcza choroby psychiczne) występujące w
późniejszym okresie życia są przez nich traktowane jako nie poddające się
terapeutycznej interwencji. W przeszłości często praktykowaną formą leczenia było
nadmierne poleganie na fizycznych i chemicznych ograniczeniach. Zainteresowanie
znalezieniem możliwych do usunięcia przyczyn, doprowadzeniem do remisji lub
wprowadzeniem optymalnych form rehabilitacji było znikome, jeśli w ogóle miało
miejsce. Stopniowo, krok po kroku, celem optymalnych oddziaływań psychofar-
makologicznych w leczeniu starszych osób staje się wywołanie remisji w tak krótkim
czasie, jak tylko jest to możliwe, oraz unikanie ubocznych skutków terapii (Buckwalter,
1991; Feinberg, 1990; Heath, 1991; Levenson i Beller, 1983; Maletta, Mattox i Dysken,
1991).
ZABURZENIA FUNKCJONALNE Zaburzenia czynnościowe w starszym wieku wynikają
z przyczyn psychologicznych i czynników międzyosobowych, które mogą się wywodzić z
okresu młodości i trwać do późnego wieku lub też mogą się pojawiać po

BÓG Rozdział 11. Późna dorosłość
raz pierwszy u osób w zaawansowanym wieku. Przedstawiamy teraz krótki przegląd
niektórych najczęściej występujących zaburzeń czynnościowych w okresie późnej
dorosłości.
Zaburzenia lękowe. U osób z zaburzeniami o charakterze lękowym mogą
występować: napięcie, drżenia, gwałtowne bicie serca lub przyspieszony oddech.
Zaburzenia lękowe są rzadsze u starszych ludzi niż u młodszych dorosłych. U osób w
zaawansowanym wieku częstymi źródłami lęku i niepokoju jest poczucie beznadziejności
lub straty (Alexopoulos, 1991; Birkett, 1991; Bowman, 1992; Gurian i Miner, 1991). Jedno
ze źródeł (Blazer, George i Hughes, 1991) podaje, że zaburzenia o charakterze lękowym,
takie jak fobie, panika i zachowania obsesyjno-kompulsywne7, są w późnym okresie życia
rzadsze niż we wcześniejszych stadiach dorosłości. Ludzie z zaburzeniami o charakterze
lękowym nie zniekształcają rzeczywistości w poważnym stopniu ani nie wykazują głębokiej
dezorganizacji osobowości.
Zaburzenia schizofreniczne. W przypadku schizofrenii osobowość jest w wysokim
stopniu zdezorganizowana. Zaznacza się też brak właściwej oceny rzeczywistości.
Charakterystycznymi jej objawami są zaburzenia pamięci, niedostatki w zakresie mowy i
percepcji. U wiekowych osób zaburzenia paranoidalne, między innymi takie, jak
podejrzliwość i uczucie, że są prześladowani, mają tendencję do wzrastania. Podczas gdy
u młodych ludzi paranoja często odzwierciedla poważne zaburzenia psychiczne, to u
starszych osób występuje mniej implikacji psychicznych. Kontynuując ten problem, warto
dodać, że pewien stopień paranoi i podejrzliwości występuje często u osób mających
jakieś defekty zmysłów, zwłaszcza słuchu (Birkett, 1991; C. Cohen, 1990;
Reedy, 1983; Riley, 1990; Yassa, Uhr i Jeste, 1991).
Zaburzenia afektywne w szerokim ujęciu są to zaburzenia nastroju. Mogą się na nie
składać zaburzenia typu manii, kiedy osoba czuje się niezwykle rozradowana, depresji,
gdy jednostkę cechuje smutek i poczucie beznadziejności, oraz choroba afektywna
dwubiegunowa6, w której zaznaczają się wahania od manii do depresji. Oczywiście, w
okresie późnej dorosłości najczęstsze są depresje (Cadieux i Adams, 1990; Molinari,
1991; Schooler, 1991). Starsze osoby są na nie szczególnie podatne, gdyż zwykle
doświadczają w tym okresie licznych strat, między innymi pogarsza się stan ich zdrowia
(Freedland, 1991; Grossberg, 1990). Badania starszych Afroameryka-nów (Husaini, 1991)
wykazały, że gorsze samopoczucie, gorsza samoocena oraz zmniejszenie się kontaktów z
rodziną i przyjaciółmi też wywoływały depresję, choć te ostatnie czynniki częściej byty jej
przyczyną u kobiet niż u mężczyzn. Ciężką postać depresji cechuje intensywny smutek,
poczucie beznadziejności, pesymizm i niska samoocena. Jednostki depresyjne zwykle
chudną, cierpią na bezsenność, zmęczenie i mają kłopoty z koncentracją uwagi. Wiele
takich osób wykazuje obniżenie się poziomu celowej aktywności (Buckwalter, 1990;
Dhingra i Rabins, 1991; George, 1992;
J. Stewart, 1991).
Ciężkiej depresji nierzadko towarzyszą myśli samobójcze (Koenig, 1991;
Newmann, Engel i Jensen, 1991). Częstość samobójstw u mężczyzn wraz z wiekiem stale
wzrasta. Nancy Osgood (1991) podała, że częstość samobójstw u 65-letnich i starszych
osób jest o 50% większa niż u osób w wieku od 15 do 24 lat. Jest też wyższa niż w całej
populacji. Kobiety popełniają najwięcej samobójstw w wieku średnim. Zawsze jednak
robią to rzadziej od mężczyzn.
7 Z natręctwami myślowymi i czynnościami przymusowymi - rytuałami (przyp. tłum.).
8 Dawniej używany termin - zespół maniakalno-depresyjny lub cykliczna psychoza maniakal-no-
depresyjna (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój spoteczny 561
U starszych osób ryzyko popełnienia samobójstwa zwiększają zespoły organiczne mózgu,
wyczerpanie się zasobów materialnych, śmiertelna choroba i zaburzenia nastroju. W
porównaniu z młodszymi, starsi ludzie częściej dokonują udanych samobójstw (Blazer,
1991; Reedy, 1983; Strasburger i Weipton, 1991).
Zaburzenia osobowości. Zaburzenia osobowości odzwierciedlają nieprzystosowane
formy myślenia lub zachowania. Osoby z zaburzeniami osobowości typu narcystycznego
wykazują olbrzymie poczucie swej ważności. Osoby z zaburzeniami typu antyspołecznego
cechuje brak jakiegokolwiek wewnętrznego zażenowania. Uważa się, że oba typy zaburzeń
u starszych osób są mniej powszechne niż u młodszych dorosłych (George, 1990;
Rosowsky i Gurian, 1991). &. -
Zaburzenia związane z nadużywaniem środków psychoaktywnych. Zaburzenia tego
typu obejmują fizyczną i psychiczną zależność od alkoholu i leków. Uważa się, że u
starszych osób nadużywanie alkoholu jest zjawiskiem szeroko rozpowszechnionym.
(Avogaro, 1990; Duniop, Manghelli i Tolson, 1990; Jacyk, 1991; Liptzin, 1991; Merrill, 1990).
Jedno ze źródeł (Green i Bridgham, 1991) podaje, że ponad 3 miliony ludzi w wieku 65 lat
lub powyżej ma problemy alkoholowe. Co więcej, wiele domów opieki dla starszych osób
podaje, że aż potowa ich podopiecznych utraciła zdolność samodzielnego życia z powodu
nadużywania alkoholu. Lawrence Schonfeid i Lawrence Dupree (1990) opisali dwa typy
osób w starszym wieku mających problemy z piciem:
nadużywających alkoholu, u których problem ten wystąpił wcześnie, i tych, u których problem
ten pojawił się w życiu późno. Pijący od wielu lat ujawniali poważne problemy związane z
alkoholem. Zaczęli pić w wieku 30 lub 40 lat. Odmiennie rzecz się miała z tymi, którzy zaczęli
pić później. Zwykle nadużywali oni alkoholu od 50. lub 60. roku życia i często byli uważani za
pijaków reaktywnych, to jest takich, którzy zaczęli nadużywać alkoholu po takich zdarzeniach,
jak śmierć współmałżonka, emerytura lub pogorszenie się stanu zdrowia.
T-t-^^ <^^
ZESPÓŁ ORGANICZNY MÓZGU Jednostki z zespołem organicznym mózgu stanowią
najliczniejszą grupę wśród instytucjonalizowanych starszych psychiatrycznych pacjentów.
Zaburzenia typu zespół organiczny mózgu występują u 5 do 10% ludzi w wieku od 65 do 75
lat. Odsetek ten w starszych grupach wiekowych stale rośnie. U osób między 90. a 100.
rokiem życia sięga on 20%. Z nieznanych powodów zespół organiczny mózgu powszechniej
występuje u kobiet niż u mężczyzn. Zespoły organiczne mózgu są spowodowane przede
wszystkim utratą komórek mózgowych w korze mózgowej, wywołującą takie objawy, jak:
dezorientacja, urojenia i paranoja, pobudliwość werbalna, błądzenie, częste budzenie się w
nocy, utrata pamięci przeszłych i bieżących zdarzeń i niezdolność do wykonywania
rutynowych prac (Ballard, 1991; Chithiramohan, 1991; Cohen, 1989; Gottfries, 1990;
Knopman i Sawyer-DeMaris, 1990; Reedy, 1983).
Demencje. Grupę zaburzeń spowodowanych przez uszkodzenie mózgu technicznie
określa się mianem demencji. Demencja odnosi się do uogólnionego pogorszenia się
sfery poznawczej i zachowania w wyniku zaburzenia czynności mózgu. Dawniej w
klasyfikacji demencji posługiwano się wiekiem. Klinicyści używali takich określeń, jak
demencja presenile (przedstarcza) i sen;7e (starcza) w zależności od tego, kiedy się
pojawiła. Współcześni badacze jednak (Brock, 1990; Mace, 1991; Reisberg, 1990) wolą
odchodzić od takich klasyfikacji, gdyż w niewielkim stopniu różnicują one rozmaitość
występujących zmian neurologicznych. Ocenia się je w zależności od tego, czy zmiany są
odwracalne, kwalifikując demencję jako odwracalną lub nieodwracalną, degenerującą.
Odwracalna demencja nazywana jest delirium. Przyczyny delirium są rozmaite, na przykład
toksyczne skutki

562 Rozdział 11. Późna dorosłość
leków, niedożywienie, niedotlenienie, choroby serca, ataki i infekcje. Niektóre z objawów
to: niepokój ruchowy, dezorientacja, urojenia, zaburzenia snu, ubytki pamięci (Berg, 1991;
Folstein, 1991; Harper, 1991). ^ ^. ..w
Davis Solomon i zespót (1992) wykazali, że gdy usunie się przyczynę delirium, to
zaburzenia ustępują zwykle samoistnie, choć czasem dokonuje się to powoli. Powrót do
zdrowia przyspiesza przebywanie w spokojnym, dobrze oświetlonym pomieszczeniu,
które ogranicza stymulację pogarszającą delirium. W przezwyciężaniu delirium może też
pomóc obecność cztonka rodziny lub przyjaciela. W redukowaniu niepokoju i pobudzenia
są pomocne leki. Niezależnie od tego, jak poważne mogą się wydawać objawy delirium,
stan jest zwykle okresowy i odwracalny.
Nieodwracalna, degenerująca demencja obejmuje obszary niedokrwiennej martwicy,
choroby Pieką i Alzheimera. W wypadku demencji z mnogimi obszarami niedokrwiennej
martwicy (czasem nazywanej demencja naczyniową) zmiany w naczyniach krwionośnych
mózgu prowadzą do szerokiego rozprzestrzeniania się śmierci tkanki mózgowej.
Przeszkadza to w wymianie ważnych substancji między krwiobiegiem i tkanką mózgową.
Gdy braki tkanki mózgowej są rozlegle, mózgowi brakuje tlenu i substancji odżywczych.
Uszkodzenia takie mogą prowadzić do powstawania różnorodnych problemów
psychicznych i fizycznych, jak na przykład stan splątania9, zawroty gtowy, bóle głowy i
chwiejny chód. Możliwe jest pojawienie się drobnych porażeń prowadzących do
skumulowanych uszkodzeń mózgu. Przerwanie dużych naczyń krwionośnych wywołuje
poważne udary, które, jak już podaliśmy wcześniej, nazywane są udarem mózgu. W takim
przypadku u danej osoby może wystąpić porażenie, utrata wzroku, utrata pamięci lub
śpiączka. Przyczynami wielozawałowej demencji są zła dieta, brak ćwiczeń lub czynniki
genetyczne (Biller, 1991; Foley i Pizer, 1990; Nelson, 1990).
Choroba Pieką jest uznawana za rzadką formę demencji. Występuje ona częściej u
kobiet niż u mężczyzn. Osoby dotknięte tym schorzeniem są zdezorientowane, mają
upośledzoną zdolność wydawania sądów, są męczliwe oraz mają upośledzone funkcje
fizyczne i intelektualne. Powszechnie występuje u nich atrofia płata czołowego i
przedczotowego. Prognoza tego zaburzenia jest niepomyślna. Większość zgonów ma
miejsce w ciągu 5 lat od momentu wystąpienia choroby (Hogstel, 1990; Somerfieid,
1991).
Choroba Alzheimera była względnie mato znana około 20 lat temu i mato się nią
interesowano. Dziś wiadomo, że jest najpowszechniejszą formą degeneracyjnej
demencji, która zajmuje czwarte miejsce wśród chorób prowadzących do śmierci, po
chorobie serca, raku i udarach. W Stanach Zjednoczonych na chorobę Alzheimera zmarło
ponad 2,5 miliona ludzi i corocznie umiera dalsze 100 000-120 000 osób. Daje ona
prognozę 50% redukcji szans pozostałego życia jednostki (Coons, 1991; Dippel i Hutton,
1991; Evans, 1990; Nelson, 1990; Reisberg, 1990).
Według National Institute on Aging10 (1992) częstość występowania choroby
Alzheimera dramatycznie wzrasta wraz z wiekiem. Osoby w wieku od 65 do 74 lat
narażone są na ryzyko zachorowania na tę chorobę w stosunku 1:25. U 85-letnich i
starszych jej prawdopodobieństwo wzrasta w sposób zdumiewający, prawie w stosunku
1:2. Jak już wcześniej podawaliśmy w tym rozdziale, grupa osób w wieku 75 lat i powyżej
tego wieku stanowi najszybciej wzrastającą liczebnie część populacji Stanów
Zjednoczonych, co zwiastuje dramatyczny wzrost ogólnej liczby chorych na chorobę
Alzheimera w nadchodzącym stuleciu. Tekst "Ukazanie odmienności" przedstawia
powszechność choroby Alzheimera i innych form demencji na kuli ziemskiej.
9 Stan splątania, czyli dezorientacji.
10 Narodowy Instytut Starzenia się (przyp. tłum.).

Osobowość i rozwój społeczny 563
Chorobę tę cechuje postępująca, nieodwracalna degeneracja neurologiczna.
Naturalny przebieg tej degeneracji jest dziś jeszcze nieznany. Stan niektórych osób
gwałtownie się pogarsza. U innych dokonuje się to w wolniejszym tempie. Jedni ludzie
pomyślnie sobie radzą ze swymi brakami (kalectwem, upośledzeniem) i postępującymi
ubytkami, inni zaś nie (Burns, Jacoby i Levy, 1991; Cummings i Miller, 1990; Reisberg,
1990).
Najwcześniejszym objawem choroby Alzheimera jest zapominalstwo. Później chorzy
nie radzą sobie w skomplikowanych zawodach bądź w sytuacjach społecznych. Często
następstwem tego jest zakłopotanie i bezradność. W miarę postępu choroby
upośledzenie obejmuje wszystkie dziedziny poznawcze i ogólne funkcjonowanie. Ruchy
osób z chorobą Alzheimera często stają się niepewne, a na koniec tracą oni umiejętności
psychomotoryczne w takim stopniu, że nie są w stanie już dłużej chodzić. Wiele osób jest
wyraźnie pobudzonych, mówi do siebie, krzyczy, a w końcu stają się bardzo bierne. W
późniejszych stadiach choroby dochodzi do całkowitej utraty zdolności mówienia.
Większość może tylko gapić się bez wyrazu i wydawać dźwięki chrząkania (Cooper,
Mungas i Weiler, 1990; Gilley, 1991; Lee, 1991; Martin, 1990;
Yenablei Mitchell, 1991).

INTERAKCJA
DZIEDZICZNOŚCI l
ŚRODOWISKA
Co sądzisz o możliwych
wyjaśnieniach przyczyn
choroby Altz-heimera?
Czy jesteś w stanie
pogrupować te
wytłumaczenia przyj-
mując jako podstawę
podziału przyczyny śro-
dowiskowe i dziedzicz-
ne? Czy niektóre wytłu-
maczenia uwzględniają
mieszanie się przyczyn
środowiskowych i dzie-
dziczenia?
Dokładna przyczyna choroby Alzheimera nie jest znana, ale istnieją następujące praw-
dopodobne wytłumaczenia jej genezy.
1. Sugeruje się, że w chorobie Alzheimera istnieje deficyt lub brak równowagi składników
neurochemicznych - zwłaszcza enzymu acetyitransferazy cholinowej. Jest on katalizatorem
odpowiadającym za syntezę acetylcholiny, ważnego przekaźnika nerwowego", niezbędnego
dla uczenia się i pamięci.
2. Przypuszcza się, że nadmierne nagromadzenie toksyn w mózgu może też wyzwalać tę
chorobę. Przebadano więc skutki długotrwałego oddziaływania takich czynników, jak
aluminium i niektóre związki soli, na ludzki organizm. Ale nie udało się wychwycić wyraźnego
związku choroby Alzheimera z żadną z tych substancji.
3. Możliwe jest, iż mózg w jakiś sposób traci zdolność do syntezy białek.
4. Sądzi się także, że istnieje związek genetyczny z chorobą Alzheimera, co sugeruje, iż
członkowie rodziny dziedziczą ryzyko zapadnięcia na tę chorobę.
5. Uważa się, że choroba Alzheimera może być również skutkiem unikalnej infekcji wirusowej,
która nie daje standardowych objawów infekcji, takich jak gorączka lub podwyższona liczba
białych ciałek krwi.
6. Ostatnim wytłumaczeniem jest teoria przepływu krwi. Teoria ta sugeruje, że choroba
Alzheimera jest wywoływana przez wyraźny spadek przepływu krwi w mózgu, jak też
przez zmniejszenie się ilości tlenu i glukozy we krwi (Abraham i Neundorfer, 1990; Becker i
Giacobini, 1990; Cummings, 1990; Edwards, 1991; Joiner, 1990;
Khachaturian, Radebaugh i Monjan, 1990; Nalbantoglu, Lacoste-Royal i Gauvereau, 1990).
W ostatnich latach ze wszystkich potencjalnych przyczyn choroby najbardziej
przyciągnęły uwagę badaczy czynniki genetyczne. National Institute on Aging (1992)
donosi, że w około 20% przypadków choroba Alzheimera występuje u wielu członków
rodziny. Sądzi się, że za genetyczny przekaz tej choroby odpowiada defekt wiążący się z
substytucją aminokwasu zlokalizowanego w 21 parze chromosomów. Możliwość, iż
defekt ten został przekazany dziedzicznie, potwierdza występowanie takiej samej mutacji
w dwu pokoleniach dotkniętych chorobą Alzheimera.
11 Inne określenie - neurotransmitter (przyp. ttum.).

564 Rozdział 11. Późna dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Łamigłówka demencji - leczenie
Demencja jest szeroko rozpowszechniona nie tylko w Stanach Zjednoczonych.
Szacuje się, że w świecie poważne demencje ma od 5 do 8% osób w wieku 65 lat i
starszych. Około potowa przypadków demencji występujących w populacji starszych
ludzi przypada na chorobę Altzheimera, a 20 do 30% przypadków jest skutkiem
wielozawałowej demencji. Prognozuje się, że przed 2000 rokiem w mniej rozwiniętych
krajach dojdzie do 100% lub wyższego wzrostu osób z demencją, a w rozwiniętych
krajach wzrost ten osiągnie 50%.
Jeśli nawet większość pacjentów z demencją żyje w społeczeństwie, to jednak
cierpiący na tę chorobę stanowią większość starszych ludzi znajdujących się w
ośrodkach długotrwałej opieki. Na przykład w Japonii około potowa starszych ludzi w
szpitalach psychiatrycznych przebywa tam z powodu demencji, podobnie jak mniej
więcej jedna czwarta podopiecznych w domach specjalnej opieki. W Holandii ogólny
odsetek takich osób wynosi około 25%. Niemal 50% wszystkich instytucjonali-
zowanych psychiatrycznych starszych pacjentów we Francji to także osoby z demencją.
W związku z tą statystyką należy podkreślić, że członkowie rodziny zwykle szukają
instytucjonalnej opieki jako ostatniej drogi wyjścia. Dlatego wiele ofiar demencji
znajduje się w instytucjach dopiero w ostatnich stadiach choroby.
Wiedza o tym, jak pacjentom z demencją dostarczyć optymalnej opieki stanowi dla
wielu narodów szczególny problem. Wiele krajów eksperymentuje z różnymi rodzajami
opieki dziennej i szpitali dziennych, innymi formami opieki dającej wytchnienie
domownikom, domowymi służbami zdrowia i grupami wsparcia rodziny. W
Sztokholmie, w Szwecji, specjalne programy dziennej opieki, powiązane z domami
opieki starają się opóźniać hospitalizację pacjentów z demencją. W Wielkiej Brytanii
lekarze często stosują naprzemiennie opiekę w klinice i opiekę w domu, usiłując
wesprzeć rodziny troszczące się o ukochane osoby. Taka opieka z okresami
wytchnienia dla rodziny staje się coraz częstsza w Japonii, gdzie programy medyczne
zostały tak opracowane, by stworzyć udogodnienia dla pacjentów z demencją, których
rodziny stają wobec potrzeby nagłej pomocy. Służby opieki umożliwiające wytchnienie
rodzinom troszczącym się o krewnych są też dostępne w Izraelu. W Niemczech w 1990
roku stworzono "gorącą linię" dla rodzinnych opiekunów, a w 1993 roku rozszerzono ją.
Opieka i leczenie pacjentów z demencją w ramach opieki instytucjonalnej stanowią
szczególny problem i specjalną troskę. Wzrastająca liczba ofiar demencji znajduje się pod
opieką domów opieki i innych zakładów długotrwałej opieki, które są słabo wyposażone,
niedostatecznie finansowane i nie są w stanie | zaspokoić potrzeb tej populacji. Jako
przykład można podać, że wiele domów | opieki nie ma dostatecznej liczby personelu w
stosunku do liczby pacjentów j bądź brak im specjalnie wyszkolonego personelu
niezbędnego do zaspokojenia | .specyficznych potrzeb pacjentów z demencją.
| l. Dla przezwyciężenia tych problemów wiele krajów wprowadza w życie .| ' modelowe
programy opieki instytucjonalnej. W Japonii Ministerstwo Zdrowia .| przeznaczyło istniejące
w każdej prefekturze domy opieki na wyspecjalizowane | ośrodki dla leczenia ofiar
demencji. W Australii innowacyjny program koncentruje j się na osobach chodzących,
które cierpią na demencje. Program ten obejmuje l gruntowną diagnozę, specjalne
zaprogramowanie warunków środowiskowych, | odpoczynku i innych form terapii oraz
działania badawcze. W Hiszpanii pierwsze ;' domy dla ofiar demencji zostały ostatnio
zbudowane w Orense, w regionie | o wysokim odsetku starszych osób (M. J. Gibson,
1984; Heeren, 1991; Kashiwase ^ i Watanabe, 1991: Pritchard, 1990).
l

Osobowość i rozwói społeczny 565
W pierwszym etapie choroba Alzheimera atakuje kilka obszarów kory mózgowej,
tworzących zewnętrzną warstwę mózgu, które, jak się uważa, odpowiadają za takie funkcje
poznawcze, jak język. Często jest też uszkodzone podwzgórze, część kory znajdująca się
głęboko w mózgu i łącząca się z funkcjonowaniem pamięci. Wydaje się, że w miarę
postępu choroby ma miejsce proces cienienia w tych właśnie regionach, zwłaszcza w
obszarach dendrytowych. Widoczne stają się również splątane pęczki włókien w komórkach
nerwowych (znane jako kłęby neurofibrylli) i złogi lub płytki niezidentyfikowanej substancji w
korze i na zewnątrz komórek (Bayles, 1991; Galasco, Corey-Bloom i Thal, 1991; Reisberg,
1990).
Rodzina pacjenta z chorobą Alzheimera latami znosi emocjonalne i fizyczne cierpienia.
Bardzo często bliscy odczuwają frustrację wynikającą ze świadomości, iż niezależnie od
tego, ile wysiłku włożą w opiekę nad pacjentem, nie ma nadziei na jego wyzdrowienie. Z
powodu tak ogromnego obciążenia psychicznego członkowie rodziny potrzebują pomocy
służb klinicznych i komunalnych (Fortinsky i Hathaway, 1990; Gonyea, 1990; Hamby, 1990;
Lawton, Brody i Saperstein, 1991). Jedną z organizacji oferujących wsparcie dla rodzin
opiekujących się chorym jest Alzheimer's Disease and Related Disorders Association
(ADRDA). Rodziny muszą się też nauczyć, jak w czasie tej ciężkiej próby radzić sobie z
uczuciami i zachować zdrowie, gdy nastąpi koniec opieki nad chorym (por. "Aspekty
praktyczne rozwoju w ciągu życia" w rozdziale 10.). Ważnym zadaniem dla rodziny jest
odbudowanie godności pacjenta w oczekiwaniu na postępujące pogorszenie się
(Anifantalis, 1991; Dixon, 1991; Farren, 1991; Mace i Rabins, 1991; Meddaugh, 0'Bryant i
Straw, 1991; Pynoos i Ohta, 1991). Szczególnie trudne dla rodziny jest umieszczenie
pacjenta z chorobą Alzheimera w domu opieki, do czego zwykle dochodzi, gdy niemożliwa
staje się opieka w domu. Oczywiście, podejmując decyzję trzeba uwzględnić, co jest
najlepsze zarówno dla pacjenta, jak i dla jego rodziny. Jeśli pacjent jest upośledzony,
wymaga stałej opieki w nocy, błądzi i gubi się, popełnia niebezpieczne pomyłki w myśleniu i
zachowaniu bądź nie rozpoznaje już poszczególnych osób, wówczas prawdopodobnie
najlepszym rozwiązaniem jest opieka instytucjonalna (Cairl, 1990;
J.K. Cooper, 1991; Fish, 1990; Gwyther, 1990; Pruchno, Michaels i Potashnik, 1990; Rader i
Hoeffer, 1991; Reed, 1990).
Choroba Alzheimera stwarza bardzo poważne obciążenia finansowe. Roczny koszt wydatków
na pacjentów z chorobą Alzheimera ocenia się w Stanach Zjed- ,-noczonych na 90 bilionów
dolarów. Na sumę tę składają się koszty opieki medycznej w domach opieki społecznej i służb
specjalnych. Dochodzą do tego straty w produktywności i w wyniku wczesnej śmierci.
Nawiązując do wcześniejszych danych, należy też doliczyć wydatki związane z opieką nad
pacjentami z chorobą Alzheimera oraz obciążenie rodziny i opiekunów. Choroba Alzheimera trwa
przeciętnie 8 lat, przy czym ponad 80% pacjentów w lepszym stanie znajduje się w domach, a
ponoszone na nich koszty wynoszą rocznie 12 000 dolarów. Opłata za pobyt chorego w domu
opieki niemal dwukrotnie przekracza tę sumę, a większość pacjentów spędza w nich jakiś czas.
Co więcej, w czasie choroby pacjenci mogą być wielokrotnie hospitalizowani za znacznie-wyższe
kwoty (National Institute on Aging, 1992). ^'-^�.^^;^^^^^.^^.-;^
Podsumowując, w latach 90. badacze próbują powiązać poszczególne elementy tak
zagadkowego zaburzenia, jakim jest choroba Alzheimera. Potrzebne jest zidentyfikowanie
przyczyn i mechanizmów jej przebiegu, aby ustalić, kto i dlaczego jest zagrożony. Niezbędne
jest opracowanie metod wczesnej diagnozy oraz wykorzystanie tej wiedzy przez
wykwalifikowanych i dobrze zorganizowanych opiekunów chorych. Szczególnie ważne jest
dostarczenie odpowiedniego społecznego wsparcia osobom opiekującym się chorym w
rodzinie (Bottomley, 1990; Dippel i Hutton, 1991; Gonyea

566 Rozdział 11. Późna dorosłość
i Silverstein, 1991; Gottiieb, 1990; -Robbert, 1991; US Department of Health and Human
Services, 1991)12.
PRZEGLĄD
t' Gdy analizujemy dynamikę rozwoju osobowości w późnym okresie życia
człowieka, powraca zagadnienie ciągłości i zmian, tak ważne dla zrozumienia
rozwoju człowieka w ciągu całego życia. Badacze opowiadający się za
zasadą ciągłości lub stabilności utrzymują, że osobowość pozostaje
względnie niezmieniona od wczesnego okresu dorosłości. Sformułowano też
koncepcje przyjmujące założenie, iż rozwój osobowości nie jest ciągły. Teorie
te stworzyli Erik Erikson, Robert Peck i Daniel Levinson.
l' Okazało się, że z pomyślnym starzeniem się kojarzy się subiektywny
dobrostan, dobra samoocena, pozytywna adaptacja do roli, prężność i
osobista kontrola nad własnym życiem. Najstarszymi, ale wartymi przypo-
mnienia teoriami pomyślnego starzenia się są teorie wyłączania się i aktyw-
ności.
f Nieprzystosowanie psychiczne w okresie późnej dorosłości może mieć
charakter czynnościowy i objawiać się w postaci niepokoju, zaburzeń typu
schizofrenicznego, afektywnych osobowości i nieprawidłowości w zakresie
przyjmowania leków. Inne rodzaje zachowań wskazujących na
nieprzystosowanie zaliczyć można do kategorii zespołu organicznego
mózgu, obejmującego odwracalne i nieodwracalne demencje. Przykładem
odwracalnej demencji jest delirium, a nieodwracalnej - demencja wynikająca
z niedokrwiennej martwicy wielu obszarów mózgu, choroba Pieką i choroba
Alz-heimera, której w latach 90. poświęcono najwięcej uwagi. Stanowi ona
czwartą z kolei przyczynę zgonów osób dorosłych po chorobach serca,
raku i udarach. Jak dotąd nie ma na nią lekarstwa.
3. RODZINA
Z czasem, gdy większość małżeństw zbliża się do wieku emerytalnego, ich
dzieci usamodzielniają się i zakładają własne rodziny. W konsekwencji we
współczesnym społeczeństwie typowa starsza rodzina składa się tylko z męża i
żony. Większość tych rodzin utrzymuje własne gospodarstwo domowe (U.S. Bureau
of the Census, 1992). Jak już dowiedzieliśmy się wcześniej, cykl życia rodzinnego
jest wypełniony licznymi zadaniami rozwojowymi, a późna dorosłość nie stanowi pod
tym względem wyjątku. Wśród problemów związanych z przystosowaniem się,
przed jakimi stają starsze małżeństwa, największymi są zmiany stylu życia
wymuszone przez przejście na emeryturę, fizyczne zorganizowanie warunków życia
i relacje z krewnymi. Zajmiemy się teraz szczegółowo każdym z nich.
12 W niemal wszystkich większych polskich miastach istnieją organizacje wspomagające osoby
dotknięte chorobą Alzheimera i ich rodziny. W Warszawie są to: Polskie Towarzystwo Pomocy
Osobom z Chorobą Alzheimera, ma ono siedzibę przy ul. Hożej 54/1, a Polska Fundacja
Alzheimerowska mieści się przy ul. Widok 10 (przyp. tłum.) ,

Rodzina 567
Relacje w małżeństwie
Ogólnie biorąc, w okresie emerytalnym większość małżeństw jest zadowolona, a nie
rozczarowana, l właśnie fakt przejścia na emeryturę może stać się powodem większego
zbliżenia się starszych małżeństw. Dla wielu z nich wzajemne relacje stają się centralnym
punktem codziennego życia, w coraz większym stopniu wzrasta wzajemne zainteresowanie
sobą. Wspólne zainteresowania dostarczają zwykle małżonkom satysfakcji, poczucia opieki,
wspólnoty i wzajemności (Peterson, 1990; Siegel, 1990). Te ważne składniki relacji są
szczególnie widoczne, gdy w czasie choroby bądź kalectwa partnerzy wzajemnie troszczą się
o siebie (Johansson, 1991; Opie, 1991;
Schrauben, 1991).
Stwierdzenie, iż późne małżeńskie życie cechuje zadowolenie i szczęście, znalazło
odzwierciedlenie w studium badawczym przeprowadzonym przez Barbarę Vinick i Davida
Ekerdta (1991). Zbadali oni 92 stadła małżeńskie ze społeczności miejskiej, podmiejskiej i
wiejskiej. Ogólnie biorąc, badacze ci stwierdzili, że przejście na emeryturę nie wywołało
kryzysu w życiu małżeństw. Choć to stadium życia rodzinnego niesie pewne ograniczenia, to
rzadko stanowi okres wstrząsu. Większość badanych mężczyzn i kobiet czerpało
zadowolenie ze swego życia małżeńskiego. Podczas gdy w pierwszym roku po przejściu na
emeryturę pojawiły się pewne ograniczenia, to większość z nich okazała się łagodnymi,
przelotnymi lub spowodowanymi przez czynniki nie związane z emeryturą jako taką. Wyniki
te okazały się szczególnie miarodajne w przypadku małżeństw o odpowiednich dochodach i
zgodnym dotychczasowym pożyciu.
Natomiast w relacjach pozbawionych szczęścia prawdopodobnie sam fakt przejścia na
emeryturę zwiastował rozłam i brak harmonii. Na przykład jest wiele żon, którym trudno jest
znieść obecność męża w domu przez cały dzień. Niektóre z nich, takie jak Judith Treas
(1983), odczuwają włączanie się męża w tryby gospodarstwa domowego jako stresujące i
burzliwe przeżycie dla żony. Nowa intymność, spowodowana przez przejście na emeryturę
może wywoływać napięcie w małżeństwie, w efekcie bardziej regularne, codzienne kontakty
mogą sprawić, iż małżonek jest odbierany jak domowy intruz, co raczej rodzi napięcie niż
poczucie małżeńskiej intymności (Ekerdt i Vinick, 1991; Jerome, 1990). Do tematu relacji
małżeńskich powrócimy jeszcze pod koniec tego rozdziału.
Urządzenie się w życiu
Z około 91 milionów gospodarstw domowych w Stanach Zjednoczonych w przybliżeniu
21% prowadzą osoby w wieku 65 lat lub starsze. Liczba starszych osób mieszkających ze
współmałżonkiem jest bardzo różna u mężczyzn i kobiet. Około 75% mężczyzn w wieku 65
lat i starszych mieszka z małżonką, a jedynie 40% kobiet w tym wieku ma partnera. Takie
różnice związane z płcią stają się jeszcze wyraźniejsze wśród 75-latków i starszych osób.
Około 67% mężczyzn mieszka ze swą żoną, a 24% kobiet mieszka z mężami. Dane te
odzwierciedlają fakt, iż mężczyźni poślubiają najczęściej kobiety młodsze od siebie. Dlatego
jest większa szansa, że umrą pierwsi. Różnice wynikają też z tego, że mężczyźni częściej
ponownie zawierają związki małżeńskie (U.S. Bureau of the Census, 1992).
Obecnie mniej więcej jedna czwarta starszych osób mieszka na wsi, a jedna trzecia w
ubogich dzielnicach śródmiejskich. Pozostałe 40% żyje w sąsiedztwie starszych
robotniczych dzielnic na obrzeżach centrów miast. Ogólnie biorąc, około 75% starszych osób
posiada własne domy. Średnia opłata za mieszkanie wraz z cHugiem hipotecznym sięga
28% dochodu, a bez takiego długu około 18%. Ponieważ większość starszych ludzi mieszka
w starszych domach, ponosi

568 Rozdział 11. Późna dorosłość
często dodatkowe koszty związane z naprawami (Rickman, 1991). Pogarszanie się
zdrowia i sprawności fizycznej połączone ze zmniejszonym i statym dochodem często
sprawia, że posiadanie domu staje się dla starszych osób kosztownym przedsięwzięciem
(Carp, 1991; Moore i Arthur, 1991; Porcino, 1991; Redfoot i Gaberlavage, 1991).
Jeśli weźmiemy to wszystko pod uwagę, to okaże się, że utrzymanie odpowiednich
warunków mieszkalnych stanowi dla starszych osób poważny problem, a przecież właśnie
oni spędzają w domu najwięcej czasu. Co więcej, odpowiednie warunki mieszkaniowe i
sąsiedztwo w istotny sposób wpływają na morale jednostki i jej poczucie dobrostanu
(Crown i Longino, 1991; Longino, 1991; Reitzes i in., 1991;
Sheehan,1992).
Na podstawie statystyk można uznać, że małżeństwa emerytów wolą pozostawać w
tym samym regionie geograficznym. U.S. Bureau of the Census (1992) podaje, że starsze
osoby rzadziej zmieniają miejsce zamieszkania w porównaniu z innymi grupami
wiekowymi w populacji. Jedynie 15% osób w podeszłym wieku wykazuje skłonność do
zmiany miejsca zamieszkania, a 80% tych, którzy to zrobili, pozostało w tym samym
stanie. W każdym wieku przeniesienie się gdzie indziej sprawia kłopot, ale w znacznie
większym stopniu zakłóca ono życie starszym osobom, między innymi z powodu trudności
finansowych, słabej kondycji fizycznej lub choroby. Starsze osoby, które w ciągu roku
zmieniły miejsce pobytu, zwykle nie borykają się z kłopotami finansowymi i zdrowotnymi
(Crown i Longino, 1991; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Opieka instytucjonalna
Gdy starsi ludzie zostają kalekami lub nie są już dłużej w stanie troszczyć się o siebie,
może im być potrzebna opieka instytucjonalna. Przeciętnie tylko 5% populacji osób w
wieku powyżej 65 lat przebywa pod opieką instytucji. Jednak podopieczni domów opieki są
zazwyczaj w bardzo zaawansowanym wieku. Wielu z nich ma więcej niż 80 lat. Zilustrować
to mogą następujące dane. W domach opieki znajduje się tylko 17% osób w wieku od 65
do 74 lat, 36% osób w wieku od 75 do 84 lat przebywa w domach specjalistycznej opieki,
natomiast instytucjonalizowanych jest około 60% osób 85-letnich i starszych. Różnice w
oczekiwaniach życiowych związanych z ptcią również wpływają na to, że z domów opieki
będzie korzystało więcej kobiet niż mężczyzn (52% kobiet w stosunku do 33% mężczyzn).
Więcej kobiet będzie też przebywało w domach opieki pięć lat lub dłużej (25% kobiet w
stosunku do 13% mężczyzn) (Kemper i Murtaugh, 1991).
RODZAJE OPIEKI INSTYTUCJONALNEJ Niesłuszne jest mniemanie, iż wszystkie
służby opieki instytucjonalnej dla starszych osób są jednakowe. Przeciwnie. Istnieje kilka
różnych form opieki w zależności od poziomu funkcjonowania i potrzeb starszych ludzi. Są
to domy specjalistycznej opieki, domy opieki, ośrodki stałego pobytu i ośrodki opieki
dziennej.
Domy opieki specjalistycznej. W domach specjalistycznej opieki pensjonariusze
mają zapewnioną całodobową opiekę medyczną. Z tego powodu specjalistyczne zakłady
są odpowiednie dla osób z przewlekłymi chorobami, takimi jak: udary, choroby serca lub
reumatyzm. Podopiecznymi tych zakładów bywają także obłożnie chore starsze osoby
(przykute do łóżka), wymagające częstego podawania leków, cewnikowania lub opieki
ortopedycznej.

Rodzina 569
Zakłady opieki. W domach opieki ktadzie-się nacisk bardziej na osobistą
opiekę, w mniejszym zaś stopniu na pomoc medyczną. Typowy podopieczny tego
rodzaju zakładu nie jest ani ciężko chory, ani przykuty do łóżka. Często potrzebuje
raczej pomocy przy rutynowych czynnościach codziennego dnia, takich jak jedzenie,
ubieranie się lub chodzenie. W Stanach Zjednoczonych większość instytucji
opiekujących się starszymi ludźmi stanowią właśnie domy opieki, zakłady
specjalistycznej opieki i zakłady opieki.
Ośrodki stałego pobytu. Przeznaczone są dla starszych ludzi, którzy potrzebują
do życia bezpiecznego i chronionego środowiska. Te ośrodki zapewniają profesjonalne
usługi związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego.
Ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych. W ośrodkach dziennego pobytu
dla dorosłych starsze osoby zachowują własne mieszkania, ale otrzymują wsparcie
medyczne i pomoc w przeznaczonych do tego celu specjalnych centrach. Poza
opieką medyczną ośrodki dziennego pobytu dla dorosłych proponują szeroki zakres
programów- posiłki, podróże, ćwiczenia i różne formy działań społecznych (Gelfand,
Bechill i Chester, 1991; Krout, 1991; Raiston, 1991). Niektóre z takich ośrodków
oferują też całodzienną opiekę nad dziećmi, tworząc w ten sposób unikalną
mieszankę młodych i starszych. Wielu rzeczników, takich jak Roseanne Kocarnik i
James Ponzetti (1991), sądzi, że takie zróżnicowanie wiekowe jest pozytywnym
rozwiązaniem, umożliwiającym młodym lepiej zrozumieć starych i na odwrót.
^s-"!,,,'"..� ;� '�..
PRZYSTOSOWANIE DO POBYTU W INSTYTUCJI Dla wielu starszych ludzi
przystosowanie się do opieki instytucjonalnej jest bardzo trudne, ale jest też wiele
osób dobrze przystosowanych. Na przykład dużo osób nie ma dobrego zdania o
domach opieki. Często wynika to z pragnienia pozostania w znanym otoczeniu, blisko
krewnych i przyjaciół. Najbardziej negatywne uczucia wobec pobytu w zakładzie
opieki wywołuje jednak poczucie utraty niezależności i przekonanie, iż umieszczenie
w zakładzie stanowi formalny dowód zbliżającej się śmierci. Wiele starszych osób boi
się, że po umieszczeniu ich w domu opieki zostaną odrzucone i zapomniane przez
swe dzieci (Applebaum i Philips, 1990; Atchley, 1991). Starsze osoby często nigdy
nie słyszały dobrego słowa o domach opieki. Nic więc dziwnego, że nie chcą się w
nich znaleźć. Wiele domów cieszy się dobrą opinią. Trzeba też sobie uzmysłowić
liczne korzyści płynące z tej opieki, takie jak natychmiastowa opieka zdrowotna w
razie nagłego pogorszenia zdrowia, towarzystwo, bardziej regularne i odżywcze
posiłki, formy zorganizowanej aktywności itp.
Studium Pauli Biedenarn i Janice Normoyle (1991) rzuciło światło na obawy i
oczekiwania osób przyjmowanych do domu opieki. Po przeprowadzeniu wywiadów z
ponad 250 starszymi dorosłymi autorki stwierdziły, że ważniejszymi determinantami
reakcji na domy opieki byty przekonania dotyczące problemów opieki niż ryzyko
związane ze stanem zdrowia. Okazało się, że właśnie lęki i oczekiwania
podopiecznych w dniu przyjęcia do domu opieki byty efektem posiadanych przez nich
przekonań. Szczególnie ważne byty obawy o jakość opieki, jej koszty i rolę rodziny
po umieszczeniu badanych w tej instytucji.
Wielu starszych rezydentów negatywnie reaguje na często występującą w domach
opieki bezosobowość relacji. Wielu czuje się tam źle ze względu na utratę
prywatności, inni czują się urażeni mato zindywidualizowanym traktowaniem przez
personel. Badania (Davidson i 0'Connor, 1990) wykazały też, że ważną przyczyną
obaw podopiecznych jest uświadomienie sobie braku kontroli nad otoczeniem i sobą.
Według Sandry Foy i Marłys Mitchell (1990) dostrzeganie utraty kontroli nad
otoczeniem i sobą sprzyja pogarszaniu się stanu fizycznego 'i psychicznego
TeTyd^Tftćw. 'J w^.iJ. tworz-y ai.ę poczucie wyuczonej bezradności, stan powodujący
poznawcze, afektywne i funk-

570 Rozdział 11. Późna dorosłość

WSPÓŁZALEŻNOŚĆ
PROCESÓW
STARZENIA SIĘ
Jaki rodzaj opieki i ustug
jest według ciebie istotny
dla osób
przebywających w do-
mach opieki? W jaki
sposób zaspokajanie
potrzeb fizycznych re-
zydentów wpływa na
dynamikę funkcjono-
wania psychicznego w
zakresie integracji, oceny
własnej wartości i
poczucia bezpieczeń-
stwa? Jak środowisko
instytucjonalne wpływ
na poczucie dobrosta-
nu?
cjonalne deficyty. Istnieje też-ryzyko nadmiernego upośledzenia i możliwość przed-
wczesnej śmierci.
Taka depersonalizacja i niepewność u wielu starszych podopiecznych wywołuje stan
określany przez Roberta Butlera i Myrnę Lewis (1981) instytucjonalizmem wywołanym
przez bezosobowe środowisko. U osób dotkniętych instytucjonalizmem często
obserwuje się zachowania automatyczne, twarze ich są bez wyrazu i pojawia się ogólna
apatia. Przestają się oni interesować swym wyglądem i wykazują pogarszanie się stanu
psychicznego. Wielu przestaje mieć relacje społeczne. Instytucjonalizm ujawnia się w
różnym stopniu w tych domach opieki, gdzie nie uwzględnia się tożsamości,
zainteresowań i możliwości pacjentów oraz nie dba się o ich rozwijanie.
W ostatnich latach bezosobowe domy opieki wywołały falę krytyki i pojawiły się liczne
pomysły, jak poprawić jakość życiowej egzystencji ich podopiecznych (Shipwith, 1991;
Spector i Takada, 1991). Innym przedmiotem krytyk byty ogólnikowe programy oraz
ograniczona stymulacja pacjentów. Krótko mówiąc, uważa się, że w wielu zakładach
starsze osoby po prostu nie mają co robić. Istnieje też dużo domów opieki o niskim
standardzie. Często nie ma w nich najmniejszych możliwości leczenia ludzi (Bushy,
1991; Harrington, 1991; Kosloski, Montgomery i Borgatta, 1990). W "Praktycznych
aspektach rozwoju w ciągu życia" przedstawiono cechy opieki instytucjonalnej.
Specjaliści podawali liczne zalecenia, jak poprawić warunki opieki instytucjonalnej, a
zwłaszcza klimat psychiczny i społeczny. Czyniono też próby stymulowania rozwoju
nowych relacji, które mogłyby zastąpić utracone w wyniku starzenia się lub choroby.
Społeczna integracja osób długo przebywających w domach opieki stanowi bardzo ważny
problem, zwłaszcza jeśli chcemy uniknąć społecznej izolacji i zerwania więzi
emocjonalnych. Rezydenci zakładów powinni uczestniczyć w ustalaniu podstawowych
reguł odnoszących się do ich sytuacji życiowej. Uzyskanie poczucia sprawstwa i kontroli
stanowi podstawowy warunek zachowania przez podopiecznego dobrego obrazu własnej
osoby i poczucia tożsamości. Fizyczne organizowanie przestrzeni powinno zabezpieczyć
poczucie swobody i bezpieczeństwa, jak też prywatności. Regularne interpersonalne
kontakty z rezydentami są szczególnie ważne, gdy starsza osoba zostanie przeniesiona
do domu opieki. To przekonuje podopiecznych, że nie są sami, nie pozbyto się ich z domu
i nadal pozostają ważnymi osobami dla bliskich (Glass, 1991; Hawes, 1991;
Kermis, 1984).
Inne zalecenia dotyczą podnoszenia kwalifikacji zawodowych personelu in-
stytucjonalnego i lekarzy, którzy mają na ogół niewielki kontakt z pacjentami domu opieki.
Wynika to z kilku powodów, między innymi z niskiego zwrotu kosztów przez Medicaid i
Medicare13 i postaw wielu lekarzy, którzy traktują kontakty ze starszymi pacjentami z
instytucji jako przygnębiające. Medicaid to sponsorowany przez rząd Stanów
Zjednoczonych program opieki medycznej dla wszystkich osób opieki społecznej bez
względu na wiek, Medicare jest sponsorowanym przez rząd Stanów Zjednoczonych
programem ubezpieczeń,
" W Stanach Zjednoczonych istnieje zróżnicowany rządowy system pomocy społecznej dla osób
starszych, potrzebujących wsparcia, niewidomych, niedołężnych, kalekich. Obejmuje on m.in.
Meźdicaid, stanowiący rządowy program pomocy w pokrywaniu kosztów leczenia dla osób w
różnym wieku, mających niskie dochody. Natomiast Medicare jest to program pomocy w zakresie
zdrowia dla starszych osób, opłacany z funduszy federalnych, ale wspomagany przez
poszczególne stany (są one zachęcane, a niekiedy nawet zobowiązywane przez rząd do takich
dopłat). Pomoc finansowa lokalnych władz obejmuje zniżki opłat za czynsz, światło, telefon itp.
Ponadto istnieją różne programy woluntariatów dotowane przez rząd (przyp. tłum.).

Rodzina 571
który częściowo finansuje koszt opieki zdrowotnej ludzi w wieku 65 lat i starszych.
Statym tematem w literaturze jest problem zwiększenia wszystkich form opieki
medycznej, zwłaszcza psychiatrycznej i stomatologicznej. Podobnie przedstawia się
sprawa wprowadzenia w życie szerszego szkolenia na temat wszystkich aspektów
geriatrycznej opieki zdrowotnej (Garrard, 1991; George i Maddox, 1990; Heiselman i
Noelker, 1991; Karuza i Katz, 1991; Tipton, 1990).
Podwyższenie standardów akredytacji dyplomów i wydawania uprawnień wpłynę-
to na podniesienie poziomu funkcjonowania wielu instytucji i na zamknięcie tych,
które zostały uznane za niezaspokajające potrzeb swych podopiecznych. Potrzebne
są dalsze badania i reforma, by zapewnić jak najlepszą odpowiedzialną opiekę i
leczenie w tych ośrodkach (Abdellah, 1991; Branch, 1991; Johnson, 1991; Meyer,
1991).
Relacje z krewnymi
Starsze osoby zwykle utrzymują kontakty ze swoimi krewnymi. Dla niektórych
oznacza to poszerzony kontakt ze starszymi braćmi i siostrami, ale przede
wszystkim są to relacje z dziećmi i wnukami. Ponad 80% starszych ludzi ma dzieci,
a interakcje z nimi są znaczące (Cicirelli, 1991; High, 1991; Taylor i Chatters, 1991;
U.S. Bureau of theCensus, 1992).
FORMY OPIEKI l INTERAKCJI Niektóre stare małżeństwa mieszkają ze swymi
dziećmi, zwłaszcza wtedy, gdy nie jest już realne niezależne mieszkanie w
oddzielnym lokalu. Więcej starszych osób jest skłonnych do mieszkania z
niezamężnym dzieckiem niż z pozostającym w związku małżeńskim i częściej z
córką niż z synem. W jednym z badań (Coward i Cutler, 1991) zauważono, że w
dwupokoleniowych gospodarstwach więcej starszych osób mieszkało z synami niż z
córkami. Odsetek starszych ludzi mieszkających ze swym potomstwem jest wyższy
wśród owdowiałych, rozwiedzionych i żyjących w separacji niż wśród pozostających
w związku małżeńskim (Kart, 1990;
U.S. Bureau of the Census, 1992).
Starsze osoby na ogół mieszkają w pobliżu swych dzieci. Częściej jednak zdarza
się to w środowisku miejskim niż wiejskim. Kobiety utrzymują bliższe kontakty z
członkami swych rodzin niż mężczyźni. Małżeństwa częściej mieszkają w pobliżu
rodziców żony i wykazują tendencję do ich częstszego odwiedzania. Rodziny
wywodzące się z klasy robotniczej podtrzymują silne więzi rodzinne, często dzięki
mieszkaniu blisko siebie. Rodziny ze średnich i wyższych klas także łączą silne
więzi, ale ich członkowie są często rozproszeni w różnych częściach kraju ze
względu na swe zawodowe zobowiązania (Barrow i Smith, 1983; Kauffman i Ames,
1983; Kosberg, 1992; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Studium rozległości sieci rodzinnych powiązań u starszych Afroamerykanów
(Taylor i Chatters, 1991) dostarczyło danych świadczących o ścisłych interakcjach
rodzinnych, jakie mają miejsce w okresie emerytalnym. Ogólnie biorąc, badanie to
ujawniło wysoki poziom interakcji i silnych więzi emocjonalnych między starszymi
dorosłymi i członkami ich rozległych rodzin. Choć starsi respondenci z tej grupy
rzadziej mieszkali w pobliżu bliskiej rodziny i innych krewnych, to nie stwierdzono
różnic zależnych od wieku w poziomach kontaktów i bliskości emocjonalnej.
Posiadanie dorosłego dziecka i krewnych niedaleko miejsca zamieszkania zwykle
ułatwiało emocjonalną i społeczną integrację starszych Afroamerykanów w sieci
rodzinne. Aby dowiedzieć się więcej o dynamice mię-dzygeneracyjnych związków w
rodzinach afroamerykańskich, porównaj tekst "U-kazanie odmienności".

szansę urodzenia dzieci z zespołem Downa niż kobiety młodsze3. Dokładniej mówiąc,
matki w wieku około 20 lat rodzą jedno dziecko z zespołem Downa na 1667 porodów,
matki mające więcej niż 35 lat rodzą jedno dziecko z tym zespołem na 378 porodów, a po
45. roku życia rodzą w przybliżeniu jedno dziecko z tym zespołem na każde 30 porodów4
(Masters, Johnson i Kolodny, 1992). l choć zjawisko to próbowały wyjaśnić liczne teorie, to
żadna z nich nie dokonała tego w sposób w pełni przekonujący.
Zespół Klinefeltera (XXY)
Mężczyźni z zespołem Klinefeltera mają dwa normalne chromosomy X i chromosom
Y (choć mogą też posiadać więcej niż dwa chromosomy X - np. XXXXY, por. Sheridan i
Radlinski, 1988). Mają małe zewnętrzne narządy płciowe, ale ogólny kontur ciała kobiecy,
w tym też powiększone piersi. Dotknięci tym zespołem są bezpłodni i często mają mniej
niż przeciętną inteligencję. Podobnie jak w przypadku trisomii 21. pary, starsze kobiety
częściej rodzą chłopców z tym zespołem niż młodsze.
Zespół Turnera (X0)
Zespół Turnera jest wynikiem monosomii (posiadania tylko jednego chromosomu
płciowego). Zdarza się to mniej więcej w 1 przypadku na 2000 urodzonych dziewczynek
(Sutton, 1980). Dziewczynki z tym zespołem mogą po urodzeniu wyglądać prawie
normalnie, gdyż objawy kliniczne pojawiają się dopiero w okresie pokwitania. Na cechy
fizyczne, charakterystyczne dla zespołu składają się: płetwiasta szyja, krótkie palce u rąk i
niski wzrost. W okresie pokwitania u dorastających nie pojawiają się drugorzędne cechy
płciowe. Osoby z tym zespołem są bezpłodne. l choć zazwyczaj nie są upośledzone
umysłowo, to jednak często mają trudności w nauce (Kalat, 1992).
Zespół cri-du-chat (kociego miauczenia)
Zespół kociego miauczenia spowodowany Jest defecJą - brakiem części chromosomu
5. Prowadzi to do wielu zaburzeń, w tym do głębokiego upośledzenia umysłowego,
mikrocefalii (bardzo małego mózgu), niedorozwoju fizycznego, niskiego ciężaru ciała przy
urodzeniu i rozbieżnego zeza. Po francusku cri-du-chat oznacza miauczenie kota. W
zespole tym takie dźwięki spowodowane są zmutowa-nymi strunami głosowymi, skutkiem
czego małe dziecko może wydawać jedynie dźwięki przypominające miauczenie. Dzieci
takie zwykle umierają wkrótce po urodzeniu.
3 Większe prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa stwierdzono też u
młodocianych matek (przyp. tłum.).
4 Niektórzy badacze dowodzą, że nie tylko wiek matki może wiązać się z urodzeniem potomka
";:^2^^^S^^^^-^08^ '

Rodzina 573

ZAGADNIENIA
TEORETYCZNE
W jaki sposób przejście
na emeryturę może
podsycać eriksonowski
psychospołeczny kry-
zys integracji lub roz-
paczy bądź peckows-
kie zadanie przystoso-
wania zróżnicowania
ego lub nadmierne za-
angażowanie się w role
związane z pracą? Jak
można zastosować
teorie aktywności i wy-
taczania się w okresie
przejścia na emeryturę?
Badanie starszych rodowitych Amerykanów (John, 1991) wykazało, że ważne są silne i
trwate więzi między rodzeństwem, ale wyraźnie częściej zdarzało się to między braćmi niż
między siostrami. Obecność współmałżonka też skłania raczej do izolowania starszych
osób niż do ożywiania kontaktów w ogólnej rodzinnej sieci wzajemnego wspierania się. l
na koniec, rozpad małżeństwa, czy to na skutek owdowienia, rozwodu czy też separacji
nie prowadzi do izolacji starszych członków rodziny od dzieci lub rodzeństwa.
Takie formy bliskości obalają mity o tym, że starsze osoby są wyalienowane od swych
dzieci lub odrzucone przez ich rodziny. Większość badań (Glezer, 1991; Schultz, 1990;
Sprey, 1991) wykazało, że starsi ludzie często martwią się o swe rodziny, które już ich nie
chcą lub nie potrzebują. Co więcej, gdy starsze osoby nie mają własnych dzieci, wtedy
zdaje się działać zasada substytucji rodziny. Często wówczas przejmują obowiązki i
pełnią role dzieci inni członkowie rodziny: bracia, siostry, siostrzeńcy lub bratankowie
obojga płci. Naprawdę izolowane starsze osoby, mimo ich częstej prezentacji w mediach,
są w Stanach Zjednoczonych rzadkością. Choć emeryci mieszkają osobno, ale pozostają
psychicznie blisko swych dzieci. Innym mitem, który należy zdecydowanie odrzucić, jest
przekonanie, że z powodu wielkiego zbiurokratyzowania opieki nad ludźmi rodziny - jako
forma opieki nad starszymi osobami - straciły swe znaczenie. Rodzina z lat 90. staje się
również niezwykle ważnym źródłem opieki i wsparcia, a być może nawet ważniejszym niż
kiedykolwiek wcześniej. Co więcej, rezultaty badań wykazały (P. Brown, 1990; Hirshorn,
1991; Kahana i Kin-ney, 1991; Levy, 1991; Sussman, 1991), że dzieci martwią się o dobro
swych starszych rodziców i pragną mieć integralny udział w opiece i wsparciu, jakie oni
otrzymują.
Emocjonalne wsparcie udzielane starszym rodzicom jest ważniejsze dla ich
psychicznego dobrostanu od wsparcia finansowego. Co więcej, znaczny odsetek
emerytów nie chce przyjmować finansowego wsparcia od swych dzieci, przede wszystkim
dlatego, że pragną być finansowo niezależni. Osoby starsze na ogół nie życzą sobie
narzucania sobie czegoś bądź uzależniania, ale też nie chcą być zaniedbywane lub
ignorowane (Słone, 1991; Sussman, 1991; Ward, 1984).
Starzejący się rodzice w miarę tego, jak stają się starszymi członkami systemu
rodzinnego, powinni przyjmować role odpowiednie dla swego pokolenia. Przekazują oni
"sztafetową pałeczkę siły" średniej generacji, dążąc do zachowania takiego stopnia
niezależności i włączenia w system rodzinny, na jaki pozwala im otoczenie. Przez większą
część cyklu życia to głównie rodzice pomagają dzieciom. Stopniowo sytuacja ta się
odwraca, w miarę jak rodzice starzeją się, potrzebują opieki i pomocy od swego
potomstwa. W efekcie dorosłe potomstwo staje się opiekunami, a starsi rodzice
odbiorcami opieki. Dla niektórych starszych małżeństw może to być przykre, zwłaszcza
wtedy, gdy dzieci nie dostrzegają potrzeby i pragnienia rodziców, by prowadzić bardziej
niezależne życie. Ambiwalencja często przejawia się w nadmiernym lub słabym
przywiązaniu, l dlatego jest ważna realna ocena potrzeb odczuwanych przez każdą osobę
(Morgan, Schuster i Butler, 1991; Okun, 1984).
Według Franka Pittmana (1987) nieporozumienia mogą powstać także i wtedy, gdy
dziecko zmaga się z zadaniem stania się "rodzicem rodzica". Bywa tak, że każda strona
czuje się urażona, przesadnie gra swą rolę - dziecko staje się autokratą lub starzejący się
rodzic podupada, stając się zależnym i wymagającym. Złożoność problemu polega na
tym, że dzieci mogą namawiać rodziców do zrobienia szkicu swej ostatniej woli lub
podjęcia decyzji dotyczącej zorganizowania pogrzebu i podziału dóbr. Takie okrutne
rozmowy mogą wywołać psychiczny szok, a w konsekwencji prowadzić do konieczności
włączenia się do negocjacji obiektywnych specjalistów z zewnątrz.

574 Rozdział 11. Późna dorosłość
UKAZANIE ODMIENNOŚCI
Więzi, które spajają: międzygeneracyjne związki
Afroamerykanów
Georgetta Miller, 78-letnia Afroamerykanka mieszka sama w kawalerce w
spokojnym podmiejskim rejonie. Przez cate życie mieszkała w tym samym regionie
geograficznym i ma licznych członków rodziny mieszkających blisko niej, w tym też
najstarszą córkę. Jest dumną matką trojga dzieci i często szczyci się siedmiorgiem
wnuków i dwojgiem prawnuków. Georgette ma wyśmienite zdrowie i choć mając 60 lat
złamała nogę w biodrze, rodzina zmobilizowała się, by zapewnić jej jak najlepszą
opiekę i wsparcie w okresie rekonwalescencji. Obecnie Georgette nie ma problemów
z codziennymi pracami domowymi lub tylko niewielkie. Zwykle sama gotuje sobie
posiłki i dba, by mieszkanie było schludne i czyste. Uwielbia regularne wizyty krewnych
i przyjaciół, bawiąc tak młodych, jak i starszych licznymi opowieściami o swych
dawnych i obecnych przeżyciach. |
Taka migawkowa fotografia Georgetty Miller i jej rodziny odzwierciedla liczne
międzygeneracyjne relacje charakterystyczne dla Afroamerykanów. Jak za- ,
znaczyliśmy w ostatnim rozdziale, młodzi i starzy członkowie rodzin afroamerykań- |
skich są znani ze swej spójności emocjonalnej, jak też z tego, że wspierają się | i
pomagają sobie. Robert Taylor (1990) i współpracownicy zaobserwowali, że | starsi
dorośli w razie potrzeby częściej otrzymują wsparcie od swych dzieci niż | od
formalnych ośrodków pomocy społecznej. W wypadku choroby lub ataków | niemocy
zwykle opiekują się nimi dorosłe córki. Z drugiej strony, bezdzietne | starsze osoby są
w razie potrzeby bardziej skłonne do polegania na braciach, | siostrach i przyjaciołach.
Istotne jest wskazanie, że więzi rodzic-dziecko są | u Afroamerykanów silne przez cały
cykl życia. Młodsi dorośli mogą liczyć na | pomoc rodziców i odwrotnie, a starsi dorośli
wykazują tendencję do polegania | na swych dorosłych dzieciach. U Afroamerykanów
w średnim wieku zaznacza | się skłonność do dwukierunkowej zależności zarówno od
rodziców, jak i od dzieci. |
Przegląd literatury dokonany przez Taylora (1990) wskazuje, że w porównaniu | z
białymi afroamerykańscy dziadkowie aktywniej pełnią role dziadków. Ich ,| większe
włączanie się w sprawy rodzinne może być spowodowane kilkoma | przyczynami. Po
pierwsze, wyższy stopień prawdopodobieństwa, iż Afroamery- | kanie zamieszkają z
wnukami w trójpokoleniowych gospodarstwach domowych | stwarza okazje do
kontaktów i włączania się w życie rodziny. Inną możliwą | przyczyną jest to, iż większa
częstość rozwodów, bezrobocia i wyższa śmiertel- | ność wśród Afroamerykanów ma
donioślejsze konsekwencje ze względu na ;| zorganizowanie gospodarstwa
domowego, jak też odpowiedzialności rodziny za | opiekę nad dziećmi. Trzecim
prawdopodobnym powodem jest fakt, że u Afroa- ,j merykanów funkcjonują wyraźne
normy kulturowe podtrzymywania rozległych l relacji rodzinnych.
|
Można również dodać, że matki afroamerykańskich młodocianych rodziców |
odgrywają wydatną rolę w życiu swych dzieci i wnuków. Wsparcie i pomoc, jakie |
nastoletnie matki otrzymują ze strony swej rozległej rodziny, szczególnie zaś od ] matek,
wywiera wielki pozytywny wpływ. Między innymi korzyściami wsparcie l
międzygeneracyjne umożliwia młodocianym matkom uzyskiwanie edukacyjnych | i
ekonomicznych osiągnięć, zdobywanie umiejętności rodzicielskich i rozwój ich ;
dzieci (Taylor i in., 1990). s

Emerytura 575
Często interakcje z dziećmi także prowadzą do konfliktów, zwłaszcza gdy
obowiązek pomocy staje się w relacjach rodzinnych elementem dominującym.
Problemy powstają i wtedy, gdy udzielana pomoc zmienia relacje. Sytuacje takie
mogą bowiem ujemnie wpływać na odczuwanie radości związanej z tymi relacjami.
(Osoba pomagająca może czuć się zmęczona koniecznością dłuższego
wspomagania, a otrzymująca pomoc może odbierać ten fakt jako przejaw
zmniejszania się swej niezależności. Przyp. tłum.) Genezą tego problemu jest
przesunięcie się form pomocy od osób starszych do młodych, gdyż powstaje
wówczas układ, do którego żadna ze stron nie jest przyzwyczajona (Beli, 1983). A jak
wiadomo z rozdziału 10., istnienie wielu stresów wiąże się z troską o chorego lub
zniedołężniałego rodzica. Są to czynniki sprzyjające napięciom i konfliktom między
pokoleniami (Sanborn i Bould, 1991; Scharlach, Sobel i Roberts, 1991).
PRZEGLĄD
f W okresie późnej dorosłości większość małżeństw cechuje szczęście i zado-
wolenie, nie zaś rozczarowanie. W wielu relacjach występuje mieszanina
uczucia zadowolenia, troski, wspólnoty i wzajemności. f Większość małżeństw
na emeryturze nie chce zmieniać mieszkania. W miarę
pogarszania się zdrowia i ograniczeń finansowych często wykazują skłonności
do zachowania wcześniejszego stanu. f Gdy starsze osoby stają się
zniedotężniate i nie są w stanie już dłużej
troszczyć się o siebie, niezbędna może się okazać opieka instytucjonalna.
Rodzaje opieki instytucjonalnej są następujące: domy specjalistycznej opieki,
zakłady opieki, ośrodki stałego pobytu i ośrodki dziennego pobytu dla osób
dorosłych. f Dobre relacje z krewnymi są ważne w ciągu całego cyklu
życiowego,
a przekonanie, że starsze osoby są wyalienowane z rodzin, to fałszywy mit.
4. EMERYTURA
W myśl definicji przejście na emeryturę oznacza koniec formalnej pracy
zawodowej i podjęcie nowej roli w życiu, wymagającej nowych zachowań i ponownego
zdefiniowania swego ja. Oznacza to przejście od ściśle określonej roli osoby
ekonomicznie produktywnej do często nieokreślonej i dwuznacznej roli człowieka
ekonomicznie nieproduktywnego (Ransom, Sutch i Williamson, 1991; Schuller, 1989).
Ta dwuznaczność roli emeryta jest skutkiem względnie nowej i różnej od
wcześniejszej pozycji społecznej, która nie ma precedensu. Kiedyś ludzie pracowali
niemal przez całe swoje życie. Obecnie przechodzą na emeryturę i muszą na nowo
zorganizować sobie pozostałe im jeszcze lata życia (Łączko, 1989; McPherson,
1990; Ruhm, 1990; Sterns, Matheson i Schwartz, 1990; Yeninga, 1991).
Przejście na emeryturę jest uznawane za przejście normatywne, doświadczenie
wywodzące się z przewidywalnej zmiany rozwojowej w cyklu życiowym. Liczni
badacze (Bond, Briggs i Coleman, 1990; Hagestad, 1990; McNaught, Barth i
Henderson, 1991;
Munnell, 1991) stwierdzają, że choć wiemy już więcej o takich ekologicznych
przejściach w życiu, to wiele zagadnień wymaga jeszcze licznych pogłębionych
badań. Na przykład bardzo mato prac empirycznych poświęcono badaniom
wzajemnych związków między przejściem na emeryturę a innymi przejściami
ekologicznymi dokonującymi się w okresie późnej dorosłości. Bardzo ograniczona
liczba badań dotyczyła też doświad-

576 Rozdział 11. Późna dorosłość
czeń kobiet, związanych z przejściem na emeryturę. Obecnie więcej kobiet niż
kiedykolwiek przedtem przechodzi na emeryturę i istnieje potrzeba lepszego zrozumienia,
dlaczego decydują się odejść z pracy i jak się przystosowują do roli emerytek (Day, 1991;
Dietz, 1991; Gustafson i Magnusson, 1991; Logue, 1991;
Wingrove i Slevin, 1991).
Składniki przejścia na emeryturę
Przejście na emeryturę jest fenomenem nowoczesnego, przemysłowego spo-
łeczeństwa. W Stanach Zjednoczonych żyje ponad 27 milionów osób w wieku powyżej 65
lat, sklasyfikowanych jako emeryci14. Co więcej, odsetek emerytowanych w całej populacji
będzie stale wzrastał. Jeśli utrzymają się obecne tendencje, to ocenia się, iż w roku 2000
będzie 33 miliony emerytów. U większości osób wydłuża się okres życia na emeryturze.
Mężczyzna przechodzący na emeryturę w wieku 65 lat będzie żył przeciętnie jeszcze 14,8
lat. Zaś kobieta przechodząca na emeryturę w wieku 65 lat będzie jeszcze żyta przez 18,6
lat. Oczekuje się, że na przełomie wieku człowiek po przejściu na emeryturę będzie żył
jeszcze przez 25 lat (Bond i Coleman, 1990; Fries, 1991; Łączko i Phillipson, 1991;
National Center for Health Statistics, 1992; Bureau of the Census, 1992).
W jednym ze źródeł (Kutscher i Fullerton, 1990) zauważono, że proporcje aktywnych
zawodowo ludzi od 1950 roku zdecydowanie się zmieniły. Wzrost w niej udział kobiet,
podczas gdy udział mężczyzn, szczególnie w wieku 55 lat i starszych, zmniejszył się.
Autorzy tego badania szczegółowo analizowali przewidywane dla lat 90. trendy w różnych
podgrupach osób 55-letnich i starszych. Przewiduje się, że udział białych mężczyzn 55-
letnich i starszych zmniejszy się o 6,1%, odsetek afroamerykańskich mężczyzn z tej samej
grupy wiekowej spadnie o 7,6 punktów, a mężczyzn o pochodzeniu latynoskim obniży się
o 6,6 punkta. Z drugiej strony, sądzi się, że udział białych starszych kobiet zmniejszy się
jedynie o 0,7%, co jak się przypuszcza, będzie odbiciem przewidywanego ich wzrostu w
grupie pracujących w wieku od 55 do 59 lat. Przewidywany odsetek udziału kobiet
pochodzenia afroamerykańskiego w latach 90. zmniejszy się o 1,2 punkta, ale pozostanie
o 2 punkty wyższy niż ogólny odsetek uczestnictwa białych kobiet. Prognozuje się, że
stopień zatrudnienia kobiet pochodzenia latynoskiego pozostanie niezmieniony.
Polityka emerytalna Stanów Zjednoczonych odzwierciedla unikalną historię. W 1935
roku Social Security Act15 zinstytucjonalizował przejście na emeryturę i formalnie
zdefiniował "starość" ustalając wskazania do przejścia na emeryturę w wieku 65 lat.
Przyjęcie takiego wieku przejścia na emeryturę, jak się okazało, nastąpiło pod wpływem
"The Old Agę and Survivor's Pension Act"1e. Ustawę tę wydał Otto von Bismarck jako
pierwszy kanclerz cesarstwa niemieckiego w 1889 roku. Choć Ustawa o Ubezpieczeniu
Społecznym nie została włączona do ustalenia wieku przymusowego przejścia na
emeryturę, to jednak wybór wieku 65 lat został przeniesiony z Ubezpieczenia Społecznego
do obowiązującej polityki emerytalnej.
14 Według danych z Rocznika Statystycznego w 1991 roku w Polsce ludzie 65-letni i starsi
stanowili około 10% populacji. Trudno jest jednak ocenić rzeczywisty odsetek emerytów w naszym
kraju, gdyż nie wszystkie starsze osoby pobierały emerytury (np. część rolników ich nie miała), a
ponadto w tym czasie istniała możliwość wcześniejszego przechodzenia na emeryturę - między 50.
a 60. rokiem życia (przyp. tłum.).
15 Ustawa o Społecznym Ubezpieczeniu (przyp. tłum.).
16 Ustawa o Starości i Emeryturze dla Osób, które Dożyty Starszego Wieku (przyp. tłum.).

Emerytura 577
W 1967 roku Kongres przeprowadził ustawę "Agę Discrimination Employment Act"17 i
poprawił ją w 1974, 1978 i 1986 roku. Ustawa ta w istocie chroni większość pracujących w
Stanach Zjednoczonych przed obowiązującą polityką emerytalną. Prawo federalne zakazuje
dyskryminacji w zatrudnianiu lub zwalnianiu z pracy osoby na podstawie jej wieku, jak też
dyskryminacji płacowej i w zakresie innych przywilejów i warunków zatrudnienia. Od 1986
roku ustawodawca szczególnie chroni wszystkich potencjalnie zatrudnionych w Stanach
Zjednoczonych, którzy mają 40 lub więcej lat. Wyjątek stanowią zatrudnieni w sądownictwie i
policji, strażacy oraz pracownicy naukowi bezterminowo zatrudnieni na wydziałach wyższych
uczelni, którzy do 31 grudnia 1993 roku po ukończeniu 70 lub więcej lat mogli zostać
zwolnieni ze względu na wiek (Achenbaum, 1991; Bessey i Ananda, 1991; Borgatta, 1991),
W latach 90. wielu robotników opowiada się za wczesnym przejściem na emeryturę. W
przeciwieństwie do naszych historycznych poprzedników coraz większa liczba współcześnie
pracujących z upragnieniem oczekuje czasu, kiedy już nie będą musieli pracować. Jednak
wczesne przejście na emeryturę stawia jednostkę przed unikalnym zestawem zadań
przystosowawczych, które otacza wyraźna dwuznaczność roli, być może nawet większa niż w
przypadku normalnego przejścia na emeryturę. Statystyki wskazują, że obecnie robotnicy
wcześniej | przechodzą na emeryturę niż kiedykolwiek przedtem. Przeciętny wiek
przechodzenia na emeryturę przesuwa się w Stanach Zjednoczonych coraz bardziej ku
granicy 60 lat18. Dla zobrazowania tego zjawiska przedstawmy wyniki jednego studium
(Soldo i Agree, 1988), które wykazało, że w ciągu czterech ubiegłych dekad odsetek
aktywnych zawodowo mężczyzn w wieku od 55 do 64 lat obniżył się z 87% w 1950 roku do
68% w 1987 roku. Wśród 65-letnich i starszych odsetek ten spad) o więcej niż 30%, z 45,8%
w 1950 roku do 16,3% w 1987 roku.
Wiele osób wcześnie przechodzących na emeryturę to personel wojskowy i obsługa
cywilna, ale taka tendencja rozprzestrzenia się również wśród innych grup zawodowych
(Bond i Coleman, 1990; Cliff, 1991; Day i Jackson, 1991; Ransom, Sutch i Williamson,
1991). Wczesne odchodzenie na emeryturę łączy się często z korzystnymi perspektywami
finansowymi i odpowiada standardom życia emeryta. Niektórzy, podejmując decyzję o
wcześniejszym przejściu na emeryturę, pragną mniejszego obciążenia, innym może
pogarszać się zdrowie. Są tacy, którzy wybierają wczesną emeryturę, ponieważ trudno im
dotrzymać w pracy kroku młodym ludziom. Innych pociąga status i pozytywny obraz, jaki
często towarzyszy wczesnej emeryturze. Na koniec warto dodać, iż wielu wcześnie odchodzi
na emeryturę ze względu na wsparcie, jakie otrzymują od innych. Rodzina i przyjaciele, jak
też koledzy z pracy, często popierają wczesne przejście na emeryturę (Phillipson, 1990;
Shepard, 1990; Stanford, 1991).
17 Ustawa o zróżnicowaniu wieku zatrudnienia.
18 W Stanach Zjednoczonych istnieje możliwość wcześniejszego przejścia na emeryturę, między 62. a
65. rokiem życia. W takim jednak przypadku osoba taka otrzymuje tylko 80% pełnej, należnej po 65. roku
życia emerytury. Do niedawna osoba zatrudniona po 65. roku życia za każdy dodatkowo przepracowany
rok otrzymywała bonifikatę do emerytury. Od 1982 roku jednak starsi ludzie mogą po 65. roku życia
pracować, zarabiając w sposób nieograniczony i równocześnie otrzymywać pełną emeryturę.

Emerytura 579
oznacza, że wiele osób po raz pierwszy w swym życiu staje w obliczu ubóstwa. A jak
dowiedzieliśmy się z ostatniego rozdziału, szansę poprawy statusu ekonomicznego w
okresie późnej starości są niezwykle ograniczone (Crystal i Shea, 1990; Grad, 1990;
Hellman i Hellman, 1991; Staebler, 1991; Tracey i Pampel, 1991).
Prawdopodobnie tylko niewiele statystyk może potwierdzić, jaki ciężar finansowy
nakłada na ludzi emerytura. W 1991 roku 3,5 miliona starszych osób lub w przy-
bliżeniu 1 osoba na 8 (12,4%) miały dochody poniżej poziomu ubóstwa. Mniej niż 1
osoba na 10 młodych dorosłych jest podobnie uboga. W tym samym roku średni
dochód rodzin, których głowa gospodarstwa domowego miała 65 lub więcej lat,
wyniósł 14923 dolary w porównaniu z 31 260 dolarami w gospodarstwach, w których
głową domu byli młodzi dorośli. Skrajne ubóstwo cierpią osoby stare, które są
kobietami, i przedstawicielkami grup mniejszościowych - około 60%
afroamerykańskich kobiet w wieku 65 lat lub starszych nie mieszkających z rodziną
cierpiało w 1990 roku nędzę (B.L. Friedman, 1991; McCarty, 1991; Petras i Petras,
1991; Stuart i Ruhiman, 1991; U.S. Bureau of the Census, 1992).
Tylko nieliczne badania opisały podatność na ubóstwo mniejszości etnicznych i
starszych kobiet. Jedno ze źródeł (Andrews, 1989) ocenia, że obecnie w Stanach
Zjednoczonych żyje 1 milion starszych osób pochodzenia latynoskiego. Oczekuje się,
że w roku 2020 liczba ta zwiększy się do 4 milionów. Choć niektórzy latynosi
uczestniczą we wzroście gospodarczym tego kraju, to jednak ogromna ich liczba co
dzień staje do walki o życie, mając ograniczone dochody i próbuje radzić sobie z
trudnościami finansowymi i słabym zdrowiem. Niektóre z tych problemów, takie jak
brak uprawnień do ubezpieczenia społecznego i opieki medycznej, wiążą się z
formami imigracji i zaszłościami w pracy tego pokolenia. Mogą one w następnych
generacjach poprawić się. Co więcej, w miarę tego, jak młodsze kohorty ludzi
pochodzenia latynoskiego zaczną się starzeć, mogą się obniżać bariery językowe i
wykształcenia, wobec których staje teraz wielu starszych latynosów. Tym niemniej
problemy te mogą odżyć w przypadku innych osób, zwłaszcza nowych grup
imigrantów.
Rosę Gibson (1987; 1991) stwierdziła, że Afroamerykanie są przez całe życie
upośledzeni zawodowo. Występuje wśród nich tendencja do podejmowania pracy w
zawodach o niskim statusie, które cechują dorywcze formy pracy i niskie zarobki. Te
upośledzające formy pracy w ciągu całego życia oddziałują negatywnie na stan
ekonomiczny Afroamerykanów, gdy osiągają oni starczy wiek. Dlatego dla wielu z
nich koniecznością staje się podejmowanie w okresie starości prac o tak samo niskim
statusie. Bezpośrednią przyczyną niskich emerytur i niewielkich dodatkowych sum
pochodzących z ubezpieczenia społecznego Afroamerykanów są: zatrudnienie w
słabo płatnych zawodach, rzadkie dodatkowe źródła dochodów i częste zmiany
miejsc pracy. W wyniku tego pakiet dochodowy starszych Afroamerykanów w
porównaniu z innymi grupami zawiera proporcjonalnie więcej pieniędzy pochodzących
z ich własnej pracy i źródeł pozaemerytalnych.
W odniesieniu do kobiet Judith Martindale i Mary Moses (1991) zaobserwowały, że
przeciętny wiek wdowienia kobiet wynosił 56 lat, a 70% ubogich ludzi to kobiety.
Wiele kobiet boi się ubóstwa na starość, ale sądzimy, że zwrócenie większej uwagi
na finanse, zdrowie i sieć powiązań pomoże zmniejszyć to zagrożenie. Z kilku
powodów planowanie emerytury jest szczególnie ważne dla kobiet. 1. Kobiety na ogół
zarabiają mniej od mężczyzn tak, że ogólnie dostępne dla nich aktywa często są
mniejsze. 2, Pracują zazwyczaj w mniejszych firmach, które nie tworzą prywatnych
programów emerytalnych. 3. Często przerywają pracę, by opiekować się dziećmi, i
dlatego mają mniejszy staż pracy zaliczany do emerytury, co obniża korzyści
finansowe, jakie uzyskują przebywając na emeryturze. Inne badania (Scott, 1991)
wykazały, że starsze kobiety stanowią znaczny odsetek ubogich starców nie tylko z
powodu niskich

580 Rozdział 11. Późna dorosłość

PODOBIEŃSTWA l
RÓŻNICE ZALEŻNE OD
PŁCI
Dlaczego badania nad
przechodzeniem kobiet
na emeryturę są skąpe
w porównaniu z bada-
niami doświadczeń
mężczyzn, którzy odeszli
na emeryturę? Czy jest
tak dlatego, że kobiety
(aż do niedawna)
rzadziej od mężczyzn
pracowały poza domem?
Czy sądzisz, że pewne
grupy społeczne inaczej
spostrzegają
przechodzenie na eme-
ryturę mężczyzn i ko-
biet?
zarobków w przeszłości, ale również dlatego, że nie mają prawa do zasiłku z ubezpieczeń
społecznych po śmierci męża.
Ubóstwo i niejednakowe korzyści płynące z ubezpieczenia społecznego stanowią
problem kobiet nie tylko w Stanach Zjednoczonych. Irena Hoskins (1992) poinformowała,
że nawet w Holandii, gdzie starsze pokolenie korzysta ze względnie korzystnej ochrony
dochodów, gospodarstwa domowe samotnych starszych kobiet stanowią 57% ogółu
gospodarstw o najniższych dochodach. Przyczyny ubóstwa wśród starszych kobiet wiążą
się nie tylko z prawdopodobieństwem, że będą dłużej żyły niż mężczyźni, ale też z
mniejszymi korzyściami czerpanymi z ubezpieczeń społecznych. Przeciętna" renta kobiet
dożywających starszego wieku w stosunku do przeciętnego zarobku waha się od 55% w
Belgii do 30% we Francji i 17% w Zjednoczonym Królestwie (Wielkiej Brytanii, przyp.
tłum.). W Stanach Zjednoczonych emerytowane pracownice otrzymują przeciętnie z
ubezpieczenia społecznego 76 centów w stosunku do każdego dolara wypłacanego
mężczyznom-emerytom. Przeciętna prywatna renta kobiet stanowi 60% renty
otrzymywanej przez mężczyzn.
Według Yirginii Richardson (1990) różnice związane z płcią zaznaczają się też w
planowaniu emerytalnym. Zbadała ona ponad 3000 emerytów korzystających z głównego
stanowego systemu emerytalnego20. 69% badanych stanowiły kobiety. Stwierdziła ona
istnienie znaczących różnic w wysokości osobistego planowania finansowego,
spostrzeganej odpowiedniości planowania i uczestniczenia w warsztatach poświęconych
problemom związanym z przejściem na emeryturę związanych z płcią. Kobiety byty objęte
planowaniem emerytalnym w mniejszym stopniu od mężczyzn21. Na poziom planowania
emerytalnego u kobiet wpływały następujące czynniki: 1. Planowanie emerytalne dla
kobiet było trudniejsze ze względu na mniejszą liczbę źródeł finansowych niż w przypadku
mężczyzn i niższy poziom dochodów. 2. Pracownicy mocno zaangażowani w swą pracę
unikali planowania emerytalnego, a kobiety coraz bardziej angażowały się w pracę. 3.
Kobiety, które podejmowały pracę zarobkową później, w mniejszym stopniu byty
zainteresowane planowaniem emerytalnym. 4. Wiele starszych kobiet nie zostało
odpowiednio przygotowanych do zajmowania się sprawami finansowymi i 5. Niektóre nie
dopuszczały myśli o przejściu na emeryturę, gdyż wiązały ten fakt ze starością.
PRZYSTOSOWANIE MAŁŻEŃSKIE Większość przebywających na emeryturze
małżeństw tączą wieloletnie więzy, a ich przeżycia związane z przejściem na emeryturę
mogą być dzielone w intymny sposób ze współmałżonkiem. W tym okresie życia
małżeństwo zachowuje swe znaczenie "na dobre i na złe", gdyż partnerzy doświadczają
zarówno pozytywnych, radosnych przeżyć, jak też negatywnych, męczących chwil. Osoby,
które miały żywe satysfakcjonujące relacje,
20 System emerytalny w Stanach Zjednoczonych jest bardzo złożony i nieporównywalny ż
polskim. Można w nim wyodrębnić trzy rodzaje podstawowych ubezpieczeń: federalne
(obowiązujące w całym państwie), stanowe (zazwyczaj wyższe od federalnych ze względu na
dotacje) i związkowe. Ponadto w dużych zakładach pracy istnieją programy emerytur płaconych
przez pracodawców-sponsorów. Każdy pracownik może też ubezpieczyć się prywatnie bądź może
być ubezpieczony przez pracodawcę.
21 Planowanie emerytalne jest to forma działalności zakładu pracy nastawiona na przygotowanie
pracowników do emerytury. Na planowanie to składają się kursy (obejmujące wykłady, seminaria
i/lub tzw. warsztaty, czyli zajęcia praktyczne przypominające seminaria połączone z ćwiczeniami),
na których są przekazywane informacje na temat realiów emerytalnych - materialnych (np. takich, jak
wysokość emerytury, możliwości jej zwiększenia czy uzupełnienia) i psychologicznych
(przygotowanie pracowników do przełomowej zmiany w życiu, jaką niesie odejście z pracy
zawodowej i ułatwiających adaptację do warunków życia na emeryturze) (przyp. tłum.).

Emerytura 581
' na ogót nadal zachowują pozytywne interakcje w małżeństwie, podczas gdy partnerzy mający
trudne, nie dające zadowolenia relacje, najprawdopodobniej nadal zachowają
' negatywne interakcje małżeńskie (Brubaker, 1990b).
Okazało się, że harmonia w małżeństwie w okresie emerytury, jak też podczas
j wcześniejszych ekologicznych przejść rodzinnych, tworzy się na podstawie wzajemnego szacunku i
poważania. Wielu badaczy (Andersen, Russell i Schumm, 1983; Johnson i in., 1986;
Schumm i Bugaighis, 1986) podaje, że w okresie emerytalnym zaznacza się tendencja do
wzrastania poziomu zadowolenia w małżeństwie. Rosalie Gilford (1984) nazwała nawet
lata emerytury przejściem "miesiąca
; miodowego", gdyż małżonkowie mają teraz więcej okazji do wzajemnego angażowania się we
wspólne sprawy. Dla tych, którzy dzielą ze sobą intymność małżeńską i realizują wzajemne
zainteresowania, emerytura może oznaczać czas odprężenia i radości z wzajemnego
towarzystwa (Jerome, 1990). Jednak liczne
, źródła (Lee i Shehan, 1989; Mann, 1991; Peterson, 1990; R. J. Siegel, 1990) podkreślają, że
stopień odczuwanej harmonii małżeńskiej zależy od wsparcia, jakie po przejściu na
emeryturę każde z małżonków jest w stanie dać drugiemu. Podobne znaczenie mają:
trwałość relacji i adaptacja. Radzenie sobie i ewentualną adaptację często ułatwia
traktowanie okresu emerytury jako wyzwania lub okazji
; do rozwoju. W tym względzie postawy wobec emerytury często determinują formy przystosowania
(Coleman, 1990; Hughes, 1990).
W jednym z badań (Lauer, Lauer i Kerr, 1990) oceniono znaczenie wsparcia dla harmonii
w starszych małżeństwach. Zostały zebrane dane od 100 małżeństw wywodzących się ze
wspólnot emerytów w Kalifornii, Nowym Yorku, na Florydzie,
' w Pennsylwanii, Arizonie, lllinois, Oregonie i Nebrasce. Małżeństwa badanych osób trwały od 45 do
65 lat, a średni czas trwania małżeństwa wynosił 54,5 lat. Wszyscy poruszali się
samodzielnie, a 97% należało do jakiegoś związku religijnego. Stadła te wywodziły się
głównie z wyższej klasy średniej, a 74% ukończyło co najmniej college. 84% badanych
podawało, że ich roczne dochody przekraczają 2000 dolarów. Za ważne dla małżeństwa
czynniki uznawali oni poślubienie osoby, którą lubili jako człowieka, cieszyło ich przebywanie
w jej towarzystwie, oddanie i wsparcie dla współmałżonka oraz dla małżeństwa, poczucie
humoru i zgodność w różnych sprawach takich, jak cele i dążenia w życiu, dobór przyjaciół i
podejmowanie decyzji.
Okazało się, że istnieją również czynniki charakteryzujące małżeństwa nie odczuwające
zadowolenia w okresie emerytalnym. Na przykład w tradycyjnych formach życia na
emeryturze żony nieraz nie akceptują włączania się męża w sprawy gospodarstwa
domowego. Może to być dla żony stresujące i denerwujące. W takich przypadkach codzienna
nieobecność pracującego zawodowo męża w domu, z wyjątkiem weekendów, była
akceptowaną formą życia takiego stadła, stały zaś bliższy kontakt budził niechęć. Inne
badania (Lee i Shehan, 1987) ujawniły, że dla rodzinnego ekologicznego przejścia jedyny w
swoim rodzaju stres stwarza fakt, kto pierwszy kończy pracę zawodową. Na przykład
pracująca zawodowo żona, której mąż jest emerytem, często doświadcza mniejszego
zadowolenia w małżeństwie, niż wtedy, gdy oboje małżonkowie są na emeryturze lub gdy to
żona pierwsza przeszła na emeryturę,
Mąż emeryt mający czynną zawodowo żonę może - choć z opóźnieniem
; - zdobywać umiejętności domowe, być użytecznym w domu i docenianym. Dla wielu takie
ustawienie jest satysfakcjonujące i daje poczucie spełnienia się. Ale gdy mąż jest zależny,
niezdolny do troszczenia się o siebie lub nie lubi być sam, może nakłaniać swą żonę do
przejścia na emeryturę i przejęcia na siebie zadania opiekowania się nim przez cały czas
(żywienia i dostarczania rozrywki). Sprawy się komplikują, jeśli żona jest młodsza od swego
partnera i właśnie osiąga szczyt swej kariery zawodowej. Może czuć się urażona jego

582 Rozdział 11. Późna dorosłość
naciskiem tak dalece, że będzie skłonna, co jest zupełnie zrozumiałe, przedłożyć karierę
zawodową nad małżeństwo (Pittman, 1987).
W tym ostatnim stadium cyklu życia małżeńskiego ważne jest, by stadło
przystosowało się do nowych zasad prowadzenia gospodarstwa domowego (J.P.
Robinson, 1991). Gdy mąż przechodzi na emeryturę i większość swego czasu spędza w
domu, często uświadamia sobie nowe obowiązki i oczekiwania (jak już wcześniej
wykazano, jest to szczególnie ważne wtedy, gdy żona jeszcze pracuje). Na przykład mąż i
żona często zajmują równorzędne pozycje w domu. Jednak nie zawsze tak być musi.
Zmieniające się role i relacje w małżeństwach emerytów mogą też wpływać na względną
siłę niektórych mężów i żon. Jest możliwe, że sita męża słabnie, gdy traci on wpływ, jaki
miał w roli żywiciela rodziny. Wydaje się, że to samo jest słuszne w odniesieniu do
zarabiających kobiet, choć bieżąca literatura na ten temat jest uboga.
W wielu małżeństwach emerytów dzielenie się niektórymi obowiązkami domowymi nadaje
ich relacjom posmak emaglitaryzmu. Badania (Brubaker i Ade-Ridder, 1986;
Keith i in., 1981; Rexroat i Shehan, 1987) wskazują na wzrost udziału męźów-emerytów w
pracach domowych. Jednak w tradycyjnych małżeństwach nadal jest widoczny podział prac
(Ade-Ridder i Brubaker, 1988; Brubaker i Hennon, 1982; Brubaker i Kinsel, 1985; Keating i
Cole, 1980). Skłoniło to Timothy Brubakera (1980b) do stwierdzenia, że w większości
przypadków małżeństwa emerytów utrzymują takie formy odpowiedzialności za czynności
domowe, jakie zostały wcześniej ustalone w ich małżeństwie, nawet wtedy, gdy wiele osób
po przejściu na emeryturę oczekuje bardziej wyrównanego w nich udziału. Na formy
przystosowania, na poziom satysfakcji i szczęścia mogą również wpływać zmiany w stanie
zdrowia małżonków. Gdy jeden partner z powodów zdrowotnych potrzebuje pomocy, drugi
staje się opiekunem (Johnson, 1983; Martens i Davies, 1990; Stone, Cafferata i SangI,
1987; Wenger, 1990;
Zarit, Birkel i Malone-Beach, 1989). Jednak w miarę rozwoju sytuacji ujawniają się różnice
związane z płcią. Z literatury wynika, że opiekujące się mężami żony zwykle przeżywają
większy stres i bardziej odczuwają ciężar tej opieki niż mężowie, którzy, gdy muszą się
opiekować swymi żonami, korzystają często z pomocy innych krewnych (Fitting, Rabins,
Lucas i Eastham, 1986; Johnson, 1985; Zarit, Birkel i Maleno-Beach, 1989).
Takie związane z płcią różnice w opiece nad współmałżonkami ujawniły się w
interesujących badaniach dwu grup starszych osób pozostających w stanie małżeńskim.
Łącznie zbadano 431 małżeństw (Yinokur i Yinokur-Kaplan, 1990). W pierwszej grupie
badanych zbierano dane od mężów i ich żon. Potowa tych żon to kobiety, które przed laty
chorowały na raka piersi, a druga potowa dobrana jako grupa kontrolna nie wykazywała
żadnych objawów choroby. Druga grupa obejmowała dane od małżeństw, w których u
żony niedawno stwierdzono raka piersi. Kobiety te podawały, że udzielały większego
psychicznego wsparcia swym mężom niż otrzymywały. Podobnie uważali też mężowie, że
otrzymywali więcej psychicznego wsparcia od swych żon niż ich żony od nich. Wyjątek
stanowiła grupa osób, u których ostatnio postawiono diagnozę raka piersi.
Zaawansowany wiek korelował z podawanymi przez mężów informacjami o otrzymywaniu
większego psychicznego wsparcia, a w dwu grupach z rakiem piersi, też z dawaniem
większego psychicznego wsparcia i angażowaniem się w społeczne wspieranie.
Badacze stwierdzili, że kobiety nie wykazujące objawów choroby, należące do grupy
kontrolnej, które byty bardziej fizycznie upośledzone, podawały, iż zarówno dają, jak i
otrzymują mniejsze psychiczne wsparcie. Potwierdziły to relacje ich mężów.
Jak dowiedzieliśmy się z rozdziału 10., zmiana stanu zdrowia lub potrzeba codziennej
pomocy może również sprawić, że starsze małżeństwa emerytów korzystają z pomocy
swych dorosłych dzieci (Gubrium, 1991; Malone-Beach i Zarit, 1991;

Emerytura 583
Mancini i Bliszner, 1989; Suitor i Pillemer, 1990). Jest to Jeszcze inny czynnik, który
wpływa na formy przystosowania małżeńskiego. Na temat opieki międzypokoleniowej
jest dużo materiałów źródłowych (Armstrong, 1990; Deane, 1989; Lustbader, 1991;
Ouereshi i Walker, 1989; R. Robinson, 1990; Silverstone i Hyman, 1989; Sterneck,
1990).
INNE PRZYSTOSOWANIA SPOŁECZNE Przejście na emeryturę oznacza też
utratę kontaktów społecznych związanych z pracą, choć wiele osób kompensuje to,
nawiązując nowe przyjaźnie i znajomości. Emeryt musi dostosować się do faktu, że
nie ma już grupy odniesienia związanej z pracą. Brak zwrotnych informacji od
pracodawcy i współpracowników ma ważne implikacje dla poczucia identyczności
jednostki. Dla wielu osób okres ten staje się czasem szukania gdzie indziej znaczącej
grupy odniesienia oraz ponownego zorganizowania swojego życia obrazu siebie
(Crose, 1990; Krause i Alexander, 1990; Waters, 1990).
Okazało się, że osoby efektywnie się dostosowujące potrafią znaleźć nowe
zainteresowania i oprzeć się zawężaniu swego społecznego świata (Bury i Holme,
1990; Francis, 1990; Ishii-Kuntz, 1990; Jacobs, 1990). Według Toniego Antonussi i
Hiroko Akiyama (1991) zachowanie sieci wsparcia przez przyjaciół Jest ważne
zwłaszcza wtedy, gdy człowiek musi stawić czoło wyzwaniom stawianym przez
emeryturę i innym ekologicznym przejściom w cyklu życiowym. Autorzy ci sądzą, że
mężczyźni i kobiety mają jakościowo, a czasem i ilościowo, różne sieci społeczne.
Zarówno kobiety, jak i mężczyźni mają w swych sieciach więcej kobiet niż mężczyzn.
Kobiety zwykle relacjonują, że dają ludziom więcej różnego typu wsparcia niż
mężczyźni. Starsi ludzie mający pozytywne społeczne relacje w ciągu życia wierzą,
iż dzięki tym interakcjom są w stanie poradzić sobie z doświadczeniami żyda i będą
dobrze się starzeć. Relacje społeczne wpływają na to, Jak ludzie spostrzegają swe
życie i co myślą o swych przeżyciach, w ten sposób rzutują na sposób starzenia się.
W specyficznych dla tego wieku sytuacjach ' kryzysowych osoby wspierające
starszych ludzi często udzielają im pomocy (An-tonucci, 1990; Armstrong i
Goidsteen, 1990; Ausiander i Litwin, 1990; Bear, 1990; Jacobs, 1990).
W interesującym badaniu (Connidis i Davies, 1990) ustalano rodzaj osób i
towarzyszy cieszących się zaufaniem starszych ludzi należących do ich sieci
społecznego wsparcia. Badacze zebrali wypowiedzi 400 starszych ludzi w celu
ustalenia stopnia względnej ważności różnych członków rodziny (współmałżonka,
dzieci, rodzeństwa i innych krewnych) oraz przyjaciół w sieci osób darzonych
zaufaniem i sieci towarzyszy tego późnego okresu życia. Stwierdzili oni istnienie
znaczących różnic między starszymi osobami w ocenie więzi jako więzi zaufania
bądź relacji towarzyskich. Różnice te wiązały się z płcią, stanem małżeńskim i
bliskością kontaktów z dziećmi. Większe różnice zaznaczyły się też w konfiguracji
sieci osób darzonych zaufaniem lub uznawanych za towarzyszy. Na przykład istniało
większe prawdopodobieństwo, że dzieci będą określane jako osoby obdarzone
zaufaniem, zaś współmałżonkowie i przyjaciele będą uznawani za towarzyszy. Przy
założeniu takiego samego stopnia dostępności osób pozostających w związku
małżeńskim badacze stwierdzili większą częstość lokowania współmałżonka raczej w
sieci towarzyskiej niż w sieci osób darzonych zaufaniem. Natomiast u osób mających
potomstwo dzieci znajdowały się zdecydowanie częściej w gronie osób obdarzanych
zaufaniem niż w sieci towarzyskiej. We wszystkich grupach przyjaciele byli lokowani
raczej w sieci towarzyskiej niż wśród osób darzonych ufnością, a rodzeństwo i inni
krewni wyraźnie przeważali wśród osób darzonych zaufaniem niż w sieci towarzyskiej.
Powstałe w ostatnich latach liczne organizacje dostarczyły emerytom różnego
rodzaju społecznego wsparcia dzięki ułatwieniom w podtrzymywaniu istniejących

584 Rozdział 11. Późna dorosłość
społecznych więzi lub w tworzeniu nowych. Przykładami mogą być ośrodki dla seniorów,
kluby lub organizacje społeczne. Różne agencje także stwarzają emerytom okazje do
pomagania innym. Do najpowszechniejszych należą "Zastępczy Dziadkowie"22,
"Towarzystwa Seniorów", "Program Woluntariatu Emerytowanych Seniorów" i "Usługowe
Korporacje Emerytowanych Dyrektorów"23.
Szczególnie praca wolontariuszy daje unikalną formę społecznego wsparcia dla
dorosłych przebywających na emeryturze24. Mary Kouri (1990) zaobserwowała ponadto, że
wielu emerytów działa jako wolontariusze nie tylko dlatego, że pragną zapełnić pustkę
spowodowaną przez przejście na emeryturę, ale też i dlatego, że jako wolontariusze chcą
zrobić coś użytecznego dla innych. Oceniła ona, że około 40% wszystkich obywateli
Stanów Zjednoczonych w wieku od 65 do 74 lat, a około 29% osób powyżej 75. roku życia
to wolontariusze. Reguła Herzog i James House (1991) dodają, że takie działania
umożliwiają osobom będącym na emeryturze uzyskanie określonych korzyści: dzięki
płatnej i bezpłatnej pracy produkują oni wartościowe dobra i świadczą usługi (ocenia się,
że wartość finansowa usług wolontariuszy wynosi około 150 bilionów dolarów rocznie),
wolontariusze unikają zależności od wynajętej pomocy i publicznego wsparcia, ponadto
aktywność poprawia im zdrowie i poczucie dobrostanu, co przynosi korzyści zarówno im
samym, jak i całemu społeczeństwu.
Unikalnym zwrotem w przystosowaniu w okresie emerytalnym jest wzrastająca liczba
starszych osób włączających się w działalność edukacyjną. Na przykład Eldershostel, który
powstał w 1975 roku, stał się szczególnie atrakcyjny dla starszych osób. Eldershostel
zaprasza osoby powyżej 55. roku życia na krótkie pobyty na kampusach w college'ach, w
czasie których za niewielką opłatą uczęszczają one na bardzo zróżnicowane kursy,
seminaria i warsztaty. Poza Eldershostelem specjalistyczne programy edukacyjne dla
starszych osób oferują rząd i przemysł, jak też organizacje wolontariuszy i religijne. Takie
programy według Sandry Pearce (1991) będą w nadchodzących latach mnożyły się.
Dlatego konieczne jest, by osoby prowadzące takie zajęcia, zarówno badacze, jak i
praktycy, posiadały wiedzę o możliwościach i potrzebach uczących się osób dorosłych i o
najlepszych sposobach zaspokajania ich potrzeb (Chene, 1991; Cox, 1991; De Costa,
1991; Kuznar, 1991; McNeely, 1991;
Weinrich i Boyd, 1992).
Proces przechodzenia na emeryturę
Aby lepiej zrozumieć problemy związane z przystosowaniem, przed jakimi stają
małżeństwa emerytów, warto uświadomić sobie, jakie są fazy osiągania roli emeryta.
Społeczny gerontolog, Robert Atchley (1982a, 1982b, 1991; Atchley i Robinson, 1982),
sądzi, że przystosowanie do tej roli dokonuje się w sześciu
22 Częstą formą działalności osób przebywających na emeryturze jest wolontariat.
Niektóre programy wolontariatów są dotowane przez wtadze, inne są wykonywane
bezpłatnie. Wolontariusze najczęściej pracują w różnych instytucjach medycznych (np. w
ramach programów dla osób z zaburzeniami emocjonalnymi), w transporcie (np.
przewożą starsze, chore lub kalekie osoby), pomagają w akcjach wyborczych (np.
rejestrują głosujących), działają w różnych lobby emerytów, organizacjach charytatywnych,
odwiedzają w domach ludzi obłożnie chorych, pracują w telefonach zaufania itp. (przyp.
tłum.).
23 "Zastępczy dziadkowie" zajmują się dziećmi kalekimi, upośledzonymi umysłowo,
mającymi zaburzenia emocjonalne, które przebywają w różnych instytucjach i
środowiskach prywatnych (przyp. tłum.).
24 Emerytowani dyrektorzy wielkich zakładów pracy zajmują się doradztwem dla małych
firm (przyp. tłum.).

Emerytura 585

CIĄGŁY
CZY NIECIĄGŁY
ROZWÓJ
CZŁOWIEKA
Czy można zastosować
problem ciągłości i
nieciągłości do przejścia
na emeryturę? Czy
sądzisz, że przystoso-
wanie i zachowania
emerytów rozwijają się
w sposób płynny, dzięki
czemu stopniowo
tworzy się nowa dyna-
mika? Czy też uważasz,
że przystosowanie do
emerytury tworzy się w
różnym tempie, wahając
się czasem między
okresami spokoju i
okresami nagłych,
gwałtownych zmian.
fazach. Ponieważ okres emerytalny to zjawisko indywidualne o różnym czasie trwania,
niemożliwe jest odniesienie tych sześciu faz do wieku chronologicznego. Jednostki
mogą nie przeżywać tych wszystkich faz bądź mogą ich nie osiągać w podany tu sposób.
Atchley (1982b) utrzymuje, że proces przechodzenia na emeryturę zaczyna się od
postawy wobec emerytury, polityki emerytalnej i czynników wpływających na decyzję o
przejściu na emeryturę. Przejście ekologiczne związane z emeryturą daje różnorodne
skutki w zależności od tego, jak jednostka w nią wkracza. Osoby, które dobrowolnie
przechodzą na emeryturę, zwykle albo nie mają problemów z przystosowaniem się, albo
mają tylko niewielkie trudności. Osoby zmuszone do przejścia na emeryturę na skutek
obowiązującej polityki emerytalnej początkowo sktonne są do odczuwania
niezadowolenia, ale później na ogót dostosowują się do sytuacji. Osoby przechodzące
na emeryturę z powodu złego stanu zdrowia są najbardziej niezadowolone, co jest
całkowicie zrozumiałe, choć przejście na emeryturę wielu z nich poprawia zdrowie. Samo
przejście na emeryturę nie ma przewidywalnego negatywnego wpływu na zdrowie
fizyczne, samoocenę lub zadowolenie z życia, ale może przyczyniać się do obniżania
poziomu aktywności. Dobre przystosowanie do okresu emerytalnego zależy od
zabezpieczenia finansowego, dobrego zdrowia, znaczących form aktywności i wysokiej
satysfakcji w małżeństwie.
FAZA PRZEDEMERYTALNA Fazę przedemerytalną można podzielić na dwa
podstadia, odległe i bliskie. W podstadium odległym emerytura jest spostrzegana jako
zdarzenie, które nastąpi kiedyś, w odległej przyszłości. Antycypująca socjalizacja i
przystosowanie do emerytury w tym okresie są zwykle nieformalne i niesystematyczne.
Podstadium bliskie pojawia się wtedy, gdy pracujący uświadamiają sobie, że wkrótce
przejdą na emeryturę i konieczne jest przystosowanie się do niej, aby to przejście
dokonało się pomyślnie. Niektóre pracujące osoby mogą w tym czasie uformować u
siebie negatywne postawy, gdyż realia emerytalne stają się dużo wyraźniejsze i wstępne
finansowe warunki przyszłego emeryta mogą nie spełniać jego oczekiwań. W
redukowaniu niepokoju przed emeryturą i niejasności związanych z tą nową społeczną
rolą okazały się skuteczne programy przedemerytalne.
FAZA MIODOWEGO MIESIĄCA następuje zaraz po przejściu na emeryturę. Często
cechuje ją poczucie euforii, wynikającej częściowo z odzyskanej wolności. Dla wielu
emerytów jest to okres aktywności, wypełniony takimi czynnościami, jak odwiedzanie
członków rodziny, podróżowanie i oddawanie się różnym hobby. Miodowy miesiąc może
trwać krótko lub być długi; zależy to od zasobów finansowych i pomysłowości ludzi co do
ich wykorzystania.
FAZA ROZCZAROWANIA Gdy mija faza miodowego miesiąca i tempo życia staje się
wolniejsze, niektórzy emeryci zaczynają się czuć rozczarowani i zawiedzeni, a nawet
wpadają w depresję. Głębokość emocjonalnego "dołka" w fazie rozczarowania zależy
od wielu czynników, między innymi pogarszania się stanu zdrowia, ograniczeń
finansowych lub trudności w przystosowaniu się do niezależnego stylu życia. Niekiedy
planowane i niecierpliwie oczekiwane formy działań (np. dalekie podróże) mogą stracić
swój początkowy urok. Do rozczarowania prowadzą także nierealistyczne fantazje
przedemerytalne i nieadekwatna socjalizacja w przewidywaniu przejścia na emeryturę.
FAZA REORIENTACJI Dla osób, których okres emerytalny albo nie sprowadził na
ziemię albo doprowadził do głośnej katastrofy, konieczna jest faza reorientacji
przystosowania. W tym czasie doświadczenia zdobyte w okresie przebywania na
emeryturze zostają wykorzystane do ukształtowania bardziej realistycznego sposobu

586 Rozdział 11. Późna dorosłość
widzenia alternatyw życiowych. Reorientacja często obejmuje poszukiwanie oparcia
społecznego i nowych form działalności.
- ^ ' � ^�SrS?,^-'
FAZA STABILNOŚCI W fazie stabilności jednostka opanowała już rolę emeryta.
Stabilność nie oznacza braku zmian, ale raczej zrutynizowanie sposobów radzenia sobie
ze zmianą. Ludzie osiągający to stadium uformowali już całkowicie zestaw kryteriów,
według których dokonują wyborów, pozwalających im radzić sobie z życiem w
zdecydowanie wygodny i uporządkowany sposób. Wiedzą, czego się od nich oczekuje i co
muszą robić, jak też znają swoje mocne i słabe strony.
FAZA KOŃCOWA następuje wtedy, gdy pełnienie roli emeryta staje się niemożliwe na
skutek choroby i kalectwa, które często towarzyszą późnej dorosłości. Gdy ludzie stają się
niezdolni do wykonywania prac domowych i radzenia sobie ze swymi potrzebami, z roli
osoby przebywającej na emeryturze przechodzą do roli osoby chorej i kalekiej. Ta
przemiana ról polega na utracie statusu osób silnych i autonomicznych. Oba te rodzaje
statusu są środkami niezbędnymi do wykonywania roli emerytowanej osoby. Status
emeryta oczywiście można utracić również wtedy, gdy emerytowana osoba podejmuje
pracę w pełnym wymiarze godzin.
PRZEGLĄD ROZDZIAŁU
1. Rozwój fizyczny i umysłowy
Techniczne określenie studiowania procesu starzenia się i populacji ludzi starszych to
gerontologia. Społeczni gerontologowie szukają sposobów zaspokojenia potrzeb
starszych osób przez zapewnienie im specjalnych usług, programów i odpowiedniej
polityki emerytalnej. Geriatria stanowi gałąź medycyny zapewniającą starszym osobom
opiekę zdrowotną i usługi związane ze zdrowiem. Każdego roku dyscyplinom tym i im
pokrewnym udaje się dostarczyć społeczeństwu coraz więcej wiedzy na temat populacji
ludzi wiekowych.
Fizyczne starzenie się jest to zespół fizjologicznych procesów degeneracyjnych,
ujawniających się w wielu zewnętrznych i wewnętrznych zmianach. Do zewnętrznych
należą marszczenie się skóry, utrata jej elastyczności, siwienie i rzedniecie włosów,
tracenie zębów. Do wewnętrznych można zaliczyć: tracenie pełnego potencjału
czynnościowego serca i płuc, zmniejszanie się przepływu krwi przez mózg, jak też
obniżenie się wchłaniania tlenu i glukozy. Występuje też stopniowe pogarszanie się
funkcjonowania zmysłów, najwyraźniejsze w obrębie wzroku i słuchu.
Starsze osoby cierpią na te same choroby co młodzi dorośli, ale młodsze osoby mają
naturalną skłonność do odzyskiwania zdrowia, podczas gdy starsze mają tendencję do
dalszego pogarszania się stanu zdrowia. Wśród dominujących zaburzeń i chorób można
wymienić artretyzm, nadciśnienie, choroby serca, udary mózgu, raka i osteoporozę. Dla
ochrony zdrowia starszych ludzi niezbędna jest specjalistyczna opieka. Za istotne warunki
sprzyjające utrzymaniu zdrowia jednostki uważa się zrównoważoną dietę i systematyczną
aktywność fizyczną.
Funkcje intelektualne także ulegają zmianom w okresie późnej dorosłości, ale nie do
takiego stopnia, jak sugerowały to nasze mity kulturowe. Obecnie niewiele osób traci
zdolności intelektualne. Choć wiele starszych osób wykazuje obniżenie się czasu reakcji,
to ogólna wiedza i słownik pozostają na ogół niezmienione, a u niektórych osób
umiejętności werbalne mogą nawet wzrastać. Niekiedy występuje zjawisko

Przegląd rozdziału 587
określane mianem "końcowego upadku", pogorszenie się funkcjonowania intelektualnego
przed śmiercią. Jak się okazało, z wiekiem ulegają bardzo nieznacznym zmianom pamięć
sensoryczna i pamięć krótkotrwała, ale pewne pogorszenie występuje w obrębie magazynu
pamięci trwałej. Starsi ludzie mogą też wykazywać ubytki w przypominaniu, podczas gdy
zdolność rozpoznawania pozostaje bez zmian albo zaznaczają się w niej tylko niewielkie
zmiany.
2. Osobowość i rozwój społeczny
Większość ekspertów wyraża zgodnie opinię, że późna dorosłość jest okresem
ponownej oceny uzyskanych w przeszłości sukcesów i przebytych niepowodzeń. Studiując
dynamikę osobowości w okresie późnej dorosłości znów stajemy przed problemem jej
ciągłości lub zmiany. Badacze przyjmujący koncepcję ciągłości bądź stabilności utrzymują,
że osobowość dorosłego człowieka pozostaje względnie niezmieniona od wcześniejszego
okresu. Teoretycy głoszący brak ciągłości w rozwoju osobowości, pozostający pod wpływem
prac Erika Eriksona, Roberta Pecka i Daniela Levinsona, przyjmują, że późna dorosłość jest
okresem zmian.
Trudno jest zdefiniować pomyślne starzenie się, choć okazuje się, że dobre
przystosowanie ma swój wewnętrzny psychologiczny aspekt i zewnętrzny, zorientowany
społecznie. Różni badacze wymieniają wiele ważnych dymensji związanych z pomyślnym
starzeniem się. Są to: subiektywne poczucie dobrostanu, dobra samoocena, pozytywna
adaptacja do roli, prężność i poczucie osobistej kontroli swego życia. Dwiema starszymi,
tym niemniej wartymi wzmianki teoriami, są - teoria wyłączania się i aktywności. Przy
badaniach pomyślnego starzenia się ważne jest też studiowanie dynamiki zmian
osobowości. Wzięliśmy również pod uwagę fakt, iż wraz z wiekiem ludzie nierzadko
dokonują przeglądu swego życia bądź wspominają swą przeszłość. Refleksje nad życiem
dają liczne korzyści, takie jak ożywienie doznanych przeżyć i być może również radzenie
sobie z zaległymi konfliktami.
Nie wszystkie przebywające na emeryturze osoby starzeją się pomyślnie. Niektóre
mogą negatywnie reagować na presje późnego okresu życia. Odsetek zaburzeń
psychiatrycznych jest wyższy u osób o słabym zdrowiu, zaawansowanych wiekiem lub
osamotnionych na skutek rozwodu, separacji ze współmałżonkiem lub owdowienia. Jedna
z kategorii obejmująca zachowania wskazujące na nieprzystosowanie ma charakter
czynnościowy. Należą do niej lęki, schizofrenie, zaburzenia afektywne, osobowościowe i
nadużywanie różnych substancji. Inną kategorią obejmującą zachowania wskazujące na
nieprzystosowanie jest kategoria zespołu organicznego mózgu. Składają się na nią
demencje zarówno odwracalne, jak i nieodwracalne. Delirium jest przykładem demencji
odwracalnej. Nieodwracalne i prowadzące do degeneracji demencje obejmują demencje
wielozawałową, chorobę Pieką i chorobę Alzheimera.
3. Rodzina
Większość małżeństw przebywających na emeryturze podaje, iż czerpie wyraźne
zadowolenie ze swego związku. W wielu z nich w coraz większym stopniu małżonkowie
kierują zainteresowania ku sobie, ujawniając zadowolenie, troskę o siebie, wspólnotę i
odwzajemnianie. Ale istnieje prawdopodobieństwo, że w relacjach nacechowanych
brakiem szczęścia fakt przejścia na emeryturę pociąga za sobą rozkład i brak harmonii.
Większość przebywających na emeryturze małżeństw nie chce zmieniać mieszkania,
obawiając się problemów związanych z przeprowadzką i przystosowaniem się do

588 Rozdział 11. Późna dorosłość
nowego otoczenia. Pogarszanie się zdrowia i ograniczone dochody są innymi czynnikami
powodującymi niechęć do zmiany miejsca pobytu. Gdy starsze osoby zostają dotknięte
kalectwem lub nie są w stanie już dłużej dbać o siebie, niezbędna może się okazać
opieka instytucjonalna. Omówione zostały cztery typy instytucji dla starszych osób: domy
opieki specjalistycznej, zakłady opieki pośredniej, ośrodki stałego pobytu i ośrodki
dziennego pobytu dla dorosłych. Wszystkie te rodzaje ośrodków opieki instytucjonalnej
podlegają obecnie dokładnej obserwacji ze strony zainteresowanych władz i dąży się do
poprawy jakości i standardów życia przebywających w nich osób.
U większości małżeństw emerytów relacje z krewnymi obejmują głównie kontakty z
dziećmi i wnukami. Wiele starszych osób mieszka w pobliżu swych dzieci i często wchodzi
z nimi w interakcje, choć bardziej odnosi się to do osób żyjących w środowisku miejskim
niż na wsi. W relacjach rodzinnych w tym okresie życia szczególnie ważne jest
emocjonalne wsparcie udzielane starszym rodzicom przez dorosłe dzieci.
4. Emerytura
Emerytura stanowi przejście od pełnienia dobrze określonej roli osoby produktywnej
ekonomicznie do często mglistej i niejednoznacznej roli osoby ekonomicznie nie-
produktywnej. Ten brak jednoznaczności płynie ze względnej nowości roli emeryta w
historii. Podkreśla to potrzebę pełniejszego zdefiniowania roli osoby przebywającej na
emeryturze, zarówno mężczyzny, jak i kobiety.
Przystosowanie do emerytury ma wymiary psychologiczne, finansowe i społeczne.
Pod względem psychicznym osoby przebywające na emeryturze muszą zrezygnować ze
znaczącej części swego życia i ponownie ustalić swą identyczność. Często bowiem
środkiem pełnego formowania się osobowości ludzi jest to, co robią. Największym
problemem dla emerytów staje się przystosowanie finansowe. Dla wielu z nich jedynym
źródłem dochodu są pieniądze z Ubezpieczeń Społecznych, co może oznaczać trudności
ekonomiczne. Poza problemami dotyczącymi przystosowania się w małżeństwie do
nowej sytuacji przejście na emeryturę przynosi też utratę kontaktów społecznych
związanych z pracą i z ważną grupą odniesienia.
Przejście na emeryturę niesie różne skutki. Robert Atchley uważa emeryturę nie tylko za
proces, ale też za społeczną rolę realizowaną w czasie kolejnych sześciu faz:
fazy przedemerytalnej, fazy miesiąca miodowego, fazy rozczarowania, fazy reorientacji, fazy
stabilności i fazy końcowej.

TERMINY DO ZAPAMIĘTANIA
antykoagulant (środek
przeciwkrzepliwy)
artretyzm
choroba Alzheimera
choroba Pieką delirium
demencja
demencja wielozawatowa
depresja
domy opieki specjalistycznej
emerytura estrogen
faza końcowa
faza miodowego miesiąca
faza przedemerytalna
faza reorientacji
faza rozczarowania
faza stabilizacji
geriatria
gerontologia
głuchota czuciowa
głuchota przewodowa
instytucjonalizm
integracja ego lub rozpacz


Problemy do przemyślenia

jaskra (glaukoma)
katarakta
opieka medyczna
osteoporoza
ośrodki dziennego pobytu
dla dorosłych ośrodki
stałego pobytu pojemność
minutowa serca pomoc
medyczna przegląd życia
przejściowy atak niedokrwienia
przypominanie
reumatoidalne zapalenie stawów
rozpoznawanie różnicowanie się
ego lub nadmierne
zajmowanie się pracą
społeczna gerontologia
starcze przytępienie słuchu
stereotyp starucha


teoria'aktywności teoria
wyłączania się udar
mózgu upadek końcowy
wykroczenie poza ciało
lub
skoncentrowanie się na swym
ciele wykroczenie poza ego lub
skoncentrowanie się na swym
ja zaburzenia afektywne
zaburzenia czynnościowe
(funkcjonalne) zaburzenia lękowe
zaburzenia osobowości zaburzenia
schizofreniczne zaburzenia
spowodowane
nadużywaniem środków
psychoaktywnych
zakłady opieki zapalenie
kości i stawów zespół
organiczny mózgu

PROBLEMY DO PRZEMYŚLENIA
� Dobry stan zdrowia fizycznego jest ważny w każdym wieku, ale w przypadku
starszych osób od niego może zależeć, czy staną się oni inwalidami czy też
będą bardzo ruchliwi. Gdybyś przewodniczył komitetowi kultury fizycznej, jaki
rodzaj ćwiczeń ruchowych zaproponowałbyś dla młodszych dorosłych, a jaki
dla starszych dorosłych? Gdyby takie różnice miały miejsce, czym by się one
różniły od programów przygotowanych dla młodszych dorosłych? Jakiego
rodzaju zalecenia żywieniowe zaproponowałbyś? Wyobraź sobie, że jesteś
przewodniczącym tego komitetu. Jako osoba pełniąca tę funkcję opisz, jak
sprawność fizyczna i prawidłowe odżywianie wpływają na inne dziedziny
rozwoju, takie jak interakcje społeczne, poczucie własnej wartości i radzenie
sobie ze stresem.
� Znajdź partnera do wykonania następującego ćwiczenia. Na oddzielnych
kartkach papieru zdefiniuj, co uważasz za pomyślne starzenie się i pełne
wdzięku wchodzenie w starszy wiek. Wymień i krótko opisz 10 cech ludzi,
którzy pomyślnie się starzeją. Po zakończeniu pracy zamień się kartkami z
partnerem. Czy wasze definicje są podobne, czy też różnią się? Czy jesteście
zgodni co do składników pomyślnego starzenia się? Aby uzyskać dodatkowe
wskaźniki pomyślnego starzenia się, dobrze byłoby wykonać to samo
ćwiczenie ze starszymi i młodszymi dorosłymi.
� Załóżmy, że zostałeś zaproszony do uczestniczenia w Komisji do Spraw
Mieszkaniowych dla Starszych Osób i jesteś teraz członkiem grupy
szukającej lokalizacji dla kompleksu mieszkań jedno- i dwuosobowych. Jakie
służby włączyłbyś do tego kompleksu? W jakim sąsiedztwie budowałbyś?
Czy mieszkańcy mieliby łatwy dostęp do sklepów z artykułami spożywczymi,
do rozrywki, biblioteki itp.? Jakie czynniki zapewniające bezpieczeństwo
zarówno na zewnątrz, jak i wewnątrz tego kompleksu są ważne i należy je
uwzględnić? Przygotuj plan, który mógłby być chlubą twoją i społeczności.
� Twój ojciec nie może już dłużej samodzielnie żyć i stanąłeś przed decyzją
umieszczenia go w zakładzie. Pamiętając o materiale przedstawionym w tym
rozdziale, jakiego rodzaju instytucje masz do wyboru? Na jakiej podstawie

590 Rozdziału. Późna dorosłość
zdecydowałbyś, czy dany .zakład oferuje wartościową opiekę? Czy mógłbyś pomóc
swemu ojcu w przystosowaniu się do pobytu w zakładzie? Co mógłbyś zrobić ty i twoja
rodzina, aby ułatwić mu to przejście? -^Ł----}� � Jesteś dyrektorem wielkiej
korporacji i chciałbyś skonstruować program przedemerytalny dla starszych
pracowników. Mówiąc dokładniej, chcesz upewnić się, że zatrudnione w korporacji
osoby otrzymają porady na temat ważnych spraw finansowych, psychologicznych i
społecznych związanych z przejściem na emeryturę. Pomyśl, jak mógłbyś nakreślić
taki program, a zwłaszcza, jakie zagadnienia mógłby on zawierać, kiedy powinien się
zacząć, jak powinno się go przeprowadzić i jakie są szansę jego powodzenia.
ZALECENA LITERATURA
1. Baltes P.B. i Baltes M.M. (red.) (1990). Successful aging: Perspectives from the
behavioral sciences. (Pomyślne starzenie się z perspektywy nauk behawioralnych).
New York: Cambridge University Press. . ,-^./-,.
Jest to wieloaspektowa prezentacja zagadnień studiowania pomyślnego starzenia się.
2. Harel Z., McKinney D.A., i Williams M. (red.) (1990). Blach aged: Understanding
diversity and service needs. (Wiekowi czarni. Zrozumienie różnorodności i potrzeb
ustug). Newbury Park, CA: Sagę.
Wśród poruszanych tematów znajdują się różnorodność opieki i ekonomiki rodzinnej u
Afroamerykanów. --,:,'": ��--.:.-^�:.-_
3. Łączko F. i Phillipson C. (1991). Changing work and retirement: Sociatpolicy and the
older worker (Zmiana pracy a emerytura. Polityka społeczna a starsza pracująca
osoba). Philadelphia: Open University Press.
W publikacji poruszane są różne zagadnienia wiążące się z doświadczeniem przejścia
na emeryturę.
4. Pfeifer S.K. i Sussman M.B. (red.) (1991). Families: Intergenerational and generational
connections (Rodzina. Powiązania międzygeneracyjne i w obrębie tego samego
pokolenia). Binghamton, NY: Haworth Press.
Książka ta dostarcza wartościowych informacji o dynamice zmian międzypo-
koleniowych, w tym czynników sprzyjających spójności i solidarności rodzinnej.
5. Schaie K.W., Blazer D. i House S.J. (red.) (1992). Aging, health behaviors, andhealth
outcomes (Starzenie się, zachowania związane ze zdrowiem a skutki zdrowotne).
Hillsdale, NJ: Eribaum.
W pracy poruszane są liczne zagadnienia, m.in. problem depresji u starszych osób.