Chrześcijaństwo starożytne i średniowieczne
Wykład z 06.12.2008r.
Dr Daria Szymańska-Kuta
Cerkiew prawosławna
1054 r.  w literaturze przedmiotu często funkcjonuje jako schizma wschodnia. Jest to wyrażenie
fałszywe i wywołujące nieprawdziwe konotacje. Sugeruje odejście Kościoła Wschodniego jako tego,
który jest powodem. Tak wygląda ta sprawa jedynie z perspektywy Kościoła katolickiego. Może się
wydawać, że wtedy nastapiło rozejście się dwóch Kościołów. Mamy wtedy z dosyc osobiliwą potyczką
między dwoma patriarchami: patriarcha wschodnim i legatem papieskim. Dochodzi do ekskomunik i
zerwania łączności kanonicznej między Kościołami. Po tym wydarzeniu nie doszło do przywrócenia tej
łączności. Nie było to pierwsze zerwanie. Wcześniej dochodziło do takich zerwań aż pięciokrotnie. Nie
należy sobie wyobrażać, że w tym momencie historycznym rozpoczyna się proces kształtowania się
dwóch tradycji  wschodniej i zachodniej. Specyfika kościołów tych kształtuje się co najmniej od III i
IV w. Jedynym momentem jednolitej specyfiki jest okres do II w. Potem odrębności się coraz
wyraxniej kształtują. Schyłek i updek Cesarstwa, wędrówka ludów i cały kontekst historyczny
spowodowały, że chrześcijaństwo zachodnie było coraz bardziej obce specyfice kulturowej Wschodu.
Innym czynnikiem były spory dotyczące władzy w Kościele. W średniowieczu fundamentalne
znaczenie miał spór miedzy Rzymem a Konstantynopolem zasadzony na pozycji tych dwóch stolic.
Przeniesienie stolicy z Rzymu do Konstantynopola i upadek Cesarstwa powoduje, że cesarz biznatyjski
rozszerzał swoje prerogatywy w sprawach religijnych i rościł sobie pretensje do bycia opiekunem
całego świata chrześcijańskiego. Zaczyna się ingerowanie w sprawy lokalnych Kościołów. Prerogatywy
rozszerzają się na świat zachodni. Na zachodzie mamy do czynienia z biskupem Rzymu już w
starożytności uważanym za pierwszego biskupa chrześcijaństwa. Słabość jego oparta jest na jego
słabości politycznej. Sytuacja zmienia się w średniowieczu wraz ze wzrostem znaczenia świata
zachodniego. Konflikt jaki narasta między patriarchą Konstantynopola i biskupa Rzymu prowadzi do
rozwoju antagonizmu między Kościołami, która skutkuje zerwaniem łączności kanonicznej.
Pierwszym wydarzeniem była schizma akacjańska, która w rzeczywistości polegała na odmiennym
rozumieniu zwierzchności w Kościele (484-519). Druga ma miejsce w okresie 649-680. Dochodzi do
projektu kompromisowej koncepcji monotelyckiej. Spory doktrynalne stawały się pretekstem do
manifestowania swojej władzy przez obie stolice patriarsze. Na tle pojawiających się sporów ostatnia
i decydująca schizma była najbardziej trywialna. Była konfliktem personalnym między dwoma
patriarchami. Rozegrała się w Konstntynopolu. Legat Humber na wiesć o śmierci papieża i utracie
pozycji legata postanowił działaść pospiesznie i ekskomunikował patriarchę Konstantynopola, co
stanowiło dotychczasowe konwencje między oba Kościołami. Reakcja Konstantynopola była
gwałtowna. Patriarcha Celurariusz potepił działania legata papieskiego i samego siebie przedstawił
jako prawowita głowę Kościoła bizantyjskiego. Tak doszło do nieodwracalnego zerwania łączności
kanonicznej. Przy ocenie należy zwrócić uwage na fakt, że mimo formalnego zerwania łączności
kanonicznej w świecie chrześcijańskim nie doszło do mentalnej recepcji tego wydarzenia. Do tego
doszło dopiero w okresie wypraw krzyżowych, które były okazją do zetknięcia dwóch odrębnych
obszarów kulturowych. Kiedy łacinnicy pojawiają się na obszarach biznatyjskich powoduje
uświadomienie wschodowi, że są to całkowicie odrębne dwie tradycje. Największe znaczenie miała
czwarta krucjata zakończona spustoszeniem Bizancjum, co przypieczętowuje antagonizm dwóch
światów chrześcijańskich. Należy wspomnieć też o dwóch grupach zawarcia unii  powrotu do
jedności, podejmowanych w średniowieczu. Miały miejce w XII iXV wieku  liońksa i florencka. Te
dwa momenty historyczne kiedy doszło do chwilowej jedności miały uwarunkowania polityczne.
Rzym zmierzał do przywrócenia jedności, a bizantyjczycy się temu opierali. Jednak spowodu słabości
politycznej chcieli się zabezpieczyć unią z Rzymem. Zawarcie unii miała zagwarantowac, że zachód nie
ruszy na Bizancjum. Decyzja cesarza o unii została na Wschodzie odebrana jako zdrada kultury
wschodniej. Unia nie uchroniła Bizancjum przez wyprawą sycylijską. Po raz drugi próby powrotu do
jedności miały miejsce w XVw. Kiedy podpisano unie florencją w atmosferze ogromnego zagrożenia.
Bizantyjczycy chcieli wsparcia militarnego od Zachodu. Jednak działania były spóz
nione i tak doszło
do zdobycia Konstantynopola przez Turków.
Elementy specyficzne tradycji prawosławnej
Struktura organizacyjna  jak w wielu innych kwestiach opiera się na zasadach obowiązujących w
Kościele starożytnym. Jest to tradycja wierna tym starożytnym zasadom. Widać to w strukturze
opartej na zasadzie jednego biskupa na jednym terenie. Zasada daleko posuniętej autonomii
Kościołów lokalnych zgodne ze starożytnymi kanonami soborowymi. Prawo do zwoływania synodów
lokalnych, własnej instancji sądowniczej i prawa mianowania własnych metropolitów. Na tym tle
trzeba rozpatrywać spory z łacinnikami w średniowieczu, kiedy z mocy papieża legaci ingerowali w
wewnętrzne sprawy kościołów wchodnich, chcąć mianować własnych biskupów. Było to odbierane
jako nieuprawnione rozszerzanie swoich kompetencji przez Rzym. Ta szeroka antonomia lokalnych
kościołów wschodnich wiąże się ze stosunkiem do prymatu papieża. Prawosławie nie kwestionuje
prymatu biskupa Rzymu, ale uważają, że to on odstąpił do jedności Kościoła. Stąd pojawia się
koncepcja pustego miejsca, która powoduje vacat uniemożłiwiający zwołanie powszechnego soboru.
Od 1054r. Kościół nie dysponuje pojęciem instytucji nieomylności, gdyz nie możeby być
reprezentowany przez pentarchię. Stąd w kościele prawosławnym nie występuje rozwój dogmatów.
Pojawia się krytyczny stosunek prawosławia do nieomylności papieża, którą może dysponowac tylko
Kościół jako całość. Koncepcja niezalezności kościołów lokalnych rozwinęła się w autokefalizm.
Obecne kościoły sa albo autonomiczne, albo autokefaliczne. Autonomia jest słabszym stopniem
samodzielności na etapie wyodrębniania się kościołów autokefalicznych. Autokefalię uzyskują zwykle
kościoły pokrywające się z terytorium całego państwa. Patriarcha prawosławny nosi tytuł patriarchy
ekumenicznego, który posiada zwierzchność honorową. Nie pociaga konkretnych prerogatyw
pozwalających w ingerowanie w sprawy kościołów lokalnych. Obecnie istnieja dwa obozy inaczej
rozumiejące role patriarchy konstantynopolitańskiego. Konstantynopol zmierza do zachowania
swojej wyjątkowej pozycji, a z drugiej strony Moskwa, która próbuje inaczej rozumieć zasady prawa
kanonicznego pomniejszając rolę Konstantynopola.
Wszystkie autokefaliczne kościoły łączy konoia, która zapewniana jest przez zapewnianie łączności
kanonicznej kościołów lokalnych, jedno wyznanie wiary, wspólne postanowienia pierwszych siedmiu
soborów powszechnych.
Istnieja subtelne różnice między kościołem prawosławnym a rzymsko-katolickim. Podstawowa
dotyczy zagadnienia filioque   i syna . Dotyczy doktryny trynitarnej. Na Zachodzie pojawia się
doprecyzowanie formuły trynitarnej, która głosi, że Duch święty pochodzi od Ojca i Syna  czego nie
było w postanowieniach soboru konstantynopolitańskiego. W VIII w. filioque zostało zatwierdzone
przez Karola Wielkiego i przyjęte przez biskupa Rzymu. Pierwszy spór powstał gdy łacinnicy pojawili
się na terenach słowiańskich uważanych za będące pod wpływem bizancjum. Zgodnie z zasadami
Wschodu żaden papież nie może wprowadzać korekt dogmatycznych do postanowień soborowych.
W IXw. Patriarcha Focjusz napisał dzieło w obronie tradycyjnej formuły trynitarnej  De Spiritus
Sancus mistagogia . Jego zdaniem filioque niszczy dotychczasową równowagę między hipostazami
Trójcy i doprowadza do podporządkowania dwóch hipostaz Bogu Ojcu. Ostatecznie Wschód odrzucił
filioque, a przyjęcie przez Rzym jest traktowane jako przyjęcie formuły heterodoksyjnej. Koncepcja
czyśćca także nie jest przyjęta przez Wschód, dogmaty maryjne i o nieomylności papieża nie są
uznawane prze prawosławię
Liturgia  specyficzny element tradycji prawosławnej. Na Wschodzie w Ivw. Ustalono kanon
liturgiczny i sprawuje się liurgię Jana Chryzostoma, św. Bazylego, św. Jakuba, liturgia uprzednio
poświęconych darów  w środy i piątki wielkiego postu. W liturgi św. Jana Chryzostoma schemat
liturgiczny dzieli obrządek na trzy częsci :
1. Homilia  przygotowanie liturgi za zamkniętym ikonostasem związene z przygotowaniem
chleba eucharystycznego, który jest chlebem kwaszonym; przygotowanie polega na
symbolicznym krojeniu chleba według ustalonej formuły. Całość ma symbolizować
pentarchię.
2. Liturgia katechumenów  mają prawo uczestniczyć wszyscy
3. Liturgia wiernych  kulminacja obrzędu, w czasie której w starożytności wypraszano
niegodnych, katechumenów. Jest to modlitwa eucharystyczna  anafora eucharystyczna. Cała
anafora eucharystyczna złożona z trzech części powoduje przeistoczenie. Dopiero przy
wypowiedzeniu ostatniego  Amen epiklezy dochodzi do przemiany. W tradycji rzymskiej
przemiana dochodzi do skutku w czasie słów:  to jest ciało moje ,  to jest krew moja .
Prawosławni używają terminu  metabole nie dookreślając sposobu w jaki przemiana się
dokonuje. W tradycji przeciwstawiano się zachodnim zabiegom w czasie średniowiecza, które
zmierzały do wytłumaczenia w jaki sposób dochodzi do przemiany, przy wykorzystaniu
pojęcia  przeistoczenia zaczerpniętego z filozofii Arystotelesa o istocie i przypadłościach. W
prawosławiu eucharystia dystrybuowana jest pod dwiema postaciami. W zakresie
sakramentologii prawosławnej ewolucja dokonywała się i doktryna rozwijała się na
Zachodzie. Wcześniej nie oddzielano chrztu od bierzmowania i tak dalej powiązane są te dwa
sakramenty w prawosławiu. Chrzest przez zanurzenie, a póz
niej przez polanie, a po nim
następuje namaszczenie krzyżmem  miropomazanie olejem sporządzonym z 57 składników
symbolizujących przejawy działania Ducha Świętego. Symboliczne znaczenie do
poszczególnych części ciała ma symbolizować pneumatyzację tych części i sfer człowieka.
Kult ikony  gdyby sięgnąć do tradycji starożytnej kościół długo był wstrzemięz
liwy w prowadzaniu
ikonografii, gdyż podążał za starotestamentalnym zakazem sporządzania przedstawień Boga.
Wczesnochrześcijańska symbolika podążała za wzorami antycznymi, posługiwała się symbolami i
alegoriami  baranka itp. Rozwój ikonografii w V i VI w. następuje na skutek pobożności ludowej. W
VII w. Dochodzi do sporu o przedstawienia. Powstały dwa stronnictwa  ikonoklastów będących
przeciwnikami i ikonodulów (?)  obrońców używania przedstawień. Ikonoplaści bizantyjski byli pod
wpływem monoteistycznego islamu. Spór był na tyle zażarty, że spowodował niszczenie przedstawień
i prześladowania zwolenników ikon. Ostateczne rozstrzygnięcie 787 r. na soborze nicejski II  Jan
Damasceński posłużył się dogmatem o wcieleniu, że Chrystus realnie przyjął ludzkie ciało, toteż może
być w tym ciele przedstawiany. Odróżnił czci i adoracji należnej samemu Bogu od uwielbienia 
szacunku oddawanego wizerunkom. To odróżnienie pozwoliło na uzasadnienie kultu ikony, która jest
odróżniona od adoracji należnej Bogu. Historycznie od tego momentu należy datować rozwój
ikonografii prawosławnej opartej na teologii ikony. Tradycja ikonograficzna szuka powiązań ze
starożytna legendą o prawdziwym wizerunku Chrystusa  acheiropoietos  uczynionego nie ludzką
ręką. Odwołuje się do legendy o królu Abgarze z Edessy. Wysłany do Chrystusa malarz miał sporządzić
wizerunek, ale Jezus odcisnął w cudowny sposób swój wizerunek na chuście. Na wizerunku tym w
nimbusie występuje nawiązanie do ho on  jestem, który jestem. Na Zachodzie pojawia się legenda o
Weronice i jej chuście. Wizerunek znajdował się w Edessie, a w X w. cesarze bizantyjscy odkupili go i
przenieśli do Konstantynopola  stąd 16 sierpnia czci się święto przeniesienia Świętego Oblicza. Do
tego dochodzi tradycja mówiąca o sporządzeniu wizerunków maryjnych przez A
ukasza ewangelistę.
W tradycji prawosławnej ikonę nazywa się malowaną ewangelią, i ikonę się nie maluje, a pisze. Kult
ikony opiera się na stworzeniu człowieka na obraz i podobieństwo Boga. Oznacza to, że postać ludzka
jest odbiciem Boga, co pozwala przedstawiać Go w ludzkiej postaci. Stąd człowiek uznawany jest za
mikrotheos. Także fakt wcielenia jest argumentem teologicznym, na którym oparto teologię ikony.
Przedstawienie Chrystusa mają charakterystyczne powiększone czoło  wyróżnienie sfery umysłowej;
oczy i uszy są w nienaturalny sposób wyolbrzymione, co ma symbolizować zmysły duchowe. Pojawia
się odwrócona perspektywa  nie ma pierwszego i drugiego planu. Przedmioty rozrzucane w
przestrzeni w sposób chaotyczny. Ikona nie ma przedstawiać rzeczywistości materialnej ale duchową,
stąd manifestowanie zerwania z konwencjonalnym przedstawianiem rzeczywistości. Chrystus przed
wcielenie  przedstawienie sięgające do tradycji judeochrześcijańskiej, ze skrzydłami i
ośmioramienną gwiazdą.
Przedstawienie Chrystusa Emanuela  w wieku 12 lat.
Chrystus Pantokrator  przedstawia aspekt boski Chrystusa  Pan całego świata, z charakterystyczną
księgą. Dłoń w charakterystycznym geście błogosławieństwa. Przedstawienie Chrystusa tronującego 
ubrany w czerwony chiton, a na wierzchu błękitny płaszcz. Są to symbole dwóch natur w Chrystusie.
Spas w siłach  Chrystus w chwale, majestacie  Chrystus paruzyjny, przedstawiony na tronie, w
jasnej szacie symbolizującej boską naturę, z księgą i gestem błogosławieństwa. Umieszczony w
kształcie owalnym symbolizującym duchowa rzeczywistość, który wpisany jest w rąb symbolizujący
świat. Święta Trójca Rublowa .
Obok ikon Chrystusa występują przedstawienia maryjne  Bogurodzica Oranta  modląca się. Ze
wzniesionymi rękami, które są symbolem dziewictwa. Bogurodzica Hodigidria  z surową miną.
Bogurodzica Eleusa  umilenie  w czułym przytuleniu Marii do dzieciątka. W tradycji Maria
przedstawiana jako symbol Kościoła może tutaj być interpretowana jako czułość między Chrystusem
a Kościołem. Bogurodzica wsiemiłostiwa  carica. Na głowie i na ramionach Marii umieszczane są
gwiazdy.
Ikonostas  przez
roczysta ściana oddzielająca wiernych od części ołtarzowej. Przez carskie wrota mają
prawo wchodzić tylko kapłani. Jedyną kobietą, która może przejść jest Matka Boska. Nad carskimi
wrotami rzędy ikon, które przedstawiają historię biblijną schodząc aż do historii konkretnej cerkwi.
Teologia apofatyczna  negatywna mówi o tym, czym Bóg nie jest. Specyficzny sposób uprawiania
teologii w prawosławiu. Bóg w tradycji prawosławnej  zwłaszcza słowiańskiej  jest absolutnie
immanentny i stale przejawia się w świecie, ale człowiek nie jest w stanie go poznać. W tradycji tej
poznanie Boga to Jego doświadczenie  stąd odrzuca prawosławna teologia wszelkie scholastyczne
dowody na istnienie Boga.
Koncepcja theosis  przebóstwienia  centralny teolog Grzegorz Palamas z XIV w. rozwiązłą problem
niepoznawalności Boga przez odróżnienie istoty od energii. Koncepcja ta funkcjonowała we
wcześniejszych tradycjach ale Palamas dokonał jej syntezy. Bóg udziela się w świecie za pomocą
swoich energii, zwanych niestworzonym światłem. Ikona przemienienia nawiązuje do tej koncepcji 
Chrystus jawi się w świetlistej szacie na tle mandolii (?) mangolii (?) w czasie, gdy uczniowie byli w
stanie poznać go w boskiej naturze. Druga koncepcja Palamasa dotyczy przebóstwienia, która głosi,
że człowiek może poznać Boga przez Jego energie w świecie. We wcieleniu Chrystusa ciało ludzkie
zostało przebóstwione, do tego dochodzi wzmianka o tym, że człowiek jest obrazem Boga. Każdy
posiada obraz Boga, ale podobieństwo otrzyma wtedy, gdy zrealizuje potencję zawartą w tym
obrazie. Ujawnia się tutaj mentalność prawosławna absolutnie antyintelektualna i antyekstatyczna.
Duchowość prawosławna zmierza do stałego poprawienia i przemienienia ułomnej i niedoskonałej
kondycji człowieka.