Choroby Serca i Naczyń 2010, tom 7, nr 3, 107 111
N A D C I Åš N I E N I E T 
T N I C Z E
Redaktor działu: prof. dr hab. n. med. Krzysztof Narkiewicz
Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży
Hypertension in children and adolescents
Empar Lurbe
Department of Paediatrics, Consorcio General Hospital, University of Valencia, Walencja, Hiszpania
CIBER Fisiopatología Obesidad y Nutrición, Instituto de Salud Carlos III, Madryt, Hiszpania
Przedrukowano za zgodÄ… z: European Society of Hypertension Scientific Newsletter: Update on Hypertension Management 2010; 11: No. 13 revised version
WST
P celu ograniczenie błędu) w rozpozna- /growthcharts). Zgodnie z danymi
Włączenie pomiaru ciśnienia tętni- waniu podwyższonego BP u dzieci Fourth Report on the Diagnosis, Evalu-
czego (BP, blood pressure) do rutynowej [2], jak i ocena występowania stanów ation, and Treatment of High Blood Pres-
opieki pediatrycznej oraz opubliko- współistniejących (zwłaszcza otyło- sure in Children and Adolescents [5], któ-
wanie norm BP u dzieci [1] umożliwi- ści) oraz rodzinny wywiad w kierun- re uwzględniono również w wytycz-
ło wykrywanie istotnego klinicznie bez- ku chorób układu sercowo-naczynio- nych European Society of Hypertension
objawowego wtórnego nadciśnienia wego znacząco zwiększają trafność (ESH) dotyczących dzieci (ESH Gui-
tętniczego, a tym samym zdiagnozowa- przewidywań dotyczących występo- delines in Children), prawidłowe BP
nie wcześniej nierozpoznanego zabu- wania nadciśnienia tętniczego w póz
- u dzieci definiuje siÄ™ jako skurczowe
rzenia. Potwierdziło również, że ła- niejszym życiu. i rozkurczowe BP poniżej 90. percen-
godne wzrosty wartości BP w okresie tyla dla wieku, płci oraz wzrostu.
dzieciństwa są znacznie częstsze niż ROZPOZNANIE Nadciśnienie tętnicze natomiast okre-
twierdzono, zwłaszcza w grupie na- Podstawą kryteriów diagnostycz- śla się jako skurczowe i/lub rozkurczo-
stolatków. nych podwyższonego BP u dzieci jest we BP stale równe lub wyższe od 95.
Przyczyny nadciśnienia tętnicze- koncepcja, według której BP zwięk- percentyla, oceniane na podstawie
go u dorosłych sięgają dzieciństwa. sza się z wiekiem, masą ciała oraz co najmniej 3 pomiarów wykonywa-
Udowodniono, że nadciśnienie stwie- wzrostem, co uniemożliwia wykorzy- nych w różnym czasie metodą osłu-
rdzanie w dzieciństwie utrzymuje się stanie pojedynczej wartości BP w zde- chową. Dzieci ze średnim skurczo-
również w okresie dorosłości. Ozna- finiowaniu nadciśnienia tętniczego, wym lub rozkurczowym BP więk-
cza to, że dzieci z podwyższonym BP jak w przypadku dorosłych. szym lub równym 90., ale niższym od
mają większe skłonności do nadciś- W Stanach Zjednoczonych zebra- 95. percentyla klasyfikuje się do gru-
nienia jako dorośli [2 4]. Informacja no obszerne pediatryczne dane refe- py z wysokim prawidłowym BP. Na-
ta wskazuje, jak duże znaczenie ma rencyjne, od ponad 70 000 dzieci, do- stolatków z BP większym lub równym
kontrola BP u dzieci i nastolatków. tyczące klinicznych pomiarów ciśnie- 120/80 mm Hg, mimo wartości BP po-
Istotny jest również fakt, że zarówno nia metodą osłuchową [5]. Percenty- niżej 90. percentyla dla wieku, płci
powtarzanie pomiarów (mające na le ciśnienia tętniczego obliczono dla i wzrostu, również zalicza się do grupy
każdej płci i grupy wiekowej oraz dla z wysokim prawidłowym BP (tab. 1).
siedmiu kategorii percentyli wzrostu PodstawÄ… rozpoznania nadciÅ›-
Adres do korespondencji:
Prof. Empar Lurbe
(www.pediatrics.org/cgi/content/full/ nienia tętniczego powinny być wie-
Department of Paediatrics
Consorcio General Hospital, University of Valencia /114/2/S2/555). Percentyle wzrostu lokrotne pomiary BP wykonywane
Avenida Tres Cruces s/n, 46014 Valencia, Spain
e-mail: [e-mail] oparto na siatkach normatywnych w gabinecie lekarskim w czasie kilku
Copyright @ by European Society of Hypertension wzrostu według Center for Disease wizyt pacjenta. Pomiary te są podstawą
Tłumaczenie: Agnieszka Święcicka
Control and Prevention (www.cdc.gov/ obecnego stanu wiedzy na temat poten-
Wydanie polskie:  Via Medica sp. z o.o. sp.k.
Copyright © 2010 Via Medica, ISSN 1733 2346
107
www.chsin.viamedica.pl
Choroby Serca i Naczyń 2010, tom 7, nr 3
Tabela 1. Definicja i klasyfikacja nadciśnienia tętniczego u dzieci i nastolatków (zmodyfikowane na podstawie: Task
Force on High Blood Pressure in Children and Adolescents [5])
Klasa Percentyl SBP i/lub DBP
Prawidłowe ciśnienie tętnicze < 90.
Wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze e" 90. do < 95.
e" 120/80 mm Hg, nawet jeśli < 90. percentyla u nastolatków
Stadium 1. nadciśnienia tętniczego 95. percentyl do 99. percentyla plus 5 mm Hg
Stadium 2. nadciśnienia tętniczego > 99. percentyla plus 5 mm Hg
SBP (systolic blood pressure)  skurczowe ciśnienie tętnicze; DBP (diastolic blood pressure)  rozkurczowe ciśnienie tętnicze
cjalnego ryzyka spowodowanego nad- kontroli BP u dzieci z uszkodzeniami ny mikroalbuminurii w dziecięcym
ciśnieniem tętniczym [6] i od wielu lat narządowymi, objawy niedociśnienia nadciśnieniu pierwotnym. W rezul-
mają podstawowe znaczenie w lecze- tętniczego); podczas badań klinicz- tacie echokardiografia oraz badanie
niu chorych. Mimo że pomiary BP w ga- nych; oraz w przypadku innych sta- na obecność mikroalbuminurii po-
binecie powinny stanowić punkt odnie- nów klinicznych (zaburzenia układu winny być wykonywane u wszyst-
sienia, wartości BP uzyskane poza gabi- wegetatywnego, podejrzenie wystę- kich dzieci i nastolatków z nadciśnie-
netem lekarskim mogą poprawić ocenę powania guza chromochłonnego). niem tętniczym. W rutynowym po-
zarówno u chorych poddanych lecze- W przypadku domowych pomiarów stępowaniu klinicznym nie zaleca się
niu, jak i nieleczonych. BP zgromadzone dane dotyczÄ…ce ich ultrasonograficznej oceny komplek-
Obecnie coraz powszechniej uzna- skuteczności u dzieci i nastolatków są su błona wewnętrzna błona środko-
je się, że ambulatoryjny pomiar ciś- obiecujące, lecz ograniczone. wa. Stwierdzenie powikłań narządo-
nienia tętniczego (ABPM, ambulatory wych jest wskazaniem do rozpoczę-
blood pressure measurement) jest czyn- OCENA cia lub zintensyfikowania leczenia
nikiem niezbędnym do rozpoznania Proces diagnostyczny  począw- przeciwnadciśnieniowego.
oraz leczenia nadciśnienia tętnicze- szy od badań przesiewowych, aż po
go [7]. Przyczynił się on również dokonanie rozpoznania  jest wielo- ŚRODKI ZAPOBIEGAWCZE
w znacznym stopniu do pogłębienia etapowy i powinien uwzględniać Obecnie wiadomo, że większość
wiedzy na temat nadciśnienia po- wykluczenie wtórnych przyczyn przypadków wysokiego prawidłowe-
przez  ujawnienie tych zjawisk nadciśnienia tętniczego. Proponowa- go ciśnienia tętniczego oraz nadciś-
związanych z BP, które nie były wi- ny algorytm przedstawia rycina 1 [11]. nienia u pacjentów w dzieciństwie
doczne w pomiarach w gabinecie  Po rozpoznaniu nadciśnienia, to nie wtórne nadciśnienie tętnicze,
braku nocnego spadku BP [8], nad- z uwagi na znaczenie subklinicznych które należy diagnozować i poddać
ciśnienia  białego fartucha [9] oraz powikłań w rozwoju choroby naczy- specjalnemu leczeniu. Dlatego trzeba
maskowanego (utajonego) nadciśnie- niowej, należy przeprowadzić ocenę podjąć wysiłek w celu zrozumienia
nia [10]. Zalecenia do przeprowadze- powikłań narządowych w obrębie warunków koniecznych do przywró-
nia 24-godzinnego ABPM są następu- serca i nerek. Ocena taka jest przydat- cenia prawidłowego poziomu BP lub
jące: podczas procesu rozpoznania na nie tylko w określeniu ryzyka ser- w celu zapobiegania wysokiemu pra-
(potwierdzenie nadciśnienia tętnicze- cowo-naczyniowego, lecz również widłowemu BP w dzieciństwie, które
go przed rozpoczęciem terapii lekami jako pośredni punkt końcowy w mo- powoduje nadciśnienie tętnicze u do-
przeciwnadciśnieniowymi, cukrzyca nitorowaniu efektów terapii. rosłych osób.
typu 1, przewlekła choroba nerek albo Przerost lewej komory jest naj- W ostatnich latach można zau-
przeszczepienie nerek, wątroby lub dokładniej zbadaną formą powikła- ważyć znaczny postęp w rozpoznawa-
serca); podczas terapii lekami prze- nia narządowego spowodowanego niu czynników związanych i odpo-
ciwnadciśnieniowymi (ocena opor- przez nadciśnienie u dzieci i nasto- wiedzialnych za wysokie BP u dzieci
nego nadciśnienia tętniczego, ocena latków. Zwiększa się znaczenie oce- i nastolatków. Materiał dotyczący
108
www.chsin.viamedica.pl
Empar Lurbe, Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży
Rycina 1. Algorytm diagnostyczny nadciśnienia tętniczego; SBP (systolic blood pressure)
 skurczowe ciśnienie tętnicze; DBP (diastolic blood pressure)  rozkurczowe ciśnienie
tętnicze; P  percentyl
interwencji leczniczych jest jednak ne są badania określające znaczenie chłopców i dziewcząt uważa się za
ograniczony. stylu życia, ale dopóki nie zostaną za- podstawowe kroki służące przypo-
Nadwaga to prawdopodobnie kończone, zalecenia oparte na dowo- mnieniu i nauczeniu dzieci oraz ro-
najistotniejszy czynnik wpływający dach pozostaną ograniczone [11]. dziców, że jest to fundament obecnej
na podwyższenie BP w dzieciństwie Większość z nich jest jednak oczywi- wiedzy na temat obniżania BP u dzie-
[12] i o ponad połowę zwiększający sta i wynika ze zdrowego rozsądku. ci i nastolatków.
ryzyko rozwoju nadciśnienia tętni- Na podstawie dostępnych raportów
czego [13 15]. Dzieci z nadwagą mają stwierdzono, że konieczne jest  40 mi- SKUTECZNOŚĆ
większe tendencje do otyłości w póz
- nut umiarkowanego lub energiczne- POST
POWANIA LECZNICZEGO
niejszym życiu, co stanowi najważ- go wysiłku fizycznego opartego Sercowo-naczyniowe punkty koń-
niejszy czynnik ryzyka podwyższo- na ćwiczeniach aerobowych 3 5 dni cowe, takie jak zawał serca, udar mó-
nego BP. Udowodniono, że oprócz w tygodniu, aby poprawić czynność zgu, niewydolność nerek lub serca,
wskaz
nika masy ciała istotną rolę od- naczyniową oraz obniżyć BP u oty- występują skrajnie rzadko w okresie
grywa obwód talii (otyłość brzuszna) łych dzieci [12]. dzieciństwa i z tego powodu brakuje
[16]. Masa urodzeniowa i poporodo- Dlatego wszelkie zabiegi, które randomizowanych badań terapeu-
wy przyrost masy ciała również nie nie tylko obniżają spożycie energii, ale tycznych opartych na ocenie ich wy-
pozostają bez znaczenia w przypadku również zwiększają aktywność fizycz- stępowania. Mimo tego doświadcze-
rozwoju wysokiego ciśnienia tętni- ną u dzieci, mogą pomóc w utrzyma- nie kliniczne wskazuje, że obniżenie
czego oraz chorób układu sercowo- niu BP na niższym poziomie. Powin- wysokiego BP w warunkach zagroże-
-naczyniowego u dorosłych pacjentów na się do tego przyczyniać globalna nia życia, takich jak ostra niewydol-
[17 19]. Złe nawyki żywieniowe we polityka w szkołach oraz porady ność serca, encefalopatia nadciśnie-
wczesnym okresie życia, a zwłaszcza udzielane rodzicom, nie zaś skierowa- niowa oraz nadciśnienie złośliwe, po-
nadmierne spożycie soli, sprzyjają pod- ne jedynie do poszczególnych dzieci. prawia przeżywalność oraz zmniejsza
wyższonym wartościom BP [20, 21]. Zajęcia grupowe, promocja aktywno- liczbę nawrotów u dzieci. Z powodu
Dane na temat obniżenia BP, po- ści na świeżym powietrzu w każdym rzadkości tych zdarzeń podstawą
chodzące z randomizowanych badań możliwym miejscu i czasie jako część większości ograniczonych danych
interwencyjnych dotyczÄ…cych reduk- programu szkolnego oraz regularne zgromadzonych dotychczas jest za-
cji masy ciała, są nieliczne. Prowadzo- intensywne ćwiczenia fizyczne dla stosowanie markerów uszkodzeń na-
109
www.chsin.viamedica.pl
Choroby Serca i Naczyń 2010, tom 7, nr 3
rządowych, takich jak przerost lewej dążyć do utrzymywania BP poniżej leczenie farmakologiczne, jak i mu
komory oraz podwyższone stężenie 90. percentyla [11]. towarzyszyć.
albumin w moczu jako zastępczych Istnieją wstępne dowody, pocho-
punktów końcowych. dzące z prospektywnego randomizo- Monoterapia
W odniesieniu do dzieci, podob- wanego badania Evaluation Study of Rozsądne jest założenie, że u dzieci
nie jak i dorosłych, nie powinno się Congestive Heart Failure and Pulmona- powinno się rozpoczynać leczenie od
podejmować decyzji o rozpoczęciu ry Artery Catheterization Effectiveness jednego leku podawanego w małej
leczenia przeciwnadciśnieniowego (ESCAPE), które wskazują, że u dzie- dawce, aby uniknąć gwałtownego
jedynie na podstawie wartości BP. ci z przewlekłymi schorzeniami nerek spadku BP. Jeśli BP nie zostanie wy-
Należy wziąć również pod uwagę rygorystyczna kontrola BP, mająca na starczająco obniżone po kilku tygo-
ewentualne powikłania narządowe celu osiągnięcie 24-godzinnego śred- dniach, zwykle w czasie 4 8 tygodni,
lub ich brak i inne czynniki ryzyka niego ciśnienia tętniczego poniżej 50. należy rozpocząć podawanie pełnej
oraz schorzenia, takie jak otyłość, cho- percentyla, dzięki dołączeniu do tera- dawki leku. Jeśli BP nie reaguje wła-
roby nerek i cukrzyca [11]. U dzieci ze pii inhibitorami konwertazy angio- ściwie lub pojawią się istotne działa-
stwierdzonym wtórnym nadciśnie- tensyny (ACE, angiotenisin-converting nia niepożądane, zaleca się zmianę
niem tętniczym trzeba rozpocząć enzyme) dodatkowych leków przeciw- leku przeciwnadciśnieniowego na lek
konkretne leczenie choroby podsta- nadciśnieniowych, pomaga przedłu- innej klasy. Pozwala to określić naj-
wowej niezwłocznie po jej rozpozna- żyć funkcjonowanie nerek o 5 lat, lepszą indywidualną reakcję pacjen-
niu. U dzieci z pierwotnym nadciśnie- mimo powrotu poziomu białkomo- ta w zakresie skuteczności i tolerancji
niem tętniczym leczenie powinno czu do wartości sprzed leczenia [22]. podanego leku. Ponieważ reakcja
w pierwszej kolejności obejmować Analiza osiągniętych wartości BP wy- w przypadku terapii jedynym lekiem
eliminację czynników ryzyka pod- kazuje podobne wyniki w zakresie jest często niewystarczająca, zwłasz-
wyższenia wartości BP (tj. nadwagi, funkcji nerek u pacjentów ze średnim cza w przypadku umiarkowanego lub
nadmiernego spożycia soli, małej ak- 24-godzinnym BP poniżej 75. percen- ciężkiego nadciśnienia tętniczego,
tywności fizycznej). tyla, co kontrastuje ze znacznie obni- konieczna jest terapia skojarzona.
Terapię niefarmakologiczną należy żonym odsetkiem 5-letniego funkcjo- Podobnie jak u dorosłych, można
kontynuować nawet po rozpoczęciu nowania nerek u pacjentów, u któ- zastosować leki przeciwnadciśnienio-
leczenia środkami farmakologicznymi, rych wartość BP przekracza ten gra- we, takie jak: inhibitory ACE, antago-
ponieważ może to poprawić ogólny niczny poziom. Gorsze funkcjonowa- niści receptora angiotensyny (ARB,
profil ryzyka sercowo-naczyniowego nie nerek jest związane ze średnim angiotensin receptor blocker), antagoni-
u dzieci z nadciśnieniem tętniczym. 24-godzinnym BP powyżej 90. per- ści wapnia, leki b-adrenolityczne oraz
Z powodu braku prospektyw- centyla. Białkomocz istotnie modyfi- diuretyki. Dostępne są wyniki kilku
nych długoterminowych badań, do- kuje skuteczność wzmożonej kontroli badań kontrolowanych z użyciem
tyczących związku między pozio- BP w celu ochrony nerek. Mimo bra- placebo, ale nie przeprowadzono żad-
mem BP u dzieci a ryzykiem sercowo- ku zależności czasowej między efek- nych bezpośrednich badań porów-
-naczyniowym, docelowe wartości BP tem renoprotekcyjnym oraz zmniej- nawczych dotyczących skuteczności
u dzieci są powszechnie definiowane szającym białkomocz, przedłużone oraz bezpieczeństwa stosowania róż-
na podstawie dystrybucji BP w nor- zachowanie funkcji nerek wiąże się nych leków przeciwnadciśnienio-
malnej populacji. Jako granicę rozpo- z obniżeniem BP tylko u dzieci z na- wych u dzieci i nastolatków.
znania nadciśnienia tętniczego u dzie- wet niewielkim wyjściowym białko-
ci i nastolatków przyjmuje się 95. per- moczem. Nie dostrzeżono żadnych Terapia skojarzona
centyl. Dlatego u dzieci i młodzieży korzyści u dzieci, u których wyjścio- U dzieci ze schorzeniami nerek
z pierwotnym nadciśnieniem należy wo nie stwierdzono białkomoczu. monoterapia często nie wystarcza do
dążyć do utrzymywania BP poniżej odpowiedniej kontroli BP. Dlatego
95. percentyla dla danego wieku, płci STRATEGIE LECZENIA konieczna jest wczesna terapia skoja-
i wzrostu. Prawdopodobnie jednak Należy podkreślić, że zdrowy styl rzona. Wczesne skojarzenie dawek
rozsądniej i bezpieczniej byłoby życia powinien zarówno poprzedzać leków przeciwnadciśnieniowych jest
110
www.chsin.viamedica.pl
Empar Lurbe, Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży
skuteczniejsze, a także  w porówna- ków, pracowników służby zdrowia,
dawek 2 leków w skojarzeniu jest
niu z monoterapią dużą dawką leku szkół, rodziców, opiekunów oraz całe-
rzadkością u dzieci, ponieważ prefe-
 rzadziej powoduje działania nie- go społeczeństwa, to nadal będzie się
ruje się podejście indywidualne. Leki
pożądane. Leki przeciwnadciśnienio- ona przyczyniać do rozwoju obecnej
Å‚Ä…czone znajdujÄ… zastosowanie u na-
we różnych klas wykazują właściwo- epidemii chorób układu sercowo-na-
stolatków w celu poprawy współpra-
ści uzupełniające, co znacznie obniża czyniowego. Istotna rola towarzystw
cy w terapii.
BP oraz zmniejsza liczbę niepożąda- naukowych, zwłaszcza ESH, polega
nych reakcji na leki. Najlepsze kombi- nie tylko na rozpowszechnianiu wy-
WNIOSKI
nacje leków przeciwnadciśnienio- tycznych, ale również na uzyskiwaniu
Jest oczywiste, że jeśli kwestia wy-
wych sÄ… zalecane w wytycznych ESH ich akceptacji we wszystkich krajach
sokiego BP w okresie dzieciństwa nie
z 2009 roku (ESH 2009 Reappraisal of europejskich przez lokalne towarzy-
będzie przedmiotem szczególnej uwa-
Guidelines) [23]. Stosowanie stałych stwa nadciśnienia tętniczego.
gi ze strony odpowiednich urzędni-
blood pressure monitoring in children and adole- 16. Genovesi S., Antolini L., Giussani M. i wsp. Use-
PIÅšMIENNICTWO
scents: recommendations for standard asses- fulness of waist circumference for the identification
1. National Heart, Lung, and Blood Institute. Re- sment: a scientific statement from the American of childhood hypertension. J. Hypertens. 2008; 26:
port of the Second Task Force on Blood Pres- Heart Association Atherosclerosis, Hypertension, 1563 1570.
sure Control in Children 1987. Pediatrics 1987; and Obesity in Youth Committee of the council on 17. Barker D.J., Osmond C., Golding J., Kuh D.,
79: 1 25. cardiovascular disease in the young and the co- Wadsworth M.E. Growth in utero, blood pressu-
2. Bao W., Threefoot S.A., Srinivasan S.R., Beren- uncil for high blood pressure research. Hyperten- re in childhood and adult life, and mortality from
son G.S. Essential hypertension predicted by trac- sion 2008; 52: 433 451. cardiovascular disease. BMJ 1989; 298: 564
king of elevated blood pressure from childhood to 8. O Brien E., Sheridan J., O Malley K. Dippers and  567.
adulthood: the Bogalusa Heart Study. Am. J. Hy- non-dippers. Lancet 1988; 2: 397. 18. Bansal N., Ayoola O., Gemmell I. i wsp. Effects of
pertens. 1995; 8: 657 665. 9. Pickering T.G., James G.D., Boddie C., Harshfield G.A., early growth on blood pressure of British Europe-
3. Vos L.E., Oren A., Bots M.L., Gorissen W.H., Blank S., Laragh J.H. How common is white-coat an and South Asian origin infants at one year
Grobbee D.E., Uiterwaal C.S. Does a routinely me- hypertension? JAMA 1988; 259: 225 228. of age: the Manchester Children s Growth and
asured blood pressure in young adolescence ac- 10. Pickering T.G., Davidson K., Gerin W., Schwartz J.E. Vascular Health Study. J. Hypertens. 2008; 26:
curately predict hypertension and total cardiova- Masked hypertension. Hypertension 2002; 40: 412 418.
scular risk in young adulthood? J. Hypertens. 795 796. 19. Van Houtten V.A.A., Steegers E.A.P., Witte-
2003; 21: 2027 2034. 11. Lurbe E., Cifkova R., Cruickshank J.K. i wsp. Mana- man J.C.M., Moll H.A., Hofman A., Jaddoe V.W.V.
4. Sun S.S., Grave G.D., Siervogel R.M., Pickoff A.A., gement of high blood pressure in children and Fetal and postnatal growth and blood pressure at
Arslanian S.S., Daniels S.R. Systolic blood pres- adolescents: recommendations of the European the age of 2 years. The Generation Study. J. Hy-
sure in childhood predicts hypertension and me- Society of Hypertension. J. Hypertens. 2009; 27: pertens. 2009; 27: 1152 1157.
tabolic syndrome later in life. Pediatrics 2007; 119: 1719 1742. 20. Geleijnse J.M., Grobbee D.E. High salt intake early
237 246. 12. Torrance B., McGuire K.A., Lewanczuk R., in life: does it increase the risk of hypertension?
5. National High Blood Pressure Education Program McGavock J. Overweight, physical activity and J. Hypertens. 2002; 20: 2121 2124.
Working Group on High Blood Pressure in Chil- high blood pressure in children: a review of the 21. Owen C.G., Martin R.M., Whincup P.H., Smith G.D.,
dren and Adolescents. The Fourth Report on the literature. Vasc. Health Risk Manag. 2007; 3: Cook D.G. Effect of infant feeding on the risk of
Diagnosis, Evaluation, and Treatment of High 139 149. obesity across the life course: a quantitative review
Blood Pressure in Children and Adolescents. 13. Berenson G.S. Obesity  a critical issue in preven- of published evidence. Pediatrics 2005; 115:
National Heart, Lung, and Blood Institute, Bethesda, tive cardiology: the Bogalusa Heart Study. Prev. 1367 1377.
Maryland. Pediatrics 2004; 114: 555 576. Cardiol. 2005; 8: 234 241. 22. Wühl E., Trivelli A., Picca S. i wsp. The ESCAPE Trial
6. MacMahon S., Peto R., Cutler J. i wsp. Blood pres- 14. Graf C., Rost S.V., Koch B. i wsp. Data from the Group. Strict blood pressure control and progres-
sure, stroke and coronary heart disease. Part 1, Pro- StEP TWO programme showing the effect on sion of renal failure in children. N. Engl. J. Med.
longed differences in blood pressure: prospective blood pressure and different parameters for obe- 2009; 361: 1639 1650.
observational studies corrected for the regression sity in overweight and obese primary school 23. Mancia G., Laurent S., Agabiti-Rosei E. i wsp. Re-
dilution bias. Lancet 1990; 335: 765 774. children. Cardiol. Young 2005; 15: 291 298. appraisal of European guidelines on hypertension
7. Urbina E., Alpert B., Flynn J. i wsp. American 15. Lurbe E. Childhood blood pressure: a window to management: a European Society of Hyperten-
Heart Association Atherosclerosis, Hypertension, adult hypertension. J. Hypertens. 2003; 21: 2001 sion Task Force document. J. Hypertens. 2009; 27:
and Obesity in Youth Committee. Ambulatory  2003. 2121 2158.
111
www.chsin.viamedica.pl