Jak wychować dzieci i młodzież na obywateli zdolnych do rozumienia i tworzenia
rzeczywistości? Takie pytanie stawiali sobie starożytni. Nikt jednak nie zaangażował
się w szukanie odpowiedzi z taką determinacją jak Platon.
W swoim dziele ,,Państwo nakreślił cel do którego musi zmierzać społeczeństwo.
Opisał metody umożliwiające osiągnięcie tego celu. Był to program naprawy
wychowania Ateńczyków. Mimo iż powstał w IV w. p.n.e. to wytyczył tory
przyszłym wychowawcom, którzy ciągle odwołują się do paidei platońskiej.
W poniższej pracy starałem się przedstawić przyczyny które złożyły się na
powstanie ,,Państwa . Opisałem wychowanie zaproponowane przez Platona.
Następnie pokrótce scharakteryzowałem epoki historyczne od średniowiecza po
oświecenie pod kątem wychowania dzieci i młodzieży. Na koniec spróbowałem
porównać wychowawczą koncepcję Platona ze współczesną i wykazać na ile jest ona
aktualna.
Platon- Aristokles żył w latach 428- 348 p.n.e.1 Był synem Aristona z królewskiego
rodu Kodrydów i Periktione w żyłach której płynęła krew Solona2. Obdarzony
wieloma przymiotami fizycznymi, dzięki którym zwyciężał w igrzyskach ismijskich
odbywających się ku czci Posejdona. Posiadał także a może przede wszystkim
przymioty duchowe. Interesował się malarstwem, muzyką, śpiewem, teatrem, a także
filozofią. Znał poglądy Heraklita i Protagorasa. W wieku 20 lat przylgnął do
Sokratesa. Rozpoczęła się wtedy fascynacja jego osobą i filozofią. Znalazł cel życia.
Razem przebywali 7 lat. Poglądy Sokratesa stały się jego poglądami. Nie tylko je
utrwalał ale potrafił je także rozwinąć. Od śmierci Sokratesa z niechęcią spoglądał na
Ateny. Śmierć przyjaciela utwierdziła go w przekonaniu o tym że polis jest z
le
zarządzane. Wtedy opuścił je i udał się do Megary Tam rozpoczął prace nad
dialogami czyniąc Sokratesa głównym bohaterem. Po 10 latach wyruszył do Afryki,
szczególnie owocny był pobyt w Egipcie. Następnie udał się na Sycylię do Syrakuz na
dwór Dionizosów3. Do Aten powrócił w 386 r. Mając 45 lat otworzył Akademię. Pisał
1
A. Roussel, G. Durozoi  Filozofia  słownik , s. 206
2
Platon  Uczta , s. 20
3
Ibid s. 631
1
i wykładał do 81 roku życia. W latach 389-369 spisał swe najważniejsze dzieło
,,Państwo 4.
Dwa wydarzenia wpłynęły na napisanie ,,Państwa , oba ściśle ze sobą powiązane.
Pierwsze to wojny peloponeskie.
Przyczyną tych wojen był bezwzględny egoizm oraz nienawiść wśród Greków,
będąca początkiem rozkładu norm moralnych. Także dufność Ateńczyków w swoją
potęgę oraz strach i zazdrość które pchnęły Spartan do wojny . W pierwszej fazie
położenie Aten uległo pogorszeniu, gdyż o 1\3 zmniejszyła się populacja polis.
Miasto nawiedziła zaraza. Następne lata nie przyniosły poprawy sytuacji mimo, iż
Ateny podjęły starania podporządkowania polis greckich na Sycylii. Ostatecznie w
405 r. Spartanie zburzyli mury i odnieśli zwycięstwo. Ateny pogrążały się w chaosie.
W życiu publicznym zacierał się wzorzec arystokratyczny, żniwo zbierała panująca
powszechnie podejrzliwość5.
Drugie wydarzenie związane było z osobą Sokratesa. Jego tragiczną śmiercią i
chęcią kontynuowania paidei6.
Po wojnach peloponeskich Sokrates popadł w konflikt z grupą sprawującą władzę.
Nawoływał do przebudowy dotychczasowej paidei, dla której najważniejsze były cele
praktyczne, przygotowujące do rządzenia państwem. Sokrates chciał przywrócić
równowagę pomiędzy kształceniem intelektu i charakteru. Sedno ludzkiego bytowania
upatrywał w moralnej postawie człowieka. Taki obywatel kierował się cnotami:
pobożnością, sprawiedliwością, męstwem, roztropnością. Posiadając te cnoty ,
posiadał wiedzę o tym czym jest dobro. Stąd celem ludzkiego życia i działania było
dobro. Wychowanie miało doprowadzić człowieka do tego celu, było dążeniem do
wiedzy o tym co dobre. Nie kończyło się na zdobyciu wyższego wykształcenia ale
trwało całe życie7.
Sokrates wskazał cel, a Platon podjął się trudu nakreślenia sposobów jak ten cel
osiągnąć.
4
 Filozofia  słownik , op. cit. s. 208
5
J. Wolski  Historia starożytna , W-wa 2002, s.192-199
6
Wernwr Jaeger  Paideia , W-wa 2001, s. 629
7
Ibid s. 624 -625
2
Według Platona odrodzenie należało rozpocząć od naprawy sumienia, a nie
reorganizacji prawnej. Dlatego państwo porównał do człowieka , a człowiek to dusza
władająca ciałem. Duszę tworzą części: rozumna, zapalczywa i popędliwa, to
pragnienie wiedzy, czci, zysku. Tworząc więc idealnego człowieka, a więc dusze
tworzy się idealne państwo8. Dokonać tego można poprzez wychowanie. Dotychczas
było ono podporządkowane i kształtowane przez polis. Dlatego wychowanie różniło
się w poszczególnych państwach  miastach w zależności od ustroju. A każdemu
ustrojowi przyświecał inny cel. Efekt końcowy a więc ukształtowany obywatel był
różny. Dlatego Platon wymienił i opisał kilka z nich. Wskazał na wady wynikające z
błędnego nakreślenia celu przez poszczególne greckie polis oraz problemy powstałe w
procesie wychowania. W oparciu o te błędy stworzył własny model.
Platon rozpoczął opisywanie ustrojów od najlepszych do najgorszych.
Najbliższe ustrojowi idealnemu , także idealnemu wychowaniu były Sparta i Kreta.
Nazwał je Platon timokracją. Celem wychowania było męstwo, a także szacunek do
władzy. Spartanie wstrzymywali się od pracy zarobkowej. Swoje wyrobienie
żołnierskie zawdzięczali min. wspólnej gimnastyce i posiłkom. Tak wychowani
Spartanie charakteryzowali się : brakiem zaufania do kultury( przejawiało się ono w
nie powierzaniu stanowisk wyrobionym intelektualnie). Szacunkiem wobec człowieka
skłonnego do wojny, a nie pokoju. Czcią dla podstępu i chytrości. Dwulicowością
obywateli- skąpi wobec własnych pieniędzy i rozrzutni wobec zdobyczy wojennych.
Wychowanie spartańskie tworzyło obywateli: opanowanych, odnoszących się z
sympatią do kultury muzycznej , chociaż nie aktywnych,( przysłuchiwali się ale nie
tworzyli). Brutalnych wobec niewolników, życzliwych wobec wolnych. Posłusznych
wobec przełożonych. Żądnych zaszczytów i wyróżnień. Wychowanie opierało się na
tresurze i przymusie i dlatego było niewłaściwe . Element zapalczywy duszy
zwyciężał refleksyjny9.
Kolejnym był ustrój oligarchiczny. Tam pieniądz był najwyższą miarą
społecznej wartości jednostki i jej praw obywatelskich. Wychowanie tworzyło
obywateli oszczędnych, pracowitych, żądnych złota. Chętnych do zawłaszczania
8
Ibid s. 777
9
Platon  Państwo W-wa 1999, s. 104  111 t. II
3
cudzych dóbr, powstrzymujących się tylko z obawy przed karą Wykazywali się
ponadto brakiem zainteresowania tym co piękne. W oligarchii element pożądliwy
duszy zwyciężał refleksyjny i zapalczywy10.
Ostatnimi modelami były demokracja i tyrania. W demokracji najwyższą
wartością była wolność, tzn. nie bycie skrępowanym żadnymi obowiązkami.
Wszystkie części duszy ze sobą walczyły11. Prowadziło to do anarchii.
Na koniec Platon scharakteryzował tyranię której istotą była
niesprawiedliwość i siła. Typ tyrański wyrastał z niegodziwych popędów i pragnień12.
Dzięki tej charakterystyce Platon znalazł odpowiedz
na pytanie co leży
u podstaw pomyślności państwa i człowieka. Według niego była to sprawiedliwość.
Jednak inaczej ją rozumiał niż współcześni dla których była identyczna z
posłuszeństwem wobec prawa. Wcześniej prawo umożliwiło wyjście z chaosu i
dlatego miało być wieczne. Jednak czas pokazał że było to wyrazem życzeń grup
rządzących. Platońska sprawiedliwość była podstawą duszy lub miała swoją podstawę
w duszy. Dla Platona jeśli dusza była sprawiedliwa to człowiek był szczęśliwy13.
Sprawiedliwość była tak jak zdrowie, dobrem ze względu na nią samą i jej skutki.
Była tym dla duszy czym zdrowie dla ciała, stanem normalnym. Właściwe
wychowanie było jedyną szansą na osiągnięcie tej sprawiedliwości przez obywatela i
państwo. Według Platona człowiek mógł być szczęśliwy tylko w idealnym organizmie
społeczno- politycznym. Takie państwo stanie się z
ródłem norm określających treści
wychowania i tworzącym atmosferę którą miała oddychać jednostka.
Nie dąży ono do gromadzenia dóbr o ile nie przyczyniają się do rozwoju wewnętrznej
całości społeczeństwa. Najwyższym celem jest jedność całości.
Taki doskonały organizm tworzą trzy grupy: filozofowie, strażnicy i wytwórcy.
Dla Platona najistotniejsi byli strażnicy i filozofowie, gdyż ich praca wymagała
większej umiejętności i dbałości. Państwem kierować powinni filozofowie, to oni
wychowywać będą obywateli. Natomiast strażnicy zajmą się obroną polis. Na
wytwórców spadnie obowiązek utrzymania państwa. Platon przypisuje
10
Ibid s.113  118 t.II
11
Ibid s.122  123 t. II
12
Ibid s.130  133 t. II
13
Ibid s. 64  65 t. I
4
poszczególnym grupom cnoty. W zależności od stopnia w jakim każdy stan realizuje
swoją cnotę będzie zależała sprawiedliwość. Tak filozofom przypisuje cnotę
mądrości, w duszy odpowiada jej część rozumna. Strażnikom cnotę męstwa, w duszy
odpowiada jej część zapalczywa. Wytwórcom cnotę roztropnego panowania nad sobą,
w duszy odpowiadają jej popędy. Popędy wzbudzają pożądanie, rozum zakreśla im
granice ,a zapalczywość owym żądzom się przeciwstawia. Rozum rządzi,
zapalczywość go słucha i wspiera, natomiast popędy są nienasycone. Te zależności
odzwierciedlają strukturę społeczeństwa idealnego i zarazem szczęśliwego człowieka.
A zatem trzon idealnego społeczeństwa tworzą dwie grupy strażnicy i filozofowie.
Strażników należało według Platona dobierać bardzo starannie. Musieli wykazać się
niezbędnymi kwalifikacjami fizycznymi: bystrością w dostrzeganiu, rączością w
ściganiu, siłą w walce o zdobycz. Musieli znosić zmiany pogody, pokarmu i napoju.
Ospałość i pijaństwo oraz skargi nie przystawały strażnikom. Do walki było im
niezbędne męstwo, którego podstawą była zapalczywość. Dusza strażnika musiała
charakteryzować się: łagodnością wobec swoich i napastliwością wobec obcych.
Powinna mieć wrodzoną miłość mądrości14. Platon nie chce tak jak antyczne
wychowanie stworzyć tylko dobrych obywateli chce specjalistów. Specjalnością
strażnika jest służba państwu. Dlatego strażnik nie może zajmować się sztuką
pojmowaną jako przyjemność w naśladowaniu. Zmienia ona naturę ludzką. Może
jednak wzorować się na bohaterach by stać się takim jak oni. Musi jednak pozostać
samodzielny i znać swoją godność. Strażnik powinien wysławiać się prosto bez
kwiecistości i wyszukanego stylu.
Strażnikami mogły być także kobiety15. Platon przyznaje im takie same prawa.
Dlatego podlegają szkoleniom fizycznym(trophe) i duchowym(paideia). Chociaż jeśli
nie osiągną pozycji strażników stają się nagrodą dla mężczyzn. Taka nagroda ma
konkretny cel. Służy doborowi naturalnemu16.
Filozofowie natomiast powinni być w miarę piękni, okazali, prawdziwie męscy,
obdarzeni dobrą pamięcią, łatwą pojętnością i żądzą wiedzy. Charakteryzujący się
14
Ibid s. 97 t. I
15
Ibid s. 222 t. I
16
Ibid s. 229 t. I
5
powściągliwością, surowością, ubóstwem nie ceniący dóbr zewnętrznych. Nie
małostkowi patrzący na całość. Winni być przyjaciółmi nauk, posiadać kwalifikacje
dialektyczno  intelektualne.
Filozofowie nie powinni ufać wrażeniom zmysłowym nie powinni pozostawać w
sferze mniemań lecz kierować swą myśl ku jedności bytu. Powinni w mnogości
zjawisk zauważać ich jedność  ideę dobra i nosić ją w swojej duszy. Winni rzeczy
widzieć takie same pod tym samym względem. Określać co jest sprawiedliwe i
piękne17. Kochać prawdę a nie znosić fałszu. Nie bać się śmierci gdyż na wszystko
patrzą z góry.
Powinni czuć odrazę do siebie, jeśli dowiedzieliby się o swojej pomyłce. Powinni
być przekonani o istnieniu wiedzy o najwyższych normach działania i przekonanie to
nosić w duszy. Powinno nimi rządzić pragnienie poznania absolutnej prawdy.
Filozofowie więc uosabiają ideał człowieka czyli harmonię pomiędzy stroną
intelektualną a moralną.
Tworzeniu idealnego społeczeństwa służy wychowanie. A poprzedza je selekcja,
która rozpoczyna się już od momentu poczęcia. Najlepsi ludzie pochodzą z
najlepszych związków. Dla Platona ważna jest jakość, a nie ilość obywateli. Liczba
ich musi być ograniczona, gdyż łatwiej kontrolować niewielką grupę. Dlatego
prokreacja podlega ścisłej kontroli.
Najlepsi strażnicy w czasie świąt losują kobiety z którymi spłodzą potomstwo. O tym
decydują filozofowie. Natomiast gorsi są łączeni niezwykle rzadko i tak by nie było
potomstwa. Najlepszy wiek dla kobiet to 20  40 lat, a dla mężczyzn 30  55 lat.
Kontroli nie podlegają kontakty po okresie przekwitania. Natychmiast po narodzinach
dziecko oddaje się do ochronki. Tam wychowywać je będzie mamka. Matka i ojciec
nie mogą znać swojego dziecka. Dlatego wszystkie dzieci urodzone po 7 miesiącu od
,,zaślubin stają się braćmi i siostrami. A dla par synami i córkami.
Platon poświęcił rodzinę będącą instytucją obyczajową i prawną dla dobra
wspólnoty. Gdyż była ona według niego zawadą w jedności społeczeństwa. Wiązała
się z indywidualną własnością. Platon chce osiągnąć stan w którym radość i cierpienie
17
Ibid ss. 262  264 t.I
6
jednostki będą udziałem całej społeczności- rodziny18. Taka społeczność zaistnieć
może tylko w ramach polis bez względu na skład etniczny (Grecy czy barbarzyńcy).
Po pierwszym etapie selekcji następują kolejne. Decyduje tu wychowanie.
Skoro o przynależności do stanu decyduje dusza to ją należy kształtować. A zacząć
trzeba od muzyki(tonów, rytmów, słów). Dziecko po raz pierwszy spotka się z nią w
mitach. Są one cząstką prawdy. Dlatego podlegają kontroli, gdyż wyciskają znamię na
słuchaczu. Wraz z rozwojem dziecka należy odchodzić od mitów i rozpocząć
wychowanie poprzez poezję. Ją także poddaje kontroli gdyż ma wpływ na
wychowanie. Poezja musi być zaangażowana moralnie i religijnie. Powinna
przybliżać prawo i prawdę. Dlatego nie może zwracać się do popędów i namiętności.
Tylko do rozumu. Powinna prowadzić do uzyskania równowagi, harmonii. Ma ona
uczyć że każdy sam toruje sobie drogę przez życie w porządku moralnym i dąży do
dobra. Musi jednak pozostać w zgodzie z prawami rządzącymi wszechświatem. Stąd
przyszły obywatel nie może przedkładać własnego dobra nad wspólne.
W procesie wychowawczym dzieci i młodzieży Platon korzysta z muzyki. Tworzy ją
rytm - ład ruchu, następstwo jakiś przedmiotów. W niej zawiera się element etyczny i
dlatego nabiera wychowawczego znaczenia. Muzyka kształci precyzję w dostrzeganiu
tego co piękne w utworze, albo dobre lub złe w wykonaniu. Dlatego dociera do duszy
i staje się jego naturą. Platon dopuszcza tylko tonacje dorycką i frygijską. Z
instrumentów liry, kitary, na wsi fujarki pastusze. Rezygnuje z fletów , harf i
cymbałów19.
Platon nie ogranicza się w wychowaniu tylko do muzyki gdyż jej nadmiar
prowadzi do uległości, łagodności i miękkości. Muzyka kształtuje intelekt, a człowiek
to także ciało. Tym zajmuje się gimnastyka. Nie chodzi jednak o tworzenie atletycznej
budowy. Gimnastyka ma służyć odwadze. Sama bez muzyki rozwijała by zbytnią
surowość i dzikość. Uformowałaby sprawne ciało, ale nie udoskonaliłaby duszy.
Natomiast dusza przyczyni się do udoskonalenia ciała. Stąd pierwszeństwo muzyki
nad gimnastyką20.
18
Ibid ss. 233  234 t. I
19
Ibid ss. 133  135 t. I
20
Ibid ss 151  152 t. I
7
 W dalszej części kształcenia wychowankowie powinni poznać istotę wszelkiego
metodycznego badania, czyli istotę myślenia filozoficznego. Trzon zajęć stanowić
mają matematyka i dialektyka .
Matematyki uczyć się winni w wieku chłopięcym, ale podczas zabawy21. Gdyż nauka
pod przymusem jest zła i krótkotrwała. W tym wieku nauka powinna koncentrować
się na problemach. Pierwsza selekcja ma miejsce po ukończeniu obowiązkowego
szkolenia gimnastycznego, które trwa 2-3 lata22. Szkolenie gimnastyczne od 17 do 20
roku życia. W tym okresie Platon wprowadza także zajęcia praktyczne. Zajmują się
tym najlepsi wojownicy, dojrzali pedagodzy. Najpierw zabawy w wojnę, póz
niej
obserwacja przebiegu bitwy. Największą hańbą jest ucieczka-tchórzostwo a karą
degradacja do stanu trzeciego.
Następnie powraca się do nauki matematyki, która daje wiedzę umożliwiającą
odwrócenie się duszy i skierowanie jej w stronę bytu. Dalej geometria oraz
astronomia. Geometria to nauka o liniach i płaszczyznach. Stereometria o
wielkościach przestrzennych, a astronomia o tychże wielkościach ale obdarzonych
ruchem. Kolejną nauką przewidzianą w procesie wychowania jest dialektyka. Jest to
umiejętność uzasadniania i wnikania w przedstawione uzasadnienia (rozmowa)23.
Dialektyka pyta o to co dobre i złe, sprawiedliwe i niesprawiedliwe. Przeciwnie niż
retoryka. Dialektyk potrafił uchwycić istotę rzeczy i pogląd swój uzasadnić. A
poznanie takie było ostatecznym celem poznania w ogóle.
W trakcie tego szkolenia wskazuje się na wzajemny związek poszczególnych
dyscyplin i ich przedmiotów. Okres ten trwa 10 lat i kończy się selekcją.
Następnie przez 5 lat trwa próba czy kandydat może oderwać się od świata zjawisk
zmysłowych i dotrzeć myślą do bytu samego w sobie. Przypada to na 30- 35 rok
życia. Celem tego etapu jest kształcenie charakteru. Od 35 do 50 roku życia kandydat
przygotowany intelektualnie oddaje się doświadczeniu.
Istniała obawa, by dialektyka nie posłużyła manipulowaniu innych i nie stała się
zabawą, gdyż dialektyka mogła budzić u jej adeptów poczucie wyższości24.
21
Ibid s. 91 t. II
22
Ibid s. 92 t. II
23
Ibid ss 22  84 t. II
24
Ibid s. 95 t. II
8
Wychowawcy w tym okresie muszą być czujni , gdyż dialektyka może być
początkiem anarchii intelektualnej. Przecież adepci ciągle zbijają poglądy swych
przeciwników. Rodzić się wtedy może niechęć do tradycji.
Po 15-tu latach teorii i 15-tu praktyki adept może zapoznać się z ideą Dobra. Gdyż
dopiero kiedy intelekt dotrze do tej idei, porządkuje życie prywatne i publiczne. Idea
Dobra jest najważniejszą z nauk25 tj. tym przez co wszystko co jest sprawiedliwe i
piękne staje się użyteczne i zbawienne. Dobro jest obiektywnie rzeczywiste i
niezależne od naszej świadomości. Dzięki Dobru dusza widzi prawdę i sensowność. I
tak w wyniku długotrwałego procesu wychowawczego powstawał filozof ,który nie
tylko kierował państwem, ale samym wychowaniem. Odtąd to człowiek- filozof
tworzy państwo a nie państwo człowieka. Dla Platona najważniejsze w wychowaniu
stawało się znalezienie ,,swojego państwa wewnętrznego , a było to możliwe tylko
dzięki wiedzy.
Już współcześni Platonowi poddawali w wątpliwość jego system wychowawczy.
Największym z nich był Izokrates i jego retoryka (sztuka słowa). Dla niego
wychowanie było umiejętnością, która polegała na kształceniu umysłu przez
wytworzenie pewnych skojarzeń czy związków treści przy pomocy materiału
nauczanego z zewnątrz. Umysł posiadał zdolności czyli reakcje na przedmioty. Dla
Platona wychowanie było procesem rozwijającym od wewnątrz zdolności tkwiących
w umyśle.
Izokrates sprzeciwiał się , by traktować edukację i kulturę w oparciu o wiedzę o tym
co jest najwyższą wartością. Kultura (filozofia jest jej synonimem) powinna
sprowadzać się do praktyczno- politycznej strony, przy jednoczesnym ograniczeniu
teoretycznej.26 Dzieło odrodzenia musiało się zacząć w praktycznej działalności
mówcy występującego przed zgromadzeniem. Izokrates zarzucał Platonowi zatopienie
polityki w etyce (odrodzenie państwa przez duszę pojedynczego obywatela)27.
Powodowało to odejście od praktycznej polityki. Żaden filozof nie ma prawa łudzić
uczniów obietnicą że dowiedzą się co mają wiedzieć i jak mają postąpić by być
25
Ibid s. 41 t. II
26
Jaeger op. cit. ss 965 - 966
27
Ibid s. 969
9
szczęśliwymi28. Izokrates atakował paideię Platona na polu praktycznym gdyż
teoretycznie wiedział że go nie pokona. Według niego większy wpływ na ludzi mięli
ci którzy kierowali się mniemaniem niż ci którzy posiedli pełnię wiedzy. Wychowanie
Platona było więc przesadnym teoretyzowaniem, dlatego należało nadać mu pewnych
cech improwizacji. Ważniejsze było uzdolnienie a nie wykształcenie. Talent bez
wykształcenia niejednokrotnie znaczył więcej niż wykształcenie bez talentu29.
Niemożliwe jest kształcenie jeśli nie istnieje coś co warto kształcić. Nie można było
odrzucić poezji czy retoryki bo chociaż były artystyczną formą literacką to same
litery, słowa bez improwizacji stawały się tylko schematem30. Dla Izokratesa
wychowanie było naśladowaniem. Nie można nauczyć się cnoty ani jej przekazać tak
jak nie można przekazać uzdolnień artystycznych. Izokrates dążył do obiektywnej
prawdy poprzez stały kontakt z rzeczywistością i wychowaniem do działania w
świecie polityki.
Po Izokratesie polemikę ale i próbę kontynuacji myśli platońskiej podjęło
średniowiecze. A konkretnie duchowni chrześcijańscy. Tworzyli oni podwaliny
społeczne i państwowe ówczesnej Europy. Posiadali wyłączność w sferze kształcenia i
wychowania. Nie było bowiem innych szkół niż kościelne. Wychowanie
zaproponowane przez duchowieństwo było nazbyt jednostronne, scholastyczno-
teologiczne tzn. jedność nauki i religii. Przy czym nauka pełniła rolę służebną wobec
religii, odmiennie niż u Platona.
Duchowieństwo przyczyniło się do stworzenia trójstanowego społeczeństwa. Stan
pierwszy tworzyli duchowni mający kierować wspólnotą wiernych. Stan drugi
tworzyli rycerze. Ci byli ramieniem zbrojnym. Trzeci stan to wytwórcy, chłopi i
rzemieślnicy odpowiadający za utrzymanie państwa. Widać wyraz
ne podobieństwo z
koncepcją Platona.
Celem wychowania było wytworzenie posłuszeństwa i oddania Kościołowi tzn.
duchowieństwu. Dlatego w czasie kształcenia elit dobierano odpowiednie fragmenty z
28
Ibid s. 974
29
Ibid s. 981
30
Ibid s. 978
10
Pisma Świętego i pism uczonych np. Augustyna, czy Tomasza z Akwinu. Podobnie w
Państwie Platona dokonywano cenzury np. poezji.
W średniowieczu najwyższą wartością było upodabnianie się do Boga tzn.
wypełnianie nauki Chrystusa. Pełna realizacja człowieczeństwa możliwa była dopiero
w tym dążeniu. Idea Dobra platońskiego stała się Bogiem. Stąd całe wychowanie
kierowało wiernych do Niego. Poznanie idei dobra, prawdziwego Bytu-Boga
dokonywało się w przejściu z życia doczesnego w wieczne. Wychowanie więc
polegało na zdobyciu wiedzy potrzebnej do podjęcia właściwego wyboru. Ten sam cel
stawiał sobie Platon.
Średniowiecze modyfikuje metody Platona ale jest On odniesieniem dla ich
(duchownych) działań.
Następną epoką było Odrodzenie. Wychowanie dzieci i młodzieży nabrało nowej
jakości. Przede wszystkim dzięki humanizmowi i fascynacji Starożytnością. Zmieniły
się relacje pomiędzy nauczycielem a uczniem. Odtąd opierały się na łagodności i
liczeniu się z naturą dziecka. Odchodzono od przymusu i kar cielesnych częstych w
Średniowieczu. W procesie wychowania dużą wagę przykładano do pracowitości i
trudu. Zaczęto dbać nie tylko o duszę ale także i ciało. Rosła rola rodziny jako
naturalnego środowiska dziecka31. Było to stanowisko odmienne od platońskiego. Do
łask powróciła matematyka, uznana za najważniejszą z nauk. Miała jednak służyć
podporządkowaniu przyrody, a u Platona doprowadzała do wewnętrznej harmonii
człowieka. W tej epoce powstało dzieło tej miary co Państwo, mianowicie Utopia. W
niektórych punktach zbieżne np. w odniesieniu do wojny jako ostatecznego środka w
rozwiązywaniu konfliktów32. Po ponad X wiekach od napisania Państwa, było ono
nadal wnikliwie analizowane.
Nastała epoka mniej przychylna Platonowi  Barok. Chociaż i wtedy
podejmowano wysiłek zmierzający do stworzenia właściwych metod
wychowawczych. Najwybitniejszym specjalistą był Jan Amos Komensky. Znaczenie
tej epoki polegało jednak na przygotowaniu Europy do przełomu jakim było
Oświecenie.
31
Z. Wójcik  Historia powszechna XVI  XVII wieku , W-wa 1991, ss 127 - 128
32
Ibid s. 132
11
 Był to wiek rozumu. Rozum to zbiór prawd i zasad wrodzonych, wspólnych
ludzkiemu duchowi. Wychodząc od owych aksjomatów możliwe jest dojście poprzez
logiczne rozumowanie do poznania samej istoty wszechrzeczy. Podobnie Platon
traktował rozum jako z
ródło poznania.
Epoka ta jest niezwykle istotna dla zrozumienia współczesności, gdyż stanowi jej
szeroko rozumiany początek. Zmiany jakie dokonały się wówczas w dziedzinie
wychowania dzieci i młodzieży były rewolucyjne.
Uznano w dziecku godność ludzką i przyznano mu prawa. Zadbał o to Rousseau.
Uznał dojrzewanie dziecka za najważniejsze zjawisko w procesie wychowania.
Zaproponowana edukacja nastawiona była na dziecko33. Gdyż było ono według
Rousseau doskonałe na danym etapie rozwoju, a nie dopiero wtedy gdy proces się
kończył. Wynikało to z jego zainteresowania rozwojem a nie gotowym ,,produktem .
Podkreślał ponadto pierwszeństwo jednostki w praktyce nauczania ,,każdy rozum ma
własną formę .
Stanowisko to było odmienne od platońskiego, dla którego dziecko było czymś
pomiędzy. Edukację interesował skończony ,,produkt .
W Oświeceniu próbowano wyeliminować kary cielesne, zmieniając rolę nauczyciela,
który odtąd miał zaciekawiać, wdrażać wychowanków do samodzielnego myślenia,
usuwać przeszkody, a nie komenderować, straszyć i kierować34.
Poprzez wychowanie starano się nakłonić człowieka do działania zgodnego z
interesem ogółu. Ludzkość zdążała do jednego celu- rozumu. Identycznie cel
wychowania pojmował Platon. Wychowanie miało uświadamiać obywatelom ich
wspólny cel i skłaniać do wyzbywania się partykularnej woli. Oświecenie
proponowało oparcie fundamentów państwa na woli zbiorowej dążącej do dobra
powszechnego. U Platona z wolą zbiorową utożsamiał się filozof. On wiedział w
czym ta wola się zrealizuje, reszta mogła jej nie znać. W tym punkcie Rousseau także
zgadzał się z Platonem, w szczególnych przypadkach wola obywateli mogła być
ograniczona jeśli nie znali swojego celu tzn. nie mieli wystarczającej wiedzy.
33
E. Roztworowski  Historia powszechna wiek XVIII , W-wa 1994, s. 619
34
Ibid ss 120 - 126
12
 Zło czyli niewiedzę czym jest dobro należało leczyć przyczynowo a nie doraz
nie,
dlatego zaproponowano powszechną oświatę. Była ona obowiązkowa i bezpłatna
(szkolnictwo ludowe). Postawiono w niej na rozum, stąd matematykę i logikę uznano
za podstawowe sprawności umysłu. Wszelkie zło i cierpienie upatrywano w
ciemnocie i zabobonach. Zaatakowano religię odpowiedzialną za ten stan35.
Oświeceniowi myśliciele odwoływali się do ,,Państwa uznając je za najbardziej
wyrafinowaną pracę naukową dotyczącą wychowania.
Wychowanie miało wyprowadzić człowieka ze świata zła. Dzięki niemu obywatele
staną się zdyscyplinowani , wydajni w pracy, oddani państwu. Każdy odnajdzie swoje
miejsce w społeczeństwie. Tak jak u Platona szczęśliwy obywatel to ten który zajmuje
właściwe sobie miejsce.
Oświecenie było bogate w różne propozycje np. by kształcić dziecko chłopskie na
chłopa, rzemieślnicze na rzemieślnika. Uważano, za Platonem, że dobre cechy się
dziedziczy. Jednak dopuszczano do awansu społecznego. Szkolnictwo
ogólnokształcące miało się tym zająć. Zyskano cel  uszczęśliwienie obywateli, a
dokonać się to miało na drodze postępu, czyli rozumnej działalności ludzkiej.
Wychowanie nabiera wówczas cech indywidualizmu
Wychowaniem młodzieży oprócz szkoły zajmuje się także prasa. Na plan dalszy
odchodzą wystąpienia publiczne i tym samym ogranicza się rolę elokwencji, a rośnie
rozumowanie.
Oświecenie zdeterminowało wiek XIX. Mimo iż podejmowano próby walki z
postulatami XVIII- wiecznymi, to idee wolności i równości zyskiwały nowych
zwolenników. A upowszechniały się poprzez obowiązkową oświatę na razie na
szczeblu podstawowym.
Współczesny świat ukształtowany został przez idee oświeceniowe. Dziś przewodzą
państwa które zastosowały te idee w praktyce. Opierają się one na zasadach
demokratycznych, więc i system edukacyjny odzwierciedla ten stan. Już Platon
wskazał na sprzężenie polityki i oświaty.
35
Ibid s. 609
13
 Analizując dzisiejszy system wychowawczy oparłem się na pracy Johna Deweya
,,Demokratyczne wychowanie oraz na własnych doświadczeniach jako nauczyciela.
Ważne jest zdefiniowanie pojęcia wychowanie oraz wskazanie celu tego procesu.
Wydaje się że wychowanie polega na utrzymaniu, ubogacaniu i przekazywaniu
wspólnego społecznego dobra. A jest nim doświadczenie36. Jednak ważnym
problemem jest sposób przekazywania tego doświadczenia. Odbywa się to w trakcie
komunikowania się jednostek. Wychowanie jest także procesem opiekowania się
niedojrzałymi jednostkami w trakcie którego mają osiągnąć swą własną formę
społeczną. Tak jak chciał Rousseau. Wychowanie ma również wyrobić w jednostce
przekonanie że jest uczestnikiem zbiorowej działalności. Ma kształtować dziecko w
ten sposób by potrafiło być dumne z osobistych osiągnięć jak i osiągnięć grupy.
Sukces społeczny staje się jego sukcesem. Część działa na rzecz całości tak jak u
Platona.
W demokratycznym wychowaniu ważne staje się wypracowanie w dziecku takiej
postawy by było otwarte, zdolne do zmiany swoich poglądów i preferencji w imię
troski o kogoś drugiego, potrafiące poddać cudze poglądy krytycznemu badaniu.
Platon natomiast zakładał zaufanie i nie podważanie opinii autorytetów. Wychowanie
zmierza do ciągłego przekształcania siebie samego i do samodoskonalenia się. Ma
także wyrobić umiejętność pracy w zespole. Dziecko powinno potrafić odejść od
uważania siebie i swoich dokonań za najważniejszych, a skupić się na grupie. Musi
zrozumieć wzajemną zależność swoją i grupy. Jednostka powinna dostosować się do
wspólnoty gdyż inaczej ta nie będzie właściwie działała. W tym punkcie wychowanie
demokratyczne jest spójne z platońskim.
Jednostka jest więc wychowywana tak by się dostosowała do grupy ale
jednocześnie zachowała swój indywidualizm przejawiający się np. w inicjowaniu
zachowań.
Jednostka działa we wspólnocie i dla wspólnoty a jej podstawy to: tolerancja,
konsekwencja, wszechstronność, otwartość umysłowa i szacunek do innych. W
36
J. Dewey  Demokracja i wychowanie , W-wa 1968, s. 14
14
demokracji wydaje się że każdy może postępować właściwie tzn. rządzić nim może to
co najlepsze (rozum). Jeśli tak nie jest to wina wychowania.
Wychowanie ma nas zmieniać, udoskonalać. Bo nie chodzi tylko o przechowywanie
zwyczajów tak jak przed Platonem. Wychowanie ma wyrabiać kreatywność gdyż
niemożliwe jest osiągnięcie ideału. Dla Platona wychowanie stawało się niezmienne
gdy osiągnęło ideał.
Na proces wychowania wpływa środowisko- język, zachowanie. Dla
demokratycznego wychowania środowiskiem pierwszym jest rodzina. Jest ona
najważniejszym ogniwem w całym procesie. Jest to stanowisko odmienne od
platońskiego, gdyż ten czyni rodzinie zarzut, ponieważ między członkami panuje
przyjaz
ń a wobec innych wrogość. Jest to niestety nieuniknione, dlatego rezygnuje z
rodziny.
Najistotniejszymi problemami rodziny są komunikacja i rozwiązywanie
konfliktów na linii rodzic- dziecko. Współczesna pedagogika proponuje zastosowanie
następujących kroków: należy rozpoznać i nazwać konflikt, zaproponować możliwe
sposoby ich rozwiązania, krytycznie odnieść się do tych propozycji, wybrać najlepszą
na drodze dialogu. Konieczne jest więc aktywne słuchanie a jest to możliwe tylko w
podmiotowym traktowaniu dziecka. Dziecko staje się partnerem w rozwiązywaniu
konfliktów, a co za tym idzie współodpowiedzialne za swoje wychowanie37.
Kolejnym elementem w procesie wychowania i kształcenia jest szkoła. Ma ona na
celu wychowanie ale także gromadzenie zasobów wiedzy przeszłych pokoleń, gdyż
niektóre zachowania nie są obowiązujące w czasach współczesnych. W szkole
dziecko nabywa zachowań, które nie muszą występować w życiu codziennym38. W
demokracji wykształcenie jest wymogiem sprawiedliwości gdyż natura obdarza
nierówno. Natomiast szkolnictwo platońskie wykorzystuje te nierówności i
selekcjonuje najlepszych.
Edukacja rozpoczyna się od wieku dziecięcego gdyż jest ono wtedy bardzo podatne
i można je dostosować do warunków społecznych. I Platon rozpoczynał kształcenie w
6 roku życia. W szkole dziecko ma możliwość kontaktowania się z innymi grupami. I
37
T. Gordon  Wychowanie bez porażek , W-wa 1998
38
J. Dewey op. cit. ss 24 - 25
15
dlatego szkoła ma za zadanie wyrównywać różnice a te związane są ze środowiskiem
rodzinnym. Ma stwarzać jednakowe szanse w doskonaleniu się jednostki. Ma te
różnice korygować. Natomiast Platon chciał wykorzystać różnice wynikające z natury
i wychowanie miało je pogłębiać.
Współczesne szkolnictwo jest wielo stopniowe; szkoła podstawowa, gimnazjum
liceum, studia. W początkowej fazie nie obowiązuje selekcja, gdyż są inne założenia
szkoły. Ale już pomiędzy gimnazjum a liceum wprowadza się egzamin którego wynik
decyduje o dalszej edukacji. Właściwa selekcja dokonuje się na studiach. Podobnie
jak u Platona tylko że tam wybór trwał od najmłodszych lat. Raz dokonana selekcja
przypisywała w państwie Platona wychowanka do jednej z grup. Dziś istnieje
możliwość popełniania błędów i ich naprawy bez trwałych konsekwencji tzn. zmiany
swojej profesji, kończenia studiów w zaawansowanym wieku.
Współczesne szkolnictwo proponuje rozpoczęcie kształcenia od dociekań
filozoficznych gdyż filozofia rozpoczyna się od zdziwienia, ciekawości i zachwytu a
te towarzyszą dzieciom. W trakcie tych zajęć uczyłyby się dialogu bez którego
niemożliwe jest porozumienie, a więc istnienie w demokratycznym społeczeństwie.
Filozofia potrzebna jest przede wszystkim do analizy świata wewnętrznego i
zrozumienia świata zewnętrznego. Bez tego niemożliwe jest sprawne funkcjonowanie
demokracji. Natomiast u Platona filozofia wieńczyła kształcenie.
Szkoła nie może przyporządkowywać dzieci do klas (rozumianych jako grup
społecznych), jej zadaniem jest uświadamianie niepowtarzalności jednostek.
Szkoła ma pomóc dziecku w tym by świat stał się miejscem znajomym a nie obcym i
chaotycznym. Demokratyczna szkoła ma uświadomić dziecku że może zmieniać
świat a nie tylko mu się przyglądać. Ma wyrobić przekonanie że tworzy siebie samego
tzn. odkrywa i kreuje własną osobę. Ma uzmysłowić dziecku że nie ma wiedzy
ostatecznej gdyż ta uwikłana jest w proces historyczny, językowy, społeczny. Wiedza
jest zmienna, otwarta na wnoszenie poprawek. Wiedza jest czymś co się ciągle
tworzy.
Platon natomiast uznawał istnienie wiedzy ostatecznej a nie relatywizowanej.
16
W dzisiejszym świecie rodzina a przede wszystkim szkoła mają przygotowywać
młodzież do życia i działania w społeczeństwie i państwie tak by tworząc jedną
wspólnotę nie zatracać swojej indywidualności.
Platon jako jeden z pierwszych przedstawił całościowo projekt kształcenia i
wychowania dzieci i młodzieży. Bez tej wiedzy współczesne metody były by zapewne
inne. Możliwość korzystania z tych wskazówek a także polemika z nimi, stworzyła
dzisiejszy model pedagogiczny.
17
18
Bibliografia
J. Dewey ,, Demokracja i wychowanie , Warszawa 1968
T. Gordon ,,Wychowanie bez porażek , Warszawa 1998
W. Jaeger ,, Paideia , Warszawa 2001
T. Manteuffel ,, Historia powszechna Średniowiecze , Warszawa 1990
Platon ,,Uczta , Kęty 1999
Platon ,, Państwo , Warszawa 1999
E. Roztworowski ,,Historia powszechna wiek XVIII , Warszawa1994
A. Roussel , G. Durozoi ,, Filozofia  słownik
B. Russell ,,Dzieje filozofii zachodu Warszawa 2000
W. Tatarkiewicz ,,Historia filozofii , Warszawa 2003
J. Wolski ,, Historia starożytna , Warszawa 2002
Z. Wójcik ,, Historia powszechna XVI  XVII wieku , Warszawa1991
Artykuły
E. Martens ,,Filozofia dla Dzieci i filozofia kontynentalna
R. J. Mulvaney ,, Kontekst historyczny filozofii dla Dzieci
M. S. Pritchard ,,O stawaniu się podmiotem moralnym Etyka 1993, Nr 26
A. M. Sharp ,,Wspólnota dociekająca. Edukacja dla demokracji Edukacja
filozoficzna 1994
19