1
Model żywienia dzieci i młodzieży
Prawidłowe żywienie jest jednym z najważniejszych czynników środowiskowych warunkujących
dobry stan zdrowia dziecka, jego zdolnośd uczenia się aktywnośd ruchową
psychiczną oraz zachowania emocjonalne
Przez prawidłowe żywienie należy rozumied dostarczenie dziecku w codziennych posiłkach odpowied-
niej ilości energii, składników pokarmowych i regulujących oraz prawidłowe rozłożenie posiłków w
ciągu dnia.
Populacja dzieci i młodzieży stanowi blisko 20% społeczeostwa w Polsce. Jest to grupa ludności
najbardziej narażona na skutki nieprawidłowego żywienia. Szczególnie silnie ujawniają się niekorzystne
zmiany w rozwoju somatycznym, spowodowane niedoborem lub wadliwie zbilansowanym żywieniem.
Najnowsze badania wykazują niezbicie ścisły związek między stanem odżywiania dziecka a jego kondy-
cją fizyczną i psychiczną w szkole. Zbyt długie przerwy pomiędzy posiłkami powodują uczucie głodu,
które:
obniża zdolnośd do koncentracji uwagi,
ogranicza aktywnośd,
pogarsza nastrój i samopoczucie.
Głód i niedobór płynów zwiększają drażliwośd uczniów, sprzyjając często powstawaniu konfliktów z
rówieśnikami i nauczycielami. Uczniowie nie spożywający regularnie posiłków, częściej niż inni odczu-
wają osłabienie skarżą się na bóle głowy i inne niedyspozycje, zwykle wykazują gorsze wyniki w nauce i
w sprawdzianach sprawności fizycznej.
Badania nad samooceną stanu zdrowia dzieci w wieku szkolnym do 14 r. życia, wykazały, że około 3%
badanych ocenia swoje zdrowie jako złe lub bardzo złe, około 13% jako słabe; około 66% jako dobre i
tylko 23% jako bardzo dobre.
Wynika z nich, że ponad 600 tysięcy dziewcząt i chłopców w wieku od 7 do14 lat ocenia swój stan
zdrowia jako słaby lub zły.
Pobyt większości uczniów poza domem, w szkole lub w drodze do szkoły wynosi ok.5-6 godzin, a u
uczniów dojeżdżających nawet 8-10 godzin. Bardzo ważne jest zapewnienie w tym czasie przynajmniej
jednego racjonalnego posiłku.
Najczęściej popełniane błędy żywieniowe polskiego społeczeostwa, w tym również te dotyczące ży-
wienia dzieci i młodzieży wyszczególnione są w Narodowym Programie Zdrowia na lata 1996-2005
opracowanym pod kierunkiem Ministerstwa Zdrowia i Opieki i Społecznej.
 2
Z powyższego programu oraz w/w badao wynika, że najczęściej popełniane błędy żywieniowe to:
1. nadmierne spożywanie tłuszczów, zwłaszcza zwierzęcych,
2. zbyt małe spożycie ryb
3. nadmiar soli kuchennej w pożywieniu ( 15g. zamiast 5-6g. dziennie),
4. zbyt niskie spożycie mleka i jego przetworów,
5. -- | | -- warzyw i owoców,
6. -- | | -- ciemnego pieczywa,
7. za mała liczba posiłków spożywanych w ciągu dnia, w tym nie spożywanie I śniadania  szcze-
gólnie groz
ne dla zdrowia dzieci i młodzieży,
8. częste nie karmienie niemowląt piersią zwłaszcza w pierwszych 6 miesiącach życia.
Większośd badanych dzieci w wieku szkolnym spożywa 3 lub 4 posiłki dziennie. Najczęściej jedzą I śniada-
nia, obiady i kolacje. Opuszczają zwykle II śniadania i podwieczorki, piją za mało mleka lub spożywają je
zbyt rzadko. Mały jest udział w pożywieniu ziemniaków i roślin strączkowych oraz produktów zbożowych
pochodzących z grubego przemiału. U dzieci mieszkających w miastach notuje się nadmierne spożywanie
tłuszczów, mięsa i przetworów mięsnych oraz cukru i słodyczy; chłopcy starsi spożywają za dużo jaj i ma-
sła ( prawdopodobnie wynika to z naśladownictwa mężczyzn dorosłych, którzy preferują te produkty).
Konsekwencją tego jest spożywanie nadmiernej ilości energii a także żelaza i fosforu (mięso, wędliny, jaja.
Jednocześnie notowano niedobory witamin A, C, E, kwasu foliowego, wapnia i magnezu, a u niektórych
dzieci również białka.
Spory odsetek dzieci na wsi miał wzrost i masę ciała poniżej przyjętych norm dla wieku natomiast, aż u
25% dzieci ( zwłaszcza miejskich) stwierdzono tendencje do otyłości. Niepokojącym doniesieniem jest
stwierdzenie u około 25% badanych dzieci znacznie podwyższonego poziomu cholesterolu.
Często popełnianym błędem było nieregularne spożywanie lub nie spożywanie w ogóle kolacji. Notowa-
no również kolacje zbyt obfite lub spożywane tuż przed snem.
Rozpowszechnionym zjawiskiem jest dojadanie  o tyle niebezpieczne, że przekąskami są przeważnie
mało wartościowe i jednocześnie wysoko kaloryczne produkty takie, jak: chipsy, chrupki, frytki, pizza,
zapiekanki, ciastka i słodycze. Większośd badanej młodzieży (90%) potwierdziła  dojadanie , aż 85% z
nich stwierdziła u siebie wzrost masy ciała.
Młodzież ta preferuje również najmniej pożądaną (ze względu na promiażdżycowe działanie) technikę
kulinarną, jaką jest smażenie.
30% badanej młodzieży przyznało, że stosowało diety specjalne, w tym aż 2/3 diety odchudzające.
Problem ten dotyczy w większości dziewcząt 14-15letnich i starszych, które pokrywały 75% lub mniej
dziennego zapotrzebowania na energię i pozostałe składniki pokarmowe. Jest to wynik przesadnej i
nierozsądnej dbałości o  linię i szczupłą sylwetkę.
Stanowi to problem o tyle poważny, że stosowanym dietom na ogół nie towarzyszy wiedza na temat
zasad racjonalnego żywienia.
Zjawiskiem bardzo niekorzystnym jest malejąca liczba szkół organizujących dożywianie. Jest to szcze-
gólnie niepokojące, że nie maleje, lecz wzrasta liczba dzieci i młodzieży przychodzącej do szkoły na
czczo i nie spożywających potem żadnego posiłku.
 3
Pełny obiad w szkole jadło tylko 15% uczniów miejskich i zaledwie nieco ponad 5% dzieci wiejskich.
Badane posiłki szkolne były na ogół znacznie niższe od norm, zarówno w odniesieniu do energii jak i
białka, witamin A,C,B2 oraz składników mineralnych żelaza i wapnia.
1.Główne wytyczne do realizacji żywienia dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
Zgodnie z zasadami racjonalnego żywienia, posiłki dla dzieci i młodzieży powinny byd urozma-
icone, niezbyt obfite, o wysokiej wartości odżywczej, podawane regularnie i atrakcyjne pod względem
organoleptycznym. Ważna jest również estetyka podawania posiłków oraz komfort psychiczny przy ich
spożywaniu.
Potrzeby żywieniowe dzieci i młodzieży w wieku szkolnym nie są jednoznacznie określone.
Zapotrzebowanie na energię i składniki pokarmowe zależą od rozwoju osobniczego i tempa wzrasta-
nia. Przyrosty wysokości ciała są w dużej mierze odbiciem pokrycia tego zapotrzebowania.
Przy planowaniu żywienia dla tej grupy wiekowej należy brad pod uwagę tzw.  młodzieoczy skok wzro-
stowy .
U dziewcząt  skok wzrostowy obserwuje się między 10  12 rokiem życia, u chłopców około
12- 14 roku życia. U dziewcząt największy przyrost wysokości i wagi ciała obserwuje się około 1 roku
przed pierwszą miesiączką. Przyrost wagi ciała trwa u nich do około 20 roku życia. Przyrost wysokości
między 7, a 10 rokiem życia wynosi około 5cm/rok, gwałtownie wzrasta na początku okresu mło-
dzieoczego tj. między 10  12 roku życia.
Stopniowy wzrost wysokości ciała obserwuje się u dziewcząt jeszcze do około 17 roku życia.
U chłopców przyrost wysokości ciała w okresie 7  12 lat, wynosi podobnie jak u dziewcząt
około 5cm/rok, gwałtowny skok wysokości obserwuje się zwykle dwa lata póz
niej, tj. między 12  14
rokiem życia, dalsze, stopniowe przyrosty wysokości notuje się u nich do 18  19 roku życia.
Zarówno u dziewcząt jak i u chłopców, w omawianym okresie życia najbardziej wzrasta waga
ciała i może ona ulec podwojeniu. Daje to wyobrażenie o zapotrzebowaniu na energię i składniki po-
karmowe, oraz o negatywnych skutkach niedoboru lub niewłaściwych proporcji, czyli głodu ilościowe-
go lub jakościowego.
Minimalne zapotrzebowanie w okresie rozwoju nie jest znane. Nie prowadzono takich badao
ze względów humanitarnych. Zalecenia żywieniowe wynikają z obserwacji codziennego spożycia przez
dzieci i młodzież zdrową i prawidłowo rozwijającą się.
Maksymalne zapotrzebowanie na energię i składniki pokarmowe odpowiada maksy-
malnym przyrostom wzrostu i wagi ciała. Należy pamiętad, że zwiększone zapotrzebowanie na
pożywienie jest związanie przede wszystkim z wiekiem b i o l o g i c z n y m, i koniecznie
uwzględniad je w planowaniu żywienia dzieci i młodzieży.
Tak więc kilkoro dziewcząt lub chłopców  równolatków, może mied zupełnie różne
potrzeby pokarmowe, ponieważ każde z nich może, - mimo równego wieku kalendarzowego,-
mied zupełnie inny wiek biologiczny.
 4
Prawidłowe żywienie dzieci i młodzieży w wieku szkolnym sprowadza się do dwóch
podstawowych zagadnieo:
1) pokrycia zapotrzebowania rosnącego organizmu na energię i
składniki pokarmowe z uwzględnieniem nasilonego tempa wzrostu na początku
okresu szkolnego (7  12 lat) oraz indywidualnego tempa rozwoju w okresie pokwi-
tania.
2) właściwego rozłożenia poszczególnych posiłków w ciągu dnia, w tym
uwzględnienia problemu dożywiania w szkołach.
Zalecenia w zakresie pokrycia potrzeb energetycznych
1) Zalecana ilośd energii dla dzieci w wieku 7  9 lat wynosi 74 kcal/kg m.c., co przy
masie od 23 do 50 kg stanowi ogółem 1900  2100 kcal.
Dziewczęta w wieku 10  12 lat powinny otrzymywad 51  60 kcal/kg m.c., starsze w
wieku 13  15 lat 42  47 kcal/kg m.c. (ogółem 2100  2300 kcal).
Chłopcy w wieku 10  12 lat, przy podobnej masie ciała jak dziewczęta  35  42 kg
wymagają wyższej podaży energii i wynosi ona 62  71 kcal/kg m.c., co stanowi razem około
2500  2600 kcal.
Chłopcy starsi w wieku 13  15 lat wymagają podaży energii około 51  57 kcal/kg m.c., co przy
masie ciała w granicach 47  59 kg stanowi od 2700 do 3000 kcal na dobę.
Dziewczęta dorastające w wieku 16  20 lat potrzebują około 2700 kcal/dobę, chłopcy w tym
samym wieku 3700 kcal.
Istnieją duże różnice osobnicze dotyczące zapotrzebowania energetycznego, nie zaw-
sze dające wytłumaczyd się różną aktywnością fizyczną. Trzeba o tych różnicach pamiętad przy
planowaniu posiłków i dopasowywad podaż energii do potrzeb ujawnianych przez dziecko,
przy równoczesnej kontroli masy ciała.
/ Tabela nr.1 /
Energia Białko Tłuszcze Węglowodany
w tym
Grupy ludności ogółem
kcal zwierzęce ogółem (g) ogółem (g)
(g)
(g)
Dzieci
7  9 lat 2100 65 40 75 290
Chłopcy
10  12 lat 2600 75 40 90 370
13  15 lat 3000  3300 95 50 105  115 450  455
16  20 lat 3200  3700 100 50 110  125 450  545
Dziewczęta
10  12 lat 2300 75 40 80 320
13  15 lat 2600  2800 85 45 85  90 365  400
16  20 lat 2500 - 2700 80 45 85 - 90 355 - 390
 5
Zalecenia dotyczące spożycia białka
Białko stanowi około 18  19% masy ciała dorastającego człowieka. Przyrost białka jest mniej
więcej stały między 6, a 10 rokiem życia; znacznie wzrasta w okresie dojrzewania, zarówno w wyniku
przyrastania ilości tkanek jak i tworzenia się charakterystycznych cech osobniczych związanych z płcią.
Między 10, a 17 rokiem życia Światowa Organizacja Zdrowia zaleca podaż białka nieco poniżej 1g/kg
m.c.: - dla 10 latków około 0,82g/kg m.c.
- dla 17 latków około 0,61g/kg m.c.
Biorąc pod uwagę znaczną różnicę masy ciała (często podwojoną u młodzieży starszej), ogólna ilośd
białka podawanego w ciągu doby powinna wynosid: - około 70g dla dziecka 10 letniego
- około 75  90g dla młodzieży 13-15 letniej.
- około 100g dla chłopca 16-19 letniego.
Nieco niższe zapotrzebowanie wykazują dziewczęta. Zawsze należy pamiętad, że musi to byd białko o
wysokiej wartości biologicznej. Około 2/3, a nie mniej niż � dziennej podaży powinno stanowid białko
pochodzenia zwierzęcego ( mleko, mięso, ryby, jaja, sery).
1.3 Zalecenia dotyczące podaży składników mineralnych i witamin
Witaminy i składniki mineralne to składniki odżywcze , co do podaży których nie ma dokładnych
wyliczeo. Przy obliczaniu zapotrzebowania bierze się pod uwagę potrzeby minimalne czyli najmniej-
szą ilośd danego składnika dostarczonego z zewnątrz, która zapobiega klinicznym objawom niedoboru.
Ze względów etycznych nie prowadzono takich badao na populacji dzieci i młodzieży. Zalecenia fizjo-
logicznego spożycia tych składników pochodzą z danych uzyskanych w okresie niemowlęcym u nie-
mowląt karmionych piersią oraz od dorosłych wolontariuszy poddanych badaniom w tym zakresie.
Nieco lepiej poznane są potrzeby dotyczące podaży wapnia ,fosforu, magnezu oraz żelaza, cynku i jo-
du.
Zapotrzebowanie na składniki mineralne dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
/Tabela nr 2/
Składniki mineralne
Grupy ludności
Wapo (g) Fosfor (g) Magnez (mg) Żelazo (mg) Cynk (mg) Jod (mg)
Dzieci
7  9 0,8 0,8 250 10 10 120
Chłopcy
10  12 0,8 1,0 300 12 15 150
13  15 1,0 1,2 400 15 15 150
16  20 1,0 1,2 400 15 15 150
Dziewczęta
10  12 0,8 1,0 300 12 15 150
13  15 1,0 1,2 400 15 15 150
16  20 1,0 1,2 400 15 15 150
Zapotrzebowanie na witaminy dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
 6
/Tabela nr 3/
W i t a m i n y
A
rów-
no-
Grupy ludno- E Niacyna (PP)w
waż- D C B1 B2 B6 Folacyna B12
ści równoważnik równoważnikach
nik (źg) (mg) (mg) (mg) (mg) (mg) (źg)
tokoferolu (mg) niacyny (mg)
reti-
nolu
(źg)
Dzieci
7  9 700 10 7 45 1,1 1,3 14 1,6 0,3 3,0
Chłopcy
10  12 1000 10 8 50 1,3 1,6 17 1,7 0,4 3,0
13  15 1000 7,5 10 60 1,5 2,0 20 1,8 0,4 3,0
16  20 1000 7,5 10 60 1,6 2,1 21 2,0 0,4 3,0
Dziewczęta
10  12 800 10 8 50 1,2 1,4 15 1,7 0,4 3,0
13  15 800 7,5 8 60 1,4 1,8 17 1,8 0,4 3,0
16  20 800 7,5 8 60 1,4 1,7 17 2,0 0,4 3,0
Racje pokarmowe
Zalecane dzienne racje pokarmowe dla dzieci i młodzieży (wg norm IŻŻ).
Poziom ekonomiczny C  racje o średnio wysokim koszcie, zawierające duży margines bezpieczeostwa,
w pełni pokrywające zapotrzebowanie organizmu na energię i składniki odżywcze.
/Tabela nr 4 /
Grupa produktów dzieci dziewczęta chłopcy
spożywczych 7-9 lat
10-12 13-15 16-20 10-12 13-15 16-20
lat lat lat lat lat lat
Produkty zbożowe (g) 240 270 300 290 320 360 380
Mleko i produkty 1050 1050 1100 1100 1050 1150 1150
mleczne (g)
Jaja (szt.) � � � � � � �
Mięso, wędliny,
ryby (g) 85 110 170 165 110 195 215
Masło i śmietana (g) 35 35 35 30 35 40 45
Inne tłuszcze (g) 15 18 15 15 25 25 25
Ziemniaki (g) 300 300 350 350 400 450 500
Warzywa i owoce
obfite w witaminę C 230 230 260 230 230 260 280
Warzywa i owoce
obfitujące w karoten 140 140 150 140 140 150 150
Inne warzywa
i owoce (g) 300 310 330 310 310 330 330
Strączkowe suche (g) 5 5 7 7 5 10 12
Cukier i słodycze (g) 45 50 60 60 55 65 75
 7
Planowanie posiłków dla dzieci i młodzieży w wieku szkolnym
Rozkład posiłków w ciągu dnia
Dzieciom i młodzieży zaleca się podawanie co najmniej 4, a najlepiej 5 posiłków ciągu dnia. Podaż 3
posiłków powoduje zbyt długie przerwy, a za tym idące niedobory energii, zwłaszcza przy ruchliwym,
aktywnym trybie życia.
Liczbę posiłków i rozkład dostarczanej z nich energii przedstawia poniższa tabela:
/Tabela nr 5 /
Liczba posiłków w ciągu dnia
Rodzaj posiłku
4 5
% energii % energii
I śniadanie 15 - 25 20 - 25
II śniadanie 15 - 20 5 - 10
obiad 30 - 35 30 - 35
podwieczorek - 5 - 10
kolacja ok. 20 ok. 20
Planując posiłki dla dzieci i młodzieży należy uwzględnid ich aktualny stopieo rozwoju fizyczne-
go i aktywnośd ruchową.
Posiłki powinny dostarczad wszystkich składników pokarmowych w tym pełnowartościowego białka i
odpowiednią ilośd energii.
Więcej produktów energetycznych należy podawad dzieciom spędzającym czas w sposób aktywny
(ruch na świeżym powietrzu, gra w piłkę, bieganie), nieco mniej spędzającym dużo czasu przed telewi-
zorem czy komputerem.
Bardzo ważne jest prawidłowe rozłożenie poszczególnych posiłków oraz odpowiedni dobór
produktów. Każdy posiłek powinien zawierad zarówno produkty e n e r g e t y c z ne (poza pieczy-
wem należy uwzględniad także kasze i makarony), b i a ł k o w e ( w tym białko pełnowartościowe
pochodzące z produktów mlecznych, mięsnych, jaja, ryby), oraz warzywa i owoce będące głównym
z
ródłem witamin i składników mineralnych.
Zalecenia dotyczące planowania poszczególnych posiłków.
I ś n i a d a n i e - jest to pierwszy posiłek jaki dziecko spożywa po długiej przerwie nocnej i
jednocześnie przed rozpoczęciem największego natężenia zajęd fizycznych i umysłowych.
Pierwszy posiłek powinien dostarczad około ź całodobowej ilości energii i w odpowiednich propor-
cjach pozostałych składników pokarmowych.
Pierwsze śniadanie powinno składad się z zupy mlecznej (lub produktu mlecznego), pieczywa miesza-
nego z masłem, serem, wędliną lub jajkiem.
Powinno zawierad również surowe warzywa i owoce, lub dżem czy marmoladę.
Błędny jest pogląd, że wystarczy spożycie tylko zupy mlecznej  jeśli dziecko zjada ją codzien-
nie, staje się posiłkiem nieatrakcyjnym, pogarszającym łaknienie. y
le zestawiane i zbyt małokaloryczne
I śniadanie jest często popełnianym błędem w żywieniu dzieci i młodzieży. Niedopuszczalna jest sytu-
acja, gdy dziecko wychodzi z domu do szkoły bez spożycia I śniadania.
Przykładowe zestawy I śniadao
1. Parówka na gorąco, kawa mleczna, pieczywo mieszane, masło, ketchup
lub musztarda, papryka.
2. Jajecznica ze szczypiorkiem, mleko, pieczywo mieszane, masło pomidor.
3. Kasza manna na mleku, bułka grahamka, masło, ser żółty, kawa mleczna
lub bawarka, jabłko.
 8
II ś n i a d a n i e - posiłek często niewidoczny, chociaż w żywieniu dzieci i młodzieży bardzo istotny.
Dziecko powinno spożywad je między godziną 10, a 11, najczęściej w szkole.
Przy prawidłowo zestawionych pozostałych posiłkach mogą to byd 1  2 kanapki oraz szklanka mleka
lub napój owocowy. Napój jest szczególnie ważny, ponieważ u dzieci w okresie intensywnego wzra-
stania zapotrzebowanie na płyny jest duże.
Przy planowaniu II śniadania należy brad pod uwagę ile czasu dziecko przebywa w szkole i czy ma moż-
liwośd zjadania chodby 1 gorącego posiłku.
Młodzież i dzieci starsze, których czas pobytu w szkole wynosi 8  10 godzin, powinny mied możliwośd
zjedzenia w tym czasie posiłku obiadowego.
Przykładowe zestawy II śniadao
1. Pieczywo mieszane z pastą rybną, pomidor, herbata z mlekiem.
2. Bułka z masłem i żółtym serem, napój mleczno  truskawkowy.
3. Bułka z masłem i szynką, jabłko, kawa z mlekiem.
Jeśli dziecko przebywające dłuższy czas w szkole nie zjada II śniadania i obiadu, zwykle nie ma
już możliwości pokrycia w pełni potrzeb pokarmowych.
O b i a d - tradycyjnie traktowany jako główny, najobfitszy posiłek w ciągu dnia. Powinien byd posił-
kiem gotowanym, składającym się z różnych produktów spożywczych, zestawiony zwykle z dwóch dao.
Jeśli zasadnicze dania nie pokrywają około 30  35%, powinny byd uzupełnione deserem  na słodko z
produktów zbożowych np., ryż z jabłkiem, kasza z sokiem owocowym.
Prawidłowo zestawiony obiad zawiera:
a) produkty dostarczające białka o wysokiej wartości biologicznej, (np. mięso,
ryby, jaja, mleko, sery),
b) ziemniaki lub produkty pochodzenia zbożowego, (np. kasze, makarony),
ewentualnie nasiona roślin strączkowych, (fasola, groch),
c) warzywa i owoce w postaci gotowanej oraz surowej (surówki).
Przykłady obiadów:
1. Kapuśniak, klops w sosie pomidorowym, kasza gryczana, surówka
wielowarzywna, koktajl mleczno  truskawkowy.
2. Zupa pomidorowa z makaronem, wołowina w jarzynach, ziemniaki,
sałata zielona, galaretka owocowa.
3. Barszcz ukraioski, leniwe pierogi, surówka z jabłek i marchwi, kompot
wieloowocowy.
Obiady w szkole.
Dzieci i młodzież przebywające w szkole 6  8 godzin, a dojeżdżające czasem 10 godzin, powinny zjeśd
w tym czasie obiad. Niestety w ostatnich latach znacznie zmalała i nadal maleje liczba szkół organizu-
jących dożywianie.
Idea organizowania posiłków w szkole jest propagowana i wspomagana przez Instytut Żywności i Ży-
wienia, Paostwowy Zakład Higieny, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Instytut Matki i Dziecka, Polski
Komitet UNICEF i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci.
Badania przeprowadzone przez Zakład Podstaw Żywienia SGGW potwierdziły, że w latach 1996
 97, pełny obiad jadło 15% uczniów w szkołach miejskich i zaledwie 5% w szkołach na wsi. Przy czym
były to posiłki na ogół nie pokrywające zapotrzebowania na energię, białko i uboższe w witaminy i
wapo.
Instytut Żywności i Żywienia wydał specjalną broszurę  Obiady szkolne  zalecenia, jadłospisy
i receptury dla żywienia zbiorowego dzieci i młodzieży w placówkach oświatowo  wychowawczych.
Publikacja ta, rozpowszechniana w szkołach , zawiera główne wytyczne dla żywienia dzieci i młodzieży
oraz wskazuje receptury obiadów jedno -, dwu  lub trzydaniowych, które można sporządzad nawet
wówczas, gdy szkoła dysponuje bardzo skromnym zapleczem stołówkowo  kuchennym.
Co ważne, są to posiłki zbilansowane pod względem energetycznym i odżywczym, urozmaicone sma-
kowo, a przede wszystkim o niewielkim koszcie.
 9
(kalkulacja kosztów wg cen rynkowych 1998/99 - ceny obiadów 2 lub 3 daniowych: zupa, II danie +
surówka + kompot, mieściły się w granicach 1,80  3,00 zł).
P o d w i e c z o r e k - powinien dostarczad 5  10% całodobowej energii.
Jest to posiłek dośd często trudny do zrealizowania, zwłaszcza gdy dziecko póz
no zjada obiad. Wystar-
czy wówczas owoce, napój mleczny lub mleczno  owocowy. Jeśli dziecko zjada obiad wcześnie 
podwieczorek może byd posiłkiem podobnym do II śniadania. Podawania podwieczorków należy prze-
strzegad głównie w żywieniu dzieci młodszych.
K o l a c j a - powinna byd spożywana około 3  4 godziny po obiedzie i co
najmniej 1  2 godziny przed snem. Powinien to byd również posiłek pełnowartościowy, lekkostrawny
i niezbyt obfity. Może to byd zupa mleczna z kaszą lub kluskami, pieczywo mieszane z wędliną lub
chudym mięsem, sery, sałatki jarzynowe, owoce.
LITERATURA
1. J. Gawęcki, J.Jeszka: Żywienie człowieka-dwiczenia, Wydawnictwa Naukowe PWN-Warszawa1995.
2. H.Ciborowska A. Rudnicka: Dietetyka-Żywienie zdrowego i chorego człowieka, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 2000.
3. J. Hasik, J. Gawęcki :Żywienie człowieka zdrowego i chorego, Wydawnictwa Naukowe PWN-Warszawa 2000
4. W.Szotowa,Z.Wachnik,H.Weker: Żywienie dzieci zdrowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL Warszawa 1996-97.
5. B.Ignar-Golinowska :Śnidanie w szkole, Instytut Danone- Fundacja Promocji Zdrowego Żywienia Warszawa 2000.
6. J. Szewczyoski , Z. Skrodzka: Higiena żywienia Wydawnictwo Lekarskie, PZWL Warszawa 1995.
7. S. Witkowska: Odżywianie niemowląt i dzieci starszych, Paostwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich Warszawa1986.
8. L.Szponar H.Turlejska,K.Wolnicka :Obiady szkolne, Instytut Żywności i Żywienia Warszawa1999.
9. L.Szponar,U.Kazelska, L.Nowicka, A.Ners : Żywienie zbiorowe, Instytut Żywności i Żywienia Warszawa1992.
10.  Żywnośd ,żywienie a zdrowie , Biuletyn Instytutu Żywności i Żywienia Warszawa1998.
11.  EKO DOM w kraju i na świecie , 2/97 Szkoła zdrowia.