Nomenklatura chemii nieorganicznej
1
Nomenklatura chemii nieorganicznej
Nomenklatura chemii nieorganicznej  dział nomenklatury chemicznej dotyczący chemii nieorganicznej.
Wysiłki w celu opracowania spójnego systemu nazewnictwa związków nieorganicznych podejmowane były od lat
40. XX wieku. Wraz z rozwojem chemii nieorganicznej i pojawiajÄ…cymi siÄ™ tendencjami do ujednolicenia
nazewnictwa związków organicznych i nieorganicznych, zmieniały się zalecenia dotyczące nazewnictwa
systematycznego i akceptowanego nazewnictwa tradycyjnego oraz nazw pośrednich. Wytyczne te opracowywane są
od roku 2001 przez Division of Chemical Nomenclature and Structure Representation Międzynarodowej Unii
Chemii Czystej i Stosowanej, a wcześniej przez IUPAC Commission on Nomenclature of Inorganic Chemistry.
Najnowsza publikacja (stan na rok 2011), tzw. Red Book z zaleceniami dotyczÄ…cymi m.in. nazewnictwa
rekomendowanego, akceptowanego i niewskazanego pochodzi z roku 2005. Zalecenia te obejmujÄ… symbole i
nazewnictwo pierwiastków chemicznych oraz związków nieorganicznych. IUPAC proponuje trzy ogólne systemy
nomenklaturowe oraz dwa uzupełniające dla kwasów tlenowych i ich pochodnych, np. anionów, soli i estrów.
Ponadto odrębne rozdziały poświęcone są związkom koordynacyjnym i metaloorganicznym oraz ciałom stałym[1] .
System nazewnictwa nieorganicznego opracowywany jest przez IUPAC w języku angielskim, a następnie
dostosowywany do innych języków przez odpowiednie organizacje współpracujące z IUPAC. W Polsce jest to
Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej Polskiego Towarzystwa Chemicznego, której ostatnie zalecenia zostały
opublikowane w roku 1998 i były możliwie wiernym tłumaczeniem tzw. Red Book I z roku 1990[2] . Brak jest
tłumaczeń na język polski nowszych zaleceń IUPAC.
[2]
Zarówno IUPAC, jak i PTChem, zalecają stosowanie nomenklatury systematycznej[1] , jednak dla wybranych
kwasów tlenowych i ich pochodnych o ugruntowanym nazewnictwie akceptowane są także nazwy tradycyjne[3] [4]
[5]
.
Wzór chemiczny
Wzory chemiczne służą do symbolicznego zapisu składu pierwiastkowego lub budowy chemicznej danej substancji.
W chemii nieorganicznej IUPAC wyróżnia trzy podstawowe typy wzorów chemicznych[6] :
" wzór empiryczny, w którym wymienia się pierwiastki wchodzące w skład cząsteczki w kolejności alfabetycznej,
np. HO4PRb2  wodorofosforan rubidu. WyjÄ…tkiem sÄ… symbole C i H, wymieniane zwykle jako pierwsze w
związkach zawierających węgiel; zob. zapis Hilla. Wzór ten nie wnosi żadnych informacji o budowie związku i
jest stosowany zazwyczaj w celach katalogowych.
" wzór sumaryczny, w którym uwzględnia się elementy strukturalne cząsteczki, np. Rb2HPO4  wodorofosforan
rubidu; Hg2Cl2  chlorek rtęci(I).
" wzór strukturalny oddający budowę cząsteczki w sposób częściowy (wzory liniowe, półstrukturalne, np.
ClHgHgCl) lub pełny (wzory strukturalne i przestrzenne), np.
anion heksachloroplatynowy
Można zastosować również wzór półempiryczny, będący formą pośrednią pomiędzy wzorem empirycznym, a
sumarycznym, np. dla dziesięciowodnego boraksu[7] :
" wzór empiryczny: Na2B4O17H20
" wzór półempiryczny: Na2B4O7·10H2O
" wzór sumaryczny: Na2B4O5(OH)2·8H2O, tj. oÅ›miowodna sól disodowa anionu Na2B4O5(OH)2-
W zapisie proponowanym przez IUPAC, pomiędzy poszczególnymi składnikami cząsteczki, znakami i liczbami nie
umieszcza siÄ™ spacji, np. Na2SO4·10H2O.
Nomenklatura chemii nieorganicznej
2
Kolejność symboli pierwiastków we wzorze sumarycznym
Elektroujemność
O kolejności symboli pierwiastków we
wzorze decyduje w pierwszym rzędzie ich
elektroujemność. W związkach
nieorganicznych wyróżnia się zazwyczaj
składnik elektrododatni (np. metal) i
elektroujemny (np. niemetal lub reszta
kwasowa). W pierwszej kolejności we
wzorze podaje się składnik elektrododatni, a
następnie składnik elektroujemny, np. Kolejność pierwiastków we wzorach chemicznych
NaI
NH4Cl
CaSO4
W przypadku połączeń dwóch pierwiastków elektroujemnych lub dwóch elektrododatnich, pierwszeństwo w zapisie
ma pierwiastek znajdujÄ…cy siÄ™:
1. w grupie o niższym numerze (np. K ma pierwszeństwo przed Ca)
2. w okresie o niższym numerze (np. K ma pierwszeństwo przed Na)
Dla gazów szlachetnych przyjmuje się pierwszeństwo przed litowcami. Wodór umiejscowiony jest pomiędzy
pierwiastkami grupy 15 a 16[8] . Przykłady:
NI3: azot (N) poprzedza jod (I)
BF3: bor (B) poprzedza fluor (F)
NH3: azot (N) poprzedza wodór (H)
H2S: wodór (H) poprzedza siarkę (S)
PorzÄ…dek alfanumeryczny
Drugim kryterium kolejności zapisu symboli pierwiastków we wzorze jest porządek alfanumeryczny, np. AlK(SO4)2
(Al < K). Symbole jednoliterowe poprzedzają dwuliterowe (np. B < Be), a grupy pierwiastków sortuje się wg
symbolu pierwszego pierwiastka (np. NI3 < PCl3).
Centra koordynacyjne, np. reszty kwasowe traktuje się jako całość i zapisuje w postaci grupy, np. SO4, PO4 itp.
Ugrupowanie takie można ująć w nawiasy kwadratowe, np. Ca[SO4]; taki sposób zapisu jest wymagany dla
związków kompleksowych, np. K4[Fe(CN)6].
Ze względu na specyfikę języka polskiego, wzory odczytuje się w odwrotnej kolejności, tzn. najpierw składnik
elektroujemny, potem elektrododatni:
NaI  jodek sodu
NH4Cl  chlorek amonu
CaSO4  siarczan wapnia
Nomenklatura chemii nieorganicznej
3
Kwasy nieorganiczne
Dla kwasów nieorganicznych zastosować można dwa systemy zapisu wzoru sumarycznego:
" tradycyjny, w którym podaje się kolejno
1.  kwasowe (zwiÄ…zane z tlenem, ulegajÄ…ce wymianie) atomy wodoru
2. symbol atomu centralnego
3. atomy wodoru nie ulegające wymianie (związane bezpośrednio z atomem centralnym)
4. atomy tlenu
" koordynacyjny, w którym podaje się kolejno
1. symbol atomu centralnego
2. ligandy (w kolejności alfabetycznej)
Przykład
kwas fosfonowy:
zapis tradycyjny: H2PHO3
zapis koordynacyjny: [PHO(OH)2]
Sole złożone i addukty
Sole złożone, addukty (w tym hydraty) itp. zapisuje się wymieniając w porządku alfabetycznym poszczególne
składniki i rozdzielając je kropką w połowie wysokości znaków[9] , np.:
" BF3·2MeOH
" Al2(SO4)3·K2SO4·24H2O
Alternatywnie wzory takie można zapisać w sposób[10] :
" koordynacyjny: [B(CH3OH)2F3]
" półempiryczny: AlK(SO4)2·12H2O
Nazewnictwo systematyczne
Stosowanie nomenklatury systematycznej zaleca się szczególnie dla nowych związków. IUPAC proponuje rożne
systemy nomenklaturowe, a wybór właściwego zależy od budowy związku i potrzeb autora, np. czy istotny jest skład
stechiometryczny, czy wskazanie budowy jonu centralnego[1] :
" nomenklatura konstytucyjna (stechiometryczna) (ang. compositional (stoichiometric) nomenclature)
" nomenklatura podstawnikowa (ang. substitutive nomenclature)
" nomenklatura addytywna (ang. additive nomenclature)
oraz dla kwasów i ich pochodnych:
" nomenklatura wodorowa (ang. hydrogen nomenclature)
" nomenklatura wymiany funkcyjnej (ang. functional replacement nomenclature)
Nomenklatura chemii nieorganicznej
4
Nomenklatura konstytucyjna (stechiometryczna)
W systemie tym przedstawia się jedynie skład atomowy cząsteczki poprzez podanie
liczby atomów lub centrów koordynacyjnych (np. reszt kwasowych)[11] . Odwrotnie
niż we wzorze chemicznym, w nazwie podaje się najpierw składnik bardziej
elektroujemny, np. tritlenek diżelaza, Fe2O3, trioksydosiarczan disodu, Na2SO3 lub
tris(heksacyjanidożelazian) tetrażelaza, Fe4[Fe(CN)6]3. Liczbę atomów lub jonów
określa się za pomocą przedrostków zwielokrotniających: di-, tri-, tetra-, penta- itd.
Nomenklatura konstytucyjna 
Dla uniknięcia niejednoznaczności, dla jonów złożonych stosuje się przedrostki:
tritlenek diżelaza
bis-, tris-, tetrakis, pentakis- itd., np.:
" difosforan diwapnia, Ca2P2O7 (zawiera jeden anion difosforanowy)
" bis(fosforan) triwapnia, Ca3(PO4)2 (zawiera dwa aniony fosforanowe)
Przedrostek  mono- podaje się jedynie w szczególnych przypadkach dla podkreślenia stechiometrii[12] .
Stechiometrię cząsteczki można wyrazić podając (zamiast lub obok przedrostków zwielokrotniających):
" stopień utlenienia za pomocą liczb rzymskich (dodatnich, ujemnych oraz 0), czyli tzw.  liczb Stocka , np.:
" trioksydosiarczan(IV) sodu, Na2SO3
" heksacyjanidożelazian(II) żelaza(III), Fe4[Fe(CN)6]3
" Å‚adunek jonu za pomocÄ… liczb arabskich, np.:
" trioksydosiarczan(2-) sodu, Na2SO3
" heksacyjanidożelazian(4-) żelaza(3+), Fe4[Fe(CN)6]3
Stosowanie końcówek awy/owy dla wskazania stopnia utlenienia pierwiastka nie jest akceptowane przez IUPAC[13]
, np.:
" FeCl2: dichlorek żelaza lub chlorek żelaza(II), nie  chlorek żelazawy
" FeCl3: trichlorek żelaza lub chlorek żelaza(III), nie  chlorek żelazowy
Dla układów złożonych grupuje się składniki elektrododatnie i elektroujemne i w ramach grupy wymienia się je w
kolejności alfabetycznej, np.:
" azotan wodorotlenek magnezu, Mg(NO3)(OH)
" bis(siarczan) glinu potasu, AlK(SO4)2
Nomenklatura podstawnikowa
Nomenklatura podstawnikowa jest systemem zbliżonym do
nomenklatury związków organicznych. Podstawą tworzenia
nazwy w tym systemie jest wodorek macierzysty, tj.
wodorek pierwiastka stanowiÄ…cego atom centralny[14] .
Nazwa wodorku powinna być nazwą systematyczną, np.
boran (BH3), metan (CH4)[15] , silan (SiH4), azan (NH3),
fosfan (PH3), oksidan (H2O), sulfan (H2S), selan (H2Se)[16]
. Standardowe wodorki zawierają następującą liczbę
atomów wodoru:
" grupa 13: 3
" grupa 14: 4
Korelacja między strukturą a nazwą podstawnikową dla
" grupa 15: 3 tautomerów H3PO3
" grupa 16: 2
" grupa 17: 1
Nomenklatura chemii nieorganicznej
5
Dla związków o innej wartościowości atomu centralnego, wartościowość tę podaje się stosując symbol  wraz z
liczbą wiązań w indeksie górnym, np. 4 wskazuje na cztery wiązania i wodorek macierzysty typu XH4. Wiązania
wielokrotne wskazuje się końcówkami -en i -yn/-in, podobnie jak dla związków organicznych.
Przykłady
PH: 1-fosfan
PH3: fosfan
PH5: 5-fosfan
H2PPH2: difosfan
HP=PH: difosfen
Podobnie jak w chemii organicznej, podstawniki wskazywać można albo przedrostkami (amino-, hydroksy-, chloro-
itp.), albo przyrostkami (-amina, -ol, -tiol itp.), np.
Si(OH)4: tetrahydroksysilan lub silanotetraol
SiH3NH2: silanoamina lub aminosilan
SF2: difluorosulfan
SF6: heksafluoro-6-sulfan
Nomenklatura addytywna
W systemie tym wymienia siÄ™ alfabetycznie
kolejne ligandy atomu centralnego (w razie
potrzeby stosujÄ…c przedrostki zwielokrotniajÄ…ce,
di-, tri- itp.), kończąc nazwą tego atomu[17] . Dla
pochodnych (soli, estrów, anionów) nazwę
atomu zastępuje się nazwą anionu, dodając w
razie potrzeby Å‚adunek jonu, np.:
H3SO+4: trihydroksydooksydosiarka(1+)
H2SO4: diihydroksydodioksydosiarka
HSO4-: hydroksydotrioksydosiarczan(1-)
CuSO4: tetraoksydosiarczan(2-)
miedzi(2+)
Jest to system dedykowany do tworzenia
systematycznych nazw kwasów tlenowych i ich
pochodnych[18] .
Częściej spotykane przedrostki
zwielokrotniające i ligandy podane są poniżej w
sekcjach  Przedrostki zwielokrotniajÄ…ce i
Korelacja między strukturą, wzorem koordynacyjnym, a nazwą addytywną
 Ligandy .
dla tautomerów H3PO3 i soli trisodowej
Nomenklatura chemii nieorganicznej
6
Nomenklatura wodorowa
Jest to system alternatywny, który
mozna używać dla związków
zawierających wodór, np. kwasów,
niektórych anionów i wodorosoli.
Nazwę rozpoczyna się od słowa
 wodoro (w razie potrzeby
poprzedzonego przedrostkiem
zwielokrotniającym), po którym w
nawiasie okrągłym, bez spacji, podaje
Korelacja między strukturą a nazwą wodorową H3PO4 i NaH2PO4
się nazwę anionu, po której, także bez
spacji, należy w razie potrzeby podać
Å‚adunek jonu, np. HMnO4 = wodoro(tetraoksydomanganian), H2PO+3 = diwodoro(trioksydofosforan)(1+)
Przykład 1:
Wzór: H3PO4 lub [PO(OH)3]
Nazwa tradycyjna (półsystematyczna), akceptowana przez IUPAC: kwas fosforowy
Nazwy systematyczne:
" nomenklatura podstawnikowa: trihydroksy-5-fosfanon (jako pochodna 5-fosfanu, PH5, gdzie 5  liczba
wiązań atomu centralnego;  trihydroksy  trzy grupy OH, przyrostek  -on  ligand  =O )
" nomenklatura addytywna: trihydroksydooksydofosfor ( trihydroksydo  trzy ligandy -OH,  oksydo  ligand
 =O ,  fosfor  atom centralny)
" nomenklatura wodorowa: triwodoro(tetraoksydofosforan)
Przykład 2:
Wzór: NaHSO3
Nazwa tradycyjna (półsystematyczna), akceptowana przez IUPAC: wodorosiarczyn sodu
Nazwy systematyczne:
" nomenklatura addytywna: hydroksydodioksydosiarczan sodu
" nomenklatura wodorowa: wodoro(trioksydosiarczan) sodu
Nomenklatura wymiany funkcyjnej
Dla pochodnych kwasów, w których atom tlenu lub
grupa hydroksylowa zostały zastąpione innym atomem
lub grupą można zastosować nomenklaturę wymiany
funkcyjnej, w której wymiana wskazana jest przez
przedrostki (p) i wrostki (w), np.
OH NH2: amid(o) (p, w)
O OO: peroksy (p), perokso (w)
Nomenklatura wymiany funkcyjnej dla tautomerów kwasu
O S: tio (p, w) tiosiarkowego
O Cl: chloro (p), chloryd(o) (w)
Przykłady nazw podane są w tabeli poniżej, w sekcji  Pochodne kwasów tlenowych .
Nomenklatura chemii nieorganicznej
7
Zmiany w nazwach systematycznych IUPAC od roku 2005
W nazewnictwie addytywnym od roku 2005 stosuje się nazwy ligandów zakończone przyrostkiem -ido/-ydo, np.
-oksydo (ligand  =O ), -hydroksydo (ligand  -OH ) zamiast wcześniej zalecanych -okso, -hydrokso. W
nazewnictwie addytywnym kwasów zaniechano też stosowania słowa  kwas (jako wskazującego pewne
właściwości chemiczne) na rzecz używania nazwy oddającej wyłącznie strukturę związku.
Przykład:
Wzór: H2SO4
Nazwa tradycyjna: kwas siarkowy
Wybrane nazwy systematyczne do 2005:
" kwas tetraoksosiarkowy
" kwas tetraoksosiarkowy(VI)
" tetraoksosiarczan wodoru
" tetraoksosiarczan(VI) wodoru
Nazwa addytywna po 2005:
" dihydroksydodioksydosiarka
Nazewnictwo addytywne wybranych kwasów tlenowych w zestawieniu z innymi systemami
nomenklaturowymi
Wzór Nazwa systematyczna (addytywna) Nazwa Nazwa wg systemu
Dawne nazwy systematyczne*
tradycyjna Stocka
HNO2 hydroksydooksydoazot kwas azotawy kwas azotowy(III) kwas dioksoazotowy, dioksoazotan wodoru
HNO3 hydroksydodioksydoazot kwas azotowy kwas azotowy(V) kwas trioksoazotowy, trioksoazotan wodoru
H2SO3 dihydroksydooksydosiarka kwas siarkawy kwas siarkowy(IV) kwas trioksosiarkowy, trioksosiarczan diwodoru
H2SO4 dihydroksydodioksydosiarka kwas siarkowy kwas siarkowy(VI) kwas tetraoksosiarkowy, tetraoksosiarczan diwodoru
H3PO3 trihydroksydooksydofosfor** kwas kwas fosforowy(III)** kwas trioksofosforowy**, trioksofosforan
hydrydodihydroksydooksydofosfor** fosforawy** kwas fosfonowy(III)** triwodoru**
kwas kwas hydrydotrioksofosforowy**,
fosfonowy** hydrydotrioksofosforan diwodoru**
H3PO4 trihydroksydooksydofosfor kwas fosforowy kwas fosforowy(V) kwas tetraoksofosforowy, tetraoksofosforan
triwodoru
HClO hydroksydochlor kwas kwas chlorowy(I) kwas oksochlorowy, oksochloran wodoru
podchlorawy
HClO2 hydroksydooksydochlor kwas chlorawy kwas chlorowy(III) kwas dioksochlorowy, dioksochloran wodoru
HClO3 hydroksydodioksydochlor kwas chlorowy kwas chlorowy(V) kwas trioksochlorowy, trioksochloran wodoru
HClO4 hydroksydotrioksydochlor kwas kwas chlorowy(VII) kwas tetraoksochlorowy, tetraoksochloran wodoru
nadchlorowy
*
Nazwę można uzupełnić opcjonalnie o stopień utlenienia (np. trioksosiarczan(IV) diwodoru) lub ładunek jonu (np.
trioksosiarczan(2-) diwodoru), jeśli uważa się to za pomocne.
**
Nazwa H3PO3 zależy od jego formy tautomerycznej.
Nomenklatura chemii nieorganicznej
8
Nazewnictwo związków addycyjnych
Związki typu adduktów mają nazwy systematyczne składające się z nazw poszczególnych komponentów
rozdzielonych pauzami, po których w nawiasie podaje się zawartość poszczególnych komponentów w związku. O
kolejności komponentów decyduje liczba cząsteczek w związku, a następnie porządek alfabetyczny. Wyjątkiem jest
woda, umieszczana zawsze na końcu nazwy. Nazwy komponentów można tworzyć stosując nazewnictwo
konstytucyjne, podstawnikowe lub addytywne. Dla związków addycyjnych zawierających wodę akceptowane są
nazwy zawierające słowo  hydrat ( wodzian )[19] .
Przykłady:
" CaCl2·8NH3: chlorek wapnia amoniak (1/8)
" Na2SO4·10H2O:
" siarczan sodu woda (1/10)
" dekahydrat siarczanu sodu
Przedrostki
Przedrostki geometryczne i strukturalne
W systematycznej nomenklaturze chemicznej stosuje siÄ™ szereg
przedrostków określających cechy geometryczne i strukturalne, np. cis,
trans, cyklo, katena, sym oraz litery greckie, np. ź, , ". Przedrostki te
należy pisać kursywą (poza literami greckimi) i oddzielać od dalszej części
nazwy łącznikiem, np. kwas cyklo-trifosforowy. Do przedrostków tego typu
częściej spotykanych w chemii nieorganicznej należą[20] :
" º: wskazuje atom donorowy ligandu
" : wraz z liczbą w indeksie górnym n wskazuje liczbę wiązań atomu
kwas cyklo-trifosforowy
centralnego
IUPAC:
tri-ź-oksydo-tris(hydroksydooksydofosfor)
" ź: wskazuje, że grupa tak oznaczona łączy dwa centra koordynacyjne
" cyklo: wskazuje strukturę pierścieniową
" katena: wskazuje strukturę łańcuchową
Przedrostki zwielokrotniajÄ…ce
Podkomisja Nomenklatury Nieorganicznej PTChem zaleca stosowanie międzynarodowych przedrostków
zwielokrotniających (greckich lub łacińskich)[2] . Wg niektórych autorów, ze względu na ugruntowane nazwy
tradycyjne, dopuszcza się stosowanie przedrostków polskich[21] [22] .
Wybrane przedrostki zwielokrotniajÄ…ce[23] [21] :
" 1  mono* " 20  ikoza (dwudziesto)
" 2  di (dwu)/bis** " 21  henikoza (dwudziestojedno)
" 3  tri (trój)/tris** " 22  dokoza (dwudziestodwu)
" 4  tetra (cztero)/tetrakis**
...
" 5  penta (pięcio)/pentakis**
" 30  triakonta (trzydziesto)
" 6  heksa (sześcio)/...**
" 35  pentatriakonta (trzydziestopięcio)
" 7  hepta (siedmio)
" 40  tetrakonta (czterdziesto)
" 8  okta (ośmio)
" 100  hekta (stu)
" 9  nona (dziewięcio)
" 1/2  hemi/semi (pół)
" 10  deka (dziesięcio)
" 3/2  seskwi (półtora)
" 11  undeka (jedenasto)
" n  poli (wielo)
" 12  dodeka (dwunasto)
" 13  trideka (trzynasto)
Nomenklatura chemii nieorganicznej
9
*
Przedrostek  mono- podaje się jedynie w szczególnych przypadkach dla podkreślenia stechiometrii[12] .
**
Przedrostki typu bis, tris itd. stosuje się dla uniknięcia niejednoznaczności dla jonów złożonych. Niewymienione
wyższe przedrostki tego typu tworzy się przez dodanie  kis do przedrostka podstawowego.
Ligandy
Nazwy wybranych ligandów częściej spotykanych w nazwach addytywnych i konstytucyjnych nieorganicznych
związków chemicznych[24] [2] :
" -H: hydrydo
" a" N: nitrydo lub azanotriido
" =O: oksydo
" =S: sulfido lub sulfanodiido
" -F, -Cl, -Br, -I: fluorydo, chlorydo, bromido, jodydo[25]
" =NH: imido lub azanodiido lub wodoronitrato
" -NH2: amido lub azanido lub diwodoronitrato
" -OH: hydroksydo lub oksydanido
" -SH: sulfanido lub wodoro(sulfido)
" -OOH: dioksydanido lub wodoro(peroksydo)
Nazewnictwo niesystematyczne kwasów tlenowych i ich pochodnych
System Stocka
 Liczba Stocka oznacza wartościowość pierwiastka lub centrum koordynacyjnego zapisywaną w nazwie związku
chemicznego bezpośrednio po danym składniku. Współczesny format zapisu to liczba grecka w nawiasie okrągłym,
bez spacji pomiędzy członem nazwy a nawiasem. IUPAC zdecydowanie zaleca stosowanie liczb Stocka dla
wskazania wartościowości metalu w solach zamiast dawniej używanych końcówek -awy/-owy oraz przedrostków
pod-/nad-.
W polskim systemie edukacyjnym zaleca się stosowanie systemu Stocka także dla kwasów tlenowych i ich
pochodnych, np.:
" H2SO3: kwas siarkowy(IV) (tradyc. kwas siarkawy)
" H2SO4: kwas siarkowy(VI) (tradyc. kwas siarkowy)
" NaNO2: azotan(III) sodu (tradyc. azotyn sodu)
" NaNO3: azotan(V) sodu (tradyc. azotan sodu)
Nazewnictwo to nie jest nazewnictwem systematycznym i nie jest wyszczególniane jako zalecane przez
[2] [26] [27] [28] [29]
IUPAC/PTChem[1] . Stosowanie liczby Stocka zalecane jest natomiast w nazwach związków
kompleksowych. Liczby Stocka należy też używać w nazwach tradycyjnych, które mogą być niejednoznaczne (np.
MnO2+4  manganian(VI); MnO3+4  manganian(V)).
Nomenklatura chemii nieorganicznej
10
Akceptowane nazwy tradycyjne
Dla szeregu związków (zwłaszcza kwasów i ich pochodnych) IUPAC akceptuje nazwy tradycyjne, które mają
ugruntowaną pozycję w nazewnictwie. W nazwach tych struktura anionu i wartościowość lub stopień utlenienia
atomu centralnego określane są za pomocą zrostków:
Przedrostki
"  pod-  niższa wartościowość/stopień utlenienia
"  nad-  wyższa wartościowość/stopień utlenienia
"  meta-  minimalna zawartość wody w anionie
"  orto-  maksymalna zawartość wody w anionie. Dla związków, których nazwa jest jednoznaczna bez tego
przedrostka, można go opuszczać (np.  kwas fosforowy =  kwas ortofosforowy )
"  piro-  (niezalecene) anion powstały z kondensacji dwóch cząsteczek anionu typu  orto ; obecnie zamiast
 piro- IUPAC zaleca stosowanie przedrostka  di-
Przyrostki
"  -awy  niższa wartościowość (dla kwasów)
"  -yn lub  -in  niższa wartościowość (dla pochodnych kwasów)
"  -owy  wyższa wartościowość (dla kwasów)
"  -an  wyższa wartościowość (dla pochodnych kwasów)
Stosowanie końcówek awy/owy w celu wskazania stopnia utlenienia jest akceptowane przez IUPAC jedynie
dla anionów kwasów, natomiast jest nieakceptowane dla kationów metali, dla których zaleca się podawanie
liczb Stocka lub ładunku jonu, np. żelazo(II) lub żelazo(2+) (zamiast dawn.  żelazawy ).
Wrostki
"  -in- lub  -yn-  niższy stopień utlenienia
"  -on-  wyższy stopień utlenienia
Wrostki z literą  n wskazują na bezpośrednie połączenie atomu centralnego z atomem wodoru lub węgla. W
zależności od nazwy kwasu zamiast wrostków stosuje się zastąpienie litery  r literą  n (kwas fosforowy/kwas
fosfonowy) lub całkowicie zmienioną nazwę (kwas siarkowy/kwas sulfonowy). Atomy wodoru połączone z atomem
centralnym we wzorze kwasu zapisywane sÄ… za atomem centralnym.
Przykład
Przykładowe wzory i nazwy tlenowych kwasów fosforu. Występują tu następujące reguły korelacji między strukturą
a nazwÄ…:
" litera  r w rdzeniu: wyłącznie wiązania P-O; litera  n w rdzeniu: obecne wiązanie/wiązania P-H
" człon  -on- : wyższy stopień utlenienia (+3); człon  -in- : niższy stopień utlenienia (+1)
" końcówka  -owy : wyższa wartościowość (5 wiązań); końcówka  -awy : niższa wartościowość (3 wiązania)
" kwas fosforowy (IUPAC: trihydroksydooksydofosfor), H3PO4
" po lewej: kwas fosfonowy (IUPAC: hydrydodihydroksydooksydofosfor), H2PHO3
" po prawej: kwas fosforawy (IUPAC: trihydroksydofosfor), H3PO3
" po lewej: kwas fosfinowy (zwycz.: kwas podfosforawy*; IUPAC:
dihydrydohydroksydooksydofosfor), HPH2O2
" po prawej: kwas fosfonawy (IUPAC: hydrydodihydroksydofosfor), H2PHO2
" po lewej: 5-fosfanon** (zwycz. tlenek fosfiny***; IUPAC: trihydrydooksydofosfor), PH3O
" po prawej: kwas fosfinawy (IUPAC: dihydrydohydroksydofosfor), HPH2O
*
Dawna nazwa kwasu fosfinowego,  kwas podfosforawy [27] [30] , nie odzwierciedla występowania wiązania
P-H i nie jest wymieniana w nazwach akceptowanych przez IUPAC poczÄ…wszy od roku 1970[28] .
Nomenklatura chemii nieorganicznej
11
**
Nazwa podstawnikowa; tautomer PH3O nie jest kwasem tlenowym.
***
Dla zwiÄ…zku PH3 IUPAC zaleca nazwy  trihydrydofosfor ,  fosfan lub  triwodorek fosforu zamiast
 fosfina .
Zestawienie akceptowanych nazw tradycyjnych
Poniżej przedstawiono zestawienie wybranych tradycyjnych (półsystematycznych) nazw kwasów tlenowych, które
są akceptowane przez IUPAC[3] . Akceptowane są także odpowiednie nazwy pochodnych (np. anionów, soli i
estrów), które tworzy się zastępując końcówki  -awy i  -owy , odpowiednio końcówkami  -yn/-in i  -an .
Wzór Nazwa tradycyjna Wzór Nazwa tradycyjna
Grupa 13 Grupa 16
H3BO3 kwas borowy (lub kwas ortoborowy) H2SO3 kwas siarkawy
(HBO2)n kwas metaborowy HSHO3 kwas sulfonowy
H2BHO2 kwas boronowy H2SO4 kwas siarkowy
HBH2O kwas borynowy HSHO2 kwas sulfinowy
Grupa 14 H2S2O7 kwas disiarkowy (dawn. kwas pirosiarkowy)
H2CO3 kwas węglowy H2S2O4 kwas ditionawy
HOCN kwas cyjanowy H2S2O6 kwas ditionowy
HNCO kwas izocyjanowy H2SeO3 kwas selenawy
HCNO lub HONC kwas piorunowy* H2SeO4 kwas selenowy
H4SiO4 kwas krzemowy (lub kwas ortokrzemowy) H2TeO3 kwas tellurawy
(H2SiO3)n kwas metakrzemowy H2TeO4 kwas tellurowy
H6Si2O7 kwas dikrzemowy i wyższe oligomery H6TeO6 kwas ortotellurowy
Grupa 15 Grupa 17
HNO2 kwas azotawy HClO kwas podchlorawy
HNO3 kwas azotowy HClO2 kwas chlorawy
HPO2 = [P(O)OH] hydroksyfosfanon** HClO3 kwas chlorowy
PHO2 HClO4 kwas nadchlorowy
5-fosfanodion**
HPH2O kwas fosfinawy HBrO kwas podbromawy
HPH2O2 kwas fosfinowy (dawn. kwas podfosforawy) HBrO2 kwas bromawy
H2PHO2 kwas fosfonawy HBrO3 kwas bromowy
H3PO3 kwas fosforawy (lub kwas ortofosforawy) HBrO4 kwas nadbromowy
H2PHO3 kwas fosfonowy HIO kwas podjodawy
H3PO4 kwas fosforowy (lub kwas ortofosforowy) HIO2 kwas jodawy
(HPO3)n kwas metafosforowy HIO3 kwas jodowy
H4P2O7 kwas difosforowy (dawn. kwas pirofosforowy) HIO4 kwas nadjodowy
H2P2H2O5 kwas difosfonowy (dawn. kwas pirofosforawy) H5IO6 kwas ortonadjodowy
H4P2O6 kwas poddifosforowy
H3P3O9 kwas cyklo-trifosforowy (dawn. kwas trimetafosforowy)
H5P3O10 kwas katena-trifosforowy (lub kwas trifosforowy)
H3AsO3 kwas arsenawy
Nomenklatura chemii nieorganicznej
12
H3AsO4 kwas arsenowy
H3SbO3 kwas antymonawy
H3SbO4 kwas antymonowy
*
|+ Nazwy tradycyjne kwasów tlenowych akceptowane przez IUPAC Nazwy  kwas piorunowy i  izopiorunowy
bywały stosowane niejednolicie i zaleca się stosowanie nazw systematycznych: karbidohydroksydoazot (HONC =
[N(C)OH]) i (hydrydokarbonato)oksydoazot (HCNO = [N(CH)O]). Oryginalna nazwa  kwas piorunowy dotyczy
kwasu o strukturze HCNO, który w rzeczywistości nie jest kwasem tlenowym, natomiast estry nazywane w chemii
organicznej  piorunianami majÄ… strukturÄ™ RONC, co odpowiada kwasowi HONC.
**
Nazwy podstawnikowe. Dla związków tych nie stosuje się zwykle słowa  kwas w nazwie.
Pochodne kwasów tlenowych
IUPAC akceptuje nazwy tradycyjne także dla niektórych pochodnych kwasów tlenowych, w których atom tlenu
zastąpiony został innym atomem[5] :
Nazwy pochodnych kwasów tlenowych akceptowane przez IUPAC
Wzór Nazwa tradycyjna Nazwa wymiany Nazwa addytywna
funkcyjnej
HNO4 = [NO2(OOH)] kwas nadtlenoazotowy kwas nadtlenoazotowy (dioksydanido)dioksydoazot
NO(OOH) kwas nadtlenoazotawy kwas nadtlenoazotawy (dioksydanido)oksydoazot
NO2NH2 = [N(NH2)O2] nitramid amid azotowy amidodioksydoazot
H3PO5 = [PO(OH)2(OOH)] kwas nadtlenofosforowy kwas fosforonadtlenowy (dioksydanido)dihydroksydooksydofosfor
PCl3O trichlorek fosforylu trichlorek fosforylu trichlorydooksydofosfor
trichlorek tlenek fosforu
H4P2O8 = kwas nadtlenodifosforowy kwas ź-nadtleno-1ºO,2ºO'-bis(dihydroksydooksydofosfor)
[(HO)2P(O)OOP(O)(OH)2] 2-nadtlenodifosforowy
H2SO5 = [SO2(OH)(OOH)] kwas nadtlenosiarkowy kwas siarkonadtlenowy (dioksydanido)hydroksydodioksydosiarka
(kwas
nadtlenomonosiarkowy)
H2S2O8 = kwas nadtlenodisiarkowy kwas 2-nadtlenodisiarkowy ź-nadtleno-1ºO,2ºO'-bis(hydroksydodioksydosiarka)
[(HO)S(O)2OOS(O)2(OH)]
H2S2O3 = [SO(OH)2S] kwas tiosiarkowy O-kwas siarkotiowy dihydroksydooksydosulfidosiarka
H2S2O3 = [SO2(OH)(SH)] kwas tiosiarkowy S-kwas siarkotiowy hydroksydodioksydosulfanidosiarka
H2S2O2 = [S(OH)2S] kwas tiosiarkawy O-kwas siarkotiawy dihydroksydosulfidosiarka
H2S2O2 = [SO(OH)(SH)] kwas tiosiarkawy S-kwas siarkotiawy hydroksydooksydosulfanidosiarka
SO2Cl2 dichlorek sulfurylu dichlorek sulfurylu dichlorydodioksydosiarka
dichlorek ditlenek siarki
SOCl2 dichlorek tionylu dichlorek siarkawy dichlorydooksydosiarka
dichlorek tlenek siarki
HSCN = [C(N)(SH)] kwas tiocyjanowy nitrydosulfanidowęgiel
HNCS = [C(NH)S] kwas izotiocyjanowy imidosulfidowęgiel
Nomenklatura chemii nieorganicznej
13
Uproszczone nazwy wodorowe
Dla wybranych wodorosoli i wodoroanionów IUPAC akceptuje uproszczoną nomenklaturę wodorową, w której
pomija się nawiasy i ładunek anionu. Ze względu na możliwe niejednoznaczności IUPAC nie zaleca stosowania tego
typu uproszczeń poza poniższą listą[4] :
Wzór Nazwa tradycyjna Wzór Nazwa tradycyjna
H2BO3- diwodoroboran H2PO4- diwodorofosforan
HBO32- wodoroboran HPO42- wodorofosforan
HCO3- wodorowęglan HPHO3- wodorofosfonian
HSO4- wodorosiarczan H2PO3- diwodorofosforyn
HSO3- wodorosiarczyn HPO32- wodorofosforyn
|+ Uproszczone nazwy wodorowe anionów akceptowane przez IUPAC
Praktyka nazewnictwa w publikacjach naukowych
Wybór systemu nazewnictwa zależy od preferencji użytkowników i organizacji, które mogą wymagać stosowania
określonego systemu. W czasopismach naukowych autorzy publikacji używają zazwyczaj nazw tradycyjnych, także
spoza zestawu nazw akceptowanych przez IUPAC.
Użycie różnych systemów nazewnictwa w czasopismach naukowych dla wybranych
związków w okresie 01.2005 10.2011 (ang.)
Nazwa tradycyjna Nazwa addytywna IUPAC Dawna nazwa IUPAC Nazwa Stocka
ZwiÄ…zek
H2SO3 sulfurous acid: 66a/27b/328c dihydroxidooxidosulfur: 0a,b,c
trioxosulfuric acid: 0a,b,c sulfuric(IV) acid: 0a,b,c
sulphurous acid: 12a/7b/114c hydrogen trioxosulfate: 0a,b,c
Na2SO4 sodium sulfate:
disodium tetraoxidosulfate(2-): 0a,b,c disodium tetraoxosulfate: 0a,b,c sodium sulfate(VI):
4779a/1399b/13842c 0a,b,c
disodium sulfate: 6a/4b/18c disodium sulfate(VI):
0a,b,c
KMnO4 potassium permanganate*: potassium tetraoxidomanganate(1-): potassium tetraoxomanganate: 1a,b,c potassium
1173a/998b/4716c 0a,b,c manganate(VII):
1a,b/3c
H3PO2 phosphinic acid:
dihydrydohydroxidooksydophosphorus: hydrogen phosphonic(I) acid:
995a/327b/891c 0a,b,c dihydrydodioxophosphate(1-): 0a,b,c 0a,b,c
phosphonous acid: 8a/3b/26c hydrydodihydroxidophosphorus: 0a,b,c dihydrogen phosphoric(I) acid:
hypophosphorous acid*: hydrydodioxophosphate(1-): 0a,b,c 0a,b,c
63a/80b/169c
P2O74-
diphosphate: heptaoxidodiphosphate(4-): 0a,b,c heptaoxodiphosphate(4-): 1a,b/0c diphosphate(V):
24381a/5928b/29122c 4a,b/14c
pyrophosphate*:
4630a/4046b/20351c
*
Nazwa niezalecana przez IUPAC
a
Baza danych Scopus (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe)
b
Baza danych Web of Science (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe)
c
Baza danych Scirus (tytuły, streszczenia, słowa kluczowe, pełen tekst)
Nomenklatura chemii nieorganicznej
14
Uwagi
[1] Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 ( Red Book ) (http:/ / old. iupac. org/ publications/ books/ rbook/
Red_Book_2005. pdf). The Royal Society of Chemistry, 2005.
[2] Nomenklatura chemii nieorganicznej  zalecenia 1990. Polskie Towarzystwo Chemiczne, 1998.
[3] Tabela IR 8.1. W: Red Book 2005. S. 127 132.
[4] IR-8.5 Abbreviated hydrogen names for certain anions. W: Red Book 2005. S. 137.
[5] Tabela IR-8.2. W: Red Book 2005. S. 139 140.
[6] IR-4 Formulae. W: Red Book 2005. S. 53 67.
[7] David Schubert: Boron Oxides, Boric Acid, and Borates. Sekcja 2: Nomenclature. W: Kirk-Othmer Encyclopedia of Chemical Technology
(http:/ / onlinelibrary. wiley. com/ doi/ 10. 1002/ 0471238961. 0215181519130920. a01. pub3/ full). John Wiley & Sons. DOI:
10.1002/0471238961.0215181519130920.a01.pub3 (http:/ / dx. doi. org/ 10. 1002/ 0471238961. 0215181519130920. a01. pub3). [dostęp
2011-11-03].
[8] Tabela VI. W: Red Book 2005. S. 260.
[9] IR-2.5.1 Dots. W: Red Book 2005. S. 27 28.
[10] Red Book 2005. S. 81.
[11] IR-5 Compositional Nomenclature, and Overview of Names of Ions and Radicalsstr. W: Red Book 2005. S. 68 82.
[12] Red Book 2005. S. 70.
[13] IR-5 Compositional Nomenclature, and Overview of Names of Ions and Radicalsstr. W: Red Book 2005. S. 252, 256.
[14] IR-6 Parent Hydride Names and Substitutive Nomenclature. W: Red Book 2005. S. 81 110.
[15] Metan jest zwiÄ…zkiem organicznym.
[16] Table IR-6.1 Parent names of mononuclear hydrides. W: Red Book 2005. S. 85.
[17] IR-7 Additive Nomenclature. W: Red Book 2005. S. 111 141.
[18] Red Book 2005. S. 12.
[19] IR-5.5 Names of (formal) addition compounds. W: Red Book 2005. S. 80 81.
[20] Tabela V. W: Red Book 2005. S. 259.
[21] L. Pawłowski, H. Wasąg, M.R. Dudzińska: Ćwiczenia rachunkowe z chemii. Lublin: Politechnika Lubelska, Wydział Inżynierii Środowiska,
2008, s. 6 7.
[22] Władysław Walkowiak: Chemia nieorganiczna. 2. Nomenklatura (http:/ / eportal-ch. pwr. wroc. pl/ mod/ resource/ view. php?id=1304).
ePortal Wydziału Chemicznego Politechniki Wrocławskiej. [dostęp 2011-11-03].
[23] Tabela IV. W: Red Book 2005. S. 258.
[24] Tabela IX. W: Red Book 2005. S. 280 336.
[25] Nazwy  fluorydo ,  chlorydo ,  bromido ,  jodydo są tłumaczeniem angielskich nazw fluorido, chlorido, bromido, iodido, wprowadzonych
w roku 2005 [Red Book 2005. S. 10 11] i niemających jeszcze oficjalnych polskich odpowiedników zalecanych przez Polskie Towarzystwo
Chemiczne. Stosowanie dawniej zalecanych nazw  fluoro ,  chloro ,  bromo i  jodo należy obecnie ograniczyć do przedrostków w
nomenklaturze wymiany funkcyjnej [Red Book 2005. S. 138].
[26] W.P. Jorissen, H. Bassett, A. Damiens, F. Fichter i inni. Rules for Naming Inorganic Compounds: Report of the Committee of the
International Union of Chemistry for the Reform of Inorganic Chemical Nomenclature, 1940.  J. Am. Chem. Soc. . 63 (4), s. 889 897, 1941.
doi:10.1021/ja01849a001 (http:/ / dx. doi. org/ 10. 1021/ ja01849a001).
[27] H. Bassett, A. Silverman, K.A. Jensen, G.H. Cheesman i inni. Nomenclature of Inorganic Chemistry.  J. Am. Chem. Soc. . 82 (21), s.
5523 5544, 1960. doi:10.1021/ja01506a002 (http:/ / dx. doi. org/ 10. 1021/ ja01506a002).
[28] Nomenclature of Inorganic Chemistry: Second Edition  Definitive Rules 1970.  Pure Appl. Chem. . 28 (1), s. 1 110, 1971.
doi:10.1351/pac197128010001 (http:/ / dx. doi. org/ 10. 1351/ pac197128010001).
[29] G.J Leigh, H.A. Favre, W.V. Metanomski: Principles of Chemical Nomenclature. A Guide to IUPAC Recommendations. Blackwell Science,
1998.
[30] WÅ‚odzimierz Trzebiatowski: Chemia nieorganiczna. Wyd. VIII. Warszawa: PWN, 1978, s. 265 267.
Przypisy
Bibliografia
" Nomenclature of Inorganic Chemistry. IUPAC Recommendations 2005 ( Red Book ) (http:/ / old. iupac. org/
publications/ books/ rbook/ Red_Book_2005. pdf). The Royal Society of Chemistry, 2005.
y
ródła i autorzy artykułu
15
y
ródła i autorzy artykułu
Nomenklatura chemii nieorganicznej y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?oldid=28695778 Autorzy: Chrumps, Danielchemik, Michał Sobkowski, Vinne2, Wostr
y
ródła, licencje i autorzy grafik
Plik:Hexachloridoplatinat-Ion.svg y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Hexachloridoplatinat-Ion.svg Licencja: Public Domain Autorzy: NEUROtiker
Plik:Zapis pierwiastków we wzorze chemicznym.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Zapis_pierwiastków_we_wzorze_chemicznym.png Licencja: Creative Commons
Zero Autorzy: Michał Sobkowski
Plik:Phosphonsäure - Phosphorous acid.svg y
ródÅ‚o: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Phosphonsäure_-_Phosphorous_acid.svg Licencja: Public Domain Autorzy: NEUROtiker
Plik:Nomenklatura konstytucyjna - Fe2O3.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Nomenklatura_konstytucyjna_-_Fe2O3.png Licencja: Creative Commons Zero
Autorzy: Michał Sobkowski
Plik:H3PO3 - Nomenklatura podstawnikowa.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO3_-_Nomenklatura_podstawnikowa.png Licencja: Creative Commons Zero
Autorzy: Michał Sobkowski
Plik:H3PO3 - Nomenklatura addytywna.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO3_-_Nomenklatura_addytywna.png Licencja: Creative Commons Zero Autorzy:
Michał Sobkowski
Plik:H3PO4 i NaH2PO4- Nomenklatura wodorowa.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:H3PO4_i_NaH2PO4-_Nomenklatura_wodorowa.png Licencja: Creative
Commons Zero Autorzy: Michał Sobkowski
Plik:Nomenklatura wymiany funkcyjnej.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Nomenklatura_wymiany_funkcyjnej.png Licencja: Creative Commons Zero Autorzy:
Michał Sobkowski
Plik:Trimetaphosphoric acid.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Trimetaphosphoric_acid.png Licencja: Creative Commons Zero Autorzy: Michał Sobkowski
Plik:Phosphoric acid structure and formula.png y
ródło: http://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plik:Phosphoric_acid_structure_and_formula.png Licencja: Creative Commons Zero
Autorzy: Michał Sobkowski
Licencja
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported
//creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/