Aktywne metody nauczania i uczenia siÄ™
Platforma Edukacyjna - gotowe opracowania lekcji oraz testów.
Istnieją różne rodzaje metod i różne sposoby ich klasyfikacji. Świadczą o tym propozycje
klasyfikacyjne dydaktyków polskich, takich jak: K. Sośnicki, W. Okoń, F. Szlosek, T. Nowicki.
Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez ucznia
umiejętności wymusza niejako stosowanie na szerszą skalę aktywnych metod kształcenia.
Metoda  od gr. methodas  to sposób postępowania przy zdobywaniu wiadomości i umiejętności,
nadający się do stałego powtarzania.
Istnieją różne rodzaje metod i różne sposoby ich klasyfikacji. Świadczą o tym propozycje
klasyfikacyjne dydaktyków polskich, takich jak: K. Sośnicki, W. Okoń, F. Szlosek, T. Nowicki
(rys.1.). Zmieniająca się sytuacja w polskiej oświacie, położenie nacisku na opanowanie przez
ucznia umiejętności wymusza niejako stosowanie na szerszą skalę aktywnych metod kształcenia.
Metody aktywne to dominacja uczenia się nad nauczaniem. To takie metody, których założeniem
jest zaangażowanie osób uczących się w proces dydaktyczny. Stosowanie metod aktywnych
wpływa korzystnie nie tylko na ucznia (wiedza i umiejętności zdobyte samodzielnie są trwalsze),
lecz także na nauczyciela, stawiając go w roli badacza i twórcy. Istotą metod aktywnych jest
przewaga uczenia siÄ™ nad nauczaniem.
Uczenie się (uczeń)  to stosowanie metod aktywnych, które prowadzą do trwałych zmian w
myśleniu i działaniu, do zdobywania nowych doświadczeń;
Nauczanie, kształcenie (nauczyciel)  to stosowaniem metod aktywizujących, które polegają na
wzajemnym oddziaływaniu nauczyciela i ucznia w celu spowodowania zmian u ucznia.
Metody oparte na działaniu ucznia zapewniają większą i lepszą jakość przyswajanej wiedzy niż
metody nie inspirujące ucznia do działania lub czyniące to w niewielkim stopniu. Wybór metody
nauczania zależy od celów lekcji, wieku ucznia, poziomu jego wiedzy oraz bazy dydaktycznej
szkoły. Z danych opublikowanych przez Fundację im. Stefana Batorego wynika, że metoda
decyduje w znacznym stopniu o ilości przyswajanej wiedzy. Przedstawia to piramida przyswajania
wiedzy.
Stosowanie metod aktywnych w praktyce szkolnej prowadzi do:
o zwiększenia skuteczności nauczania i uczenia się,
o możliwości motywowania uczniów do działania,
o możliwości rozwijania twórczego myślenia, kreatywności ucznia oraz własnej,
1
o integracji wiedzy różnych przedmiotów,
o umiejętności współpracy i komunikacji w grupie,
o umiejętności organizowania pracy własnej i innych.
Stosowanie metod aktywnych rozbudza zainteresowania, każdemu uczniowi daje możliwość
uczestniczenia w procesie dydaktycznym, ułatwia przyswajanie wiedzy, wspomaga w dążeniu do
sukcesu.
Dyskusja dydaktyczna - to wymiana zdań, myśli, poglądów uczestników grupy na dany temat.
Jest sztuką wyrażania swego, popartego argumentacją stanowiska; jest próbą wypracowania
stanowiska wspólnego z zachowaniem szacunku dla przekonań innych.
Dyskusja wielokrotna stosowana przy konieczności przeanalizowania jakiegoś obszernego
zagadnienia np. "Przyczyny zróżnicowania klimatu na Ziemi."
Dyskusja okrągłego stołu polega na swobodnej wymianie poglądów między uczniami a
nauczycielem a także między samymi uczniami. Uczniowie swobodnie wymieniają swoje
doświadczenia i poglądy, udzielają sobie wyjaśnień, np. "Oceń swoje województwo w świetle
nowego podziału administracyjnego."
Dyskusja panelowa  jej cechą jest istnienie dwóch grup: dyskutującej (eksperci) i słuchającej
(audytorium). Nauczyciel czuwa nad właściwym przebiegiem dyskusji. Słuchający także mogą
zadawać pytania, przedstawić swoje stanowisko, uzupełnić dyskusję itp. Metoda wymaga
wcześniejszego przygotowania merytorycznego uczniów. Przykład: "Przydatność wielkiego
zakładu produkcyjnego dla regionu i Polski."
Dyskusja oceniana  to zmodyfikowana dla potrzeb geografii metoda dyskusji punktowanej, może
zastąpić tradycyjne odpytywanie. Czas ograniczony. Do dyskusji potrzebna przygotowana
wcześniej tabela, w której uczniowie oceniają kilku uczestników dyskusji. Uczniowie znają zasady
dyskutowania, wiedzą za co można otrzymać punkty dodatnie i ujemne. Na tablicy zapisuje się
temat i plan dyskusji. Nauczyciel ingeruje tylko wtedy, gdy dyskusja zanika. Przykład: "Niemcy 
potęgą gospodarczą Europy."
Metoda "burzy mózgów"  zaliczana jest do technik samodzielnego, grupowego i twórczego
myślenia. Zwana jest też giełdą pomysłów lub sesją odroczonego wartościowania. Pomysły
zgłasza cała klasa. Metoda stosowana wtedy, gdy mamy w krótkim czasie rozwiązać problem o
dużym stopniu trudności. Wynikiem tej metody jest opracowanie wniosków, np. w postaci raportu 
krótkiej, zwięzłej i konkretnej informacji. Przykład: "Czynniki wpływające na rozwój gospodarczy
każdego kraju?"
2
Metoda metaplanu  to plastyczny zapis dyskusji, prowadzonej przez uczestników, którzy
dyskutują na określony temat, tworząc jednocześnie plakat jej treści. Stosowana przy omawianiu
drażliwych czy trudnych spraw oraz przy rozwiązywaniu konfliktów. Klasa pracuje w grupach.
Każda grupa prezentuje plakat, po czym rozpoczyna się dyskusja. Przykład: "Z jakimi problemami
spotykają się mieszkańcy Indii?" Metoda ma swój układ graficzny:
Temat.
Jak jest?
Dlaczego nie jest tak, jak powinno być?
Jak powinno być?
Wnioski.
Śnieżna kula (dyskusja piramidowa)  pozwala każdemu uczniowi na wyrażenie swojego zdania
na dany temat i kształci umiejętność uzgadniania stanowisk, negocjowania, formułowania myśli.
Uczniowie rozwiązują zadany problem w pojedynkę. Następnie łączą się w dwójki, czwórki, ósemki
itd. i wspólnie uzgadniają swoje stanowiska. Na koniec wypracowują wspólne dla klasy
stanowisko. Przykład: "Czym charakteryzuje się przemysł Japonii?"
Debata  analiza argumentów "za i przeciw". Nauczyciel dzieli klasę na dwie grupy, podaje temat i
czas debaty. Następnie po udzieleniu głosu ocenia jakość argumentów i moc ich przekonywania.
Przykład: "Czy wybudować w Polsce elektrownię jądrową?" Metoda seminarium czyli spotkanie
naukowe specjalistów  to metoda oparta na paranaukowej tematyce kompetentnych wypowiedzi.
W tej metodzie liczy się wiedza ucznia, więc wymaga wcześniejszego przypomnienia pewnych
treści. Przykład: "Dlaczego Azję można nazwać kontynentem kontrastów?"
Drama jest metodą aktywizującą uczniów w procesie nauczania, ujmuje treści kształcenia w
powiązaniu z przeżyciem i doświadczeniem. Nie jest inscenizacją, w której role zostały wcześniej
wyznaczone. Jest to działanie w sytuacji fikcyjnej, której podstawą jest określone miejsce, czas,
przestrzeń oraz konflikt. Drama rozwija wyobraz
nię i inteligencję oraz pozwala dzielić się swoimi
emocjami, wrażeniami i myślami. Przykład: " Różnice i podobieństwa życia ludzi na pustyni
lodowej i gorÄ…cej."
Metody aktywnego opisu  polegają na pełnym zaangażowaniu ucznia w działania rozwijające
twórcze myślenie.
Opis wyjaśniający  za pomocą rysunku, schematu, wykresu, tabeli statystycznej uczniowie przy
pomocy nauczyciela określają cechy zjawiska, proces powstawania, wyjaśniają istotę, mechanizm
procesu  wykonując zaproponowane przez nauczyciela czynności.
3
Opis klasyfikujący  podczas interpretacji map, obrazów, danych statystycznych lub innych form
kartograficznego przedstawiania zjawisk geograficznych uczniowie tworzÄ… tabelÄ™ lub plakat
porządkujące zdobyte informacje. Przykład: "Formy polodowcowe na Niżu Polskim."
Technika linii czasu  jest to technika wizualnego przedstawiania problemu. Zjawiska i procesy
ukazuje w wymiarze linearnym, pokazuje ich następstwo w czasie. Jest skuteczna przy
rozwiązywaniu problemów i ich przedstawianiu w sposób chronologiczny. Przykład:
"Najważniejsze wydarzenia w dziejach Ziemi."
Opis uzasadniający  uczniowie wraz z nauczycielem wyjaśniają zjawiska, proces, posługując się
modelem, obrazem, rysunkiem, danymi statystycznymi, podajÄ…c przy tym szereg logicznie
układających się argumentów. Przykład: "Zależność pięter roślinnych i glebowych w wysokich
górach."
Mapy mentalne  zwane mapami myślowymi, mapami pamięci, obrazami, obrazami mentalnymi.
Jest to metoda wizualnego opracowania problemu z wykorzystaniem rysunków, obrazów, symboli,
zwrotów, haseł. Pomaga w uporządkowaniu zagadnień, rozumienia związków i zależności. Metoda
może być zastosowana przy wprowadzeniu nowego tematu i stopniowo uzupełniania w miarę
zgłębiania zagadnienia. Przykład: "Sahara  największa pustynia świata."
Drzewo decyzyjne  jest to graficzny zapis analizy procesu podejmowania decyzji, który może być
wykorzystany dla zauważenia przez uczniów związków między różnymi możliwościami rozwiązań
rozważanego problemu, ich konsekwencjami oraz wartościami uznawanymi przez osobę
podejmującą decyzje lub oceniającą decyzje już podjętą. Służy rozwijaniu umiejętności
dokonywania i podejmowania decyzji, z pełną świadomością skutków, które ta decyzja może
przynieść. Graficzna forma drzewa decyzyjnego zawiera podstawowe elementy procesu
podejmowania decyzji: zdefiniowanie problemu, znalezienie różnych możliwości rozwiązań,
określenie pozytywnych i negatywnych skutków każdej możliwości i podjęcie decyzji.
Metoda przypadku  to interpretacja określonych zdarzeń, rzeczywistych bądz
opracowanych na
użytek określonego problemu. Dobrze zrealizowana uczy, że nigdy nie ma jednego dobrego
rozwiązania. Pochopnie wydane sądy mogą okazać się nieprawdziwe, krzywdzące i
kompromitujące. Metodę można wykorzystywać do analizy kreatywnej. Stawiane pytanie brzmi:
jakie jest najlepsze z możliwych rozwiązanie tej sytuacji?
Ranking diamentowy, trójkątny, słupkowy  jest to technika służąca do hierarchizacji priorytetów.
Pracując w grupie uczniowie są zmuszeni do współpracy, negocjacji, przedyskutowania
4
zagadnienia. Argumenty najważniejsze należy umieścić w górnej części piramidy. Przykład:
"y
ródła energii i ich zastosowanie."
Gry dydaktyczne  to metody, które łączą w sobie elementy kształcenia z zabawą, w której
uczniowie chętnie uczestniczą. Dobrze dobrane, dostosowane do poziomu intelektualnego
uczniów, programu nauczania, mogą znalez
ć uznanie w oczach dzieci i dać satysfakcję
nauczycielowi. Dobrze opracowane gry geograficzne spełniają różne cele:
·ð udostÄ™pniajÄ… wiedzÄ™ geograficznÄ…
·ð ksztaÅ‚tujÄ… zmysÅ‚ przestrzenny
·ð rozbudzajÄ… zainteresowania geograficzne
·ð wzbogacajÄ… wyobraz
niÄ™
·ð rozszerzajÄ… zasób informacji
·ð uatrakcyjniajÄ… zajÄ™cia lekcyjne.
Gra symulacyjna  charakteryzuje się tym, że wykazuje wyraz
ny związek z rzeczywistością,
podejmuje próbę odtworzenia tej rzeczywistości, prowadzącą do ustalenia modelu symulacyjnego
o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym oraz podlega ściśle
doprecyzowanym regułom.
Gra decyzyjna  właściwością tej metody jest to, że wykorzystuje się ją do nabywania lub
doskonalenia umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach
konkurencji. Metoda ta wymaga od uczestników zdefiniowania celów zajęć, przewidywania rozwoju
sytuacji, wyboru strategii działania i podjęcia kilku decyzji operacyjnych.
Ćwiczenia terenowe  polegają na nabywaniu i zastosowaniu różnych umiejętności intelektualnych
i technicznych oraz na dochodzeniu do uogólnień i stosowaniu ich do konkretnych przypadków. Są
to metody, którymi uczeń samodzielnie dochodzi do wiedzy i rozwija swoje zdolności poznawcze.
Należą do nich: obserwacje, eksperymenty i wywiady.
Ćwiczenia techniczne  polegają na zwiększeniu sprawności w posługiwaniu się różnymi
metodami, technikami i narzędziami. Są kontynuacją metod badawczych. Należą do nich np.:
pomiary wysokości, nachylenia stoków, wyznaczanie kierunków, interpolacja poziomic,
wykonywanie planów, map, rysunków, diagramów, przekrojów topograficznych, itp. 
______________________________________________________________________________
5
Literatura:
Praca zbiorowa pod redakcjÄ… S. Piskorza, "Zarys dydaktyki geografii", PWN Warszawa, 1995
Czaińska Z., Wojtkowicz Z., "Aktywne metody w edukacji geograficznej" Stowarzyszenie Oświatowców
Polskich, Toruń 1999
Karlik B. "Gry dydaktyczne w nauczaniu geografii" ODP, Tarnobrzeg 1995
Taraszkiewicz M., "Jak uczyć? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu", CODN, Warszawa 1996
Okoń W., "Słownik pedagogiczny" PWN, Warszawa 1984
Okoń W., "Nauczanie problemowe we współczesnej szkole", PWN, Warszawa 1987
6