ENCYKLIKA PAPIEŻA PIUSA XI
Divini illius Magistri
O chrześcijańskiM
wychOwaniu MłODzieży
Te Deum
warszawa 2011
MagisteriuM Kościoła KatolicKiego encyklika
Dotychczas ukazały się:
PaPieża Piusa Xi
DO czcigODnych Braci Patriarchów,
PryMasów, arcyBiskuPów, BiskuPów
i innych OrDynariuszy, utrzyMujących
POkój i jeDnOść ze stOlicą aPOstOlską
Divini illius Magistri
O chrześcijańskiM
wychOwaniu MłODzieży
31 Xii 1929 r.
PIUS XI PAPIEŻ
czcigodni Bracia
Pozdrowienie
i błogosławieństwo
apostolskie
Wstęp
1. zastępując na ziemi Boskiego Mistrza, który aczkolwiek
wszystkich ludzi, nawet grzeszników i niegodnych obejmo-
wał bezgraniczną swoją miłością, to jednak szczególniejszą
tkliwość serca okazał dzieciom, jakiej wyrazem są te tak bar-
dzo wzruszające słowa:  Dopuśćcie dziatkom iść do mnie
(Mk 10, 14) i My też w różnych okolicznościach staraliśmy
się okazać ową prawdziwie ojcowską osobliwą miłość, którą
względem nich żywimy, zwłaszcza przez ustawiczną troskę
i odpowiednie pouczenia, tyczące się chrześcijańskiego wy-
chowania młodzieży.
Pobudki do mówienia o chrzeS
cijańskim wychowaniu
2. w ten sposób, stając się echem Boskiego Mistrza, zwra-
caliśmy do młodzieży i do wychowawców, do ojców i matek
� Wydawnictwo Te Deum sp. z o.o.
ul. garncarska 32 rodzin zbawienne słowa już to napomnienia, już to zachęty,
04-886 warszawa
już to wskazówki, co do różnych punktów chrześcijańskiego
tel. [phone]
wychowania, z tą pieczołowitością, jaka przystoi wspólnemu
fax [phone]
Ojcu wszystkich wierzących, i z tą natarczywością w czas i nie
tel./fax [phone]
w czas, jaka odpowiada pasterskiemu urzędowi i którą tak
email: [e-mail]
usilnie zaleca apostoł:  nalegaj w czas, nie w czas; karz, proś,
z wszelką cierpliwością i nauką (2 tm 4, 2) i jakiej wymaga-
isBn
ją nasze czasy, w których niestety ze smutkiem się stwierdza
tak wielki brak jasnych pojęć i zdrowych zasad, nawet co do
warszawa 2011
najbardziej podstawowych zagadnień.
wydanie ii
6 7
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
3. ale właśnie ten stan ogólny naszych czasów, o którym siłami. niestety w tym błądzą, bo zamiast kierować dążenia
wspomnieliśmy, te najrozmaitsze spory, co do szkolnego do Boga, pierwszego początku i ostatniego celu wszechświa-
i wychowawczego problemu, jakie w różnych czasach obec- ta, cofają się i zatrzymują na sobie samych, przywiązując się
nie się toczą i stąd płynące pragnienie, jakie wielu z was, wyłącznie do rzeczy ziemskich i doczesnych; dlatego będzie
wielebni Bracia, i wielu z waszych wiernych w synowskim stałym i nieprzerwanym ich szamotanie, dopokąd nie zwró-
zaufaniu nam objawiło, a także ta gorąca miłość ku młodzie- cą swych oczu i swego wysiłku do Boga, jedynego celu do-
ży, jak powiedzieliśmy, pobudza nas, by wrócić z umysłu do skonałości wedle owego głębokiego zdania św. augustyna:
tego przedmiotu, jeśli nie żeby go omówić w całej jego nie-  stworzyłeś nas Panie dla siebie, i niespokojne jest serce na-
wyczerpanej niemal, teoretycznej i praktycznej rozciągło- sze, dopóki nie spocznie w tobie 1.
ści, to przynajmniej, by zebrać najwyższe zasady, w pełnym
Istota, ważnoS
ć i wzniosłoS
ć chrzeS
cijańskiego
świetle postawić najgłówniejsze wnioski i wytknąć praktycz-
wychowania
ne zastosowania.
4. niechże to będzie upominkiem naszego kapłańskie- 7. jest to więc rzeczą najwyższej doniosłości, nie błądzić
go jubileuszu dla drogiej młodzieży i dla tych wszystkich, w wychowaniu, równie jak nie błądzić w dążeniu do osta-
którzy z powołania i z obowiązku zajmują się jej wychowa- tecznego celu, z którym całe dzieło wychowania ściśle i bez-
niem, jaki im ze szczególną zgoła myślą i uczuciem ofiaru- względnie jest związane. rzeczywiście, ponieważ sztuka wy-
jemy i zalecamy. chowania polega na urobieniu człowieka jakim być powinien,
5. rzeczywiście, nigdy nie rozprawiało się tyle o wycho- jak powinien postępować w tym ziemskim życiu, żeby osią-
waniu, co w naszych czasach. stąd mnożą się nauczyciele no- gnąć ów wzniosły cel, dla którego został stworzony, jest ja-
wych teorii wychowawczych, wynajduje się, przedstawia i roz- snym, że jak nie może być prawdziwego wychowania, któ-
trząsa metody i środki nie tylko żeby ułatwić, ale by wprost re by nie było całe skierowane do ostatecznego celu, tak też
stworzyć nowe wychowanie, niezawodnej skuteczności, któ- w obecnym porządku Opatrzności, to jest po objawieniu się
re by mogło uformować nowe pokolenie dla tak upragnione- nam Boga w jednorodzonym swoim synu, który sam tylko jest
go szczęścia na tej ziemi. drogą, prawdą i żywotem, nie może być pełnego i doskona-
6. stąd ludzie, których Bóg stworzył na obraz swój i po- łego wychowania, jak tylko chrześcijańskie.
dobieństwo i dla siebie, nieskończonej doskonałości, prze- 8. to pokazuje najwyższą doniosłość chrześcijańskiego
znaczył, widząc dziś wśród obfitości materialnego postępu wychowania, nie tylko dla poszczególnych jednostek, ale
bardziej niż kiedykolwiek niedostateczność dóbr ziemskich także dla rodzin i dla całej ludzkiej wspólnoty, ponieważ jej
do prawdziwego szczęścia jednostek i narodów, żywiej od- doskonałość nie może nie wynikać z doskonałości tworzą-
czuwają w sobie pęd do wyższej doskonałości, zaszczepiony cych ją członków.
przez stwórcę w ich własnej rozumnej naturze, i chcą ją osią- Podobnie w świetle wskazanych wyżej zasad, jasno i wy-
gnąć głównie przez wychowanie. stąd wielu z nich, trzyma- raz
nie występuje, nie dająca się przewyższyć wielkość dzie-
jąc się przesadnie, etymologicznego znaczenia wyrazu edu- ła chrześcijańskiego wychowania, jako tego, które ostatecz-
kacja, spodziewa się, że wychowanie będą mogli wydobyć
1
św. augustyn, wyznania i, 1.
z samej ludzkiej natury i urzeczywistnić wyłącznie własnymi
8 9
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
nie do tego zmierza, by zapewnić duszom wychowanków
naturalnym jakimi są rodzina i państwo; trzecie, w porządku
najwyższe dobro Boga, i ludzkiej społeczności najwyższy
nadprzyrodzonym kościół.
stopień możliwego na tej ziemi dobrobytu. i to w sposób ze
W ogólnoS
ci
strony człowieka najbardziej skuteczny, przez współdziała-
nie z Bogiem w udoskonaleniu jednostek i całej społeczno-
12. na pierwszym więc miejscu rodzina, bezpośrednio
ści, ponieważ wychowanie nadaje duszom najpierwszy, naj-
przez Boga ustanowiona dla właściwego sobie celu, jakim
silniejszy i najbardziej trwały kierunek życia, według znanego
jest rodzenie i wychowywanie potomstwa; która też dlate-
powiedzenia Mędrca:  Młodzieniec wedle drogi swej, choćby
go w stosunku do państwa ma pierwszeństwo natury, a stąd
się postarzał nie odstąpi od niej (Prz 22, 6). słusznie przeto
pierwszeństwo praw. jednakże rodzina jest społecznością nie-
mówi św. jan chryzostom:  cóż jest większego, jak kierować
doskonałą, bo nie ma w sobie wszystkich środków do swe-
duszami, jak urabiać obyczaje młodzieży? 2.
go pełnego rozwoju; tymczasem państwo jest społecznością
9. żadne jednak słowo nie wyraża tak wielkości, piękna
doskonałą, mającą w sobie wszystkie środki do swego celu,
i wzniosłości nadprzyrodzonej chrześcijańskiego wychowa-
którym jest powszechne, doczesne dobro; dlatego pod tym
nia, jak ten nadziemski wyraz miłości, w którym Pan jezus
względem, to jest w stosunku do ogólnego dobra, ma pań-
utożsamiając się z dziatkami powiada:  ktokolwiek jedno
stwo pierwszeństwo przed rodziną, która właśnie w państwie
z takowych dziatek przyjmie w imię moje, mnie przyjmuje
osiąga odpowiadającą sobie doczesną doskonałość.
(Mk 9, 36).
13. trzecią społecznością, w której przez chrzest rodzi
się człowiek do boskiego życia łaski, jest kościół, społecz-
Podział listu
ność nadprzyrodzona i powszechna, społeczność doskona-
10. Dlatego, by w tak ważnej sprawie nie błądzić i by nią
ła, ponieważ ma w sobie wszystkie środki do swojego celu,
jak najlepiej przy pomocy Bożej łaski pokierować, trzeba
jakim jest zbawienie wieczne ludzi, i dlatego w swoim po-
mieć jasne i dokładne pojęcie o chrześcijańskim wychowaniu
rządku najwyższa.
w jego istotnych punktach, to jest: do kogo należy wycho-
14. wskutek tego wychowanie, które obejmuje całego
wawcze posłannictwo, jaki jest przedmiot wychowania, jakie
człowieka, indywidualnie i społecznie, w porządku natury
są konieczne warunki otoczenia, jaki jest cel i forma swoista
i w porządku łaski należy do tych wszystkich trzech społecz-
wychowania chrześcijańskiego, wedle ustalonego przez Boga
ności w odpowiednim stopniu, wedle wzajemnego ustosun-
porządku w rządach Opatrzności.
kowania się ich swoistych celów, zgodnie z ustawionym przez
Boga istniejącym porządkiem Opatrzności.
DO KOGO NALEŻY WYCHOWANIE
PRAWO KOR
CIOŁA
11. wychowanie z natury swojej jest dziełem społecz-
nym, a nie jednostki. już zaś istnieją trzy społeczności różne,
15. i tak na sam przód należy on w sposób szczególny
a przecie przez Boga harmonijnie ze sobą złączone, na któ-
do kościoła, z dwóch tytułów porządku nadprzyrodzonego
rych łonie rodzi się człowiek: dwie społeczności w porządku
przez samego Boga wyłącznie jemu nadanych, a stąd bezwa-
runkowo wyższych od jakiegokolwiek innego tytułu porząd-
2
homilia 60 do rozdziału 18 ewangelii Mateusza. ku naturalnego.
10 11
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
Posłannictwo Zbawiciela swojego wychowawczego posłannictwa jest niezależny od ja-
kiejkolwiek władzy ziemskiej, i to nie tylko w zakresie własne-
16. Pierwszy polega na wyraz
nym posłannictwie i naj-
go przedmiotu, lecz także co do środków koniecznych i odpo-
wyższej powadze nauczycielskiej, danej mu przez Boskiego
wiednich do wypełnienia swojej wychowawczej misji. zatem
swego założyciela:  Dana mi jest wszelka władza na niebie
co do wszelkiej innej gałęzi wiedzy i ludzkiego nauczania, któ-
i na ziemi. idąc tedy nauczajcie wszystkie narody, chrzcząc
re samo w sobie rozpatrywane jest dziedzictwem wszystkich,
je w imię Ojca i syna i Ducha świętego. nauczając je chować
i jednostek i społeczeństw, kościół posiada niezależne prawo
wszystko cokolwiek wam przykazałem: a oto ja jestem z wami
korzystania z nich, a przede wszystkim sądzenia, czy i o ile
po wszystkie dni, aż do skończenia świata (Mt 28, 18 20).
mogą one być dla chrześcijańskiego wychowania pożyteczne
temu nauczycielskiemu urzędowi został udzielony przez
lub szkodliwe. a to już dlatego, że kościół jako społeczność
chrystusa razem z nakazem głoszenia jego nauki przywilej
doskonała ma niezależne prawo do środków prowadzących do
nieomylności; stąd kościół został ustanowiony przez Boskie-
swego celu, już zaś, że wszelkie nauczanie, na równi z wszel-
go swego twórcę kolumną i utwierdzeniem Prawdy, żeby lu-
ką inną ludzką czynnością, jest w koniecznym stosunku za-
dzi nauczał boskiej wiary, i jej depozytu, sobie powierzone-
leżności od ostatecznego celu człowieka, i dlatego nie może
go, strzegł w całości i nienaruszonym, i kierował i kształcił
wyłamać się spod norm Bożego prawa, którego stróżem, tłu-
ludzi i ich zrzeszenia i czyny w prawości obyczajów i uczci-
maczem i nieomylnym nauczycielem jest kościół.
wości życia wedle normy nauki objawionej3.
19. Bardzo jasno wypowiada to śp. Pius X:  cokolwiek
Nadprzyrodzone macierzyństwo czyni chrześcijanin, także w dziedzinie rzeczy ziemskich, nie
wolno mu zapominać o nadprzyrodzonych dobrach; owszem
17. Drugim tytułem jest nadprzyrodzone macierzyństwo,
wedle nauki chrześcijańskiej mądrości powinien wszystkie
przez które kościół, niepokalana Oblubienica chrystusa, ro-
sprawy kierować do najwyższego dobra, jako do ostateczne-
dzi, karmi, i wychowuje dusze w boskim życiu łaski, przez
go celu. Ponadto wszystkie jego czynności, czy dobre czy złe
swoje sakramenty i swoje nauczanie. Dlatego słusznie twier-
moralnie, to jest o ile zgadzają się lub nie z naturalnym i Bo-
dzi święty augustyn:  nie będzie miał Boga za Ojca ten, kto
żym prawem, podlegają sądowi i jurysdykcji kościoła 6.
nie chciałby mieć kościoła za matkę 4.
20. i godzi się tu zaznaczyć, jak dobrze tą podstawową ka-
18. Dlatego, co do właściwego przedmiotu swojego wycho-
tolicką prawdę potrafił zrozumieć i wyrazić człowiek świec-
wawczego posłannictwa, to jest, co do wiary i nauki obyczajów,
ki, równie znakomity pisarz, jak głęboki i sumienny myśliciel:
sam Bóg uczynił kościół uczestnikiem boskiego nauczycielstwa
 kościół nie twierdzi, że moralność należy jedynie (to znaczy
i z Bożego daru wolnym od błędu; dlatego też kościół jest naj-
wyłącznie) do niego; ale że należy do niego w całości. nigdy
wyższym i najpewniejszym nauczycielem i posiada nietykal-
nie utrzymywał, że poza jego łonem lub bez jego nauczania,
ne prawo wolności nauczania5. z tego bezsprzecznie wynika,
człowiek nie może poznać żadnej prawdy moralnej; owszem,
że kościół, jak w swoim powstaniu, tak też i w wykonywaniu
to zdanie potępił niejednokrotnie, ponieważ w różnych for-
mach ono się zjawiało. wszelako głosi, i głosił, i zawsze gło-
3
Pius iX, enc. Quum non sine.
4
De symbolo ad catech., Xiii.
5 6
enc. libertas, 20 vi 1888, nr 27. enc. singulari quadam, nr 3 .
12 13
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
sić będzie, że z ustanowienia chrystusa i przez Ducha świę- 23. Prócz tego kościół posiada prawo, którego zrzec się
tego, zesłanego w imię Ojca, on jedynie posiada zasadniczą nie może, a zarazem obowiązek, od którego nie może być
i nieutracalnie pełną prawdę moralną7, w której wszystkie po- zwolniony, czuwania nad całym wychowaniem swoich dzieci,
szczególne prawdy moralności są zawarte, zarówno, te, do wierzących, w jakimkolwiek zakładzie publicznym czy prywat-
których poznania może człowiek dojść za pomocą samego nym, nie tylko co do nauki religii, jakiej tam się udziela, lecz
rozumu, jak i te, które stanowią część Objawienia, albo któ- także co do wszystkich innych nauk i wszystkich zarządzeń,
re można z Objawienia wyciągnąć 8. o ile z religią i moralnością mają jakiś związek11.
24. wykonywania tego prawa nie można uważać za nie-
Zakres praw KoS
cioła
legalną ingerencję, lecz jako macierzyńską opiekę kościoła,
21. zatem kościół pełnym prawem popiera literaturę, który chroni swoje dzieci od grożącego niebezpieczeństwa
naukę i sztukę, o ile one są niezbędne lub pożyteczne do wszelkiej trucizny doktrynalnej i obyczajowej. to czuwanie
chrześcijańskiego wychowania, a także do całej działalności kościoła, jak z jednej strony nie stwarza żadnej prawdziwej
kościoła dla zbawienia dusz, zakładając i utrzymując własne przeszkody, tak z drugiej nie może nie przynieść skuteczno-
szkoły i instytuty we wszelkich gałęziach wiedzy i na wszyst- ści pomocy pomyślności rodzin i państwa, trzymając z dala
kich stopniach kultury9. a nawet samo tak zwane wychowa- od młodzieży ową moralną truciznę, która w tym wieku, tak
nie fizyczne, i jego nie należy uważać za obce macierzyń- niedoświadczonym i zmiennym, zazwyczaj z łatwością się
skiemu nauczaniu kościoła, właśnie dlatego, że i ono jest przyjmuje i w praktyce szybko się rozszerza. Ponieważ, bez
środkiem, który może pomagać albo szkodzić chrześcijań- wykształcenia religijnego i moralnego jak słusznie na to zwra-
skiemu wychowaniu. ca uwagę leon Xiii niezdrową będzie wszelka kultura ducha;
22. a ta działalność kościoła, we wszelkim rodzaju kultu- młodzieńcy, nieprzyzwyczajeni do poszanowania Boga, nie
ry, jak z jednej strony jest niezmierną pomocą dla rodzin i na- będą mogli znieść karności uczciwego życia i, przyzwyczajeni
rodów, które bez chrystusa giną, jak na to słusznie zwraca do nieodmawiania niczego swoim żądzom, z łatwością dadzą
uwagę św. hilary:  cóż bardziej niebezpiecznego dla świata, się pociągnąć do wywrotowej akcji przeciw państwom12.
jak to że nie przyjął chrystusa? 10, tak z drugiej strony nie 25. co się tyczy zakresu wychowawczego posłannictwa
sprawia najmniejszej nawet trudności państwowym zarzą- kościoła, to ono się rozciąga bez żadnego ograniczenia na
dzeniom, ponieważ kościół w swojej matczynej roztropności wszystkie narody, stosownie do rozkazu chrystusa:  nauczaj-
nie sprzeciwia się temu, żeby szkoły i zakłady wychowawcze cie wszystkie narody (Mt 25, 19), i nie ma władzy na ziemi,
dla świeckich stosowały się do słusznych w każdym narodzie która by mu mogła prawnie się sprzeciwić, albo stawiać mu
rozporządzeń władzy państwowej, a tam, gdzie mogłyby się przeszkody. a naprzód rozciąga się na wszystkich wiernych,
wyłonić jakieś trudności gotów jest z nią się porozumieć, i za których otacza troskliwą opieką, jak najtkliwsza matka. i dla-
obopólną zgodą wszystko ułożyć. tego stworzył dla nich w ciągu wieków niezliczone mnóstwo
szkół i instytucji we wszystkich gałęziach wiedzy; bo jakeśmy
7
w oryg.  omnem veritatem .
8
a. Manzoni, Osservazioni sulla Morale cattolica, rozdz. 3.
9 11
kodeks Prawa kanonicznego [1917, dalej: kPk], kan. 1375. kPk, kan. 1381, 1382.
10 12
komentarz do ewangelii Mateusza, rozdz. 18. enc. nobilissima gallorum gens.
14 15
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
to niedawno mieli sposobność powiedzieć już w owym od- i archipelagów Oceanu, od czarnego kontynentu, aż do zie-
ległym średniowieczu, w którym były tak liczne (ktoś powie- mi Ognistej i do lodowatej alaski, tak we wszystkich czasach
dział, aż nazbyt liczne) klasztory, konwenty, kościoły, kolegiaty, kościół przez swoich misjonarzy wychowywał do życia chrze-
kapituły katedralne i nie katedralne przy każdej z tych insty- ścijańskiego i kultury różne plemiona, które obecnie stano-
tucji było ognisko szkolne, ognisko nauki i chrześcijańskiego wią chrześcijańskie narody cywilizowanego świata.
wychowania. Do tego trzeba dodać wszystkie uniwersytety, 27. to jasno pokazuje, że z prawa, a nadto siłą faktu kościo-
uniwersytety rozrzucone po wszystkich krajach, zawsze z ini- łowi w szczególny sposób przysługuje wychowawcze posłan-
cjatywy i pod opieką stolicy świętej i kościoła. ten wspaniały nictwo, i że dla każdego umysłu, wolnego od uprzedzeń, nie
obraz, który obecnie lepiej widzimy, bo bliższy nas i, stosow- do pojęcia jest jakikolwiek rozumny motyw do sprzeciwiania
nie do warunków czasu, bardziej imponujący, był przedmio- się, albo stawiania przeszkód kościołowi w tym właśnie dziele,
tem podziwu wszystkich czasów, i ci, co badają i porównują którego błogosławionymi owocami obecnie świat się cieszy.
różne zjawiska, zdumiewają się, w jaki sposób kościół mógł
Harmonia praw KoS
cioła z prawami rodziny i państwa
tyle w tej dziedzinie zdziałać; zdumiewają się wobec sposo-
bu, w jaki kościół potrafi odpowiedzieć powierzonemu sobie 28. tym bardziej, że z takim oddaniem pierwszeństwa ko-
przez Boga posłannictwu wychowania ludzkich pokoleń w ży- ściołowi nie tylko nie stoją w sprzeczności, ale owszem w naj-
ciu chrześcijańskim i umiał osiągnąć tak świetne wyniki i owo- pełniejszej znajdują się harmonii prawa jednostek do słusz-
ce. ale jeżeli budzi podziw to, że kościół w każdym czasie po- nej wolności w zakresie nauki, naukowych metod i w ogóle
trafi skupić wokoło siebie setki, tysiące, miliony wychowanków wszelkiej świeckiej kultury. Ponieważ aby zaraz wskazać pod-
swojego posłannictwa, nie mniej powinno uderzyć, kiedy się stawową zasadę tej harmonii porządek nadprzyrodzony, do
zwróci uwagę na to, co potrafi on zdziałać nie tylko na polu którego należą prawa kościoła, nie tylko, że nie niszczy zgo-
wychowania, lecz także na polu ściśle wziętego wykształcenia. ła porządku naturalnego, do którego należą inne wzmianko-
Boć jeżeli tyle skarbów kultury, cywilizacji, literatury mogło wane prawa, lecz owszem podnosi go i udoskonala, i obydwa
się zachować, to zawdzięcza się to owemu stanowisku, przez porządki niosą sobie wzajemną pomoc i jak gdyby uzupeł-
które kościół nawet w najbardziej odległych i barbarzyńskich nienie stosownie do natury i dostojeństwa każdego, właśnie
czasach, potrafi jaśnieć tak wielkim światłem na polu literatu- dlatego, ponieważ obydwa pochodzą od Boga, który sam
ry, filozofii, sztuki, a w szczególności architektury13. sobie nie może się sprzeciwiać:  Boga czyny są doskonałe,
26. tyle kościół mógł i umiał zrobić, ponieważ jego posłan- a wszystkie drogi jego są słuszne (Pwt 32, 4).
nictwo wychowawcze rozciąga się także i na niewiernych, bo 29. jeszcze jaśniej będzie można to widzieć, gdy się roz-
wszyscy ludzie są powołani do królestwa Bożego i do osią- waży z osobna i bardziej z bliska posłannictwo wychowaw-
gnięcia wiecznego zbawienia. jak w naszych czasach, kiedy cze rodziny i państwa.
misje kościoła tysiącami wznoszą szkoły we wszystkich stro-
PRAWO RODZINY
nach świata, w krajach jeszcze nie chrześcijańskich, od oby-
dwu brzegów gangesu, aż po rzekę żółtą, i do wielkich wysp 30. i tak po pierwsze, z wychowawczym posłannictwem
kościoła przedziwnie się zgadza wychowawcze posłannic-
13
two rodziny, ponieważ i kościół i rodzina pochodzą od Boga
Mowa do wychowanków kolegium w Mondragone, 14 v 1929 r.
16 17
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
w sposób bardzo do siebie zbliżony. rzeczywiście, rodzinie woju i postępu aż do stanu doskonałego człowieka, jako ta-
w porządku naturalnym Bóg bezpośrednio udziela płodno- kiego, który to stan jest stanem cnoty, powiada tenże aniel-
ści, początku życia a stąd też początku wychowania dla życia, ski Doktor16.
a zarazem autorytetu, który jest pierwiastkiem ładu. 34. Dlatego też prawnicza mądrość kościoła w ten sposób
jasno i dokładnie wyraża się w tym przedmiocie w kodeksie
Prawo wczeS
niejsze od prawa państwa
Prawa kanonicznego w kan. 1113:  rodzice mają najściślej-
31. Powiada Doktor anielski z właściwą sobie jasnością szy obowiązek wedle możności troszczyć się o wychowanie
myśli i ścisłością wyrażeń:  cielesny ojciec po części ma cha- swego potomstwa tak religijne i moralne, jak fizyczne i oby-
rakter początku, jaki całkowicie znajduje się w Bogu... Oj- watelskie, i o zabezpieczenie temuż potomstwu także dóbr
ciec jest początkiem i rodzenia, i wychowania, i karności, doczesnych 17.
i tego wszystkiego, co się odnosi do udoskonalenia ludzkie- 35. w tym punkcie tak jest zgodne ogólne poczucie ro-
go życia 14. dzaju ludzkiego, że stanąłby w najoczywistszej z nim sprzecz-
32. zatem rodzina ma bezpośrednio od stwórcy posłannic- ności, kto ośmieliłby się twierdzić, że dziecko pierwej niż do
two, a stąd też i prawo wychowania potomstwa, prawo któ- rodziny, należy do państwa, i że państwo ma bezwzględne
rego zrzec się nie można, ponieważ nierozdzielnie łączy się prawo do jego wychowania. nie zwraca się na to uwagi, że,
ono ze ścisłym obowiązkiem, prawo wcześniejsze od jakie- by być obywatelem państwa, człowiek najpierw musi istnieć,
gokolwiek prawa ludzkiej społeczności, czy państwa, a stąd a istnienia nie ma on od państwa, ale od rodziców, jak to mą-
nietykalne ze strony jakiejkolwiek ziemskiej władzy. drze powiada leon Xiii:  synowie są czymś z ojca i jak gdy-
by rozszerzeniem ojcowskiej osoby i jeślibyśmy chcieli ściśle
Prawo nienaruszalne, ale nie despotyczne
się wyrazić, nie sami przez się, ale przez społeczność rodzin-
33. co się tyczy nietykalności owego prawa, to jej powód ną, w której zostali zrodzeni, wchodzą w związek państwo-
podaje Doktor anielski:  syn bowiem z natury jest czymś wy i w nim uczestniczą 18.
z ojca (...) wymaga tego prawo przyrodzone, by syn zanim Przeto jak mówi w tej samej encyklice leon Xiii:  wła-
przyjdzie do używania rozumu, był pod opieką ojca. stąd by- dza ojcowska jest tego rodzaju, że państwo nie może jej ani
łoby przeciwnym przyrodzonemu prawu, gdyby dziecko, nim zniszczyć, ani w siebie wchłonąć, bo ten sam ma początek,
dojdzie do używania rozumu, wydarte było spod opieki ro- co samo ludzkie życie 19. wszelako z tego nie wynika, by pra-
dziców, albo gdyby bez ich zgody cokolwiek było odnośne wo rodzicielskie do wychowania było bezwzględne, albo de-
do niego postanowione 15. a ponieważ obowiązek opieki ze spotyczne, gdyż nierozdzielnie jest podporządkowane osta-
strony rodziców trwa aż do czasu, kiedy będą miały moż- tecznemu celowi, a także naturalnemu i Bożemu prawu, jak
ność same sobie radzić, dlatego trwa też to samo nienaru- określa tenże leon Xiii, w drugiej swojej wiekopomnej en-
szalne prawo wychowawcze rodziców. natura bowiem dąży cyklice: O głównych obowiązkach obywatelskich chrześci-
nie tylko do zrodzenia potomstwa, lecz także do jego roz-
16
suma teologiczna, suplement, iiia, q. 41, a. 1.
17
kPk, kan. 1113.
14 18
suma teologiczna, iia iiae, q. 102. a. 1. enc. rerum novarum, nr 11.
15 19
suma teologiczna, iia iiae, q. 10, a. 12. tamże.
18 19
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
jan, gdzie w ten sposób w streszczeniu przedstawia zbiór Chronione przez KoS
ciół
praw i obowiązków rodziców:  rodzice z natury mają pra-
38. historia świadkiem, że zwłaszcza w nowszych cza-
wo kształcenia tych, których zrodzili, z tym obowiązkiem,
sach państwo dopuszczało się i dopuszcza pogwałcenia praw
by wychowanie i nauka dzieci były zgodne z celem, dla któ-
udzielonych przez stwórcę rodzinie; w pełnym zaś świetle po-
rego z łaski Boga otrzymali potomstwo. stąd rodzice winni
kazuje, jak kościół ich strzegł i bronił. najlepszym tego dowo-
się starać i dążyć do tego, żeby odeprzeć wszelki zamach na
dem jest to szczególne zaufanie rodzin do szkół kościelnych,
swoje prawa w tej materii i żeby stanowczo sobie wywalczyć,
jakeśmy to zaznaczyli niedawno w naszym liście do kardynała
by mogli, jak przystoi, po chrześcijańsku dzieci swoje wycho-
sekretarza stanu. że tak jest, rodzina od razu to spostrzegła,
wać, a zwłaszcza z daleka je trzymać od tych szkół, w któ-
i od pierwszych dni chrześcijaństwa aż po dni nasze, ojcowie
rych kryje się dla nich niebezpieczeństwo przesiąknięcia ja-
i matki, nawet mało albo całkiem niewierzący, wysyłają i pro-
dem bezbożności 20.
wadzą tysiącami swoje dzieci do wychowawczych zakładów,
36. Dobrze trzeba to sobie uświadomić, że wychowawczy
założonych i prowadzonych przez kościół23.
obowiązek rodziny obejmuje nie tylko wychowanie religij-
39. a płynie to stąd, że instynkt ojcowski, od Boga pocho-
ne i obyczajowe, lecz także fizyczne i obywatelskie21 przede
dzący, z zaufaniem się zwraca do kościoła, pewny, że znaj-
wszystkim o ile mają one związek z religią i moralnością.
dzie tu ochronę praw rodzinnych i ową harmonię, jaką Bóg
ustanowił w porządku rzeczy. istotnie, kościół, aczkolwiek
Uznane przez sądownictwo cywilne
nie przestaje się domagać swego prawa i przypominać rodzi-
37. to bezsporne prawo rodziny niejednokrotnie było
com obowiązku chrztu i chrześcijańskiego wychowania dla
uznane jurydycznie w krajach, w których w ustawach pań-
dzieci katolickich rodziców, świadom swojego powszechnego
stwowych uważa się na poszanowanie naturalnego prawa.
boskiego posłannictwa i obowiązku, jaki ciąży na wszystkich
i tak, żeby przytoczyć jeden z najświeższych przykładów,
ludziach, przyjęcia jedynej prawdziwej religii, przecie tak jest
sąd najwyższy stanów zjednoczonych ameryki Północnej
zazdrosny o nienaruszalność przyrodzonego prawa rodziny
w decyzji, tyczącej się nadzwyczaj ważnego sporu, orzekł,
w zakresie wychowania, że nie godzi się chrzcić dzieci nie-
że państwu nie przysługuje bynajmniej ogólna władza wpro-
wiernych, chyba pod pewnymi warunkami i zastrzeżeniami,
wadzenia jednego tylko typu wychowania młodzieży, przez
ani też w jakikolwiek sposób wbrew woli rodziców decydo-
zmuszanie jej do pobierania nauki wyłącznie w szkołach pu-
wać o ich wychowaniu, dopokąd dzieci same nie będą mogły
blicznych i dorzucił motyw tego orzeczenia z przyrodzone-
o sobie stanowić i dobrowolnie przyjąć wiary24.
go prawa. Dziecko nie jest li tylko tworem państwa; ci, co je
40. stąd mamy dwa fakty najwyższej doniosłości, jakeśmy
wychowują i nim kierują, mają prawo, połączone z najściślej-
to zaznaczyli w przytoczonej mowie:  kościół, oddający do
szym szczytnym obowiązkiem, wychować je i przygotować
dyspozycji rodzin swój urząd nauczycielski i wychowawczy;
do spełniania swoich powinności22.
rodziny, śpieszące, by z tego skorzystać i oddające setkami
20 i tysiącami swe dzieci kościołowi; i te dwa fakty przypomi-
enc. sapientiae christianae, nr 42.
21
kPk, kan. 1113.
22 23
u.s. supreme court Decision in the Oregon school cases, 1 vi list do kard. sekretarza stanu, 30 v 1929 r.
24
1925. kPk, kan. 750, ż 2; suma teologiczna, iia iiae, q. 10, a. 12.
20 21
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
nają i głoszą wielką prawdę, bardzo ważną w porządku mo- i popierać rodzinę i jednostki, a nie pochłaniać je, lub zaj-
ralnym i społecznym. głoszą one, że wychowawcze posłan- mować ich miejsce.
nictwo jest przede wszystkim, nade wszystko, w pierwszym 44. stąd w zakresie wychowania państwo ma prawo, albo,
rzędzie rzeczą kościoła i rodziny, że należy do nich z natural- żeby lepiej się wyrazić, ma obowiązek ochraniać swoimi usta-
nego i bożego prawa, a zatem z którego nic nie da się ująć, wami wcześniejsze prawo rodziny do chrześcijańskiego wy-
spod którego nikt się nie wyłamie, którego żadne inne za- chowania dzieci, jakeśmy je wyżej opisali; a wskutek tego,
stąpić nie zdoła25. szanować nadprzyrodzone prawo kościoła do chrześcijań-
skiego wychowania.
PRAWO PAŃSTWA
45. Podobnie należy do państwa ochraniać to samo pra-
41. z tego prymatu wychowawczego posłannictwa ko- wo dziecka, kiedy fizycznie albo moralnie nie byłoby opieki
ścioła i rodziny, jakeśmy to widzieli, płyną największe pożyt- ze strony rodziców wskutek ich braku, niezdolności lub nie-
ki dla całego społeczeństwa, a nie może wyniknąć najmniej- godności, ponieważ ich wychowawcze prawo, jakeśmy to
sza szkoda dla rzeczywistych, właściwych państwu praw do wyżej wyjaśnili, nie jest bezwzględne ani despotyczne, ale
wychowania obywateli, wedle ustanowionego przez Boga zależne od naturalnego i Bożego prawa, a stąd podległe po-
porządku. wadze i sądowi kościoła, jako też czujności i prawnej ochro-
42. te prawa ma państwo od samego twórcy natury, nie nie państwa w stosunku do powszechnego dobra; zresztą,
tytułem ojcostwa, jak kościół i rodzina, ale przez autorytet, rodzina nie jest społecznością doskonałą, która by miała w so-
jaki mu przysługuje dla popierania doczesnego, ogólnego do- bie wszystkie środki potrzebne do swojego udoskonalenia.
bra, które jest właściwym jego celem. w tym więc wypadku, całkiem zresztą wyjątkowym, państwo
nie zajmuje miejsca rodziny, lecz uzupełnia brak jej odpo-
W stosunku do ogólnego dobra
wiednimi środkami, zawsze zgodnie z naturalnym prawem
wskutek tego wychowanie nie może należeć do państwa dziecka i z nadprzyrodzonymi prawami kościoła.
tak samo, jak należy do kościoła i rodziny, lecz inaczej, to 46. Poza tym w ogóle jest prawem i obowiązkiem państwa
jest odpowiednio do celu państwa. ochraniać, stosownie do nakazów zdrowego rozumu i wiary,
wychowanie moralne i religijne młodzieży, usuwając wrogie
Dwie funkcje
mu publiczne przeszkody.
43. już zaś ów cel, dobro pospolite w porządku docze-
Przede wszystkim więc należy do państwa, w związku
snym, polega na pokoju i bezpieczeństwie, którym rodzi-
z pospolitym dobrem, popierać różnymi sposobami samo
ny i pojedynczy obywatele cieszą się w używaniu praw swo-
wychowanie i kształcenie młodzieży. najpierw, popierając
ich, a zarazem w jak największym możliwym do osiągnięcia
i wspomagając inicjatywę i działalność kościoła i rodziny,
w tym życiu dobrobycie duchowym i materialnym przez po-
która jak bardzo jest skuteczna, pokazuje historia, i doświad-
łączony i zharmonizowany wysiłek wszystkich. zatem po-
czenie; następnie, uzupełniając tę działalność tam, gdzie ona
dwójna jest funkcja powagi, właściwej państwu: ochraniać
nie sięga, albo gdzie nie wystarcza, własnymi także szkołami,
ponieważ państwo, więcej, niż ktokolwiek inny, jest wypo-
25
sażone w środki, oddane do swojej dyspozycji dla potrzeby
Mowa do wychowanków kolegium w Mondragone, 14 v 1929 r.
22 23
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
wszystkich, i słuszną jest rzeczą, żeby używało ich na korzyść ców (a czasem nawet dziewcząt wbrew samej naturze), czę-
tych samych, od których je bierze26. stokroć nawet w dzień Pański z nadmiernym uszczerbkiem
47. Ponadto państwo może wymagać, a stąd i starać się czasu, który winien być poświęcony obowiązkom religijnym
o to, żeby wszyscy obywatele posiadali konieczną znajo- i oddany sanktuarium rodzinnego życia. nie chcemy zresztą
mość swoich obywatelskich i narodowych obowiązków i pe- ganić tego, co może być dobre w duchu karności i rozumnej
wien stopień umysłowej, moralnej i fizycznej kultury, jakiej, śmiałości w podobnych metodach, lecz tylko wszelką prze-
zważywszy warunki naszych czasów, rzeczywiście wymaga sadę, jaką jest na przykład duch gwałtu, którego nie można
dobro ogółu. mieszać z duchem męstwa, ani ze szlachetnym poczuciem
48. wszelako w tych wszystkich sposobach popierania wy- wojskowej tężyzny w obronie ojczyzny i publicznego po-
chowania i kształcenia publicznego i prywatnego, państwo rządku; jaką jest także w wychowaniu fizycznym przesadne
powinno, oczywiście, szanować przyrodzone prawa kościo- wynoszenie atletyzmu, co nawet w klasycznej epoce pogań-
ła i rodziny do chrześcijańskiego wychowania, a prócz tego stwa było oznaką zwyrodnienia i upadku.
powinno przestrzegać sprawiedliwości rozdzielczej. Dlatego 50. Dalej, w ogóle, przysługuje państwu w stosunku nie tyl-
też niesprawiedliwym i niedozwolonym jest wszelki monopol ko do młodzieży, ale do ludzi wszelkiego wieku i stanu prawo
wychowawczy czy też szkolny, który fizycznie lub moralnie wychowania, które można nazwać społecznym. Polega ono
zmusza rodziny do posyłania dzieci do szkół państwowych, na sztuce publicznego przedstawiania zrzeszonym jednost-
wbrew obowiązkom chrześcijańskiego sumienia, a także kom takich przedmiotów dla rozumu, wyobraz
ni, i zmysłów,
wbrew słusznym ich upodobaniom. które pociągają wolę do dobrego, albo z moralną niemal ko-
niecznością, wprowadzają ją na tę drogę, bądz
pozytywnie,
Jakie wychowanie może sobie zastrzec
przedstawiając takie przedmioty, bądz
negatywnie, usuwając
49. to jednak nie przeszkadza, by dla dobrej administracji te, które są mu przeciwne27. to wychowanie społeczne, tak
republiki i dla obrony wewnętrznego i zewnętrznego pokoju, rozległe i różnorodne, że obejmuje prawie całą działalność
tak bardzo potrzebnych dla ogólnego dobra, wymagających państwa dla dobra powszechnego, jak musi być uzgodnio-
szczególnego uzdolnienia i specjalnego przygotowania, pań- ne z zasadami moralności, tak też nie może się sprzeciwiać
stwo nie miało zastrzec sobie prawa zakładania szkół przygo- nauce kościoła, który z Boskiego ustanowienia jest tych za-
towawczych do pewnych urzędów, a zwłaszcza dla wojska, sad nauczycielem.
i prawa kierowania nimi; byleby uważało, żeby nie naruszyć
Stosunek pomiędzy władzą KoS
cioła i państwa
praw przysługujących kościołowi i rodzinie. nie od rzeczy
będzie tu przypomnieć w szczególności to ostrzeżenie, po- 51. to wszystko, cośmy dotąd powiedzieli o działalno-
nieważ w naszych czasach (kiedy szerzy się przesadny i fał- ści państwa w zakresie wychowania, opiera się na jak naj-
szywy nacjonalizm, tak bardzo wrogi prawdziwemu poko- bardziej trwałym i niewzruszonym fundamencie katolickiej
jowi i pomyślności) zwykło się przekraczać słuszne granice
w wojskowej organizacji tzw. fizycznego wychowania chłop-
27
P. l. taparelli, saggio teorii, di Diritto naturale, n. 922; dzieło,
którego nie można dość nachwalić i zalecić uniwersyteckiej młodzieży
26
tamże. (por. naszą mowę z 18 Xii 1927 r.).
24 25
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
nauki O chrześcijańskim ustroju państw, tak wspaniale wy- ponieważ jezus chrystus rozkazał  oddać cesarzowi, co jest
łożonej przez naszego Poprzednika leona Xiii, zwłaszcza cesarskiego, a co Bożego Bogu 29.
w encyklikach immortale Dei i sapientiae christianae, a mia- 53. ktokolwiek wzbraniałby się przyjąć te zasady, a stąd
nowicie:  Bóg rozdzielił rządy rodzaju ludzkiego pomiędzy stosować je do wychowania, doszedłby koniecznie do za-
dwie władze: kościelną i cywilną, jedną stawiając ponad rze- przeczenia, że chrystus założył kościół swój dla wiecznego
czami bożymi, drugą nad rzeczami ludzkimi. i jedna i druga zbawienia ludzi i do twierdzenia, że państwo nie jest pod-
w swoim rodzaju jest najwyższa. i jedna i druga ma zakreślo- dane Bogu i jego naturalnemu i Bożemu prawu. co najoczy-
ne granice, w których się zamyka, wyznaczone bezpośrednio wiściej jest bezbożnym, przeciwnym zdrowemu rozsądkowi,
przez naturę i cel każdej. stąd jak gdyby jakiś świat powstaje, a szczególnie w materii wychowania nadzwyczaj niebezpiecz-
w którym każda z nich działa na mocy własnego prawa. ale nym dla właściwego ukształtowania młodzieży i z pewnością
ponieważ rozkazom każdej z nich ciż sami podlegają pod- zgubnym dla samego państwa i dla prawdziwej pomyślności
dani, i może się zdarzyć, że ta sama rzecz, choć pod różnym ludzkiej wspólnoty. Przeciwnie zaś, z zastosowania tych za-
względem, jednak wchodzi w zakres praw i kompetencji oby- sad nie może nie wyniknąć największy pożytek dla właściwe-
dwu, Opatrzność Boża, przez którą obie zostały ustanowio- go wyrobienia obywateli. Bardzo wymownie dowodzą tego
ne, musiała drogę obydwu prosto i w porządku wytyczyć. a fakty ze wszystkich wieków; stąd, jak w pierwszych czasach
które są, od Boga są postanowione (rz 13, 1) 28. chrześcijaństwa tertulian w swoim apologeticum, tak póz
-
52. Otóż, wychowanie młodzieży jest właśnie jedną z tych niej św. augustyn mógł rzucić w twarz wyzwanie wszystkim
rzeczy, które należą i do kościoła, i do państwa, jakkolwiek przeciwnikom katolickiego kościoła. i my też w naszych cza-
w różny sposób, jakeśmy to wyżej wyłożyli.  stąd pomiędzy sach możemy z nim powtórzyć:  ci co powiadają, że nauka
obiema władzami  ciągnie dalej leon Xiii  powinna zacho- chrystusa jest wrogą państwu, niechże dadzą takich żołnie-
dzić uporządkowana harmonia, którą całkiem słusznie przy- rzy, jakimi każe im być nauka chrystusa; niech dadzą takich
równywa się do związku, przez który w człowieku łączą się poddanych, takich małżonków, takie żony, takich rodziców,
dusza i ciało. jakim ten związek być powinien, niepodobna takich synów, takich panów, takie sługi, takich królów, takich
inaczej określić, jak rozpatrując, jakeśmy powiedzieli, naturę sędziów, takich wreszcie urzędników skarbowych i płatników
każdej z tych władz, i mając na oku szczytność i szlachetność państwa, jakimi nakazuje być chrześcijańska nauka, a wte-
ich celów; ponieważ jedna ma się starać przede wszystkim dy niechże sobie mówią, że jest ona wrogą rzeczpospolitej;
i bezpośrednio o pomyślność w rzeczach doczesnych; druga przeciwnie, niech się nie wahają nazwać jej silną ostoją pań-
dostarczać dóbr niebieskich i wiecznych. zatem cokolwiek od- stwa, jeśli znajduje posłuch 30.
nosi się do zbawienia dusz i czci Bożej, czy to z natury swo- 54. a ponieważ chodzi o wychowanie, nie od rzeczy bę-
jej jest takim, czy też uważa się za takie ze względu na cel, dzie zwrócić na to uwagę, jak doskonale tę katolicką prawdę,
do którego się odnosi, to wszystko wchodzi w zakres wła- potwierdzoną faktami, wyraził zasłużony około chrześcijań-
dzy i osądu kościoła; reszta zaś, obejmująca dziedzinę cywil- skiego wychowania, niesłychanie pobożny i uczony kardynał
ną i polityczną, słusznym jest, by podlegała cywilnej władzy,
29
tamże, nr 14.
28 30
enc. immortale Dei, nr 13. ep. 138.
26 27
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
sylwiusz antoniano, uczeń owego przedziwnego wychowaw- wi urzędniczemu, wolnym zawodom, nauczycielstwu, życiu
cy, jakim był św. Filip nereusz, i mistrz i sekretarz od listów we wszelkich jego dziedzinach, aż nadto dobrze na ich ko-
łacińskich św. karola Boromeusza, na którego naleganie i za rzyść świadczą32.
którego natchnieniem napisał cenny traktat: O chrześcijań- 56. te fakty zresztą są tylko świetnym potwierdzeniem ka-
skim wychowaniu dzieci. tolickiej nauki, przez sobór watykański orzeczonej:  wiara
i rozum nie tylko że nie mogą nigdy stać w sprzeczności, lecz
KoniecznoS
ć i pożytki zgody z KoS
ciołem
przeciwnie wzajemną niosą sobie pomoc, bo zdrowy rozum
im bardziej rząd świecki  powiada  zharmonizuje się wykazuje podstawy wiary i, oświecony jej światłem, uprawia
z duchownym, i bardziej mu sprzyja i popiera go, tym bar- wiedzę rzeczy bożych; wiara zaś rozum wyzwala i chroni od
dziej przyczynia się do zachowania republiki. albowiem pod- błędów i różnymi wiadomościami wzbogaca. stąd kościół
czas gdy rządca kościelny, stosownie do swojego celu, sta- tak bardzo jest daleki od sprzeciwiania się uprawianiu sztuk
ra się wyrobić dobrego chrześcijanina za pomocą powagi i nauk świeckich, że owszem różnymi sposobami wspomaga
i środków duchownych, równocześnie siłą nieuniknionej kon- je i popiera, bo nie ignoruje ani lekceważy tych korzyści, ja-
sekwencji wyrabia dobrego obywatela, jakim być powinien kie z nich płyną dla ludzkiego życia; owszem wyznaje, że jak
pod względem politycznym. stąd to pochodzi, że w świętym, pochodzą one od Boga, Pana wszelkiej wiedzy, tak też, o ile
rzymskim katolickim kościele, owym państwie Bożym, abso- właściwie są uprawiane, do Boga, przy pomocy jego łaski,
lutnie to samo jest być dobrym obywatelem, co uczciwym prowadzą. i nie zakazują bynajmniej, by owe nauki, każda
człowiekiem. zatem bardzo błądzą ci, co rozdzielają rzeczy w swoim zakresie, używały własnych zasad i własnej meto-
tak bardzo ze sobą złączone, i co sądzą, że będą mogli mieć dy; ale, uznając tę słuszną wolność, pilnie baczy, żeby przez
dobrych obywateli, za pomocą innych praw i na innych dro- sprzeciwianie się boskiej nauce, nie popadły w błędy, albo,
gach, jak te, co sprzyjają wyrobieniu dobrego chrześcijanina. przekraczając właściwe sobie granice, nie zajmowały miejsca,
i niech sobie roztropność ludzka mówi i rozprawia ile jej się jakie się wierze należy, ani jej nie burzyły 33.
podoba, a przecie niemożliwym jest, by sprowadziło zgodę 57. ta zasada słusznej wolności naukowej jest zarazem
i prawdziwy pokój doczesny to, co sprzeciwia się i co się od- nienaruszalną normą słusznej wolności dydaktycznej, czyli
chyla od pokoju i od wiecznej szczęśliwości31. właściwie pojętej wolności nauczania, i powinna być prze-
55. Podobnie jak państwo, tak też i nauka, naukowa me- strzegana we wszelkim udzielaniu wiedzy innym, a z bez
toda i naukowe badania nie mają czego się obawiać ze stro- porównania cięższym obowiązkiem sprawiedliwości w na-
ny pełnego i doskonałego, wychowawczego posłannictwa uczaniu młodzieży, już to dlatego, że w stosunku do niej każ-
kościoła. katolickie zakłady, na jakimkolwiek stałyby stop- dy nauczyciel, rządowy czy prywatny, nie ma bezwzględne-
niu nauczania i wiedzy, nie potrzebują apologii. zaufanie, go prawa wychowawczego, ale udzielone; już zaś ponieważ
jakim się cieszą, pochwały, które zbierają, naukowe prace, każde dziecko czy też młodzieniec chrześcijański ma ścisłe
które popierają i pomnażają, a nade wszystko wychowan- prawo do pobierania nauki, zgodnej z nauką kościoła, tej ko-
kowie w pełni i doskonale przygotowani, jakich dają stano-
32
list do kard. sekretarza stanu, 30 v 1929 r.
31 33
Dell educaz. christ., ks. i, rozdz. 43. sobór watykański [i], sesja 8. rozdz. 4.
28 29
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
lumny i utwierdzenia Prawdy, i ciężką krzywdę wyrządziłby bienie; błędną też jest wszelka metoda wychowania, która się
mu każdy, kto zachwiałby jego wiarę, nadużywając zaufania opiera w całości lub w części na zaprzeczeniu grzechu pier-
młodzieży względem nauczycieli i jej naturalnego braku do- worodnego i łaski, albo zapomnieniu o nich, a stąd na samych
świadczenia i lekkomyślnej skłonności do absolutnej, zwod- tylko siłach ludzkich natury. takimi w ogóle są te dzisiejsze
niczej i fałszywej wolności. systemy o przeróżnych nazwach, które powołują się na rze-
komą autonomię i niczym nie ograniczoną wolność dziecka
PRZEDMIOT WYCHOWANIA
i które zmniejszają albo nawet usuwają powagę i działanie
Cały człowiek, upadły, ale odkupiony
wychowawcy, przypisując dziecku wyłączny prymat inicjaty-
58. rzeczywiście, nigdy nie powinno się tracić z oczu, że wy w zakresie swojego wychowania i działanie niezależne od
przedmiotem chrześcijańskiego wychowania jest cały czło- wszelkiego wyższego naturalnego i Bożego prawa.
wiek, duch złączony z ciałem w jedności natury, ze wszyst- 61. jeżeli przez którą z tych nazw chciałoby się wskazać,
kimi swoimi władzami przyrodzonymi i nadprzyrodzonymi, choć mniej ściśle, na konieczność czynnego, stopniowo co-
jak go nam przedstawia zdrowy rozum i Objawienie; przeto raz bardziej świadomego współdziałania dziecka w swoim
człowiek, który wypadł ze stanu pierwotnej sprawiedliwości, wychowaniu; jeżeliby się dążyło do usunięcia z wychowa-
ale przez chrystusa został odkupiony i przywrócony do nad- nia despotyzmu i gwałtu (który zresztą nie jest właściwym
przyrodzonego stanu przybranego dziecka Bożego, chociaż środkiem poprawy), mówiłoby się prawdę, ale nic zgoła no-
bez pozanaturalnych przywilejów nieśmiertelności ciała i cał- wego co nie byłoby głoszone przez kościół i wprowadzone
kowitej równowagi swoich skłonności. stąd w naturze ludz- w czyn w praktyce tradycyjnego chrześcijańskiego wychowa-
kiej zostają skutki grzechu pierworodnego, szczególnie zaś nia. tego sposobu sam Bóg się trzyma w stosunku do stwo-
osłabienie woli i nieuporządkowane popędy. rzeń, które wzywa do czynnego współdziałania, odpowied-
59.  głupota przywiązana jest do serca dziecięcego, ale ró- nio do właściwej każdemu natury, bo Mądrość jego  dosięga
zga karania wypędzi ją (Prz 22, 15). trzeba zatem poprawić tedy mocą od końca aż do końca i urządza wszystko łagod-
nieuporządkowane skłonności, wzmacniać i zestrajać dobre nością (Mdr 8, 1).
od lat najmłodszych, a przede wszystkim należy oświecać ro- 62. lecz niestety niemało jest takich, którzy i nazwą we-
zum i wzmacniać wolę za pomocą prawd nadprzyrodzonych dle prostego jej brzmienia, i czynem, starają się usunąć wy-
i środków łaski. Bez tych środków niepodobna ani opanować chowanie spod wszelkiej zależności od Bożego prawa. stąd
przewrotnych skłonności, ani dojść do doskonałości wycho- w naszych czasach jesteśmy świadkami dość dziwnego na-
wawczej, właściwej kościołowi, doskonale i w pełni wyposa- prawdę zjawiska, że wychowawcy i filozofowie trudzą się
żonemu przez chrystusa i w Boską naukę, i w sakramenty, w wyszukiwaniu jakiegoś powszechnego kodeksu moralne-
owe skuteczne środki łaski. go wychowania, jak gdyby nie istniał ani Dekalog, ani prawo
ewangeliczne, ani nawet prawo natury wyryte przez Boga
Fałsz i szkody naturalizmu pedagogicznego
w sercu człowieka, głoszone przez zdrowy rozum, ujęte za
60. Fałszywym przeto jest wszelki naturalizm pedagogicz- pomocą pozytywnego Objawienia przez samego Boga w dzie-
ny, który w kształceniu młodzieży w jakikolwiek sposób wy- sięć przykazań. Owi nowatorzy zwykli też z pogardą nazy-
klucza, albo ogranicza nadprzyrodzone chrześcijańskie wyro- wać chrześcijańskie wychowanie heteronomicznym, biernym,
30 31
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
przestarzałym, ponieważ opiera się ono na powadze Boga nawet samo doświadczenie życia, z którego widać, że wła-
i na świętym jego prawie. śnie w młodzieży występki przeciw obyczajności nie są tyle
63. sromotnie się łudzą, sądząc, że wyzwalają, jak mówią, następstwem braku znajomości rzeczy, ile przede wszystkim
dziecko. Przeciwnie! czynią je raczej niewolnikiem swojej śle- słabości woli, wystawionej na niebezpieczeństwa i nie wspie-
pej pychy i swoich nie uporządkowanych namiętności, bo siłą ranej środkami łaski.
logicznego następstwa tych błędnych systemów, usprawiedli- 67. w tej tak bardzo delikatnej materii, jeżeli, zważywszy
wia się owe namiętności jako słuszne wymagania natury, po- wszystkie okoliczności, jakieś pouczenie indywidualne w od-
siadającej tzw. autonomię. powiednim czasie, ze strony tych, którym Bóg dał wycho-
64. ale jeszcze gorsza, gdy w błędnym, lekceważącym wawcze posłannictwo i łaskę stanu, okazałoby się konieczne,
i niebezpiecznym uroszczeniu chce się poddać badaniom, należy zachować wszelką ostrożność, dobrze znaną tradycyj-
doświadczeniom i niepowołanym sądom naturalnego po- nemu chrześcijańskiemu wychowaniu, wystarczająco opisaną
rządku, przejawy porządku nadprzyrodzonego, dotyczące przez przytoczonego wyżej antoniana.
wychowania, jak na przykład powołanie kapłańskie lub za- taka i tak wielka jest nasza ułomność i skłonność do grze-
konne i w ogóle tajemne działanie łaski, która, podnosząc chu  powiada  że często w tych samych rzeczach, które
siły naturalne, nieskończenie je przewyższa i w żaden spo- się mówi dla ochrony przed grzechem, słuchający ma właśnie
sób nie może podlegać prawom fizycznym, ponieważ  Duch, okazję i podnietę do grzechu. wskutek tego w najwyższym
kędy chce, tchnie (j 3, 8). stopniu jest ważnym, żeby dobry ojciec, kiedy mówi z synem
o rzeczy tak śliskiej, uważał i nie schodził do szczegółów i do
Wychowanie seksualne
opisywania różnych form, jakimi ta piekielna hydra zatruwa tak
65. najbardziej wszakże niebezpiecznym jest ów natura- wielką część świata, żeby się nie przytrafiło, iż zamiast ugasić
lizm, który w naszych czasach przenika dziedzinę wychowania ten ogień, nieroztropnie rozdmuchałby go i rozpalił w prostym
w materii najbardziej delikatnej, jaką jest czystość obyczajów. i wrażliwym sercu dziecka. w ogóle, w ciągu lat dziecięcych
Bardzo rozpowszechniony jest błąd tych, którzy w zgubnym wystarczy używać tych środków, jakie równocześnie szczepią
uroszczeniu, brudnymi słowami, uprawiają tzw. seksualne cnotę czystości i zamykają drzwi dla występku34.
wychowanie, fałszywie sądząc, że będą mogli ustrzec mło-
Koedukacja
dzież przed niebezpieczeństwami zmysłów za pomocą czysto
naturalnych środków, jakimi są lekkomyślne uświadomienie 68. Podobnie błędnym i dla chrześcijańskiego wychowa-
i prewencyjne pouczenie dla wszystkich bez różnicy, nawet nia szkodliwym jest tzw. system koedukacji, oparty także
publicznie, a co gorsza, za pomocą wystawiania młodzieży przez wielu na zaprzeczającym grzech pierworodny natura-
przez pewien czas na okazje, żeby ją, jak powiadają, do nich lizmie, poza tym przez wszystkich zwolenników tego syste-
przyzwyczaić i jak gdyby zahartować dusze przeciw tego ro- mu na opłakania godnym pomieszaniu pojęć, które uczciwe
dzaju niebezpieczeństwom. współżycie ludzkie utożsamia z pomieszaniem i wszystko
66. Bardzo oni błądzą, nie chcąc uznać przyrodzonej niwelującą równością. stwórca zamierzył i postanowił pełne
ułomności natury ludzkiej i prawa, o którym mówił apostoł,
34
sprzeciwiającego się prawu umysłu (rz 7, 23) i zapoznając
s. antoniano, Dell educazione christiana dei figliuoli, ks. ii, r. 88.
32 33
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
współżycie płci obydwu tylko w związku małżeńskim; a mniej stąd normalnie najskuteczniejsze i najtrwalsze wychowanie
bliskie, w różnym stopniu, w rodzinie i społeczeństwie. Poza jest to, które się otrzymuje w dobrze urządzonej i karnej ro-
tym, w samej naturze, która uczyniła je różnymi co do orga- dzinie chrześcijańskiej, tym bardziej skuteczne, im jaśniej
nizmu, co do skłonności i uzdolnień, nie ma żadnego argu- i trwalej przyświeca tam dobry przykład, przede wszystkim
mentu, jakoby tu mogło lub powinno być pomieszanie, a tym rodziców i innych domowników.
mniej zrównanie w kształceniu płci obojga. stosownie do 72. nie jest naszym zamiarem mówić tu o domowym wy-
przedziwnych zamiarów stwórcy mają one wzajemnie się chowaniu, choćby poruszając najważniejsze tylko punkty,
uzupełniać w rodzinie i w społeczeństwie, właśnie z powo- tak obszerny jest ten przedmiot; zresztą, w tym przedmio-
du tej ich różnicy, którą dlatego należy w wychowaniu za- cie nie brak dawnych i nowych specjalnych rozpraw, napi-
chować i popierać przez konieczne rozróżnienie i stosowne sanych przez autorów szczerze katolickich, wśród których
odpowiednio do wieku i warunków oddzielenie. te zasady na szczególniejszą wzmiankę zasługuje ów prawdziwie zło-
powinny być stosowane co do czasu i miejsca wedle norm ty traktat antoniana O chrześcijańskim wychowaniu dzieci,
chrześcijańskiej roztropności do wszystkich szkół, zwłaszcza który św. karol Boromeusz kazał publicznie czytać zebranym
w najbardziej delikatnym i decydującym o wyrobieniu czło- w kościołach rodzicom.
wieka okresie, jakim jest okres młodzieńczości, i w ćwicze- 73. Pragniemy wszakże w szczególniejszy sposób zwrócić
niach gimnastycznych i sportowych, gdzie szczególny wzgląd waszą uwagę, wielebni Bracia i kochani synowie, na opłaka-
mieć trzeba na chrześcijańską skromność młodzieży żeńskiej, nia godne dzisiejsze obniżenie rodzinnego wychowania. Ob-
którą w wysokim stopniu obraża wszelkiego rodzaju wysta- jęcie urzędów i różnych zawodów życia ziemskiego i docze-
wianie się na publiczny widok. snego, z pewnością mniejszej doniosłości, poprzedzają długie
69. Przypominając przerażające słowa Boskiego Mistrza: studia i dokładne przygotowania, podczas gdy do spełnienia
 Biada światu dla zgorszenia (Mt 18, 7), usilnie zachęcamy podstawowego urzędu i obowiązku wychowania dzieci, dziś
was, wielebni bracia, do pieczołowitości i do czujności na te wielu z rodziców mało, albo zgoła nie jest przygotowanych,
najzgubniejsze błędy, jakie szeroko rozlewają się wśród ludu gdyż zbyt są pogrążeni w doczesnych troskach. Do osłabienia
chrześcijańskiego z niezmierną szkodą młodzieży. wpływu środowiska rodzinnego dziś się dołącza fakt, że prawie
wszędzie dąży się do coraz to większego oderwania dziatwy od
R
RODOWISKO WYCHOWANIA
rodziny, już od lat najwcześniejszych, pod różnymi pozorami,
70. ażeby dojść do doskonałego wychowania, najwyższej już to natury ekonomicznej, przemysłowej lub handlowej, już
doniosłości jest czuwanie, żeby to wszystko, co otacza wy- to natury politycznej. a jest też kraj, gdzie wydzierają dzieci
chowanka w okresie jego formacji, tj. zespół tych wszystkich z łona rodziny, aby je wykształcić (a raczej, lepiej się wyraża-
warunków, które zwykło się nazywać środowiskiem, dobrze jąc, by je zniekształcić i zdeprawować), w związkach i szkołach
odpowiadał zamierzonemu celowi. bez Boga w bezbożności i w nienawiści według krańcowych
teorii socjalistycznych, powtarzając prawdziwą i stokroć bar-
Rodzina chrzeS
cijańska
dziej od herodowej przerażającą rzez
niewiniątek.
71. Pierwszym, naturalnym i koniecznym środowiskiem 74. Dlatego zaklinamy Pasterzy dusz, na wnętrzności je-
jest rodzina, właśnie do tego przez stwórcę przeznaczona. zusa chrystusa, by użyli wszystkich środków w naukach i ka-
34 35
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
techizmach i by słowem i pismami, szeroko rozrzucanymi, i jego obrzędy, wszystkie przedziwnie wychowawcze, nie tyl-
przypominali chrześcijańskim rodzicom ich najważniejsze ko ową materialną budowlę świątyni chrześcijańskiej, także
obowiązki i przedstawiali nie tyle teoretycznie lub ogólni- w cudowny iście sposób wychowawczo działającą wymową
kowo, ile praktycznie i w szczegółach, ich pojedyncze obo- liturgii i sztuki, lecz także wielką ilość i różnorodność szkół,
wiązki w zakresie religijnego, moralnego i obywatelskiego stowarzyszeń i wszelkiego rodzaju instytucji, zmierzających
wychowania dzieci i, oprócz przykładu swego życia, najod- do wyrobienia młodzieży przy studium literackim i nauko-
powiedniejsze metody do skutecznego jego urzeczywistnie- wym i przez samą nawet zabawę i kulturę fizyczną w religij-
nia. Do tego rodzaju praktycznych pouczeń nie zawahał się nej pobożności.
zniżyć apostoł narodów w listach swoich, zwłaszcza w li- i w tej niewyczerpanej obfitości dzieł wychowawczych,
ście do efezjan, gdzie między innymi rzeczami upomina:  Oj- jak z jednej strony jest przedziwną, a zarazem niedościgłą
cowie nie pobudzajcie ku gniewowi synów waszych (ef 6, macierzyńska opieka kościoła, tak z drugiej przedziwną jest
4); co nie jest tyle skutkiem zbytniej surowości, ile przede owa harmonia wyżej wzmiankowana, jaką potrafi on utrzy-
wszystkim niecierpliwości, nieznajomości najodpowiedniej- mać z chrześcijańską rodziną, tak że z całą słusznością moż-
szych sposobów do skutecznej poprawy, a także następstwem na powiedzieć, że kościół i rodzina razem tworzą jedną świą-
bardzo powszechnego obecnie rozluz
nienia karności rodzin- tynię chrześcijańskiego wychowania.
nej, wskutek czego rozwijają się w młodzieży nieokiełzna-
Szkoła
ne namiętności.
niechże więc rodzice uważają, a wraz z nimi wszyscy wy- 77. a ponieważ konieczną rzeczą jest, by nowe pokole-
chowawcy, by dobrze korzystali z udzielonej sobie przez Boga nia były wykształcone w sztukach i naukach, z czego korzyść
powagi, którego są w pełnym tego słowa znaczeniu zastęp- i pomyślność czerpie ludzka wspólnota, a temu dziełu sama
cami, nie dla swojej wygody, ale dla właściwego wyrobienia rodzina nie może sprostać, powstała społeczna instytucja
dzieci w świętej i synowskiej bojaz
ni Boga, początku mądro- szkoły, najpierw dobrze to trzeba zauważyć z inicjatywy ro-
ści, na której jedynie może się silnie oprzeć poszanowanie dziny i kościoła, i to znacznie wcześniej, niż przez zabiegi
władzy, bez którego nie może się ostać ni ład, ni pokój, ni ja- państwa. stąd szkoła, rozpatrywana także w swoim dziejo-
kakolwiek pomyślność w rodzinie i w społeczeństwie. wym początku, z natury swojej jest instytucją pomocniczą
i dopełniającą rodziny i kościoła; a wskutek tego z logiczną
KoS
ciół i jego wychowawcze dzieła
moralną koniecznością, powinna nie tylko nie sprzeciwiać się,
75. słabości sił upadłej ludzkiej natury Boska Dobroć za- ale owszem pozytywnie się zgadzać z obydwoma poprzed-
radziła obfitymi pomocami swojej łaski i różnorodnymi środ- nimi środowiskami, w jak najdoskonalszej możliwie jedności
kami, w jakie bogaty jest kościół, ta wielka rodzina chrystu- moralnej tak, by razem z rodziną i kościołem mogła tworzyć
sa, której przeto środowisko wychowawcze ściślej i bardziej jedno sanktuarium, poświęcone chrześcijańskiemu wycho-
harmonijnie jest połączone ze środowiskiem chrześcijań- waniu, pod grozą rozminięcia się ze swoim celem i przemie-
skiej rodziny. nienia się przeciwnie, w dzieło rozkładu.
76. to środowisko wychowawcze kościoła obejmuje nie 78. to uznał nawet człowiek świecki, tak bardzo sławiony
tylko jego sakramenty, owe środki łaski, skuteczne Bożą mocą, za swoje pisma pedagogiczne (nie całkiem zasługujące na po-
36 37
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
chwałę, bo zarażone liberalizmem), który powiedział:  szkoła z prawami kościoła i chrześcijańskiej rodziny, i godna, by do
jeżeli nie jest świątynią, jest jamą ; prócz tego:  jeżeli wycho- niej uczęszczali katolicy uczniowie.
wanie literackie, społeczne, rodzinne, religijne, nie zgadzają
Szkoła katolicka
się ze sobą, człowiek jest nieszczęśliwy, bezsilny 35.
By była ona taką, potrzeba, żeby całe nauczanie i całe
Szkoła neutralna, S
wiecka
urządzenie szkoły: nauczyciele, programy, książki wszystkich
79. z tego właśnie wynika, że przeciwną fundamentalnym przedmiotów były przejęte chrześcijańskim duchem pod ma-
zasadom wychowania jest tzw. szkoła neutralna albo świecka, cierzyńskim kierunkiem i czujnością kościoła w ten sposób,
z której religię się wyklucza. zresztą, taka szkoła praktycznie żeby religia była prawdziwie podstawą i uwieńczeniem całe-
jest niemożliwa, ponieważ w rzeczywistości staje się ona nie- go wykształcenia, na wszystkich stopniach, nie tylko począt-
religijną. zbyteczna powtarzać to wszystko, co w tym przed- kowych, ale i średnich i wyższych. konieczną jest rzeczą żeby
miocie orzekli nasi Poprzednicy, zwłaszcza Pius iX, leon Xiii, użyć słów leona Xiii by nie tylko w pewnych godzinach wy-
w których to czasie w szczególny sposób w szkole publicznej kładało się młodzieży religię, ale by całe nauczanie tchnęło
począł się panoszyć laicyzm. Ponawiamy i potwierdzamy te ich duchem chrześcijańskiej pobożności. jeśli tego braknie, jeśli
orzeczenia36, a zarazem przepisy świętych kanonów, które za- to święte tchnienie nie będzie przenikać i rozgrzewać dusz
braniają katolickim dzieciom uczęszczać do szkół akatolickich, nauczycieli i uczniów, bardzo mały pożytek będzie można ze-
albo neutralnych, lub mieszanych tj. dostępnych dla katolików brać z jakiejkolwiek nauki; przeciwnie, często wynikną z tego
i niekatolików bez żadnej różnicy, i tylko w pewnych okolicz- szkody, i to niemałe38.
nościach czasu i miejsca, jedynie za zdaniem Ordynariusza, ze 81. a niechaj nikt nie mówi, że w narodzie podzielonym
specjalnymi zastrzeżeniami, pozwalają to tolerować37. na różne wyznania, państwo nie może inaczej zaradzić po-
trzebom publicznego oświecenia, jak tylko przez szkołę neu-
Szkoła mieszana, jedyna
tralną albo mieszaną, bo bez porównania lepiej i łatwiej może
nie mogą też katolicy zgodzić się na taką mieszaną szkołę i powinno zaspokoić je, zostawiając swobodę i popierając
(gorzej, jeśli jest ona jedyna i dla wszystkich obowiązkowa), przez odpowiednie zasiłki inicjatywę i działalność kościoła
w której, jakkolwiek ubocznie, mogą pobierać naukę religii, i rodzin na tym polu. a że to da się urzeczywistnić ku zado-
przecie resztę nauczania otrzymują od nauczycieli niekatoli- woleniu rodzin i z korzyścią dla pokoju i powszechnej zgo-
ków, razem z uczniami niekatolikami. dy, dowodzi tego przykład narodów, podzielonych na różne
80. albowiem nie przez to samo, że w szkole się udzie- religijne wyznania, gdzie ustawa szkolna odpowiada wycho-
la (często bardzo skąpo) nauki religii, staje się ona zgodną wawczemu prawu rodzin, nie tylko pod względem całego na-
uczania, w szczególności przez katolicką szkołę dla katoli-
35
n. tommaseo, Pensieri sull educazione, cz. i, 3, 6. ków, lecz także pod względem sprawiedliwości rozdzielczej
36
Pius iX, enc. Quum non sine, 14 vii 1864; syllabus, zdanie 48; leon
przez pomoc finansową ze strony państwa dla pojedynczych
Xiii, alokucja summi Pontificatus, 20 viii 1880; enc. nobilissima, 8 ii
szkół, jakich chcą rodziny.
1884; enc. Quod multum, 22 viii 1886; list św. Oficjum, 22 Xii 1887; enc.
caritatis, 19 iii 1894 etc. (por. kPk, kan. 1374, przypisy).
37 38
kPk, kan. 1374. enc. Militantis ecclesiae.
38 39
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
82. W innych krajach o mieszanej religii inaczej się dzieje, korzystnie dla narodowej pomyślności, ponieważ dobry ka-
z niemałym obciążeniem katolików, którzy pod wodzą i pro- tolik, właśnie na mocy katolickiej nauki, jest tym samym naj-
tektoratem episkopatu i przy niezmordowanym wysiłku kleru lepszym obywatelem, kochającym swoją ojczyznę i lojalnie
świeckiego i zakonnego utrzymują wyłącznie własnym kosz- poddanym istniejącej władzy państwowej, w jakiejkolwiek
tem katolicką szkołę dla swoich dzieci, której od nich wyma- legalnej formie rządu była ona ukonstytuowana.
ga ciężki obowiązek sumienia, i z hojnością i stałością, godną 86. w tej szkole, zgodnej z kościołem i chrześcijańską
pochwały, trwają w postanowieniu zabezpieczenia w całości, rodziną, nie zdarzy się, że na różnych godzinach, z oczywi-
jak sami to w formie hasła głoszą, katolickiego wychowania stą szkodą wychowania, będzie się przeczyć temu, czego się
dla całej katolickiej młodzieży w katolickich szkołach. jeśli dzieci dowiadują na nauce religii; a jeśli, wskutek delikatno-
tych szkół katolickich nie zasila się z państwowego skarbu, ści sumienia nauczycielskiego, będzie rzeczą konieczną dać
jak tego sama przez się wymaga sprawiedliwość rozdzielcza, im poznać dzieła zdrożne w celu ich zwalczania, to będzie
to przynajmniej nie powinno się ich krępować przez władzę to zrobione z takim przygotowaniem i z taką przeciwwagą
państwową, jeśli ta władza ma świadomość praw rodziny i ko- zdrowej nauki, że z tego nie szkodę, ale pożytek będzie mia-
niecznych warunków prawnej wolności. ło chrześcijańskie wyrobienie młodzieży.
83. tam gdzie nawet ten najniższy stopień wolności jest 87. w tej szkole równie studium ojczystego języka i kla-
pogwałcony, albo na różny sposób krępowany, katolicy, choć- sycznych autorów nie będzie nigdy szkopułem dla czystości
by kosztem wielkich ofiar, wszelkimi środkami mają się o to obyczajów, ponieważ chrześcijański nauczyciel pójdzie za
starać, by utrzymać swoje szkoły i bronić ich i dążyć do uchwa- wzorem pszczół, które zbierają z kwiatów to, co najczystsze,
lenia sprawiedliwej szkolnej ustawy. resztę zostawiając, jak naucza św. Bazyli w swojej mowie do
młodzieży o czytaniu klasyków39. ta konieczna ostrożność,
Akcja Katolicka w sprawie szkolnej
którą zaleca nawet pogański kwintylian40 wcale nie przeszka-
84. wszystko, co wierni robią dla poparcia i obrony kato- dza, by chrześcijański nauczyciel nie miał zbierać i oddawać
lickiej szkoły dla swoich dzieci, jest dziełem na wskroś religij- do użytku tego wszystkiego, co prawdziwie dobrego w rze-
nym i dlatego najpierwszym zadaniem akcji katolickiej. stąd czy i w metodach przynoszą nasze czasy, pomny na to, co
szczególnie są drogie naszemu ojcowskiemu sercu i godne mówi apostoł:  wszystkiego doświadczajcie; co dobre jest,
najwyższej pochwały te wszystkie specjalne stowarzyszenia, zachowujcie (1 tes 5, 21). i dlatego w zbieraniu rzeczy no-
które w różnych krajach z takim zapałem pracują dla tak ko- wych będzie się strzegł, by lekkomyślnie nie porzucać sta-
niecznego dzieła. rych, wypróbowanych co do swojej dobroci i skuteczności
85. Przeto trzeba to silnie głosić, i trzeba, by było to przez przez doświadczenie wielu wieków, zwłaszcza w nauce ła-
wszystkich dobrze zrozumiane i uznane, że katolicy jakie- ciny, która za dni naszych, jak widzimy, coraz niżej upada,
gokolwiek narodu na świecie, starając się o katolicką szko- właśnie wskutek niesłusznego zarzucenia metod, tak sku-
łę dla swoich dzieci, nie uprawiają jakiejś partyjnej polityki, tecznie używanych przez zdrowy humanizm, który szczegól-
ale prowadzą dzieło religijne z nakazu sumienia; i nie myślą
bynajmniej oddzielać swoich dzieci od ciała i ducha narodu, 39
Partrologia graeca [dalej: Pg]., t. 31, 570.
40
ale owszem wychować je jak najdoskonalej i jak najbardziej
inst. Or., i, 8.
40 41
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
nie w szkołach kościoła tak pięknie rozkwitł. te szlachetne i poparcie, jako szlachetni i potężni pomocnicy akcji kato-
tradycje wymagają, żeby młodzież, powierzona katolickim lickiej gdy widzimy, jak ten zastęp pracuje bezinteresow-
szkołom, była doskonale wykształcona w literaturze i w in- nie, z zapałem i wytrwałością w tej tak przez św. grzegorza
nych naukach, stosownie do wymagań naszych czasów, i za- z nazjanzu nazwanej  sztuce nad sztukami i umiejętności
razem solidnie i głęboko, szczególnie w zdrowej filozofii, wy- nad umiejętnościami 43, jaką jest kierownictwo i urabianie
strzegając się encyklopedycznej powierzchowności tych, co młodzieży. nie mniej do nich odnosi się powiedzenie Bo-
może by i znalez
li to, co konieczne, gdyby nie szukali tego, skiego zbawiciela:  żniwo wprawdzie wielkie, ale robot-
co zbyteczne41. stąd każdy chrześcijański nauczyciel powi- ników mało (Mt 9, 37); prośmyż tedy Pana żniwa, aby po-
nien mieć przed oczyma to, co mówi leon Xiii w zwięzłym słał jeszcze wielu takich robotników na zagon wychowania
zdaniu:  (...) usilnie trzeba się starać, żeby nie tylko stoso- chrześcijańskiego. Przysposabianie ich winno w pierwszym
wać odpowiednią i solidną metodę nauczania, lecz jeszcze rzędzie leżeć na sercu Pasterzy dusz i najwyższych Przeło-
bardziej, żeby samo nauczanie i literatury i innych nauk było żonych zakonnych.
we wszystkich zgodne z katolicką wiarą, najbardziej zaś filo- 89. a tak samo konieczną rzeczą jest kierować i czuwać
zofii, od której w znacznej mierze zależy właściwy kierunek nad wychowaniem młodzieńca jak wosk miękkiego w pod-
innych gałęzi wiedzy 42. dawaniu się występkowi44, w jakimkolwiek środowisku on by
się znalazł, usuwając niedobre okazje i starając się dla niego
Dobrzy nauczyciele
o sposobność dobrych, w zabawach i w towarzystwach, po-
88. Dobre szkoły są owocem nie tyle dobrych urządzeń, nieważ  złe rozmowy psują dobre obyczaje (1 kor 15, 33).
ile przede wszystkim dobrych nauczycieli, którzy, doskona-
R
wiat i jego niebezpieczeństwa
le przygotowani i wykształceni, każdy w swym przedmiocie,
jaki ma wykładać, wyposażeni w te przymioty intelektual- 90. ale w naszych czasach potrzeba bardziej szeroko, roz-
ne i moralne, wymagane przez ich tak ważny urząd, płoną ciągniętego i dokładnego czuwania, ponieważ znacznie wzro-
czystą i boską miłością powierzonej im młodzieży właśnie sły okazje moralnego i religijnego rozbicia dla niedoświadczo-
dlatego, że kochają jezusa chrystusa i jego kościół, które- nej młodzieży, zwłaszcza przez bezbożne i sprośne książki,
go najukochańszą dziatwą jest młodzież, oraz dlatego, że z których wiele się rozrzuca za bezcen, iście po diabelsku;
im szczerze leży na sercu prawdziwe dobro rodzin i swej nadto w kinematograficznych widowiskach, a obecnie tak-
ojczyzny. toteż duszę naszą wypełnia pociecha i wdzięcz- że w radiofonicznych audycjach, które pomnażają i ułatwia-
ność dla Boskiej Dobroci, gdy widzimy, jak społem z zakon- ją, można powiedzieć, wszelki rodzaj lektury, tak jak kino
nikami i zakonnicami nauczającymi wielki zastęp dobrych wszelki rodzaj przedstawień. te przepotężne środki popu-
nauczycieli i nauczycielek zrzeszonych nawet w kongrega- laryzacji, które mogą przynieść wielką korzyść wykształce-
cje i specjalne stowarzyszenia, aby wyrabiać coraz dosko- niu i wychowaniu, o ile nimi kierują zdrowe zasady, często
nalej swego ducha, i którzy dlatego zasługują na pochwałę niestety służą do podniecania złych skłonności i żądzy zy-
41 43
seneca, epist. 45. Oratio ii, Pg, t. 35, 426.
42 44
enc. inscrutabili Dei consilio, nr 13. horat., art. poet., v. 163.
42 43
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
sków. św. augustyn biadał nad namiętnością, która nawet własnego celu, i w której rozważaniu jaśniej ponad światło
chrześcijan owych czasów ciągnęła do cyrkowych widowisk, dzienne występuje wybijające się ponad wszystko wycho-
i z dramatyczną żywością przedstawia zepsucie, na szczę- wawcze posłannictwo kościoła.
ście chwilowe, swojego ucznia i przyjaciela alipiusza45. ileż
CEL I FORMA CHRZER
CIJAŃSKIEGO WYCHOWANIA
to młodzieńczych zboczeń, pochodzących z dzisiejszych wi-
dowisk, a także z przewrotnej lektury, są zmuszeni opłaki- 94. właściwym i bezpośrednim celem chrześcijańskiego
wać dziś rodzice i wychowawcy! wychowania jest współdziałać z łaską Bożą w urabianiu praw-
91. Dlatego należy chwalić i popierać wszystkie te dzieła dziwego i doskonałego chrześcijanina, tj. samego chrystusa
wychowawcze, które w duchu szczerze chrześcijańskiej gorli- w ludziach, przez chrzest odrodzonych, wedle silnego wy-
wości o dusze młodzieży, starają się za pomocą odpowiednich rażenia apostoła:  Dziatki moje, które znowu bolejąc rodzę,
książek i periodycznych wydawnictw, uświadomić, zwłaszcza ażeby był chrystus w was wykształtowany (gal 4, 19). stąd
rodziców i wychowawców, o moralnych i religijnych niebez- prawdziwy chrześcijanin powinien żyć nadprzyrodzonym ży-
pieczeństwach, często podstępnie się kryjących w książkach ciem w chrystusie,  w chrystusie, który jest życiem waszym
i widowiskach, i starają się rozpowszechnić książki dobre (kol 3, 4) i przejawiać je we wszystkich swoich czynnościach:
i popierać widowiska prawdziwie wychowawcze, stwarzając  aby też i żywot jezusa był okazany w śmiertelnym ciele na-
nawet kosztem wielkich ofiar teatry i kina, w których cnota szym (2 kor 4, 11).
nie tylko że nie ponosi żadnego uszczerbku, ale przeciwnie
Urobić prawdziwego chrzeS
cijanina
może wiele zyskać.
92. wszelako z tego obowiązku czujności nie wynika, ja- 95. i właśnie dlatego chrześcijańskie wychowanie obej-
koby młodzież miała być trzymana z dala od społeczeństwa, muje cały zakres ludzkiego życia fizycznego i duchowego,
w którym przecież ma żyć i zbawić duszę swoją, ale że dzisiaj, intelektualnego i moralnego, indywidualnego, rodzinnego
bardziej niż kiedy indziej, powinna być zabezpieczona i po i społecznego, nie żeby je w jakikolwiek sposób umniejszyć,
chrześcijańsku uzbrojona przeciw ułudom i błędom świata, ale żeby je podnieść, nim pokierować i udoskonalić, wedle
który, jak upomina słowo Boże, cały jest pożądliwością ciała, przykładu i nauki chrystusa.
pożądliwością oczu, i pychą żywota (1 j 2, 16) żeby w ten spo- 96. stąd prawdziwy chrześcijanin, owoc chrześcijańskie-
sób stali się takimi, jakimi wedle słów tertuliana byli pierwsi go wychowania, jest człowiekiem nadprzyrodzonym, który
chrześcijanie i jakimi być powinni chrześcijanie wszystkich myśli, sądzi i działa stale i konsekwentnie wedle zdrowego
czasów,  współwłaścicielami świata, nie błędu 46. rozumu, oświeconego nadprzyrodzonym światłem przykła-
93. w tym zdaniu tertuliana doszliśmy już do tego, co dów i nauki chrystusa, albo też żeby użyć przyjętego dziś
mieliśmy zamiar na ostatnim miejscu poruszyć, a co jednak sposobu mówienia to prawdziwy i pełny człowiek charakte-
jest rzeczą największej doniosłości, tj. do prawdziwej isto- ru. Boć prawdziwy charakter stanowi nie jakakolwiek zwar-
ty chrześcijańskiego wychowania, którą można poznać z jej tość i stałość postępowania wedle subiektywnych zasad, ale
jedynie wytrwałość w trzymaniu się odwiecznych zasad spra-
wiedliwości, co uznaje nawet pogański poeta, sławiąc nieroz-
45
wyznania vi, 8.
46
dzielnie człowieka sprawiedliwego i stałego w swoim postę-
De idololatria, 14.
44 45
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
powaniu47; z drugiej zaś strony nie może być mowy o pełnej skuteczną pomoc, nie tylko w porządku duchowym i wiecz-
sprawiedliwości, jak tylko tam, gdzie się Bogu oddaje to, co nym, ale także materialnym i doczesnym.
Bożego, jak to czyni prawdziwy chrześcijanin. 99. Dowodzi tego cała historia chrześcijańska i jego in-
97. tak pojęty cel i zadanie chrześcijańskiego wychowania stytucje, które aż po nasze czasy utożsamiają się z historią
wydaje się ludziom z dala stojącym jakąś mrzonką, albo ra- prawdziwej cywilizacji i istotnego postępu; a przede wszyst-
czej nie do urzeczywistnienia bez zniszczenia lub uszczerbku kim święci, w których kościół, i tylko on, tak bardzo obfitu-
władz naturalnych i bez wyrzeczenia się zabiegów życia ziem- je, którzy w najdoskonalszym stopniu osiągnęli cel chrze-
skiego; stąd wrogie życiu społecznemu i doczesnej pomyśl- ścijańskiego wychowania i uszlachetnili i wzbogacili ludzką
ności, przeciwne wszelkiemu postępowi w nauce, literaturze, wspólnotę dobrami wszelkiego rodzaju. rzeczywiście, świę-
sztuce i wszelakich dziełach kultury. na podobny zarzut, który ci byli, są i zawsze będą największymi dobroczyńcami ludz-
pod wpływem nieznajomości rzeczy i przesądu stawiali swoje- kiego społeczeństwa, jako też najdoskonalszymi wzorami dla
go czasu poganie, nawet oświeceni, i który niestety częściej i ludzi wszystkich klas i zawodów, wszystkich stanów i warun-
z większą uporczywością powtarza się w naszych czasach od- ków życia, od prostego wieśniaka i kmiotka aż do uczonego
powiedział tertulian:  nie jesteśmy obcy życiu. Dobrze zdaje- i literata, od skromnego rzemieślnika aż do dowódcy wojsk,
my sobie sprawę z obowiązku wdzięczności względem Boga, od zwykłego ojca rodziny do monarchy, rządcy ludów i naro-
Pana, stwórcy; nie gardzimy żadnym owocem dzieł jego, tylko dów, od prostych dziewcząt i kobiet z domowego zacisza aż
bacznie uważamy, by nie przebierać w nich miary, ani ich nad- do królowych i cesarzowych. a co powiedzieć o niezliczonych
używać. nie żyjemy więc na tym świecie bez waszego rynku, dziełach, także na korzyść doczesnego dobrobytu, wykonywa-
targowiska, łaz
ni, oberży, warsztatów, zajazdów, jarmarków nych przez ewangelicznych misjonarzy, którzy razem ze świa-
i innych waszych urządzeń. i my też z wami żeglujemy, upra- tłem wiary nieśli i niosą barbarzyńskim ludom dobra kultury!
wiamy żołnierkę, uprawiamy rolę, handel, wymieniamy pracę co o założycielach licznych dzieł miłosierdzia i opieki społecz-
i do usług waszych oddajemy nasze wytwory. skądże więc mo- nej i o nieskończonym zastępie świętych wychowawców i wy-
żemy wam się wydawać nieużytecznymi dla spraw waszych, chowawczyń, którzy dzieła swoje utrwalili i pomnożyli przez
my, którzy z wami i w was żyjemy tego nie wiem 48. swoje płodne instytucje chrześcijańskiego wychowania, nio-
sące pomoc rodzinom i nieocenione pożytki narodom!
Który jest też najlepszym i najbardziej
pożytecznym obywatelem Jezus, Mistrz i wzór wychowania
98. Dla tego też prawdziwy chrześcijanin nie tylko że 100. to są owoce chrześcijańskiego wychowania, pod każ-
nie usuwa się od zabiegów ziemskiego życia i nie uszczupla dym względem błogosławione, zrodzone właśnie przez życie
władz swoich naturalnych, ale przeciwnie rozwija je i udo- i cnotę nadprzyrodzoną w chrystusie, którą ono w człowie-
skonala, harmonizując je z nadprzyrodzonym życiem, przez ku kształtuje i rozwija; bo chrystus, nasz Pan i Mistrz Boski,
co i to nawet życie naturalne uszlachetnia i daje mu bardzo jest także z
ródłem i Dawcą owego życia i cnoty i zarazem,
przez swój przykład, powszechnym wzorem, dostępnym dla
47 wszelkiego rodzaju ludzi, osobliwie zaś dla młodzieży w okre-
horat., Od., 1. iii, od. v. 1.
48
sie ukrytego, pracowitego, posłusznego życia, ozdobionego
apologeticum, 42.
46 47
Pius Xi  Divini illius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży
w oczach Boga i ludzi cnotami indywidualnymi, rodzinnymi 102. wznieśmy, wielebni Bracia, serca i błagalne dło-
i społecznymi. nie ku niebu do Pasterza i Biskupa dusz naszych (1 P 2, 25),
do Boskiego króla, który władcom daje prawo żeby swoją
ZAKOŃCZENIE
wszechpotężną mocą sprawił, by te wspaniałe owoce chrze-
101. cały ten zbiór wychowawczych skarbów nieskończo- ścijańskiego wychowania się mnożyły i by się je zbierało na
nej wartości, któryśmy dotychczas zaledwie w części przed- całym świecie ku coraz to większemu pożytkowi jednostek
stawili, jest do tego stopnia właściwy kościołowi, że wchodzi i narodów.
w samą jego istotę, istotę kościoła, który jest ciałem mistycz- jako zadatek tych łask niebieskich, z ojcowskim uczuciem,
nym chrystusa, niepokalaną jego Oblubienicą, a tym samym udzielamy wam, wielebni Bracia, waszemu klerowi i waszym
najpłodniejszą Matką i najwyższą, najdoskonalszą wycho- ludom apostolskiego Błogosławieństwa.
wawczynią i dlatego wielki i genialny św. augustyn, którego
śmierci mamy obchodzić 1500-letnią pamiątkę, pełen święte- Dan w rzymie, u św. Piotra,
go uczucia dla takiej Matki, w tych do kościoła zwraca się sło- 31 grudnia 1929, ósmego
wach:  kościele katolicki, najprawdziwsza Matko chrześcijan, roku naszego
słusznie wzywasz nie tylko do najczystszej i najświętszej czci Pontyfikatu.
samego Boga, którego posiadanie stanowi najszczęśliwsze ży-
cie; lecz także masz miłość i ukochanie bliz
niego tak wielkie, Pius Xi
że na różne choroby, jakimi z powodu grzechów dotknięte są
dusze, masz wszelkie lekarstwo. ty ćwiczysz i uczysz dziatwę
po dziecięcemu, młodzieńców z siłą, starców ze spokojem,
jak wymaga tego stopień rozwoju nie tylko ciała, lecz także
i duszy każdego. ty podajesz dzieci rodzicom w dobrowolną
służbę, rodziców z łagodną władzą stawiasz ponad dziećmi.
ty wiążesz ze sobą braci silniejszym i ściślejszym od węzłów
krwi religijnym związkiem... ty łączysz obywateli z obywate-
lami, narody z narodami i w ogóle ludzi pamięcią pierwszych
rodziców nie tylko w związku społecznym, lecz w pewnym na-
wet braterstwie. uczysz królów troski o ludy, upominasz ludy,
by były uległe królom. usilnie pouczasz komu należy się cześć,
komu miłość, komu uszanowanie, komu strach, komu pocie-
cha, komu upomnienie, komu zachęta, komu karanie, komu
nagana, komu kaz
ń, pokazując, że nie wszystkim należy się
wszystko; wszystkim jednak miłość nikomu krzywda 49.
49
De moribus ecclesiae catholicae, ks. i, rozdz. 30.