Podstawowe zasady
wychowania harcerskiego
w ZHR
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
(dokument zatwierdzony uchwałą Rady Naczelnej ZHR nr 77/4 z 26 listopada 2005 r.,
uwzględniający zmianę wprowadzoną uchwałą Rady Naczelnej ZHR nr 83/4
z 10 grudnia 2006 r.)
Druk:
Naczelnictwo Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej
00-589 Warszawa, ul. Litewska 11/13
tel. [phone], tel./fax: [phone]
[e-mail]
www.zhr.pl
Skład: Miłosz Trukawka phm
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
I. Podstawy ideowe wychowania harcerskiego w ZHR
Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej powstał szych przemian wskazał nam wspaniałą, choć niełatwą
w 1989 roku. Na płaszczyz
nie ideowej i programowej drogę prowadzącą do Prawdy, Dobra i Piękna, poprzez
jest kontynuatorem tradycji i myśli wychowawczej wielu umiłowanie Boga, Polski i Bliz
nich.
pokoleń harcerek i harcerzy. Kontynuacja ta opiera się Prawo Harcerskie brzmi następująco:
nie tylko na przyjęciu tradycji i spuścizny intelektualnej, 1. Harcerka/Harcerz służy Bogu i Polsce i su-
ale także na czynnym zaangażowaniu harcerek i harce- miennie spełnia swoje obowiązki.
rzy, z których najstarsi złożyli Przyrzeczenie Harcerskie 2. Na słowie harcerki/harcerza polegaj jak na Za-
jeszcze w okresie dwudziestolecia międzywojennego. wiszy.
Harcerski ideał wychowawczy został przedstawio- 3. Harcerka/Harcerz jest pożyteczny i niesie po-
ny w postaci Prawa Harcerskiego. y
ródłem tworzących moc bliz
nim.
go wartości jest Dekalog, a treść dziesięciu punktów Pra- 4. Harcerka/Harcerz w każdym widzi bliz
niego,
wa stanowi rozwinięcie Przykazań Bożych, w tym naj- a za brata uważa każdego innego harcerza.
ważniejszego  przykazania Miłości. Tekst Prawa i Przy- 5. Harcerka/Harcerz postępuje po rycersku.
rzeczenia Harcerskiego stosowany w ZHR pochodzi 6. Harcerka/Harcerz miłuje przyrodę i stara się
z roku 1936. Jego treść przez całe dziesięciolecia była ją poznać.
elementem stanowiącym o tożsamości polskiego harcer- 7. Harcerka/Harcerz jest karny i posłuszny ro-
stwa i świadczącym zarazem o jego aktualności w róż- dzicom i wszystkim swoim przełożonym.
nych okresach najnowszej historii Polski. Rozumienie 8. Harcerka/Harcerz jest zawsze pogodny.
treści zawartych w Prawie Harcerskim kształtowało się 9. Harcerka/Harcerz jest oszczędny i ofiarny.
począwszy od z
ródeł harcerstwa wypływających m.in. 10. Harcerka/Harcerz jest czysty w myśli, mowie
z działalności organizacji moralno-wychowawczych i nie- i uczynkach, nie pali tytoniu i nie pije napo-
podległościowych (takich jak  Eleusis ,  Sokół i  Zarze- jów alkoholowych.
wie ), przez zaangażowanie całego harcerstwa w wojnie W sposób szczególny harcerska idea i metoda wy-
polsko-bolszewickiej w roku 1920, najświetniejsze lata chowawcza znajdują odzwierciedlenie w Przyrzeczeniu
ruchu harcerskiego w dwudziestoleciu międzywojen- Harcerskim. Rota Przyrzeczenia rozpoczynająca się
nym, a także póz
niejsze okresy wielkich prób: okupacji od słów  Mam szczerą wolę&  wskazuje na personali-
hitlerowskiej (działalność Szarych Szeregów, Hufców styczny charakter harcerstwa, podkreśla wolność, god-
Polskich czy Związku Koniczyn) oraz rządów systemu ność i rangę osoby jako Dziecka Bożego obdarzonego
sowieckiego w Polsce, kiedy treści zawarte w Prawie wolną wolą, a nakaz pełnienia służby  całym życiem
Harcerskim pozwoliły przechować harcerskie ideały warunkuje istnieniem płynącej z wnętrza człowieka
w sercach pełniących służbę Bogu i Polsce harcerek szczerej woli.
i harcerzy. Wielką rolę Prawo Harcerskie odegrało
również w okresie odzyskiwania przez Polskę suweren- Przyrzeczenie Harcerskie brzmi:
ności, kiedy tekstem Prawa z 1936 roku posługiwali się Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę
harcerki i harcerze ze środowisk tworzących póz
niej Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliz
nim,
ZHR: Kręgów Instruktorów Harcerskich im. Andrzeja być posłusznym Prawu Harcerskiemu.
Małkowskiego, Ruchu Harcerskiego, Niezależnego Ru-
chu Harcerskiego i innych niezależnych organizacji lat Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej podjął w latach
80-tych. Ważną rolę w ponownym odczytaniu treści dziewięćdziesiątych i kontynuuje do dziś zadanie pro-
naszego Prawa miało nauczanie Ojca Świętego Jana pagowania harcerskich ideałów: Prawa i Przyrzeczenia
Pawła II, który w trudnym czasie komunizmu i póz
niej- Harcerskiego w środowiskach polskich na Wschodzie,
3
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
gdzie wspiera od początku odtwarzające się harcerstwo i obywatelskie, a także służba bliz
nim oparta na poczuciu
na Litwie, A
otwie, Ukrainie, Białorusi, a także w Estonii, przynależności i współodpowiedzialności za wspólnoty,
Mołdawii i Kazachstanie. w których harcerka czy harcerz żyją  wspólnotę ogólno-
W gromadach zuchowych (najmłodszym poziomie ludzką, narodową, lokalną i wreszcie najbliższą  rodzi-
wiekowym) rozpoczyna się pracę wychowawczą w opar- nę. Dzięki takiej postawie harcerze stają się użyteczni jako
ciu o Prawo Zucha stanowiące dostosowaną do wieku od- obywatele  czynni, odpowiedzialni, aktywni uczestnicy
biorców wykładnię tych samych prawd i ideałów, na któ- życia społecznego. Z nakazów służby bliz
niemu wypływa
rych opiera się Prawo Harcerskie. również nakaz służby sobie rozumiany jako odpowiedzial-
Prawo Zucha ujęte zostało w następujących ność za własny, zgodny z ideałami harcerskimi rozwój.
słowach: Odwołując się do teorii pedagogicznych, podstawą
1. Zuch kocha Boga i Polskę. wychowania harcerskiego jest personalizm chrześcijański,
2. Zuch jest dzielny. który bierze pod uwagę odrębność i jedyność osoby ludz-
3. Zuch mówi prawdę. kiej. W wymiarze pedagogicznym personalizm porządkuje
4. Zuch pamięta o swoich obowiązkach. relację pomiędzy samodoskonaleniem, służbą oraz celami
5. Wszystkim z zuchem jest dobrze. wychowania i wyjaśnia, iż człowiek jest istotą potencjalną,
6. Zuch stara się być coraz lepszy. a zatem dynamiczną. Oznacza to, że zawsze jest on w stanie
Rolę wartości chrześcijańskich w realizowanym postąpić o krok dalej na drodze realizacji swojego powoła-
w ZHR systemie wychowawczym, w sposób jednoznacz- nia. Człowiek zmierza ku pełni w sposób najdoskonalszy,
ny opisuje jego Statut określający, iż instruktorami gdy ofiarowuje siebie w służbie. Jednak by móc służyć
Związku mogą być wyłącznie chrześcijanie. Drogo- drugiemu, by móc nachylić swoją wolną wolę ku bliz
nie-
wskazem na drodze formowania chrześcijańskiego i ogól- mu, człowiek musi w pełni sobą rozporządzać, w pełni
noludzkiego jest Patron Harcerstwa bł. ks. podharcmistrz odpowiadać za siebie i swoje wybory. Temu celowi służy
Stefan Wincenty Frelichowski. Wiele wskazań i zadań dla samodoskonalenie we wszystkich wymiarach: duchowym,
naszej pracy odnajdujemy w nauczaniu Ojca Świętego emocjonalnym, intelektualnym, fizycznym i społecznym.
Jana Pawła II, szczególnie w Jego słowach kierowanych Zatem człowiek nie inwestuje w siebie oprócz służby bliz
-
do młodych i do Harcerstwa. niemu, lecz po to, by móc służyć jak najbardziej umiejętnie,
Podstawy ideowe harcerskiego systemu wychowaw- odpowiedzialnie, niezawodnie, uczciwie, bezinteresownie.
czego opierają się na wyrażonej przez każdego członka Cele ideowo-wychowawcze ZHR  stowarzyszenia po-
Związku woli służby Bogu, Polsce i bliz
nim. Tak rozumia- siadającego status organizacji pożytku publicznego  zapi-
na służba Bogu to identyfikowanie się z zasadami wyzna- sane są w Statucie ZHR, zaś zasady i metody ich realizacji
wanej wiary i wypełnianie wynikających z niej obowiąz- określone są w regulaminach wewnętrznych określających
ków, służba Polsce oznaczająca powinności patriotyczne ustrój i strukturę organizacji.
4
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
II. Cele wychowania ZHR
Harcerstwo ma na celu wychowanie metodą harcerską 9. Kształtowanie szacunku dla pracy ludzkiej jako
 w myśl Przyrzeczenia i Prawa Harcerskiego  dzielnych, wartości społecznej, fachowości i rzetelności wyko-
prawych i zdolnych do poświęceń ludzi. W wychowaniu nywania każdej pracy.
harcerskim chodzi przede wszystkim o stwarzanie warun- 10. Naukę praworządności opartej na umiłowaniu praw-
ków do harmonijnego i pełnego rozwoju człowieka dy we wszelkiej aktywności zarówno prywatnej jak
we wszystkich obszarach jego osobowości: ducho- i publicznej, przeciwstawianie się partykularnemu
wym, emocjonalnym, intelektualnym i fizycznym oraz po- i wypaczonemu tworzeniu i interpretowaniu prawa,
moc w odnalezieniu miejsca w społeczeństwie prowadzą- dążenie do ugruntowania autorytetu działań o cha-
cego ku spełnieniu człowieka jako osoby ludzkiej. Cechą rakterze prawnym i legalnym oraz wdrażanie za-
wychowania harcerskiego jest szczególne uwrażliwienie sad demokracji jako systemu regulującego stosunki
młodego pokolenia na przyjmowanie postaw i realizację międzyludzkie dla dobra publicznego i indywidual-
działań najbardziej potrzebnych współczesnej Polsce. nego obywateli.
W szczególności chodzi o: 11. Wychowanie w duchu umiłowania ojczyzny i sza-
1. Dawanie świadectwa wiary i zasad chrześcijańskich cunku do jej historii, odczytywanie i naukę postaw
w życiu codziennym i harcerskiej służbie. patriotycznych we współczesnej rzeczywistości,
2. Przysposobienie do służby bliz
niemu w miłości rozumienie i współtworzenie dorobku narodowe-
i wierności poczynań; go, pielęgnowanie i pomnażanie dorobku kultury
3. Włączenie się w budowę cywilizacji życia i miłości, i tradycji narodowej, idące w parze z otwarciem
kształtowanie postaw szacunku dla życia od poczę- na rzeczywiste wartości płynące z Europy i świata
cia aż do naturalnej śmierci. oraz na problemy innych narodów.
4. Rozwijanie postawy aktywnej obrony prawdy i wal- 12. Służbę wobec wspólnot i społeczeństwa, rozumianą
ki ze złem i przeciwstawiania się relatywizmowi, jako służba Bogu i służba Polsce, tworząca wśród
zakłamaniu, korupcji, przemocy. kultury współczesnego egoizmu obszar troski o peł-
5. Rozwijanie pogody ducha, entuzjazmu i optymizmu, ne wychowanie dzieci i młodzieży.
siły woli i wytrwałości oraz umiejętności wyzna- 13. Wypełnianie społecznej roli ZHR (drużyn, hufców,
czania sobie realnych celów. chorągwi i całego Związku) jako środowiska wy-
6. Wychowanie do dialogu z drugim człowiekiem, chowania i służby.
począwszy od wzajemnej akceptacji i zrozumienia 14. Publiczne zaistnienie przedstawicieli harcerstwa
opartych na szacunku dla godności osoby, poprzez w środowiskach społecznych, także jako wycho-
budowanie więzi międzyludzkich i animację wspól- wawców oddziaływujących z pozycji etyki chrześ-
nych działań aż po tworzenie wspólnot. cijańskiej.
7. Wychowanie do świadomego szukania swojego 15. Kształtowanie elit społecznych o wysokich nor-
powołania, w tym w szczególny sposób do ugrun- mach społecznych (ludzi mądrych, o dużym poten-
towania podstawowego powołania do współtwo- cjale intelektualnym, żyjących odważnie w zgodzie
rzenia własnej rodziny i współodpowiedzialności z wartościami), kształtowanie uczuć, osobowości
za nią oraz do wypełniania przypadających w tej i charakteru.
rodzinie funkcji.
16. Prowadzenie działań profilaktycznych polegających
8. Kształtowanie zmysłu obywatelskiego i cnót spo- na promocji zdrowego stylu życia i dbałości o roz-
łecznych: odpowiedzialności za swoje czyny wój fizyczny oraz zapobieganie zagrożeniom po-
i za wspólnotę, aktywności społecznej, pracowito- przez rozwijanie umiejętności radzenia sobie z wy-
ści, rzetelności, odwagi i poświęcenia. mogami życia.
5
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
III. Metoda harcerska
Metoda harcerska jest prostym, spójnym i kon- stwo jest miejscem, w którym jednostkom stwarza się
kretnym sposobem praktycznej realizacji harcerskiego warunki do rozwijania w sobie wartości osobistych
wychowania. Określa ona sposób zmierzania do celów i społecznych, wartości, których zalążki tkwią w każ-
harcerskiej pracy, wyznacza zasady działania instruk- dej dziewczynie czy chłopaku. Metoda harcerska na-
torów i całej organizacji, decyduje o sposobie realizacji kazuje w każdym z nich szanować wolnego człowieka,
programu. Metoda harcerska opiera się o konsekwen- brać po uwagę to, kim jest, co czuje, o czym marzy.
tnie wynikające z siebie i wzajemnie powiązane elemen- Harcerstwo sprzyjać ma wyrażaniu się osobowości.
ty. Poszczególne jej zasady i podstawowe środki użyte Dlatego w pracy harcerskiej tak bardzo uwzględnia się
razem stanowią jedność, której nie można dzielić zainteresowania oraz cechy charakteru młodych ludzi
na mniejsze części. Nie można także z którejkolwiek i wzbogaca je w nowe, pozytywne elementy. Czyni
z nich zrezygnować bez ryzyka zaprzeczenia celowo- się to w sposób elastyczny, zależny od reakcji młode-
ści harcerskiej pracy. Metoda harcerska sięga począt- go człowieka, którego oddziaływanie to dotyczy, tak
ków skautingu i harcerstwa polskiego, a doświadczenia by skutecznie wydobywać z niego to wszystko, co drze-
w jej stosowaniu wskazują, iż stanowi ona system sku- mie w jego duszy i jest dobre.
teczny i uniwersalny. 3. Aby postulaty zawarte w pierwszych dwóch
kardynalnych zasadach metody harcerskiej mogły
Kardynalne zasady metody harcerskiej: być skutecznie wypełniane, konieczne jest spełnienie
1. y
ródła metody harcerskiej miały miejsce w ob- warunku określonego zasadą trzecią: zasadą dobro-
serwacji naturalnych skłonności i możliwości wycho- wolności i świadomego stosunku do harcerstwa. Sta-
wanków. Z tych z
ródeł wypływa pierwsza kardynal- nowi ona, iż przynależność do organizacji harcerskiej
na zasada metody harcerskiej: zasada naturalności. nie może być w żaden sposób narzucana z zewnątrz.
Poszanowanie tej zasady powoduje, iż zamiast walczyć Najważniejsza jest gotowość i szczerość woli przyszłej
z nieokiełznanym temperamentem młodych ludzi, za- harcerki czy harcerza. Wraz z dobrowolną przynależ-
miast tępić ich naturalny, nie zawsze akceptowany przez nością, za równie ważny uznaje się świadomy stosunek
dorosłych styl życia, system wychowania harcerskiego do harcerstwa jego uczestników: zuchenek, zuchów,
stara się go wykorzystać i zaprząc do pracy dla ich włas- harcerek, harcerzy, instruktorek i instruktorów. Poziom
nego dobra, a pośrednio także dla dobra ogółu. Tworzo- tej świadomości jest zróżnicowany, zależnie od wieku,
ne w pracy harcerskiej sytuacje wychowawcze wyko- rozwoju i możliwości. Jednak bez względu na te czyn-
rzystują cechy charakterystyczne dla wieku harcerek niki, w każdej chwili swego harcerskiego życia młody
i harcerzy: entuzjazm, pragnienie przygód i przeżyć. człowiek powinien wiedzieć, dlaczego należy postępo-
2. Zgodnie z pierwszą zasadą metody, harcerski wać tak, a nie inaczej. Z tych powodów tak wielką rolę
system wychowawczy odwołuje się nie do abstrakcji, w wychowaniu harcerskim i w stosowaniu metody har-
ale do konkretnych cech i skłonności harcerek i har- cerskiej odgrywa Prawo Harcerskie (u zuchów  Prawo
cerzy. Rozwinięciem tej logiki jest druga kardynalna Zucha). Poprzez Prawo Harcerskie, harcerka i harcerz,
zasada metody harcerskiej  zasada oddziaływania podejmują osobiste zobowiązanie postępowania w okre-
od wewnątrz lub inaczej zasada indywidualizacji. ślony sposób, a także przyjmują wobec grupy koleżanek
W myśl tej zasady nie tylko ogólnie znane, natural- czy kolegów odpowiedzialność za dotrzymanie danego
ne skłonności młodych ludzi, ale również, czy raczej słowa. Stałe utożsamianie się z harcerskimi wartościa-
przede wszystkim indywidualne możliwości, potrzeby mi i wspieranie harcerek i harcerzy w dążeniu do tych
i oczekiwania każdego z nich, są podstawą prowadzo- ideałów, czyni z Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego
nej pracy wychowawczej. Zgodnie z tą zasadą harcer- skuteczny instrument w rozwoju młodych ludzi.
6
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
4. Naturalność metody harcerskiej wymaga specyficz- wem wzajemności oddziaływań są wpływy wzajemne
nych sposobów oddziaływania  ich ogólną cechę oddaje członków grup rówieśniczych  zastępów. Tworzone
doskonale kolejna kardynalna zasada metody harcerskiej: w nich relacje, swoisty duch zastępu  oddziaływają
zasada oddziaływania pośredniego, czyli wychowa- motywująco, wspierają budowanie wspólnego systemu
nie przez czyn, a nie umoralniające pogadanki; uczenie wartości i uwrażliwiają na potrzeby innych.
się przez działanie, a nie mówienie o nim; doświadczanie
przez przeżycie, a nie wykład. Zasada ta sprzeciwia się Podstawowe środki harcerskiej metody:
podawaniu gotowej wiedzy czy poglądów, zachęca nato- Podstawowymi środkami służącymi realizacji meto-
miast harcerskich wodzów do stwarzania praktycznych dy harcerskiej są:
warunków i sytuacji stawiających harcerki i harcerzy a) Wypływający z zasady naturalności i wzajemności
przed potrzebą czynu, umożliwiających ich nieskrępo- oddziaływań system zastępowy, czyli oddziały-
wany rozwój, samodzielne kształtowanie się i zbliżanie wanie poprzez udział w małych, naturalnych gru-
do celu-ideału opisanego w Harcerskim Prawie. Najważ- pach. Ten środek metody harcerskiej, odróżniając
niejszy w skutecznym stosowaniu zasady oddziaływania w sposób oczywisty harcerstwo od wielu innych
pośredniego jest przykład osobisty i postawa etyczna in- organizacji wychowawczych, odwołuje się do ist-
struktora. Stanowią one najpełniejszy i najskuteczniejszy nienia wśród młodych ludzi małych grup dobra-
sposób realizacji zasady pośredniego oddziaływania. Po- nych na zasadzie przyjaz
ni, więzów koleżeńskich,
nieważ z
ródłem kształtowania postaw są rozliczne, kon- wspólnych zainteresowań  z naturalnym wodzem
kretne sytuacje wychowawcze, jakie stwarza harcerski na czele. Zastęp harcerski odpowiadający rzeczywi-
program, szczególnie ważna w toku stosowania tej za- stej formie  bandy podwórkowej , której podsunięto
sady staje się dla instruktorów umiejętność odróżniania harcerski tryb życia, owiany jest dodatkowo atmo-
celów od środków  umiejętność, która chroni ich przed sferą Harcerskiego Prawa Przyrzeczenia. Jest on
schodzeniem na manowce pracy wychowawczej. Zasa- małą harcerską społecznością, w której indywidual-
da pośredniości nie wyklucza stosowania w niewielkim ności poszczególnych jej członków mają możliwość
zakresie form bezpośredniego oddziaływania na wy- stykać się ze sobą, kształtować, zawiązywać więzi
chowanka. Musi to jednak odbywać się z zachowaniem przyjacielskie i społeczne. To, co dzieje się w zastępie
ściśle określonych form metodycznych i obrzędowych. harcerskim: trwały charakter związków łączących
Przykładem może tu być obrzędowa gawęda dla harce- członków zastępu, ich identyfikacja z wspólnymi
rzy, dyskusja w drużynie wędrowniczej przy obozowym celami, wzajemne dogłębne poznanie, zrozumienie
ognisku, czy indywidualna rozmowa drużynowego lub w grupie wraz z poczuciem wolności i spontanicz-
kapelana z wychowankiem który naruszył obowiązujące ności  stanowi idealną atmosferę do przekształca-
w harcerstwie normy etyczne. nia się harcerki i harcerza w dorosłego człowieka.
5. Oczywistą konsekwencją zasady poprzedniej Daje to możliwość twórczych poszukiwań, prowa-
jest zasada oddziaływania pozytywnego. Wychowu- dzi do samorządności, uczy akceptacji wspólnych
jąc przez przykład, należy opierać się na wskazaniach, idei i odpowiedzialności. Dopiero praca w zastę-
a nie zakazach, kreować przykłady postaw zgodnych pie prawdziwie pobudza samodzielność i twórcze
z harcerskimi ideałami, a nie szukać i piętnować tych, siły dziewcząt i chłopców. W systemie zastępowym
którzy z Prawem Harcerskim niewiele mają wspólnego. szczególną rolę odgrywają mali wodzowie  za-
Zasada niniejsza pokazuje, że w wychowaniu harcer- stępowi. Dzięki metodzie harcerskiej stają się oni,
skim chodzi o tworzenie warunków do rozwoju dobra, wprawdzie nieświadomymi, ale zaangażowanymi
a nie koncentrowanie się na zwalczaniu zła. W harcer- i skutecznymi wychowawcami. Charakter oddzia-
stwie nie ma miejsca na złość, nienawiść, niszczenie. ływań naturalnej grupy i rola jej wodza zmienia się
Jest natomiast poszukiwanie wszystkiego, co w konkret- zależnie od wieku jej członków, co znajduje swoje
nej osobie najlepsze i stymulowanie rozwoju tego dobra. odzwierciedlenie w metodyce pracy na poszczegól-
6. Kolejną, ostatnią już zasadą nadającą harcerstwu nych poziomach wiekowych.
unikatowy charakter jest zasada wzajemności od- b) wzorzec osobowy instruktora, w sferze idei opi-
działywań. Według niej w harcerstwie granica po- sany w Prawie Harcerskim, a w praktyce uosabiają-
między wychowankiem a wychowawcą nie jest ostra. cy się w postawie wodza  drużynowego, hufcowej
Instruktor oddziałuje na harcerzy jako starszy brat, przy- i hufcowego, komendantki i komendanta chorągwi,
jaciel, przewodnik. Ale i harcerska gromada oddziałuje Naczelniczki i Naczelnika. Sięgając do zasad natural-
na instruktora. Świadomi instruktorzy traktują to jako ności i pośredniości wychowania, przykład osobisty
nieocenioną pomoc w samowychowaniu. Oddziały- instruktora stanowi najwłaściwszy sposób wskazy-
wanie drużyny w praktyce ma szczególne znaczenie wania postaw propagowanych przez harcerski sy-
w kształtowaniu osobowości instruktora. Stanowiący stem wychowawczy. Działanie tego środka, wzmac-
warunek dobrej pracy instruktorskiej udział w kursach nianego ustawiczną pracą nad sobą, umożliwia
i seminariach nie jest w stanie go zastąpić. Stosowanie właściwe ukierunkowanie pracy wychowawczej.
tej zasady opiera się o propagowane w harcerstwie bra- Cała trudność i zarazem prostota harcerskiego sy-
terstwo wszystkich harcerek i harcerzy. Innym przeja- stemu wychowania wypływa z faktu, iż wychowanie
7
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
przez przykład osobisty udaje się naprawdę jedynie zywaniem postaw i wartości przede wszystkim przez przy-
wtedy, gdy postawa etyczna instruktora wypływa kład osobisty instruktora, wymaga osobnej pracy kobiet-
z jego głębokich dążeń i przekonań. Jednocześnie wychowawców z dziewczętami i mężczyzn  z chłopcami.
na poziomie hufców, chorągwi i całej Organizacji Przyczyną takiego podziału jest też występowanie odręb-
wiele uwagi poświęca się pracy z instruktorami słu- nych potrzeb, warunków i możliwości psychofizycznych
żącej poszerzaniu wiedzy, rozwijaniu zainteresowań obu płci, co wymaga stosowania odmiennych form i pro-
i pasji, a także wspieraniu w rozwoju intelektualnym gramów pracy tak, aby jak najlepiej przygotować młodych
i duchowym. ludzi do przyszłych powołań życiowych.
c) stopniowanie trudności jest środkiem głęboko
osadzonym w zasadzie indywidualizacji oddziały- Poziomy wiekowe:
wań. Stosowanie tego środka nakazuje, by programy W ZHR praca wychowawcza prowadzona jest w od-
i zajęcia harcerskie, zależnie od wieku i umiejętności, dzielnych poziomach wiekowych, co wynika z głębokich
służyły stałemu doskonaleniu się. Zdarzenia i zajęcia, różnic psychofizycznych dzieci i młodzieży w poszcze-
jakie pojawiają się w pracy wychowawczej nie mogą gólnych okresach życia. Podział ten umożliwia stosowa-
się więc powtarzać w sposób automatyczny  każda nie odmiennej metodyki i form pracy dostosowanych
następna sytuacja powinna przynosić nowe bodz
ce, do różnic wiekowych.
umożliwiać postęp i rozwój. Młodzi ludzie w natural- 1. Zuchy to dzieci w wieku od 7 do 10 lat, pracujące
ny sposób chcą powiększać swoje zdolności, ale rów- w gromadzie (żeńskiej lub męskiej), a w trakcie zbiórek
nocześnie potrzebują do tego regularnych bodz
ców w małych grupach  szóstkach. Zuchy poprzez zabawę,
w postaci sukcesów. Wyznaczane cele muszą stano- która stanowi podstawę metodyki zuchowej, zdobywają
wić wyzwanie, ale i być zarazem celami osiągalny- gwiazdki i sprawności, a wiedzę i umiejętności rozwija-
mi. Cel ambitny, jasno określony i zarazem dający ją w kolejnych cyklach zabawowych, w których do kon-
się osiągnąć jest najlepszą motywacją. W oparciu kretnej fabuły dobiera się różnorodne formy pracy.
o ten środek tworzy się w harcerstwie m.in. systemy 2. Harcerki i harcerze to młodzież w wieku od 11
stopni i sprawności. do 14 lat, pracująca w drużynie (żeńskiej lub męskiej)
d) wychowanie w oparciu o przyrodę jako ele- podzielonej na zastępy (6-10 osób), na czele których sto-
ment programu harcerskiego, wypływa bezpośrednio ją naturalni wodzowie  zastępowe i zastępowi. Poprzez
z podstawowych zasad metody  szczególnie zasady stawianie harcerek i harcerzy w sytuacjach wymagają-
naturalności i pośredniości oddziaływań. Obserwacja cych samodzielnego rozwiązywania problemów i prze-
środowiska naturalnego, wytwarzanie emocjonalnego zwyciężania przeciwności losu, rozwija się w nich wolę
stosunku do jego różnorodnych przejawów, ułatwia pracy nad sobą, zdobywania wiedzy i umiejętności
wprowadzenie w pracy wychowawczej właściwe- na coraz wyższym poziomie. W drużynie narzędziem
go budowania relacji młodego człowieka ze światem pracy nad sobą są stopnie i sprawności harcerskie.
i rozłożenia akcentów w tworzeniu systemu wartości. 3. Wędrowniczki i wędrownicy to młodzież w wieku
od 15 do 18 lat. Pracuje ona drużynami żeńskimi i męskimi.
Warunki dodatkowe: Realizacja pracy wychowawczej w oparciu o system zastę-
Skuteczność harcerskiej metody wychowawczej wy- powy przyjmuje odmienne formy niż w drużynie harce-
maga spełnienia kilku dodatkowych, istotnych warunków. rzy. Dopuszczalny jest zarówno stały jak i doraz
ny, zmien-
Jednym z nich jest partnerstwo instruktorów i rodzi- ny podział na patrole  dostosowany do realizacji zadań
ców harcerek i harcerzy we wspólnym dziele wychowa- wychowawczych i programowych, a także podział na sek-
nia. Pierwszoplanową rolę w tym procesie mają rodzice, cje  powstałe w jednym konkretnym celu lub skupiające
gdyż to rodzina jest naturalnym środowiskiem, w którym uczestników o podobnych zainteresowaniach. Istotą wę-
kształtuje się charakter i system wartości młodego czło- drownictwa jest samodoskonalenie i poszukiwanie swojego
wieka. W tak rozumianym partnerstwie harcerstwo speł- miejsca w dorosłym życiu, a także realizowana indywidual-
nia rolę służebną wobec wychowania w rodzinie. nie i w grupie służba. Działania, które podejmują wędrow-
Dalszym warunkiem jest osobiste zaangażowanie niczki i wędrownicy często są dla nich wyczynem i przygodą
instruktorów wszystkich szczebli wynikające z ideowo- życia.
ści i poczucia służby, a nie zaspokajania prywatnych 4. Harcerki starsze i harcerze starsi skupiają się
potrzeb i ambicji. Stąd w ZHR wszystkie funkcje wy- w tak zwanych kręgach harcerstwa starszego. W pracy
chowawcze od drużynowej/drużynowego aż do Prze- kręgów może występować koedukacja. Młode kobiety
wodniczącego Związku pełnione są społecznie, bez i młodzi mężczyz
ni (minimum wieku 18 lat) wchodzą
jakiejkolwiek formy wynagrodzenia finansowego. wspólnie w dorosłe życie, pomagając sobie, dzieląc się
Ważnym elementem metody stosowanej w ZHR doświadczeniami i wiedzą podczas wspólnych dysku-
jest równoległe działanie dwóch pionów wychowaw- sji, warsztatów, a także poprzez działania na rzecz spo-
czych męskiego i żeńskiego, które powinny ze sobą łeczności lokalnej. Kręgi zrzeszają też ludzi dojrzałych
współpracować. Przyczyną takiego prowadzenia pracy pragnących kontynuować życie zgodnie z ideałami har-
harcerskiej jest m.in. oparcie się o chrześcijański model ról cerskimi, pozostać w gronie przyjaciół z lat młodości
społecznych kobiety i mężczyzny, co w związku z przeka- i utrzymywać więz
z organizacją harcerską.
8
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
IV. Program pracy harcerskiej
Programy harcerskie stwarzają warunki do oddzia- dzialność, przezorność, autentyzm i odwaga
ływań wychowawczych w kierunkach: podejmowanych działań, zdolność realizacji za-
 pełnego i integralnego wychowania osoby, mierzonych celów),
 wychowania harcerki i harcerza do życia  poznanie własnej sfery seksualności  kobieco-
w społeczeństwie, w tym do służby Bogu, Pol- ści lub męskości, ojcostwa i macierzyństwa, od-
sce i bliz
nim. krywanie znaczenia wierności, panowanie nad
popędami.
Programy te uwzględniają w pierwszej kolejności 3. Rozwój intelektualny
etap rozwoju i indywidualne potrzeby wychowanka.  kształtowanie zdolności spostrzegania i kojarze-
nia (sprawność zmysłów, umiejętność obserwa-
Wychowanie osoby cji, dobra pamięć, szybka reakcja, umiejętność
Kształtowanie osobowości jest działaniem w kie- koncentracji, zdolność kojarzenia),
runku integralnego rozwoju całego człowieka. Obejmu-  rozwijanie aktywności intelektualnej (poszuki-
je ono swym zasięgiem: wanie prawdy, przezwyciężenie lenistwa myślo-
1. Rozwój duchowy wego), poznanie swoich uzdolnień, rozszerzanie
 kształtowanie postawy chrześcijańskiej, po- zainteresowań, umiejętność przyswajania wie-
znawanie zasad wiary, poszukiwanie Stwórcy dzy oraz analizy i syntezy, kreatywność, budowa
przez dzieła stworzenia, umiejętność modlenia struktur myślowych, umiejętność wypowiadania
się i kontemplacji, dzielenia się wiarą, się, pogłębianie wiedzy i umiejętności m.in. po-
 budowanie wartości etycznych w oparciu o De- przez wykorzystywanie wiedzy teoretycznej),
kalog i Prawo Harcerskie,  pobudzanie aktywności kulturalnej (poznawa-
 poznawanie i kształtowanie własnego powoła- nie dorobku kultury, umiejętność kształtowania
nia: życia w rodzinie, życia konsekrowanego, i odbierania przekazu myśli poprzez sztukę lub
życia w samotnej służbie bliz
niemu, literaturę).
 kształtowanie braterstwa i poczucia honoru 4. Rozwój społeczny
 miłość bliz
niego, odkrywanie godności dru-  kształtowanie postawy aktywności społeczno-
giego człowieka, solidarność i służebność, ot- politycznej (umiejętność obserwacji zjawisk
wartość, ufność, nawiązywanie prawidłowych i zdarzeń, włączanie się w życie publiczne),
więzi z drugim człowiekiem.  rozwijanie umiejętności organizacyjnych, umie-
2. Rozwój uczuciowo-emocjonalny jętność animacji działań w środowisku.
 poznanie własnej sfery uczuciowej, umiejętność 5. Rozwój fizyczny
kierowania uczuciami, pielęgnowanie wraż-  zdrowie, hart, sprawność fizyczna.
liwości (np. na piękno, cierpienie), uwalnianie
ocen i sądów spod wpływu uczuć, Wychowanie do służby
 kształtowanie poczucia własnej wartości, pozna- Realizacja integralnego wychowania człowieka
nie prawdy o sobie, akceptacja siebie, umiejęt- nie może dokonać się bez relacji wobec drugiej osoby
ność oceny swoich zachowań, poznanie granic to jest: Boga Osobowego; Narodu, wspólnot i społeczno-
ludzkiej wolności  świadome posłuszeństwo, ści lokalnych; własnej rodziny i każdego bliz
niego.
gotowość do poświęceń, 1. Służba Bogu
 kształtowanie woli i charakteru (pracowitość,  stosowanie w życiu codziennym zasad Dekalo-
rzetelność, wytrwałość, silna wola, odpowie- gu,
9
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
 codzienna modlitwa i rozważania oraz udział pracy wychowawczej. Są to propozycje programowe
w praktykach religijnych, wynikające z potrzeb środowisk lub z projektów reali-
 życzliwe dzielenie się wiarą z bliz
nimi, zowanych na poziomie całej organizacji. Jednostki nad-
 aktywna obecność we wspólnocie ludzi wierzą- rzędne powinny zachęcać drużyny do udziału w tych
cych. przedsięwzięciach, pozostawiając jednak drużynowemu
2. Służba Polsce prawo do autonomicznej decyzji co do udziału drużyny
 kształtowanie postawy patriotycznej zakorze- w poszczególnych imprezach czy akcjach.
nionej w historii Polski i nakierowanej na przy-
szłość, Ze względu na konieczność wszechstronnego przy-
 kształtowanie postawy społecznej i obywatel- gotowania młodych ludzi do różnorodnych wyzwań
skiej, i sytuacji, które niesie rzeczywistość, program harcer-
 rozwijanie postawy przedsiębiorczości i aktyw- ski przygotowany jest tak, aby zaspokajać potrzeby
ności zawodowej, z różnych obszarów zainteresowań, wiedzy i umiejęt-
 promowanie dobrej nauki i dobrej pracy ności. Kierując się wymogiem atrakcyjności, harcer-
na rzecz dobra wspólnego. stwo funkcjonuje na bardzo różnorodnych obszarach
3. Służba bliz
nim działania: harcerzy spotkać można zarówno na szla-
 troska o własną rodzinę, ku turystycznym, jak i na scenie teatru amatorskiego,
 troska o bliz
niego, służba społeczna na rzecz w szybowcu wykonującym podniebne akrobacje, jak
osób potrzebujących, i w studio telewizyjnym podczas dyskusji o sprawach
 aktywność w sytuacjach kryzysowych, publicznych. Wszystko, co może zainteresować młodych
 dostrzeganie potrzeb w zakresie pól służby ludzi, a pozostaje zgodne z duchem Prawa Harcerskie-
harcerskiej. go  może być częścią harcerskiego programu, którego
Istotą harcerskiego programu działania są przycią- istotnym elementem pozostają przygoda i tajemniczość
gające młodych ludzi przedsięwzięcia i sytuacje, któ- wyrażająca się między innymi w tradycyjnych obrzę-
rych charakter umożliwia osiąganie celów wychowaw- dach i zwyczajach każdej z drużyn.
czych w myśl harcerskich ideałów i przy zastosowaniu Jednym ze stałych elementów, na którym w sposób
metody harcerskiej. W programie harcerskim można naturalny buduje się większość harcerskich programów
wyróżnić elementy stałe oraz propozycje programowe jest także bliskość przyrody, która ułatwia odwoły-
pojawiające się w odpowiedzi na aktualne potrzeby. wanie się do fundamentalnych wartości oraz prawa na-
Wiele elementów programu harcerskiego wywodzi się turalnego i przywraca właściwe proporcje w relacjach
wprost z założeń poczynionych przez twórcę skautingu ja-świat. Puszczaństwo, stanowiące fundament harcer-
lorda Roberta Baden-Powella, niemała część stanowi skiego działania jest nie tylko przygodą, kształtowaniem
dorobek harcerstwa polskiego gromadzony przez dzie- charakterów, sztuką przetrwania oraz okazją do wdra-
sięciolecia. Program harcerski podlega ciągłemu wzbo- żania postaw pozostających w zgodzie z zasadami eko-
gacaniu i rozwijaniu, gdyż każde pokolenie instruk- logii. Potrzeba bliskości przyrody sięga głębiej  pomaga
torów jest z
ródłem nowych oryginalnych pomysłów człowiekowi otoczonemu wytworami cywilizacji odkry-
programowych. wać zatracone poczucie więzi ze światem, pozwala le-
piej zrozumieć miejsce człowieka w świecie, a poprzez
Podstawową zasadą tworzenia programu har- obserwację piękna i harmonii natury, bezpośrednio do-
cerskiego jest to, że powstaje on bezpośrednio świadczyć wielkości Stwórcy oraz Jego bliskości  pod
w gromadach i drużynach. Program w gromadzie kopułą rozgwieżdżonego nieba, wśród fal na pełnym
zuchowej opracowuje drużynowy wraz z kadrą druży- morzu, przy ogniu płonącym na polanie.
ny. Program w drużynach harcerek / harcerzy opra- Wyrażająca się w programach pracy potrzeba
cowują drużynowi, zwykle przy udziale zastępowych obcowania z naturą, przybiera takie formy pracy jak
działających w Zastępie Zastępowych. wycieczki, rajdy, biwaki i obozy, których charakter
dostosowany jest do wieku i możliwości harcerek i har-
Program w drużynach wędrowniczek / wędrow- cerzy. Turystyka i obozownictwo obok obserwacji
ników oraz Kręgach harcerstwa starszego opracowuje przyrody dają również możliwość poznawania nowych
drużynowa /drużynowy osoba przewodnicząca kręgowi miejsc obserwacji środowisk lokalnych i ich sposobu
przy udziale członków drużyny / kręgu. Prawo drużyno- życia, otwierania się na inne kultury, a także realizacji
wego do decydowania o programie drużyny, jest bardzo wychowania patriotycznego. Równocześnie turystyka
ważnym atutem harcerskiej pracy. Dzięki temu działa- i obozowanie służą wyzwalaniu osobistej aktywności,
nia w poszczególnych drużynach są różnorodne, a zara- pozwalają na opanowanie wielu praktycznych umiejęt-
zem dostosowane do możliwości i potrzeb konkretnych ności  technik harcerskich i sprzyjają tworzeniu całego
harcerek i harcerzy oraz lokalnego środowiska. wachlarza sytuacji wychowawczych służących kształ-
towaniu postaw i charakterów.
Hufce, chorągwie i organizacje tworzą progra- W programie harcerskim obowiązuje zasada cią-
my wspierające podległe im jednostki w prowadzeniu głości pracy, która oznacza nieustanne wychowanie,
10
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
gotowość do pełnienia służby. Praktyczny wymiar tej wy tryb życia, troskę o sprawność ciała i umysłu, którą
zasady związany jest z kontynuacją działań wychowaw- potwierdza również ostatni punkt Prawa Harcerskiego.
czych zarówno podczas roku szkolnego jak i w czasie Poza fizycznymi aspektami rozwoju człowieka niezwy-
wakacji. Praca śródroczna zwieńczona obozem nadaje kle istotne w tworzeniu programów pracy jest odpowia-
odpowiedni rytm pracy drużyny. Cykl pracy drużyny, danie na intelektualne i kulturalne potrzeby młodego
zwany rokiem harcerskim, obejmuje rekrutacje do dru- człowieka, a także generowanie tych potrzeb w coraz
żyny, cykl zbiórek i akcji śródrocznych, zimowisko szerszym zakresie. Począwszy od nauki piosenek har-
harcerskie lub zimowe zajęcia nieobozowe, oraz obóz cerskich, przez inscenizacje, harcerski teatr, prowadze-
harcerski. nie harcerskich kronik, wyszywanie sprawności i pro-
Istotną cechą harcerskiego programu jest oparcie porców, zdobnictwo następuje pobudzenie wrażliwości
go na samodzielności drużyn, a także samodzielno- w sferze artystycznej. Gawędy, dyskusje, odpowiedni
ści harcerek i harcerzy. Zaradność i odpowiedzialność dobór indywidualnych lektur stymulują naturalną cie-
za siebie, za powierzone sobie osoby, a także środki kawość dziecka, prowokują do stawiania pytań i poszu-
materialne, przygotowują młodych ludzi do kierowania kiwania na nie odpowiedzi.
własnym życiem i poruszania się w rzeczywistości ryn- Ważnym elementem harcerskiego programu jest ob-
kowej. rzędowość i tradycja harcerska. Stanowi element
Samodzielność harcerek i harcerzy, dzięki harcer- identyfikujący dla członków oraz określa ogólne for-
skiemu braterstwu doskonale przekłada się na bu- my i relacje wychowawcze, tworząc wewnętrzny język
dowanie wspólnoty. Współpraca i wzajemna pomoc, komunikacji i organizacji danej jednostki harcerskiej.
działanie dla wspólnego dobra to kolejne cechy har- Obrzędowość reguluje wszystkie elementy działania
cerskiego programu. Pojęcie dobra wspólnego rozciąga  poprzez elementy porządku dnia pracy harcerskiej:
się również na otaczający świat. Nakaz służby płynący od pobudki z modlitwą przez apel harcerski, musztrę,
z Harcerskiego Prawa i Przyrzeczenia wyraża się nie tyl- ognisko, bratnie słowo i w zwykłe pozdrowienie, peł-
ko w podejmowaniu działań o oczywistym charakterze nione służby. Elementy o charakterze paramilitarnym
pomocy innym jak np. służba ratownicza i porządkowa tak jak na przykład mundur i musztra wywodzą się
na uroczystościach państwowych i kościelnych. Nakaz ze z
ródeł skautingu, który powstawał początkowo jako
ten oznacza także takie ukierunkowanie wszystkich służba pomocnicza młodych chłopców przy wojsku lub
działań, aby były one pożyteczne, prowadziły ku dobru z drużyn sokolich, odbywających ćwiczenia paramilitar-
w wymiarze doczesnym i ostatecznym. ne w okresie działań niepodległościowych przed rokiem
Program pracy harcerskiej stanowić ma odpowiedz
1918. Wszystkie te elementy wchodzą w skład tradycji
na zmieniające się potrzeby dziecka, a potem młodego i obrzędowości harcerskiej będącej swoistym językiem
człowieka. Dlatego w programach dużo miejsca zarezer- organizacji i kształtu zewnętrznego wychowania.
wowano na przedsięwzięcia umożliwiające racjonaliza- Programy harcerskie nie są skostniałe. Oprócz
cję instynktu walki i współzawodnictwa, a także dające oczywistego korzystania z tradycyjnych, sprawdzo-
możliwość samosprawdzenia się i motywujące do roz- nych wzorców i form pracy, harcerstwo chętnie sięga
woju. Taką funkcję spełniają gry, zawody i harce, po współczesne treści i nowe rozwiązania. Aktual-
które rozwijają również charakter i wolę, zdrowie i siłę, ność programu harcerskiego oznacza szybkie reago-
wiedzę i umiejętności. W harcerstwie każde zadanie wania na rozmaite wyzwania współczesności, gotowość
może mieć charakter gry, zmagania się i ćwiczenia. Sta- do podjęcia służby w sytuacjach kryzysowych, aktyw-
łym elementem tych form aktywności jest ruch i wysiłek ny udział we współczesnych problemach społecznych,
fizyczny oparty o reguły sportowej gry. Sport i edukacja życiu środowiska lokalnego i orientację w problemach
zdrowotna kształtują wśród harcerek i harcerzy zdro- współczesnego świata.
11
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program wychowania w gromadzie zuchowej  kolor żółty  symbolizuje rozwój obywatelski i spo-
Podstawą wychowania w gromadzie zuchów jest Sy- łeczny zucha, który poznaje specyfikę i problemy
stem Tęczy, autorski program opracowany przez in- swojego miejsca zamieszkania, potem rodzinnego
struktorki i instruktorów ZHR w połowie lat dziewięć- miasta lub wsi, następnie regionu, i w końcu Pol-
dziesiątych. ski, szuka korzeni tożsamości i odkrywa swoje
Drogowskazem jest tutaj Prawo Zuchowe, a kierun- predyspozycje społeczne (do zdobywania wiedzy,
ki wychowania zuchowego można ująć w następujących rozwijania zainteresowań naukowych), w poznaniu
punktach: siebie i odkrywaniu istoty patriotyzmu nie zapo-
 harmonijny rozwój duchowy, fizyczny, intelek- mina o otwarciu na inne kultury i narodowości, w
tualny, związku z obecnością Polski w Europie i świecie.
 pomoc w uzyskaniu orientacji etycznej, w roz-  kolor zielony  symbolizuje rozwój zucha zwią-
różnianiu dobrych i złych czynów, zany z poznawaniem przyrody, odkrywaniem jej
 przybliżenie pojęcia  ojczyzna , wyzwalanie praw, zachęcaniem dziecka do opieki nad nią
pierwszych uczuć patriotycznych, oraz kształtowaniem nawyków ekologicznych.
 rozwój prawidłowych postaw wobec rodziców  kolor niebieski  symbolizuje rozwój dziecka
(pomoc w domu, obowiązki, opiekuńczość), w rodzinie, odnalezienie w niej swojego miejsca,
 kształtowanie postaw użyteczności i chętnej po- budowanie relacji z innymi domownikami, dba-
mocy w odpowiedzi na odkrywane przez zucha nie o swój organizm, kształtowanie umiejętno-
potrzeby innych ludzi, ści bycia pomocnym, samodzielnym, zaradnym
 umiejętne współżycie z rówieśnikami  koleżeń- w najbliższym otoczeniu, jak również radzenia
skość, sobie z różnymi  domowymi trudnościami .
 kształtowanie zaradności i samodzielności,  kolor fioletowy  symbolizuje rozwój dziecka
 wyzwalanie inicjatywy twórczej, w grupie rówieśniczej (przede wszystkim w gro-
 umożliwienie aktywnego działania, madzie, ale także klasie, kole zainteresowań, na
 wprowadzenie w tajniki przyrody, podwórku) podczas nauki, zabawy, odpoczyn-
 dbałość o rozwój fizyczny. ku, kształtowanie umiejętności społecznych,
w szczególności współpracy, poprzez różne for-
Program uwzględniający powyższe cele oparty my aktywności  np. sport, wyrażanie siebie
jest na płynnym przejściu pomiędzy poszczególnymi w szeroko pojętej twórczości.
etapami rozwoju zucha:
1. Wtajemniczanie w życie gromady  odnalezienie się Praca w gromadach dostosowana jest do pozio-
dziecka w grupie rówieśniczej innej niż klasa. mu wiekowego zuchów i opiera się przede wszystkim
2. Rozwój zainteresowań i umiejętności  podejmo- na zabawie, poprzez którą realizowane są cele wycho-
wanie konkretnych funkcji i zadań w gromadzie wawcze. Praca wychowawcza w ciągu roku szkolnego
i w domu. realizowana jest podczas regularnie odbywających się
3. Uwrażliwienie na drugiego człowieka  kształtowa- cotygodniowych zbiórek gromady. Przywilejem wieku
nie potrzeby czynienia dobra dla innych. dziecięcego jest życie w świecie fantazji i wyobraz
ni, która
Opisane etapy to trzy kolejno zdobywane gwiazd- pozwala na wcielanie się w różne postacie ze świata lu-
ki zuchowe. Ich wymagania zawierają cele przełożone dzi, bajek i zwierząt. Tematy podsuwane są w zależności
na język zrozumiałych dla dziecka konkretnych zadań. od spraw, którymi żyją dzieci i które podpowiada otacza-
Uzupełnieniem i poszerzeniem tych zadań są wymaga- jąca rzeczywistość. Aby baśniowy świat ożył, potrzebna
nia zdobywanych przez zuchy sprawności. Wszystkie te jest odpowiednia atmosfera oraz właściwie dobrane re-
elementy, zapewniające dziecku stopniowy i harmonij- kwizyty, gawęda i propozycja gry. Wyobraz
nia dziecka
ny rozwój, zawarte są systemie przejrzystym systemie podpowiada resztę  tworzy fabułę. Mądrze pokiero-
tęczy, w której każdy kolor oznacza inną sferę działal- wana fabuła tworzy temat na kilka kolejnych zbiórek,
ności: które połączone zostają w cykl zabawowy stanowiący
 kolor czerwony  symbolizuje rozwój duchowy podstawową jednostkę programu pracy rocznej. Zwień-
i emocjonalny zucha, w oparciu o zasady wyni- czeniem całorocznej pracy gromady jest uczestnictwo
kające z wartości chrześcijańskich (w szczegól- w kilkunastodniowej kolonii letniej.
ności: odróżnianie dobra od zła, życie w praw- Szczególnie ważna w drużynie zuchowej jest ciepła
dzie, odwaga w dążeniu do dobra  hart ducha, i serdeczna atmosfera, która sprawia, że zuchy chętnie
zrozumienie dla drugiego człowieka), kształto- przychodzą na zbiórkę. Odpowiedzialni za jej stworze-
wanie zachowań zgodnych z miłością i nadzie- nie są drużynowa/drużynowy zwani wodzami zucho-
ją. Kolor ten zwraca uwagę na autentyzm wiary wymi, darzeni przez swoich wychowanków ogromnym
i praktyk religijnych, które powinny wskazywać zaufaniem i autorytetem. Po okresie bycia zuchem, zuch
kierunek postępowania w relacjach z drugim przechodzi do drużyny harcerskiej, do czego zostaje
człowiekiem. wcześniej przygotowywany.
12
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program wychowania w drużynie harcerskiej różne formy  od spotkań w harcówce, poprzez zbiórki
Program i metoda drużyn harcerek i drużyn harce- w mieście, w terenie, aż po wycieczki i biwaki. Zbiórki
rzy dostosowana jest do przedziału wiekowego 11 14 lat. drużyny odbywają się zwykle raz lub dwa razy w mie-
Już od wielu lat harcerstwo zrzesza stosunkowo najwięk- siącu i podobnie jak zbiórki zastępów mogą przybierać
szy procent młodego pokolenia w tym właśnie przedzia- najrozmaitsze formy, ograniczone jedynie pomysłowoś-
le wiekowym. Dlatego troska o program dla harcerek cią drużynowych. Oprócz zbiórek drużyna pełni służbę,
i harcerzy stanowi szczególne wyzwanie dla Związku. oraz uczestniczy w imprezach organizowanych przez
Wiek harcerek i harcerzy to wiek pierwszego jednostki nadrzędne  hufiec, czy chorągiew. Ukorono-
okresu dorastania, fascynacji i przygód. Wiek koleżeń- waniem pracy śródrocznej są wyjazdy na zimowisko
stwa i nierzadko zawiązywania przyjaz
ni  na całe ży- i obóz.
cie . Wiek jeszcze pewnej beztroski, choć równocześnie Wszystkie formy pracy realizowane są zgodnie z me-
ważnych wyborów: przejścia do gimnazjum i wyboru todą harcerską, a nadrzędnym ich celem jest wycho-
szkoły średniej. wanie młodego człowieka. Jednym z najważniejszych
Z punktu widzenia harcerstwa to okres szczególnie środków wychowawczych jest system stopni harcer-
ważny. Następuje bowiem decyzja o głębszym zaan- skich i powiązane z nim sprawności. To ich zdobywanie
gażowaniu się i pozostaniu lub o odejściu i nierzadko jest dla harcerzy motywacją do nieustannego rozwo-
zmianie stylu życia. Jest to okres, w którym harcerstwo ju i pracy nad sobą. W drużynie harcerzy zdobywane
może skutecznie przyciągnąć do wartości, które chce są stopnie młodzika, wywiadowcy i ćwika. W drużynie
zaszczepić, choć nie zawsze musi się to wiązać z pozo- harcerek odpowiednio: ochotniczki, tropicielki, samary-
staniem w organizacji  na całe życie . tanki. Następne  harcerz orli/wędrowniczka i harcerz/
Oczy i umysł młodego człowieka nie są wprost harcerka Rzeczypospolitej to najczęściej etapy rozwoju
zwrócone na wartości, które proponuje harcerstwo. wędrowniczki i wędrownika oraz harcerek i harcerzy
Harcerka/harcerz dostrzega raczej ciekawe propozy- starszych.
cje programowe, koleżeńską atmosferę. Imponuje mu Program wychowania w drużynie harcerskiej i ści-
drużynowa/drużynowy oraz instruktorki i instruktorzy. śle związana z nim metoda, szczególny nacisk powinna
Nierzadko formułuje swoją ocenę harcerstwa przez kłaść na:
pryzmat działań zastępowej czy zastępowego. Zastępo-  podstawowe szkolenie harcerskie związane
wi ci z drużyny, czy też ci z obozowego zastępu są dla z umiejętnością noszenia munduru, musztry i za-
wychowanka swoistą wizytówką całego Związku. chowania się w drużynie, nauka piosenki har-
Treścią pracy drużyny są wówczas przede wszyst- cerskiej,
kim techniki harcerskie, biwakowanie i wycieczkowa-  budowanie więzi z zastępem i drużyną poprzez
nie, musztra oraz w  odpowiedniej proporcji  służ- obrzędowość harcerską, zdobywanie wyróżni-
ba. Jako formy pracy pojawiają się: zbiórka zastępu ków i oznaczeń, odwołanie do historii i tradycji,
i zbiórka drużyny, wycieczki, biwaki, zimowiska i to, wskazywanie harcerskich bohaterów,
co jest bez wątpienia najważniejsze: obóz harcerski.  aktywność fizyczną i ruchową realizowaną
Oczekiwania i możliwości psychofizyczne młode- w zadaniach związanych z technikami harcer-
go człowieka oraz stanowiące jego dzień powszedni skimi, a więc: gry w harcówce, zabawy rucho-
podstawowe obowiązki szkolne i rodzinne powodują, we, gry sportowe, zwiady terenowe, terenowe
że w sposób naturalny w harcerstwie szukać on będzie gry harcerskie, wycieczki turystyczne i krajo-
dopełnienia tego, czego mu brakuje. Zwykle jest to po- znawcze, wycieczki specjalistyczne: górskie,
szukiwanie innych form zabawy i przygody opartej rowerowe, kajakowe, marsze i biegi terenowe,
o współpracę z rówieśnikami i harcerskimi przełożo- biwaki i wyprawy,
nymi, którzy z racji niewielkiej różnicy wieku, znajdują  przygotowanie i organizacja zimowisk i stacjo-
z nim wspólny język i mogą pracując, pod kierunkiem narnych obozów harcerskich,
drużynowych i innych doświadczonych wychowawców  realizację zadań harcerskiej służby w ciągu
odnosić spore sukcesy wychowawcze. roku oraz na obozach.
Warto pamiętać, że poprawna realizacja programu
Podstawową formą pracy drużyny są odbywające
w dużej mierze zależy od mistrzowskiego władania me-
się regularnie zbiórki zastępów. Mogą one przybierać
todą i pomysłowości drużynowych.
13
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program wędrowniczy go form obrzędowości harcerskiej, zdobywanie
Przez wędrowniczki i wędrowników określa się wyróżników i oznaczeń, dyskusję o historii i tra-
w Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej młodzież w wie- dycji harcerskiej, wskazywanie bohaterskich
ku 15 18 lat skupioną w drużynach wędrowniczek oraz postaw harcerzy i młodzieży polskiej,
drużynach wędrowników. Przez szereg lat w powojennej  kształtowanie postawy czynnego zaangażowania
Polsce metodyka wędrownicza nie była stosowana (choć w życie społeczne i promowania patriotycznych
istniało wiele drużyn, które stosowały jej elementy) i zosta- zachowań podczas obchodów świąt narodowych
ła na nowo opracowana w początkach lat 90-tych w na- i w ważnych momentach historycznych,
szym Związku. Liczba drużyn wędrowniczek i wędrowni-  szkolenie oraz realizacja na poziomie mistrzow-
ków jest obecnie mniejsza niż liczba drużyn harcerskich, skim lub profesjonalnym wybranych technik wę-
ale ich potencjał i znaczenie w Związku ciągle rośnie. drowniczych: wędrówki pieszej, wędrówki gór-
skiej, wędrówki rowerowej, pływania, wędrówki
Wędrownictwo, z racji zrzeszania młodzieży znajdu- kajakowej, żeglarstwa, jazdy na nartach, uzupeł-
jącej się u progu samodzielności, jest harcerstwem bar- niająco wybranych gier i dyscyplin sportowych,
dziej dojrzałym. Znajduje to odzwierciedlenie w innej for-  organizacja szkolenia i warsztatów jak również
mie organizacji drużyny, większej indywidualizacji pracy pełnienia służby z zakresu technik ratownictwa
wychowawczej i programowej, znacznie silniejszym niż medycznego, technik łączności i komputero-
na niższych poziomach zaakcentowaniu służby w pro- wych, technik audiowizualnych i innych,
gramie drużyny. W drużynie wędrowniczej szczególny  warsztaty oraz zajęcia na poziomie mistrzow-
akcent kładzie się na pogłębienie przekazywanych treści skim lub profesjonalnym w zakresie form kul-
ideowych i wychowawczych. Do ich przekazywania sto- tury, takich jak teatr, taniec, piosenka, sztuki
suje się zasadniczo inne formy metodyczne niż w druży- plastyczne i inne,
nie harcerskiej.  rozbudzanie zainteresowań profesjonalnych
i zawodowych, organizacja spotkań z osobami
Nazwa wędrownictwo nawiązuje do charaktery- profesjonalnie związanymi z konkretnym zawo-
stycznej dla tego wieku chęci wędrowania, uprawiania dem (np. prawnik, polityk, menadżer, biznes-
turystyki, trampingu, włóczęgi.  Wędrowanie ma też men), dyskusja o etyce zawodowej,
głębsze znaczenie, odnosi się bowiem do szukania swo-  działania integrujące drużynę, współpraca z in-
jego miejsca w życiu dorosłym, zawodu, powołania, misji nymi drużynami wędrowniczymi, organizacja
życiowej. Drużyna wędrownicza staje się środowiskiem życia towarzyskiego i kulturalnego,
realizacji zainteresowań i celów poszczególnych uczest-  problematyka rodzinna, przygotowanie do peł-
ników. W największej mierze inwencja programowa po- nienia funkcji małżonków i rodziców, wybór
chodzi od drużynowych. swojego powołania życiowego,
 realizacja zadań i gotowość do samodzielnej
Główne cechy programu drużyny wędrowniczej i świadomej służby wynikającej z potrzeb spo-
to wyczyn, wędrowanie i służba, a obszary działania łeczności lokalnej jak również zadań okolicz-
to równomierny rozwój ducha, ciała i umysłu. nościowych, nadzwyczajnych i wynikających
z kryzysów i zagrożeń,
Wychowanie wędrowniczki/ wędrownika obejmuje  przygotowanie i organizacja zimowisk, stacjonar-
trzy etapy: nych oraz wędrownych obozów harcerskich, wy-
 formację osoby, skupiającą się w dużej mierze praw zagranicznych i wypraw specjalistycznych,
na pracy nad sobą i wyrobieniu harcerskiego stylu,  podejmowanie służby dla umacniania i odtwa-
 przygotowanie do służby indywidualnej, która wy- rzania drużyn harcerskich na Wschodzie,
raża się w dalszej pracy nad sobą i pozyskiwaniu  realizacja programu duszpasterskiego w ciągu
umiejętności niezbędnych do pełnienia służby, roku harcerskiego jak i na obozie, współpraca
 pełnienie służby indywidualnej poza drużyną z kapelanem, właściwe stosowanie form reli-
(w harcerstwie lub wobec adresata spoza harcer- gijnych, udział i służba w trakcie uroczystości
stwa) z zachowaniem pracy w drużynie wędrow- religijnych.
niczej. Obok systemu stopni harcerskich, ważnym ele-
Program wędrowniczy zwykle koncentruje się wo- mentem systemu wędrowniczego jest zdobywanie na-
kół następujących aktywności (dziedzin): ramiennika wędrowniczego  znaku przynależności
 szkolenie podstawowe w zakresie noszenia mun- do społeczności wędrowniczek i wędrowników. System
duru, musztry i zasad harcerskich, oraz uzupeł- sprawności dla wędrowniczek i wędrowników przewi-
niający kurs w zakresie technik harcerskich jako duje zdobywanie sprawności na poziomie mistrzowskim,
wprowadzenie do zasad wędrownictwa, a także państwowych uprawnień specjalistycznych. Me-
 budowanie więzi z drużyną i Związkiem poprzez toda wędrownicza obejmuje również sprawności indy-
świadomą akceptację harcerskich ideałów, sto- widualne z zakresu kształcenia woli, charakteru i hartu
sowanie właściwych dla wieku wędrownicze- ducha oraz próby wodzowskie.
14
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
Program dla harcerek i harcerzy dorosłych  budowanie wspólnoty stanowiącej oparcie w po-
Głównym celem harcerstwa jest wychowywanie szukiwaniu własnego powołania, w rozwiązy-
młodych ludzi. Organizacja harcerska, oddziałuje także waniu problemów i kształtowaniu zadań życia
na osoby dorosłe: instruktorki i instruktorów harcer- codziennego,
skich we wszelkiego rodzaju jednostkach harcerskich  wzmacnianie formacji osobowej na płaszczyz
nie
i na wszystkich szczeblach harcerskich władz oraz har- religijnej, moralnej, intelektualnej w kierunku
cerki i harcerzy starszych nie będących instruktorami świadomej pracy nad sobą Harcerki / Harcerza
 w kręgach harcerstwa starszego. Rzeczpospolitej,
Mimo, iż w ZHR w sposób oczywisty dostrzec można  realizacja zadań służby harcerskiej, zwłaszcza
rozróżnienie pomiędzy uczestnikami czyli zuchami, har- tych, których ze względu na brak kwalifikacji,
cerzami i wędrownikami, będącymi przede wszystkim odpowiedniego wieku czy pewnej stabilizacji
wychowankami (choć jedna z zasad metody harcerskiej, życiowej nie mogą podejmować wędrownicy;
zasada wzajemności oddziaływań również im przyznaje w przypadku harcerzy starszych szczególnie od-
rolę wychowawczą), a instruktorami  będącymi przede powiednie jest podejmowanie długofalowej służby
wszystkim wychowawcami, to jednak funkcjonowanie or- odpowiadającej potrzebom społeczności lokalnej,
ganizacji harcerskiej w sposób naturalny buduje progra-  propagowanie  na zewnątrz idei harcerskiej,
my wychowawcze także dla instruktorek i instruktorów. etyki i wartości chrześcijańskich, a także dawanie
Zakładają one samorozwój i pracę nad sobą jako elementy świadectwa chrześcijaństwa  poprzez przykład
prób na kolejne stopnie instruktorskie, a także najwyższy osobisty członków i działania organizacyjne,
stopień harcerski  Harcerki / Harcerza Rzeczypospolitej.  przeprowadzenie podstawowego szkolenia har-
Oczywistym elementem programu wychowawczego cerskiego, równoważnego umiejętnościom stopnia
instruktorów jest udział w przejawach wewnątrzzwiąz- samarytanki/ćwika dla osób wcześniej nie zrze-
kowej demokracji (wybory władz), a także bezpośred- szonych, realizacja prób na stopnie Wędrownicz-
nim kierowaniu poszczególnymi jednostkami Związku. ki/Harcerza Orlego, Harcerki/Harcerza Rzeczypo-
Ważną częścią programu staje się także udział spolitej,
w licznych przedsięwzięciach o charakterze konferen-  przygotowanie do pełnienia służby instruktor-
cji, kursów i warsztatów, ale przede wszystkim  udział skiej, wspieranie rozwoju instruktorskiego (re-
w życiu środowisk instruktorskich, do których należą. alizacji prób na stopnie instruktorskie, udziału
Środowiska te to grupy instruktorek i instruktorów z tych w kształceniu) lub do służby indywidualnej
samych jednostek: szczepów, hufców, a także specjalne na rzecz osób i społeczności spoza harcerstwa,
jednostki organizacyjne  kręgi instruktorskie, zrzeszają-  współpraca z lokalnym środowiskiem harcer-
ce i w sposób bardziej planowy organizujące wzajemne skim (w ściśle określonym wymiarze)
oddziaływanie wychowawcze korpusu instruktorskiego.  włączanie się w działania publiczne (w tym
Kręgi instruktorskie stanowią oparte na braterstwie fo- patriotyczne) i zaangażowanie charakterysty-
rum wymiany myśli, doświadczeń wychowawczych, ce sprawy społeczne,
którego celem jest inspirowanie i wspomaganie rozwoju  poszukiwanie i współpraca z autorytetami  du-
indywidualnego instruktorek i instruktorów. chowymi, rodzinnymi, zawodowymi, społecz-
nymi i patriotycznymi.
Kręgi harcerstwa starszego są jednostkami organi-
zacyjnymi, zrzeszającymi osoby pełnoletnie, zarówno Człowiek dorosły potrzebuje grona zaprzyjaz
nionych
harcerki jak i harcerzy starszych. Celem harcerstwa ludzi, środowiska osób o podobnych zasadach życia,
starszego jest tworzenie możliwości dla dalszego pełne- w którym mógłby znalez
ć oparcie, realizować osobisty
go rozwoju i podejmowania służby osobom pełnoletnim, rozwój, spędzać czas wolny, współorganizować wypo-
nie pełniącym służby instruktorskiej. Harcerstwo starsze czynek, współtworzyć wspólnotę religijną, a nierzadko
może być kontynuacją wcześniejszej harcerskiej drogi, również podejmować działania na rzecz społeczności lo-
może również przyjmować osoby wcześniej nie zrzeszo- kalnej czy osób potrzebujących. Aby odpowiadać na te
ne, które zechcą przyjąć  jako własny  harcerski styl potrzeby, w ramach harcerstwa starszego należy tworzyć
życia w duchu Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego. grupy o różnej specyfice, które będą stawiały przed sobą
Nie ma bariery wiekowej dla osób pragnących włą- cele ściśle odpowiadające potrzebom i charakterystyce
czyć się w działanie harcerstwa starszego, choć poszcze- członków. Kręgiem harcerstwa starszego będzie zatem
gólne kręgi mogą określić zasady przyjmowania i zrze- zarówno harcerskie koło uczelniane, drużyna akademi-
szania członków, zgodnie z przyjętymi celami, specyfiką cka (krąg akademicki), jak i krąg małżeństw harcerskich
działania i zadaniami programowymi. czy krąg klerycki. Specyficzną formą kręgu harcerstwa
starszego może być również krąg seniorów.
Do głównych kierunków pracy programowej har- Podstawowym miejscem realizacji programu pracy
cerstwa starszego należy: środowiska instruktorskiego jest hufiec, chorągiew lub
 budowanie środowiska wspierającego wszech- organizacja. W hufcu praca jest realizowana w kręgu
stronny rozwój osobisty, drużynowych, a na poziomie chorągwi wśród całego
15
Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR
korpusu instruktorskiego. Na poziomie organizacji Na- stwie i w życiu publicznym Polski, budowanie
czelniczka i Naczelnik pracują odpowiednio z harcmi- i wzmacnianie etosu korpusu instruktorskiego,
strzyniami w Organizacji Harcerek lub harcmistrzami  przygotowanie instruktorek i instruktorów na za-
w Organizacji Harcerzy, wypracowując cele i propozy- grożenia działań ideowych i wychowawczych,
cje pracy harcerskiej. Na każdym poziomie środowiska  przekazywanie  depozytu harcerstwa z jego
instruktorek i instruktorów współpracują współtworząc ideowością, historią, tradycją i metodą wycho-
wspólne elementy wychowania harcerskiego. wawczą w Polsce i poza jej granicami w środo-
wiskach polskich.
Oprócz wyżej wymienionych elementów ważnymi Poza programem wychowawczym dla instruktorek
elementami programu pracy z instruktorkami i instruk- i instruktorów prowadzone są działania przygotowujące
torami są: ich do pełnienia roli liderów, animatorów swoich śro-
 permanentne wzmacnianie formacji osoby wy- dowisk poprzez specjalistyczne szkolenia i kursy, zdo-
chowawcy, bywanie stopni instruktorskich oraz wiedzy z zakresu
 budowanie wspólnoty wychowawców, kształ- zarządzania jednostkami i organizacji pracy.
tujących  przestrzeń wychowania w harcer-
16