Konstytucja marcowa
W imię Boga Wszechmogącego!
My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli,
wspominając z wdzięcznością męstwo i wytrwałość ofiarnej walki pokoleń, które najlepsze wysiłki
swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały, nawiązując do świetnej tradycji
wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja, dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny
mając na oku, a pragnąc jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeństwo oraz ład społeczny utwierdzić
na wiekuistych zasadach prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnić rozwój wszystkich jej sił
moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej się ludzkości, wszystkim obywatelom
Rzeczypospolitej równość, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę Państwa
zabezpieczyć - tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej
uchwalamy i stanowimy
Rozdział I. Rzeczpospolita
Art.1. Państwo Polskie jest Rzecząpospolitą.
Art.2. Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Organami Narodu w
zakresie ustawodawstwa są Sejm i Senat, w zakresie władzy wykonawczej - Prezydent
Rzeczypospolitej łącznie z odpowiedzialnymi ministrami, w zakresie wymiaru sprawiedliwości -
niezawisłe Sądy.
Rozdział II. Władza ustawodawcza
Art.3. Zakres ustawodawstwa państwowego obejmuje stanowienie wszelkich praw publicznych i
prywatnych i sposobu ich wykonania
Nie ma ustawy bez zgody Sejmu, wyrażonej w sposób regulaminowo ustalony.
Ustawa uchwalona przez Sejm zyskuje moc obowiązującą w czasie przez nią samą określonym.
Rzeczpospolita Polska, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego,
przekaże przedstawicielstwom samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny
administracji, kultury i gospodarstwa, który zostanie bliżej określony ustawami państwowymi.
Rozporządzenia władzy, z których wynikają prawa lub obowiązki obywateli, mają moc
obowiązującą tylko wtedy, gdy zostały wydane z upoważnienia ustawy i z powołaniem się na nią.
Art.4. Ustawa państwowa ustala corocznie budżet Państwa na rok następny.
Art.5. Ustalanie stanu liczebnego wojska i zezwalanie na coroczny pobór rekruta może nastąpić
jedynie na drodze ustawodawczej.
Art.6. Zaciągnięcie pożyczki państwowej, zbycie, zamiana i obciążenie nieruchomego majątku
państwowego, nałożenie podatków i opłat publicznych, ustanowienie ceł i monopolów, ustalenie
systemu monetarnego, jakoteż przyjęcie gwarancji finansowej przez Państwo - może nastąpić tylko
na mocy ustawy.
Art.7. Rząd przedstawi corocznie zamknięcie rachunków państwowych do parlamentarnego
zatwierdzenia.
Art.8. Sposób wykonania parlamentarnej kontroli nad długami Państwa określi oddzielna ustawa.
Art.9. Do kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym, badania zamknięć
rachunków Państwa, przedstawiania corocznie Sejmowi wniosku o udzieleniu lub odmówieniu
rządowi absolutorjum - jest powołana Najwyższa Izba Kontroli, oparta na zasadzie kolegjalności i
niezależności sędziowskiej członków jej kolegjum, usuwalnych tylko uchwałą Sejmu większością
3/5 głosujących. Organizację Najwyższej Izby Kontroli i sposób jej działania określi szczegółowo
osobna ustawa.
Prezes Najwyższej Izby Kontroli zajmuje stanowisko równorzędne ministrowi, nie wchodzi jednak
w skład Rady Ministrów, a jest za sprawowanie swego urzędu i za podległych mu urzędników
odpowiedzialny bezpośrednio przed Sejmem.
Art.10. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje Rządowi i Sejmowi. Wnioski i projekty
ustaw, pociągające za sobą wydatki ze Skarbu Państwa, muszą podawać sposób ich zużycia i
pokrycia.
Art.11. Sejm składa się z posłów, wybranych na lat pięć, licząc od dnia otwarcia Sejmu, w
głosowaniu powszechnem, tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem.
Art.12. Prawo wybierania ma każdy obywatel polski bez różnicy płci, który w dniu ogłoszenia
wyborów ukończył lat 21, używa w pełni praw cywilnych i zamieszkuje w okręgu wyborczym
przynajmniej od przedednia ogłoszenia wyborów w Dzienniku Ustaw. Prawo głosowania może być
wykonywane tylko osobiście. Wojskowi w służbie czynnej nie mają prawa głosowania.
Art.13. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, mający prawo wybierania do Sejmu, nie
wyjmując wojskowych w służbie czynnej, niezależnie od miejsca zamieszkania, o ile ukończył lat
25.
Art.14. Nie mogą korzystać z prawa wyborczego obywatele skazani za przestępstwa, które określi
ordynacja wyborcza, jako pociągające za sobą czasową lub stałą utratę prawa wybierania,
wybieralności, a także piastowania mandatu poselskiego.
Art.15. Państwowi urzędnicy administracyjni, skarbowi i sądowi nie mogą być wybierani w tych
okręgach, w których pełnią swą służbę. Przepis nie dotyczy urzędników pełniących swą służbę przy
władzach centralnych.
Art.16. Pracownicy państwowi i samorządowi z chwilą wyboru na posła otrzymują na czas trwania
mandatu poselskiego urlop. Przepis ten nie dotyczy ministrów, podsekretarzy stanu i profesorów
wyższych uczelni. Lata spędzone na wykonaniu mandatu poselskiego liczą się do lat służby.
Art.17. Poseł obejmujący płatną służbę państwową traci mandat; przepis ten nie dotyczy powołania
na stanowiska ministrów, podsekretarzy stanu i profesorów wyższych uczelni.
Art.18. Bliższe postanowienia o wyborach posłów do Sejmu określi ordynacja wyborcza.
Art.19. Sejm sprawdza ważność wyborów niezaprotestowanych. O ważności wyborów
zaprotestowanych rozstrzyga Sąd Najwyższy.
Art.20. Posłowie są przedstawicielami całego Narodu i nie są krępowani żadnemi instrukcjami
wyborców.
Posłowie składają na ręce Marszałka wobec Izby następujące ślubowanie:
"Ślubuję uroczyście, jako poseł na Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, wedle najlepszego mego
rozumienia i zgodnie z sumieniem, rzetelnie pracować wyłącznie dla dobra Państwa Polskiego jako
całości".
Art.21. Posłowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności za swoją działalność w Sejmie, lub
poza Sejmem, wchodzącą w zakres wykonywania mandatu poselskiego, ani w czasie trwania
mandatu, ani po jego wygaśnięciu. Za przemówienia i odezwania się, tudzież manifestacje w
Sejmie posłowie odpowiadają tylko przed Sejmem. Za naruszenie prawa osoby trzeciej mogą być
pociągnięci do odpowiedzialności sądowej, o ile władza sądowa uzyska na to zezwolenie Sejmu.
Postępowanie karno-sadowe, karno-administracyjne lub dyscyplinarne, wdrożone przeciw posłowi
przed uzyskaniem mandatu poselskiego, ulegnie na żądanie Sejmu zawieszeniu aż do wygaśnięcia
mandatu.
Bieg przedawnienia przeciw posłowi w postępowaniu karnem ulega przerwie na czas trwania
mandatu poselskiego.
Przez cały czas trwania mandatu posłowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karno-
sądowej, karno-administracyjnej i dyscyplinarnej, ani pozbawieni wolności bez zezwolenia Sejmu.
W wypadku schwytania posła na gorącym uczynku zbrodni pospolitej, jeżeli jego przytrzymanie
jest niezbędne dla zabezpieczenia wymiaru sprawiedliwości, względnie dla unieszkodliwienia
skutków przestępstwa, władza sądowa ma obowiązek bezzwłocznego zawiadomienia o tem
Marszałka Sejmu dla uzyskania zezwolenia Sejmu na areszt i dalsze postępowanie karne. Na
żądanie Marszałka przytrzymany musi być niezwłocznie uwolniony.
Art.22. Poseł nie może na swoje ani na obce imię kupować lub uzyskiwać dzierżaw dóbr
państwowych, przyjmować dostaw publicznych i robót rządowych, ani otrzymywać od Rządu
koncesji lub innych korzyści osobistych.
Poseł nie może również otrzymywać od Rządu żadnych odznaczeń, z wyjątkiem wojskowych.
Art.23. Poseł nie może być redaktorem odpowiedzialnym.
Art.24. Posłowie otrzymują djety w wysokości regulaminem określonej i mają prawo bezpłatnego
korzystania z państwowych środków komunikacji dla podróży po całym obszarze Rzeczypospolitej.
Art.25. Prezydent Rzeczypospolitej zwołuje, otwiera, odracza i zamyka Sejm i Senat.
Sejm winien być zwołany na pierwsze posiedzenie w trzeci wtorek po dniu wyborów i corocznie
najpóz
niej w paz
dzierniku na sesję zwyczajną celem uchwalenia budżetu, stanu liczebnego i poboru
wojska, oraz innych spraw bieżących.
Prezydent Rzeczypospolitej może zwołać Sejm w każdym czasie na sesję nadzwyczajną wedle
własnego uznania, a winien to uczynić na żądanie 1/3 ogółu posłów w ciągu dwóch tygodni.
Inne wypadki zebrania się Sejmu na sesję nadzwyczajną określa Konstytucja.
Odroczenie wymaga zgody Sejmu, jeżeli ma być w ciągu tej samej sesji zwyczajnej powtórzone,
lub jeżeli przerwa ma trwać dłużej, niż 30 dni.
Sejm, zwołany w paz
dzierniku na sesję zwyczajną, nie możne być zamknięty przed uchwaleniem
budżetu.
Art.26. Sejm może się rozwiązać mocą własnej uchwały, powziętej większością 2/3 głosów, przy
obecności połowy ustawowej liczby posłów. Prezydent Rzeczypospolitej może rozwiązać Sejm za
zgodą 3/5 ustawowej liczby członków Senatu.
Równocześnie w obu wypadkach z samego prawa rozwiązuje się Senat.
Wybory odbędą się w ciągu 90 dni od dnia rozwiązania; termin ich będzie oznaczony bądz
w
uchwale Sejmu, bądz
w orędziu Prezydenta o rozwiązaniu Sejmu.
Art.27. Posłowie wykonywają swe prawa i obowiązki poselskie osobiście.
Art.28. Sejm wybiera ze swego grona Marszałka i jego zastępców, sekretarzy i komisje.
Mandaty Marszałka i jego zastępców trwają po rozwiązaniu Sejmu aż do ukonstytuowania się
nowego Sejmu.
Art.29. Sposób i porządek obrad sejmowych, rodzaj i ilość komisji, liczbę wicemarszałków i
sekretarzy, prawa i obowiązki Marszałka określa regulamin sejmowy.
Marszałek mianuje urzędników sejmowych, za których działania odpowiada przed Sejmem.
Art.30. Posiedzenia Sejmu są jawne. Na wniosek Marszałka, przedstawiciela Rządu lub 30 posłów
może Sejm uchwalić tajność posiedzenia.
Art.31. Nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za zgodne z prawdą sprawozdanie z
jawnego posiedzenia Sejmu i komisji sejmowej.
Art.32. Do prawomocności uchwał potrzebna jest zwykła większość głosów, przy obecności
przynajmniej 1/3 ogółu ustawowej liczby posłów, o ile inne przepisy Konstytucji nie zawierają
odmiennych postanowień.
Art.33. Posłowie mają prawo zwracać się z interpelacjami do Rządu bądz
do poszczególnych
ministrów w sposób, regulaminem przepisany. Minister ma obowiązek udzielić odpowiedzi ustnie
lub pisemnie w terminie nie dłuższym niż 6 tygodni albo w umotywowanym oświadczeniu
usprawiedliwić brak rzeczowej odpowiedzi. Na żądanie interpelantów odpowiedz
musi być
Sejmowi zakomunikowana. Sejm może odpowiedz
Rządu uczynić przedmiotem dyskusji i uchwały.
Art.34. Sejm może wyłaniać i naznaczać dla zbadania poszczególnych spraw nadzwyczajne
komisje z prawem przesłuchiwania stron interesowanych oraz wzywania świadków i
rzeczoznawców. Zakres działania i uprawnień tych komisji uchwala Sejm.
Art.35. Każdy projekt ustawy przez Sejm uchwalony będzie przekazany Senatowi do rozpatrzenia.
Jeżeli Senat nie podniesie w ciągu 30 dni od dnia doręczenia mu uchwalonego projektu ustawy
żadnych przeciwko niemu zarzutów - Prezydent Rzeczypospolitej zarządzi ogłoszenie ustawy. Na
wniosek Senatu Prezydent Rzeczypospolitej może zarządzić ogłoszenie ustawy przed upływem 30
dni.
Jeżeli Senat postanowi projekt, uchwalony przez Sejm, zmienić lub odrzucić, powinien
zapowiedzieć to Sejmowi w ciągu powyższych 30 dni, a najdalej w ciągu następnych dni 30
zwrócić Sejmowi z proponowanemi zmianami.
Jeżeli Sejm zmiany, przez Senat proponowane, uchwali zwykłą większością, albo odrzuci
większością 11/20 głosujących - Prezydent Rzeczypospolitej zarządzi ogłoszenie ustawy w
brzmieniu ustalonem ponowną uchwałą Sejmu.
Art.36. Senat składa się z członków wybranych przez poszczególne województwa w głosowaniu
powszechnem, tajnem, bezpośredniem, równem i stosunkowem. Każde województwo stanowi
jeden okrąg wyborczy, przyczem w stosunku do liczby mandatów sejmowych na ilość
mieszkańców liczba mandatów do Senatu wynosi 1/4 część. Prawo wybierania do Senatu ma każdy
wyborca do Sejmu, który w dniu ogłoszenia wyborów ukończył lat 30 i w dniu tym zamieszkuje w
okręgu wyborczym przynajmniej od roku; nie tracą jednak prawa wyborczego świeżo osiedli
koloniści, którzy opuścili poprzednie miejsce zamieszkania, korzystając z reformy rolnej; również
nie tracą tego prawa robotnicy, którzy zmienili miejsce pobytu wskutek zmiany miejsca pracy, oraz
urzędnicy państwowi przeniesieni służbowo. Prawo wybieralności ma każdy obywatel, posiadający
prawo wybierania do Senatu, nie wyłączając wojskowych w służbie czynnej, o ile z dniem
ogłoszenia wyborów ukończył lat 40.
Kadencja Senatu rozpoczyna się i kończy z kadencją Sejmową.
Nikt nie może być jednocześnie członkiem Sejmu i Senatu.
Art.37. Postanowienia artykułów 14, 15, 16, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 31, 32 i
33 stosują się odpowiednio także do Senatu, względnie jego członków.
Rozdział III. Władza wykonawcza
Art.39. Prezydenta Rzeczypospolitej wybierają na lat siedem bezwzględną większością głosów
Sejm i Senat, połączone w Zgromadzenie Narodowe. Zgromadzenie Narodowe zwołuje Prezydent
Rzeczypospolitej w ostatnim kwartale siedmiolecia swego urzędowania.
Jeżeli zwołanie nie nastąpi na 30 dni przed upływem siedmiolecia, Sejm i Senat łączą się z samego
prawa w Zgromadzenie Narodowe na zaproszenie Marszałka Sejmu i pod jego przewodnictwem.
Art.40. Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej nie może sprawować urzędu, oraz w razie opróżnienia
urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej wskutek śmierci, zrzeczenia się lub innej przyczyny, zastępuje
go Marszałek Sejmu.
Art.41. W razie opróżnienia urzędu Prezydenta Rzeczypospolitej Sejm i Senat łączą się natychmiast
na zaproszenie Marszałka Sejmu i pod jego przewodnictwem z samego prawa w Zgromadzenie
Narodowe celem wyboru Prezydenta.
Gdyby Sejm był rozwiązany w chwili, gdy urząd Prezydenta Rzeczypospolitej jest opróżniony,
Marszałek Sejmu zarządzi niezwłocznie nowe wybory do Sejmu i Senatu.
Art.42. Jeżeli Prezydent Rzeczypospolitej przez trzy miesiące nie sprawuje urzędu, Marszałek
zwoła niezwłocznie Sejm i podda jego uchwale, czy urząd Prezydenta Rzeczypospolitej należy
uznać za opróżniony.
Uchwała uznająca urząd za opróżniony zapada większością 3/5 głosów, przy obecności
przynajmniej połowy ustawowej, to jest ordynacją wyborczą ustalonej, liczby głosów.
Art.43. Prezydent Rzeczypospolitej sprawuje władzę wykonawczą przez odpowiedzialnych przed
Sejmem ministrów i podległych im urzędników.
Art.44. Prezydent Rzeczypospolitej podpisuje ustawy wraz z odpowiednimi ministrami i zarządza
ogłoszenie ich w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej.
Prezydent Rzeczypospolitej celem wykonania ustaw i z powołaniem się na upoważnienie
ustawowe, ma prawo wydawać rozporządzenia wykonawcze, zarządzenia, rozkazy i zakazy i
przeprowadzenie ich użyciem przymusu zapewnić.
Takież prawo w swoim zakresie działania mają ministrowie i władze im podległe.
Każdy akt rządowy Prezydenta Rzeczypospolitej wymaga dla swej ważności podpisu Prezesa Rady
Ministrów i właściwego ministra, którzy przez podpisanie aktu biorą zań odpowiedzialność.
Art.45. Prezydent Rzeczypospolitej mianuje i odwołuje Prezesa Rady Ministrów, na jego wniosek
mianuje i odwołuje ministrów, a na wniosek Rady Ministrów obsadza urzędy cywilne i wojskowe
zastrzeżone w ustawach.
Każdy urzędnik Rzeczypospolitej musi podlegać ministrowi, który za jego działania odpowiada
przed Sejmem.
Nominacje urzędników kancelarji cywilnej Prezydenta Rzeczypospolitej kontrasygnuje Prezes
Rady Ministrów i jest za ich działania odpowiedzialny przed Sejmem.
Art.46. Prezydent Rzeczypospolitej jest zarazem najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych
Państwa, nie może jednak sprawować naczelnego dowództwa w czasie wojny.
Naczelnego Wodza sił zbrojnych Państwa na wypadek wojny mianuje Prezydent Rzeczypospolitej
na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez Ministra Spraw Wojskowych, który za akty,
związane z dowództwem w czasie wojny, jak i za wszelkie sprawy kierownictwa wojskowego -
odpowiada przed Sejmem.
Art.47. Prawo darowania i złagodzenia kary, oraz darowania skutków zasądzenia karno-sądowego
w poszczególnych wypadkach - przysługuje Prezydentowi Rzeczypospolitej.
Prezydent nie może stosować tego prawa do ministrów zasądzonych na skutek postawienia ich w
stan oskarżenia przez Sejm.
Amnestia może być udzielona tylko w drodze ustawodawczej.
Art.48. Prezydent Rzeczypospolitej reprezentuje państwo na zewnątrz, przyjmuje przedstawicieli
dyplomatycznych państw obcych i wysyła przedstawicieli dyplomatycznych Państwa Polskiego do
państw obcych.
Art.49. Prezydent Rzeczypospolitej zawiera umowy z innemi państwami i podaje je do wiadomości
Sejmu.
Umowy handlowe i celne oraz umowy, które stale obciążają państwo pod względem finansowym,
albo zawierają przepisy prawne, obowiązujące obywateli, albo też wprowadzają zmianę granic
Państwa, a także przymierza - wymagają zgody Sejmu.
Art.50. Prezydent Rzeczypospolitej może wypowiedzieć wojnę i zawrzeć pokój tylko za uprzednią
zgodą Sejmu.
Art.51. Za czynności urzędowe Prezydent Rzeczypospolitej nie jest odpowiedzialny ani
parlamentarnie, ani cywilnie.
Za zdradę kraju, pogwałcenie Konstytucji lub przestępstwa karne Prezydent Rzeczypospolitej może
być pociągnięty do odpowiedzialności tylko przez Sejm uchwałą, powziętą większością 3/5 głosów,
przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Sprawę rozpatruje i wyrok wydaje
Trybunał Stanu według postanowień osobnej ustawy. Z chwilą postawienia w stan oskarżenia przed
Trybunałem Stanu - Prezydent Rzeczypospolitej jest zawieszony w urzędowaniu.
Art.52. Prezydent Rzeczypospolitej otrzymuje uposażenie według przepisów osobnej ustawy.
Art.53. Prezydent Rzeczypospolitej nie może piastować żadnego innego urzędu, ani należeć do
składu Sejmu lub Senatu.
Art.54. Przed objęciem urzędu Prezydent Rzeczypospolitej składa w Zgromadzeniu Narodowym
przysięgę następującej treści:
"Przysięgam Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, i ślubuję Tobie Narodzie
Polski, na urzędzie Prezydenta Rzeczypospolitej, który obejmuję: praw Rzeczypospolitej, a
przedewszystkiem Ustawy Konstytucyjnej święcie przestrzegać i bronić; dobru powszechnemu
Narodu ze wszystkich sił wiernie służyć; wszelkie zło i niebezpieczeństwo od Państwa czujnie
odwracać; godności imienia polskiego strzec niezachwianie; sprawiedliwość względem wszystkich
bez różnicy obywateli za pierwszą sobie mieć cnotę; obowiązkom urzędu i służby poświęcić się
niepodzielnie. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego Męka. Amen".
Art.55. Ministrowie tworzą Radę Ministrów pod przewodnictwem Prezesa.
Art.56. Rada Ministrów ponosi solidarną odpowiedzialność konstytucyjną i parlamentarną za
ogólny kierunek działalności Rządu.
Pozatem ponoszą ją ministrowie oddzielnie, każdy w swoim zakresie, za działalność w urzędzie, a
to zarówno za zgodność tej działalności z Konstytucją i innemi ustawami Państwa, za działanie
podległych im organów, jak i za kierunek swej polityki.
Art.57. W tymże samym zakresie obowiązuje ministrów solidarna i indywidualna odpowiedzialność
za akty rządowe Prezydenta Rzeczypospolitej.
Art.58. Do odpowiedzialności parlamentarnej pociąga ministrów Sejm zwyczajną większością.
Rada Ministrów i każdy minister z osobna ustępują na żądanie Sejmu.
Art.59. Konstytucyjną odpowiedzialność ministrów i sposób jej urzeczywistnienia określi osobna
ustawa.
Uchwała, stawiająca ministra w stan oskarżenia, musi być powzięta w obecności conajmniej
połowy ustawowej liczby posłów większością 3/5 oddanych głosów.
Rozpoznanie spraw i wydanie wyroku należy do Trybunału Stanu. Minister nie może uchylić się od
odpowiedzialności konstytucyjnej przez zrzeczenie się urzędu. Z chwilą postawienia w stan
oskarżenia minister jest zawieszony w urzędowaniu.
Art.60. Ministrowie i delegowani przez nich urzędnicy mają prawo brać udział w posiedzeniach
sejmowych i przemawiać poza koleją mówców zapisanych do głosu; w głosowaniach mogą brać
udział, o ile są posłami.
Art.61. Ministrowie nie mogą piastować żadnego innego urzędu, ani uczestniczyć w zarządzie i
władzach kontrolujących towarzystw i instytucji, na zysk obliczonych.
Art.62. Jeżeli urząd ministra sprawuje tymczasowy kierownik ministerstwa, odnoszą się do niego
wszelkie przepisy o urzędzie ministra.
Prezes Rady Ministrów w razie potrzeby porucza swoje zastępstwo jednemu z ministrów.
Art.63. Liczbę, zakres działania, wzajemny stosunek ministrów, jak również kompetencje Rady
Ministrów określi osobna ustawa.
Art.64. Trybunał Stanu składa się z Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, jako
przewodniczącego, oraz dwunastu członków, których wybierają z poza swego grona: ośmiu Sejm i
czterech Senat.
Członkami Trybunału Stanu mogą być wybrane osoby, nie piastujące żadnego urzędu państwowego
i używające pełni praw obywatelskich.
Wyboru członków Trybunału Stanu dokonywają Sejm i Senat natychmiast po ukonstytuowaniu się,
na cały okres kadencji sejmowej.
Art.65. Dla celów administracyjnych Państwo Polskie podzielone będzie w drodze ustawodawczej
na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie, które będą równocześnie jednostkami
samorządu terytorialnego.
Jednostki samorządowe mogą się łączyć w związki dla przeprowadzenia zadań, wchodzących w
zakres samorządu.
Związki takie mogą otrzymywać charakter publiczno-prawny tylko na podstawie osobnej ustawy.
Art.66. W organizacji administracji państwowej przeprowadzona będzie zasada dekoncentracji.
Organy administracji państwowej w poszczególnych jednostkach terytorialnych mają być przytem
zespolone w jednym urzędzie pod jednym zwierzchnikiem. Zarazem uwzględniona będzie zasada
udziału obywateli, powołanych drogą wyborów, w wykonaniu zadań tych urzędów w granicach,
określonych ustawami.
Art.67. Prawo stanowienia w sprawach należących do zakresu działania samorządu, przysługuje
radom obieralnym. Czynności wykonawcze samorządu wojewódzkiego i powiatowego należą do
organów, utworzonych na zasadzie zespolenia kolegjów, obieranych przez ciała reprezentacyjne, z
przedstawicielami państwowych władz administracyjnych i pod ich przewodnictwem.
Art.68. Obok samorządu terytorialnego osobna ustawa powoła samorząd gospodarczy dla
poszczególnych dziedzin życia gospodarczego, a mianowicie: Izby rolnicze, handlowe,
przemysłowe, rzemieślnicze, pracy najemnej i inne, połączone w Naczelną Izbę Gospodarczą
Rzeczypospolitej, których współpracę z władzami państwowemi w kierowaniu życiem
gospodarczem i w zakresie zamierzeń ustawodawczych określą ustawy.
Art.69. y
ródła dochodowe Państwa i samorządu będą ustawami ściśle rozgraniczone.
Art.70. Państwo będzie sprawowało nadzór nad działalnością samorządu przez wydziały samorządu
wyższego stopnia; nadzór ten mogą jednak ustawy przekazać częściowo sądownictwu
administracyjnemu.
Wypadki, w których uchwały organów samorządu wymagać będą wyjątkowo zatwierdzenia przez
organy samorządu wyższego stopnia lub przez ministerstwa, będą określone ustawami.
Art.71. Odwołanie się od orzeczeń organów zarówno rządowych, jak i samorządowych
dopuszczone będzie tylko do jednej wyższej instancji, o ile ustawy nie przewidują w tym względzie
wyjątków.
Art.72. Ustawy przeprowadzą zasadę, iż od karnych orzeczeń władz administracyjnych, zapadłych
w drugiej instancji, będzie przysługiwało stronom prawo odwołania się do właściwego sądu.
Art.73. Do orzekania o legalności aktów administracyjnych w zakresie administracji tak rządowej
jak i samorządowej powoła osobna ustawa sądownictwo administracyjne, oparte w swej organizacji
na współdziałaniu czynnika obywatelskiego i sędziowskiego z Najwyższym Trybunałem
Administracyjnym na czele.
Rozdział IV. Sądownictwo
Art.74. Sądy wymierzają sprawiedliwość w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej.
Art.75. Organizacja, zakres i sposób działania wszelkich sądów będą określone w drodze
ustawodawczej.
Art.76. Sędziów mianuje Prezydent Rzeczypospolitej, o ile ustawa nie zawiera innego
postanowienia, jednakże sędziowie pokoju z reguły wybierani są przez ludność.
Urząd sędziowski może objąć tylko osoba, odpowiadająca warunkom przez prawo wymaganym.
Art.77. Sędziowie są w sprawowaniu swego urzędu sędziowskiego niezawiśli i podlegają tylko
ustawom.
Orzeczenia sądowe nie mogą być zmienione ani przez władzę ustawodawczą, ani przez władzę
wykonawczą.
Art.78. Sędzia może być złożony z urzędu, zawieszony w urzędowaniu, przeniesiony na inne
miejsce urzędowania lub w stan spoczynku wbrew swojej woli jedynie mocą orzeczenia sądowego i
tylko w wypadkach w ustawie przewidzianych.
Przepis ten nie dotyczy wypadku, gdy przeniesienie sędziego na inne miejsce lub w stan spoczynku
jest wywołane zmianą w organizacji sądów, postanowioną w drodze ustawy.
Art.79. Sędziowie nie mogą być pociągani do odpowiedzialności karnej ani pozbawieni wolności
bez uprzedniej zgody wskazanego przez ustawę sądu, o ile nie są schwytani na gorącym uczynku,
lecz i w tym wypadku może sąd zażądać niezwłocznie uwolnienia aresztowanego.
Art.80. Odrębne stanowisko sędziów, ich prawa i obowiązki oraz uposażenie określi osobna ustawa.
Art.81. Sądy nie mają prawa badania ważności ustaw, należycie ogłoszonych.
Art.82. Rozprawy przed sądem orzekającym, zarówno w sprawach cywilnych, jak karnych, są
jawne, o ile ustawy w tym względzie nie przewidują wyjątku.
Art.83. Do orzekania o zbrodniach, zagrożonych cięższemi karami, i o przestępstwach politycznych
będą powołane sądy przysięgłych. Czyny, podlegające sądom przysięgłych, organizację tych sądów
i tok postępowania - określą szczegółowe ustawy.
Art.84. Ustanawia się Sąd Najwyższy do spraw sądowych cywilnych i karnych.
Art.85. Organizację sądów wojskowych, ich właściwość, tok postępowania oraz prawa i obowiązki
członków tych sądów określą osobne ustawy.
Art.86. Do rozstrzygania sporów o właściwość między władzami administracyjnemi a sądami
będzie powołany na mocy ustawy osobny Trybunał Kompetencyjny.
Rozdział V. Powszechne obowiązki i prawa obywatelskie
Art.87. Obywatel polski nie może być równocześnie obywatelem innego państwa.
Art.88. Obywatelstwo polskie nabywa się:
a) przez urodzenie z rodziców, mających obywatelstwo polskie, b) przez nadanie obywatelstwa ze
strony powołanej władzy państwowej.
Inne postanowienia co do obywatelstwa polskiego, jego nabycia oraz utraty określają osobne
ustawy.
Art.89. Pierwszym obowiązkiem obywatela jest wierność dla Rzeczypospolitej Polskiej.
Art.90. Każdy obywatel ma obowiązek szanowania i przestrzegania Konstytucji Państwa i innych
obowiązujących ustaw i rozporządzeń władz państwowych i samorządowych.
Art.91. Wszyscy obywatele są obowiązani do służby wojskowej. Rodzaj i sposób, porządek i czas
trwania służby, zwolnienie od tego obowiązku oraz wszelkie świadczenia na cele wojskowe będą
określone w drodze ustawodawczej.
Art.92. Wszyscy obywatele mają obowiązek ponosić wszelkie ciężary i świadczenia publiczne,
ustanowione na podstawie ustaw.
Art.93. Wszyscy obywatele są obowiązani szanować władzę prawowitą i ułatwiać spełnianie jej
zadań oraz sumiennie pełnić obowiązki publiczne, do jakich powoła ich naród lub właściwa władza.
Art.94. Obywatele mają obowiązek wychowania swoich dzieci na prawych obywateli Ojczyzny i
zapewnienia im conajmniej początkowego wykształcenia. Obowiązek ten określi bliżej osobna
ustawa.
Art.95. Rzeczpospolita Polska zapewnia na swoim obszarze zupełną ochronę życia, wolności i
mienia wszystkim bez różnicy pochodzenia, narodowości, języka, rasy lub religii.
Cudzoziemcy używają pod warunkiem wzajemności równych praw z obywatelami Państwa
Polskiego, oraz mają równe z nimi obowiązki, o ile ustawy wyraz
nie nie wymagają obywatelstwa
polskiego.
Art.96. Wszyscy obywatele są równi wobec prawa. Urzędy publiczne są w równej mierze dla
wszystkich dostępne na warunkach, prawem przepisanych.
Rzeczpospolita Polska nie uznaje przywilejów rodowych ani stanowych, jak również żadnych
herbów, tytułów rodowych i innych z wyjątkiem naukowych, urzędowych i zawodowych.
Obywatelowi Rzeczypospolitej nie wolno przyjmować bez zezwolenia Prezydenta Rzeczypospolitej
tytułów ani orderów cudzoziemskich.
Art.97. Ograniczenia wolności osobistej, zwłaszcza rewizja osobista i aresztowanie, dopuszczalne
są tylko w wypadkach, prawem przepisanych, i w sposób, określony ustawami na podstawie
polecenia władz sądowych.
O ile polecenie sądowe nie mogło być wydane natychmiast, powinno być doręczone najpóz
niej w
ciągu 48 godzin z podaniem przyczyn rewizji lub aresztowania.
Aresztowani, którym w przeciągu 48 godzin nie podano na piśmie z podpisem władz sądowych
przyczyny aresztowania, odzyskują niezwłocznie wolność.
Ustawy określają środki przymusowe, przysługujące władzom administracyjnym dla
przeprowadzenia ich zarządzeń.
Art.98. Nikt nie może być pozbawiony sądu, któremu z prawa podlega. Sądy wyjątkowe są
dopuszczalne tylko w wypadkach, oznaczonych ustawami, wydanemi przed popełnieniem czynu
karygodnego. Ściganie obywatela i wymierzenie kary jest dopuszczalne tylko na zasadzie
obowiązującej ustawy. Kary, połączone z udręczeniami fizycznymi są niedozwolone i nikt takim
karom podlegać nie może.
Żadna ustawa nie może zamykać obywatelowi drogi sądowej dla dochodzenia krzywdy i straty.
Art.99. Rzeczpospolita Polska uznaje wszelką własność, czy to osobistą poszczególnych obywateli,
czy to zbiorową związków obywateli, instytucji, ciał samorządowych i wreszcie samego Państwa,
jako jedną z najważniejszych podstaw ustroju społecznego i porządku prawnego, oraz poręcza
wszystkim mieszkańcom, instytucjom i społecznościom ochronę ich mienia, a dopuszcza tylko w
wypadkach, ustawą przewidzianych, zniesienie lub ograniczenie własności, czy to sobistej, czy to
zbiorowej, ze względów wyższej użyteczności, za odszkodowaniem. Tylko ustawa może
postanowić, jakie dobra i w jakim zakresie, ze względu na pożytek ogółu, mają stanowić wyłącznie
własność Państwa, oraz o ile prawa obywateli i ich prawnie uznanych związków do swobodnego
użytkowania ziemi, wód, minerałów i innych skarbów przyrody - mogą, ze względów publicznych,
doznać ograniczenia.
Ziemia, jako jeden z najważniejszych czynników bytu Narodu i Państwa, nie może być
przedmiotem nieograniczonego obrotu. Ustawy określą przysługujące Państwu prawo
przymusowego wykupu ziemi, oraz regulowania obrotu ziemią, przy uwzględnieniu zasady, że
ustrój rolny Rzeczypospolitej Polskiej ma się opierać na gospodarstwach rolnych, zdolnych do
prawidłowej wytwórczości i stanowiących osobistą własność.
Art.100. Mieszkanie obywatela jest nietykalne. Naruszenie tego prawa przez wejście do
mieszkania, rewizję domową i zajęcie papierów lub nieruchomości, poza koniecznością wykonania
zarządzeń administracyjnych, opartych na wyraz
nem upoważnieniu ustawowem, może nastąpić
tylko na polecenie władz sądowych w sposób i w wypadkach, ustawą przepisanych.
Art.101. Każdy obywatel ma wolność obrania sobie na obszarze Państwa miejsca zamieszkania i
pobytu, przesiedlania się i wychodz
stwa, niemniej wolność wyboru zajęcia i zarobkowania oraz
przenoszenia swej własności. Ograniczenie tych praw może wprowadzić tylko ustawa.
Art.102. Praca, jako główna podstawa bogactwa Rzeczypospolitej, pozostawać ma pod szczególną
ochroną Państwa.
Każdy obywatel ma prawo do opieki Państwa nad jego pracą, a w razie braku pracy, choroby,
nieszczęśliwego wypadku i niedołęstwa - do ubezpieczenia społecznego, które ustali osobna
ustawa.
Państwo ma obowiązek udostępnienia także opieki moralnej i pociechy religijnej obywatelom,
którymi się bezpośrednio opiekuje w zakładach publicznych, jak: zakłady wychowawcze, koszary,
szpitale, więzienia, przytułki.
Art.103. Dzieci bez dostatecznej opieki rodzicielskiej, zaniedbane pod względem wychowawczym -
mają prawo do opieki i pomocy Państwa w zakresie, oznaczonym ustawą.
Odjęcie rodzicom władzy nad dzieckiem może nastąpić tylko w drodze orzeczenia sądowego.
Osobne ustawy normują opiekę macierzyństwa.
Praca zarobkowa dzieci niżej lat 15, praca nocna kobiet i robotników młodocianych w gałęziach
przemysłu, szkodliwych dla ich zdrowia, jest zakazana.
Stałe zatrudnianie pracą zarobkową dzieci i młodzieży w wieku szkolnym jest zakazane.
Art.104. Każdy obywatel ma prawo swobodnego wyrażania swoich myśli i przekonań, o ile przez
to nie narusza przepisów prawa.
Art.105. Poręcza się wolność prasy. Nie może być wprowadzona cenzura ani system koncesyjny na
wydawanie druków. Nie może być odjęty dziennikom i drukom krajowym debit pocztowy, ani
ograniczone ich rozpowszechnienie na obszarze Rzeczypospolitej.
Ustawa osobna określi odpowiedzialność za nadużycie tej wolności.
Art.106. Tajemnica listów i innej korespondencji może być naruszona tylko w wypadkach, prawem
przewidzianych.
Art.107. Obywatele mają prawo wnosić pojedyńczo lub zbiorowo petycje do wszelkich ciał
reprezentacyjnych i władz publicznych, państwowych i samorządowych.
Art.108. Obywatele mają prawo koalicji,zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń i
związków.
Wykonanie tych praw określają ustawy.
Art.109. Każdy obywatel ma prawo zachowania swej narodowości i pielęgnowania swojej mowy i
właściwości narodowych.
Osobne ustawy państwowe zabezpieczą mniejszościom w Państwie Polskim pełny i swobodny
rozwój ich właściwości narodowościowych przy pomocy autonomicznych związków mniejszości o
charakterze publiczno-prawnym w obrębie związków samorządu powszechnego.
Państwo będzie miało w stosunku do ich działalności prawo kontroli oraz uzupełnienia w razie
potrzeby ich środków finansowych.
Art.110. Obywatele polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub
językowych, mają równe z innymi obywatelami prawo zakładania, nadzoru i zawiadywania swoim
własnym kosztem zakładów dobroczynnych, religijnych i społecznych, szkół i innych zakładów
wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania przepisów swej
religii.
Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolność sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie
może być z powodu swego wyznania i przekonań religijnych ograniczony w prawach,
przysługujących innym obywatelom.
Wszyscy mieszkańcy Państwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak
i prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia
się porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.
Art.112. Wolności wyznania nie wolno używać w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może
uchylać się od spełnienia obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeń religijnych. Nikt nie
może być zmuszony do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy
rodzicielskiej lub opiekuńczej.
Art.113. Każdy związek religijny uznany przez Państwo ma prawo urządzać zbiorowe i publiczne
nabożeństwa, może samodzielnie prowadzić swe sprawy wewnętrzne, może posiadać i nabywać
majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzać nim i rozporządzać, pozostaje w posiadaniu i używaniu
swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i
dobroczynnych. Żaden związek religijny jednak nie może stawać w sprzeczności z ustawami
państwa.
Art.114. Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej większości narodu, zajmuje w
Państwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań.
Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnemi prawami. Stosunek Państwa do Kościoła będzie
określony na podstawie układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm.
Art.115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same
własnemi ustawami, których uznania Państwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowień,
sprzecznych z prawem.
Stosunek Państwa do tych Kościołów i wyznań będzie ustalany w drodze ustawowej po
porozumieniu się z ich prawnemi reprezentacjami.
Art.116. Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione
związkom religijnym, których urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu
ani obyczajności publicznej.
Art.117. Badania naukowe i ogłaszanie ich wyników są wolne. Każdy obywatel ma prawo nauczać,
założyć szkołę lub zakład wychowawczy i kierować niemi, skoro uczyni zadość warunkom, w
ustawie przepisanym, w zakresie kwalifikacji nauczycieli, bezpieczeństwa powierzonych mu dzieci
i lojalnego stosunku do Państwa.
Wszystkie szkoły i zakłady wychowawcze, zarówno publiczne jak i prywatne, podlegają nadzorowi
władz państwowych w zakresie, przez ustawy określonym.
Art.118. W zakresie szkoły powszechnej nauka jest obowiązkową dla wszystkich obywateli
Państwa. Czas, zakres i sposób pobierania tej nauki określi ustawa.
Art.119. Nauka w szkołach państwowych i samorządowych jest bezpłatna.
Państwo zapewni uczniom, wyjątkowo zdolnym a niezamożnym, stypendja na utrzymanie w
zakładach średnich i wyższych.
Art.120. W każdym zakładzie naukowym, którego program obejmuje kształcenie młodzieży poniżej
lat 18, utrzymywanym w całości lub w części przez Państwo lub ciała samorządowe, jest nauka
religji dla wszystkich uczniów obowiązkową. Kierownictwo i nadzór nauki religji w szkołach
należy do właściwego związku religijnego, z zastrzeżeniem naczelnego prawa nadzoru dla
państwowych władz szkolnych.
Art.121. Każdy obywatel ma prawo do wynagrodzenia szkody, jaką mu wyrządziły organy władzy
państwowej, cywilnej lub wojskowej, przez działalność urzędową, niezgodną z prawem lub
obowiązkami służby. Odpowiedzialnem za szkodę jest Państwo solidarnie z winnemi organami;
wniesienie skargi przeciw Państwu i przeciw urzędnikom nie jest zależne od zezwolenia władzy
publicznej. Tak samo odpowiedzialne są gminy i inne ciała samorządowe oraz organy tychże.
Przeprowadzenie tej zasady określają osobne ustawy.
Art.122. Postanowienia o prawach obywatelskich stosują się także do osób, należących do siły
zbrojnej. Wyjątki od tej zasady określają osobne ustawy wojskowe.
Art.123. Siła zbrojna może być użyta tylko na żądanie władzy cywilnej przy ścisłem zachowaniu
ustaw do uśmierzenia rozruchów lub do przymusowego wykonania przypisów prawnych. Wyjątki
od tej zasady dopuszczalne są tylko na mocy ustaw o stanie wyjątkowym i wojennym.
Art.124. Czasowe zawieszenie praw obywatelskich: wolności osobistej (art. 97), nietykalności
mieszkania (art. 108) wolności prasy (art.105), tajemnicy korespondencji (art. 106), prawa koalicji,
zgromadzania się i zawiązywania stowarzyszeń (art. 108), może nastąpić dla całego obszaru
państwowego lub dla miejscowości, w których okaże się konieczne ze względów bezpieczeństwa
publicznego.
Zawieszenie takie zarządzić może tylko Rada Ministrów za zezwoleniem Prezydenta
Rzeczypospolitej podczas wojny albo gdy grozi wybuch wojny, jakoteż w razie rozruchów
wewnętrznych lub rozległych knowań o charakterze zdrady stanu, zagrażających Konstytucji
Państwa albo bezpieczeństwu obywateli. Zarządzenie takie Rady Ministrów w czasie trwania sesji
sejmowej musi być natychmiast przedstawione Sejmowi do zatwierdzenia. W razie wydania takiego
zarządzenia, mającego obowiązywać na obszarze, obejmującym więcej, niż jedno województwo, w
czasie przerwy w obradach sejmowych - Sejm zbiera się automatycznie w ciągu dni 8 od ogłoszenia
owego zarządzenia celem powzięcia odpowiedniej decyzji.
Jeśli Sejm odmówi zatwierdzenia, stan wyjątkowy natychmiast traci moc obowiązującą. Jeżeli Rada
Ministrów zarządzi stan wyjątkowy po zakończeniu okresu sejmowego lub po rozwiązaniu Sejmu,
zarządzenie Rządu powinno być przedstawione Sejmowi nowowybranemu, niezwłocznie na
pierwszym posiedzeniu.
Zasady te określi bliżej ustawa o stanie wyjątkowym.
Zasady czasowego zawieszenia wyżej wymienionych praw obywatelskich w czasie wojny na
obszarze, objętym działaniami wojennymi, określi ustawa o stanie wojennym.
Rozdział VI. Postanowienia ogólne
Art.125. Zmiana Konstytucji może być uchwalona tylko w obecności conajmniej połowy
ustawowej liczby posłów, względnie członków Senatu, większością 2/3 głosów.
Wniosek o zmianę Konstytucji winien być podpisany conajmniej przez 1/4 ustawowej liczby
posłów a zapowiedziany conajmniej na 15 dni.
Drugi z rzędu na zasadzie tej Konstytucji wybrany Sejm może dokonać rewizji Ustawy
Konstytucyjnej własną uchwałą, powziętą większością 3/5 głosujących, przy obecności conajmniej
połowy ustawowej liczby posłów.
Co lat 25 po uchwaleniu niniejszej Konstytucji, ma być Ustawa Konstytucyjna poddana rewizji
zwyczajną większością Sejmu i Senatu, połączonych w tym celu w Zgromadzenie Narodowe.
Rozdział VII. Postanowienia przejściowe
Art.126. Niniejsza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej ma moc obowiązującą z dniem jej
ogłoszenia, względnie - o ile urzeczywistnienie jej poszczególnych postanowień zawisło od
wydania odpowiednich ustaw - z dniem ich wejścia w życie.
Wszelkie istniejące obecnie przepisy i urządzenia prawne, niezgodne z postanowieniami
Konstytucji, będą najpóz
niej do roku od jej uchwalenia przedstawione ciału ustawodawczemu do
uzgodnienia z nią w drodze prawodawczej.
Marszałek: Trąmpczyński
Prezydent Ministrów: Witos
Minister Spraw Wewnętrznych: Skulski
Minister Spraw Zagranicznych: E. Sapieha
Minister Spraw Wojskowych: Sosnkowski
Minister Skarbu: Steczkowski
Minister Sprawiedliwości: St. Nowodworski
Minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego: M. Rataj
Minister Rolnictwa i Dóbr Państwowych: J. Raczyński
Minister Przemysłu i Handlu: S. Przanowski
Minister Kolei Żelaznych: Jasiński
Minister Poczt i Telegrafów: Stesłowicz
Minister Robót Publicznych: G. Narutowicz
Minister Pracy i Opieki Społecznej: J. Jankowski
Minister Zdrowia Publicznego: w z. Chodz
ko
Minister Aprowizacji: Grodziecki
Minister Sztuki i Kultury: w z. Jan Heurich
Minister b. Dzielnicy Pruskiej: W. Kucharski