Tytuł: "UZDROWISKA KARPACKIe"
Autor: ZYGMUNT KRUCZEK AGNIESZKA WESELI

KRAJOWA AGENCJA WYDAWNICZA W KRAKOWIE 1987

Od Autorów
Współczesna cywilizacja, a zwłaszcza życie w wielkich aglomeracjach miejskich, niesie wiele zagrożeń dla zdrowia człowieka. W związku z tym obserwujemy zwiększone zapotrzebowanie na różnorodne działania przywracające ludziom zdrowie, w tym również usługi uzdrowiskowe. Mając na uwadze dotkliwy brak materiałów informacyjnych o uzdrowiskach naszego kraju, możliwościach pobytu i leczenia Krajowa Agencja Wydawnicza postanowiła wydać informator o uzdrowiskach Polski. Pierwszy tom z tej serii zawiera opisy uzdrowisk wchodzących w skład tzw. strefy karpackiej. Obejmuje on uzdrowiska położone w samych Karpatach oraz na ich przedpolu w rejonie Krakowa i na pograniczu Kotliny Oświęcimskiej, oraz Wyżyny Śląskiej z Karpatami. Na tym niewielkim obszarze skoncentrowana jest jedna trzecia krajowych uzdrowisk, co świadczy o randze regionu karpackiego w lecznictwie uzdrowiskowym i dużych zasobach naturalnych środków leczniczych tego regionu. Karpaty są równocześnie znanym regionem turystyczno-wypoczynkowym.
W pierwszej części informatora zawarto ogólne dane o lecznictwie uzdrowiskowym, naturalnych czynnikach leczniczych, profilach leczenia i zakładach lecznictwa uzdrowiskowego. Część druga zawiera opis miejscowości o statusie uzdrowiska i te na które zostały rozciągnięte przepisy o ustawie uzdrowiskowej (w układzie alfabetycznym). Podano tu najważniejsze informacje o ich położeniu geograficznym, naturalnych czynnikach leczniczych, profilu i specjalizacji uzdrowiskowej oraz zakładach przyrodoleczniczych i innych urządzeniach leczniczych. Omówiono również atrakcje krajoznawcze opisywanych miejscowości i ich najbliższej okolicy, a także podano możliwości korzystania z usług kulturalnych, rozrywki i inne informacje użytkowe.
Informacje zawarte w niniejszej publikacji zostały tak opracowane aby korzystać z niej mogli zarówno kuracjusze, jak i wczasowicze czy turyści. Oczywiście zawarte tu wiadomości nie zastąpią szczegółowych informatorów czy przewodników po poszczególnych uzdrowiskach.
Zdajemy sobie sprawę z niedoskonałości informatora, zwłaszcza w odniesieniu do zakładów i urządzeń leczniczych nie zgrupowanych w Zjednoczeniu "Uzdrowiska Polskie". Będziemy zatem wdzięczni za wszelkie uwagi, które można byłoby wykorzystać przy redakcji tego typu wydawnictw.
Obiekty zaznaczone na mapkach cyframi są opisane w informacjach użytkowych dotyczących każdego uzdrowiska.

l. UZDROWISKA W POLSCE
1. CELE l ZADANIA LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO'
Uzdrowiska stanowią swoiste rezerwaty zdrowia, dające możliwość przeniesienia się do innego środowiska, umożliwiającego działanie wielu korzystnych dla organizmu bodźców. Tymi czynnikami są mineralne wody lecznicze, peloidy oraz klimat. Cały ten zespół wraz z warunkami środowiskowymi umożliwia proces regeneracji ustroju w szczególnie korzystnych warunkach. Zdaniem prof. A. Brodniewicza największą efektywność bioprocesów regeneracji ustroju zapewnia jedynie dłuższy wypoczynek, związany ze zmianą stałego miejsca pobytu, w odmiennym środowisku krajobrazowym, klimatycznym i społecznym, połączony ze zmianą rytmu życia, żywienia, większą ilością zajęć ruchowych, rozrywkami. Najlepsze warunki dla wypoczynku i regeneracji sił stwarza pobyt w nieskażonej przyrodzie, w ożywczym kontakcie ze słońcem, czystym powietrzem, w ciszy, pięknym krajobrazie, wśród zieleni i nad zbiornikami wodnymi. O znaczeniu regeneracyjnym i przyrodoleczniczym takiego pobytu świadczy zwiększone zapotrzebowanie na turystyczne formy wypoczynku, w tym na wyjazdy do uzdrowisk.
Ustawa z dnia 17 czerwca 1966 r. o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym (Dz. U. nr 23, póz. 150) stwierdza, że miejscowość (miasto, osiedle, gromada lub część gromady), która ma warunki niezbędne do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego, może być uznana przez Radę Ministrów za uzdrowisko2. Lecznictwem uzdrowiskowym jest zorganizowana działalność w zakresie jak najszerszego zapobiegania chorobom i ich leczenia przy wykorzystaniu:
a) warunków naturalnych, a w szczególności;
- właściwości leczniczych klimatu i krajobrazu (klimatoterapia),
- naturalnych zasobów leczniczych, jak: wody lecznicze, gazy lecznicze i peloidy (balneoterapia),
- właściwości leczniczych morza (talassoterapia),
b) innych czynników środowiskowych mających korzystny wpływ na wyniki działań zapobiegawczych i leczniczych. Działalność lecznicza jest prowadzona w zakładach lecznictwa uzdrowiskowego, które dysponują:
' W opracowaniu rozdziału l wykorzystano wybrane fragmenty publikacji: Uzdrowiska Polskie, Zjednoczenie Uzdrowiska Polskie, Warszawa 1973 r., po ich uzupełnieniu i aktualizacji.
2 Ustawa uzdrowiskowa z 1966 r. nie wprowadza podziału uzdrowisk na zdrojowiska, stacje klimatyczne i kąpieliska morskie, jak to czyniła poprzednia z 1922 r. Obecna ustawa stwarza jednak możliwości prowadzenia działalności uzdrowiskowej przez wymienione wyżej typy miejscowości. Również w innych krajach określenie uzdrowisko występuje w szerokim ujęciu.

- zasobami naturalnych surowców leczniczych, kłórych działanie przyspiesza procesy regeneracyjne ustroju.
- odpowiednimi warunkami klimatycznymi, środowiskowymi i krajobrazowymi,
- możliwością stosowania odpowiedniego leczenia,
- odpowiednio do tego celu przystosowaną i wyposażoną bazą materialną: hotelową, diagnostyczną, żywieniową i zabiegową,
- odpowiednimi terenami i pomieszczeniami dla prowadzenia kine-zyterapii,
- odpowiednią kadrą lekarską i pomocniczo-lekarską, psychologów, instruktorów wychowania fizycznego itp.,
- organizacyjnym powiązaniem z klinicznymi placówkami naukowymi, co umożliwia nadzór konsultacyjny, instruktażowy, szkoleniowy oraz prowadzenie badań naukowych przez te placówki na terenie uzdrowiska.
Ogromny postęp nauk medycznych po drugiej wojnie światowej dał naukowe podstawy lecznictwu uzdrowiskowemu pozwalając różnicować wskazania lecznicze i dobór odpowiednich uzdrowisk dla poszczególnych zespołów chorobowych.
Zrównanie uprawnień wszystkich pracowników w zakresie świadczeń socjalnych przez ujednolicenie norm urlopowych oraz konsekwentne skracanie czasu pracy na stanowiskach pracy w warunkach uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia wpłynęło na zwiększenie zapotrzebowania społecznego na świadczenia uzdrowisk zarówno w zakresie lecznictwa, jak i profilaktyki oraz na rozszerzenie wszelkich form lecznictwa uzdrowiskowego, tak stacjonarnych, jak i ambulatoryjnych.
Jako kierunek przyszłościowy wprowadzono rehabilitację uzdrowiskową dla chorych, którym skrócono okres hospitalizacji, przenosząc fazę leczenia rehabilitacyjnego do kompleksowo dogodniejszych warunków uzdrowiskowych. Rehabilitacja umożliwia przyśpieszenie powrotu do aktywnego życia zawodowego i społecznego przez skrócenie okresu absencji chorobowej. Prócz tego przedłuża okres aktywności zawodowej.
Niezbędne jest przygotowanie uzdrowisk do podjęcia leczenia rehabilitacyjnego szczególnie w przypadku tych grup chorobowych, które będą wykazywały tendencje wzrostowe, jak np.:
1) choroby wymagające rehabilitacji pourazowej związane z rozwojem motoryzacji oraz szybką rozbudową przemysłu i mechanizacji rolnictwa,
2) choroby wieku starczego,
3) choroby układu krążenia i układu trawiennego stanowiące nieodłączną konsekwencję ujemnych skutków współczesnej cywilizacji,
4) choroby zawodowe związane z uciążliwymi warunkami zatrudnienia oraz szybkim rozwojem niektórych gałęzi przemysłu. Należy oczekiwać, że szerzenie się tych chorób zwiększy zapotrzebowanie społeczne na usługi lecznictwa uzdrowiskowego w stopniu nie dającym się zrównoważyć rozwojem wszelkich form lecznictwa zamkniętego, do których w uzdrowiskach zalicza się szpitale uzdrowiskowe, sanatoria i prewentoria uzdrowiskowe.
Rola, jaką lecznictwo uzdrowiskowe i uzdrowiska mają do spełnienia w zakresie regeneracji sił fizycznych i psychicznych człowieka jest niezwykle istotna. Jest to zagadnienie nowe, stojące na styku podstawowej funkcji uzdrowisk, którą jest postępowanie profilak-tyczno-lecznicze, oraz modelu racjonalnego spędzania wolnego czasu, na który składa się programowany przez lekarzy wypoczynek i turystyka. Coraz więcej osób pragnie wykorzystać urlop dla poprawy kondycji fizycznej, zachowania zdrowia lub uzupełnienia tej energii, którą utraciły w wyniku szczególnie szkodliwych warunków pracy i życia. Osoby te powinny spędzać urlop;
- w sposób planowy i czynny (forma aktywnego wypoczynku),
- w miejscowościach o walorach klimatycznych i dostosowanych do indywidualnych cech danego organizmu,
- przy zastosowaniu ,,dozowanych" bodźców klimatoterapeutycz-nych,
- zgodnie ze wskazaniami lekarza,
- w warunkach zapewniających odpowiedni wypoczynek,
- przy możliwościach wykorzystania urządzeń turystyczno-spor-towych i lecznictwa uzdrowiskowego, przyśpieszających lub utrwalających proces regeneracji sił fizycznych i psychicznych. Taki model spędzania wolnego czasu nosi nazwę ukierunkowanej turystyki zdrowotnej.
Statuty uzdrowisk
Prawidłowa działalność lecznictwa uzdrowiskowego, jak również funkcje wczasowo-turystyczne spełniane przez uzdrowisko wymagają ochrony warunków naturalnych oraz odpowiedniego kształtowania czynników środowiskowych. Z powyższych względów obowiązująca ustawa o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym przewiduje ustawowy obowiązek ustalenia statutu dla każdej miejscowości z chwilą uznania jej za uzdrowisko.
Statut w uzdrowisku stanowi zbiór prawnych przepisów zawierających szereg odrębnych ograniczeń i kompetencji, obowiązujących na terenie obszaru ochrony uzdrowiskowej danego uzdrowiska lub uzdrowisk.

Stałut uzdrowiska usłała:
a) granice uzdrowiska, jeśli ma być nim część gminy; w innym przypadku granicami uzdrowiska będącego miastem, osiedlem lub gminą są granice administracyjne tych miejscowości,
b) obszar ochrony uzdrowiskowej,
c) czynności, które ze względu na ich oddziaływanie na warunki naturalne i czynniki środowiskowe mogą być podejmowane na obszarze ochrony uzdrowiskowej wyłącznie na podstawie decyzji naczelnego lekarza uzdrowiska bądź decyzji organu określonego innymi przepisami, lecz po uprzednim zasięgnięciu opinii naczelnego lekarza uzdrowiska; są to tzw. ,,czynności zastrzeżone",
d) sprawy, które z uwagi na ich znaczenie dla lecznictwa uzdrowiskowego, wymagają uzgodnienia z Ministrem Zdrowia i Opieki Społecznej lub innym upoważnionym organem (Zjednoczeniem ,,Uzdrowiska Polskie"),
e) inne postanowienia istotne dla prawidłowej działalności i rozwoju
lecznictwa uzdrowiskowego, wynikające z potrzeb i warunków
miejscowych.
Załączniki do każdego statutu stanowią decyzje o utworzeniu obszaru górniczego dla poszczególnych złóż wód leczniczych lub gazów leczniczych, jeżeli te złoża występują na obszarze ochrony uzdrowiskowej.
Postanowienia zawarte w statucie uzdrowiska zabezpieczają warunki naturalne uzdrowiska przed zniszczeniem, ograniczeniem lub zniekształceniem; pozwalają na prawidłowe kształtowanie czynników środowiskowych, a ponadto umożliwiają planowy rozwój uzdrowiska.
Zasadniczym aktem normatywnym, określającym szczegółowe zasady i tryb opracowywania oraz nadawania statutu uzdrowiska jest uchwała nr 168 Rady Ministrów z dnia 28 maja 1968 r. w sprawie wzorcowego statutu uzdrowiska (MP nr 27, póz. 174).
Naczelny lekarz miejscowości uzdrowiskowej
Naczelny lekarz uzdrowiska jest przedstawicielem władzy miejscowości uznanej za uzdrowisko, sprawującym nadzór nad poziomem świadczeń udzielanych przez zakłady lecznictwa uzdrowiskowego, prawidłowym funkcjonowaniem urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego oraz czuwającym nad ochroną warunków naturalnych i właściwym kształtowaniem czynników środowiskowych w uzdrowisku. Naczelnego lekarza uzdrowiska powołuje i odwołuje Minister Zdrowia i Opieki
Społecznej po porozumieniu z prezydium rady narodowej miejscowości uznanej za uzdrowisko, spośród lekarzy-specjalistów w zakresie jednej z następujących specjalności: balneoklimatologii, organizacji ochrony zdrowia lub innej specjalności właściwej dla profilu leczniczego danego uzdrowiska. Podstawowe zadania naczelnego lekarza określa obowiązująca ustawa, która uprawnia go do:
1) przeprowadzania lustracji zakładów i urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego i żądania wyjaśnień w zakresie działania tych zakładów,
2) żądania usunięcia stwierdzonych w czasie lustracji niedociągnięć,
3) zgłaszania do Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej wniosków w sprawie eksploatacji naturalnych zasobów leczniczych,
4) wydawania decyzji i opinii w sprawach zastrzeżonych w statucie uzdrowiska do kompetencji naczelnego lekarza uzdrowiska.
Rola związków zawodowych w rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego
W działalności związków zawodowych poświęca się dużo miejsca ochronie zdrowia załóg pracowniczych i ich rodzin. Jedną z istotnych form opieki zdrowotnej stanowi lecznictwo uzdrowiskowe. Instancje związkowe widzą konieczność rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego, czego wyrazem jest budowa nowoczesnych sanatoriów w wielu uzdrowiskach. Duży wpływ na znaczne zwiększenie liczby łóżek uzdrowiskowych miało przekształcenie domów wczasowych na sanatoria, a również wykorzystywanie po sezonie letnim domów wczasowych, odpowiadających warunkom i potrzebom lecznictwa sanatoryjnego.
Uwaga związków zawodowych jest od wielu lat skierowana na eliminowanie nieprawidłowości występujących w kierowaniu na leczenie uzdrowiskowe. W tym zakresie nawiązano współpracę z lekarzami, przede wszystkim konsultantami do spraw uzdrowiskowych, ustalającymi kryteria, które gwarantowałyby właściwe skierowania. W dużych zakładach pracy, tam gdzie działa przemysłowa służba zdrowia, kierowanie pracowników do leczenia uzdrowiskowego odbywa się w przychodniach przyzakładowych, które dysponują aktualną dokumentacją lekarską, znają nie tylko stan zdrowia pracownika, ale również jego stanowisko pracy i występujące tam zagrożenia oraz uciążliwości zawodowe. Pracownicy zatrudnieni w warunkach uciążliwych i szkodliwych dla zdrowia kierowani przez lekarzy przemysłowych mają możność wyjazdu do sanatoriów specjalistycznych, z racji niezdolności do pracy, w celu przerwania działania czynnika szkodliwego oraz zregenerowania sił.

2. ZARYS ROZWOJU LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO W POLSCE
Najdawniej stosowaną formą wypoczynku były wyjazdy do uzdrowisk. Praktyka takich wyjazdów znana była w odległej starożytności. Szczególnym zainteresowaniem cieszyły się miejscowości posiadające ciepłe źródła, jak np. Rzymskie Baiae koło Neapolu, egipskie Heluan, pannońskie Aquincum, czyli obecny Budapeszt czy Akwizgran, ulubiona siedziba Karola Wielkiego. Miejscowości te były celem wyjazdów rzymskich patrycjuszy czy średniowiecznych komesów. W dziele popularyzacji kąpielisk szczególne zasługi położyli Rzymianie, budowali je bowiem jako pomniki latyńskiej kultury na równi z amfiteatrami i świątyniami bogów. Zamiłowanie do kąpieli przejęli później muzułmanie, Arabowie i Turcy. Ci ostatni stworzyli nowy typ łaźni, zwanej do dziś turecką. Ciepłe źródła budziły zainteresowanie także i w średniowieczu, kiedy kultywowano bądź dawną tradycję rzymskich term, bądź też urządzano kąpieliska przy źródłach nowo odkrytych. Najbardziej znanym nowym kąpieliskiem były Karlove Vary urządzone sumptem cesarza Karola IV w XIV wieku.
Na terenie Polski - jak głosi legenda - odkryto pierwsze termy w Cieplicach w XII w. Książęta świdniccy z rodu Piastów korzystali z tych źródeł w XIII w. W wiekach XVI i XVII Cieplice cieszyły się dużym powodzeniem w środkowej Europie'.
Coraz więcej Polaków jechało na Dolny Śląsk leczyć się, a przy okazji wędrować po Karkonoszach. W 1625 r. bawił w Cieplicach kurujący się po trudach niewoli tureckiej i ranach odniesionych pod Cecorą Stanisław Koniecpolski, pogromca Gustawa Adolfa pod Trzcianą. W 1617 r. bawił w Cieplicach, a nawet wjechał konno na szczyt Śnieżki Michał Kazimierz Radziwiłł, podkanclerzy litewski. Gościła tu też m, in. królowa Maria Kazimiera Sobieska (1687), o czym opowiadał towarzyszący jej dworzanin, przekazując nam najstarszy opis tego uzdrowiska.
W okresie rozbiorów Cieplice i inne uzdrowiska sudeckie były często odwiedzane przez Polaków, np. Chopin był w Dusznikach w 1826 r., a Wincenty Poi i Seweryn Goszczyński w Cieplicach. Również na przełomie XIX i XX w. wydawano dla polskiej klienteli przewodniki w języku polskim, m. in. po Lądku. ,,Księga Śnieżki", zawierająca spis tych, którzy wyszli na szczyt góry w latach 1886- -1900, jak również księga gości bawiących w Cieplicach, Dusznikach itp. pozwalają stwierdzić, że Polacy stanowili tam 1/6 do 1/4 ogółu kuracjuszy. Największe nasilenie datuje się na pierwszą połowę XIX w,
' Z. Kulczycki, Zarys i rozwój turystyki, Sport i Turystyka, Warszawa 1977.
10
Źródłami mineralnymi zainteresowano się w Polsce stosunkowo wcześnie. Szczególnie kąpiele siarczane stały się bardzo popularne z uwagi na lecznicze oddziaływanie wody mineralnej na skórę.
W Polsce już w XVI w. znane były kąpiele w Szkle położonym między Jarosławiem a Lwowem. W końcu XVI w. jako jeden z pierwszych leczył się tam Krzysztof Radziwiłł zwany Sierotką. Możliwe, że te kąpielowe zainteresowania magnata pozostawały w jakimś związku z odbytą podróżą do Ziemi Świętej i Egiptu, gdzie nie> . i zetknął się z podobnymi praktykami arabskimi. Później często jeździł do Szkła Władysław IV szukając tam leku na podagrę i otyłość. Szczególnie upodobał sobie to kąpielisko król Jan III, który był zresztą właścicielem Szkła i miał swoją rezydencję w pobliskim
Jaworowie.
W późniejszym okresie powstały uzdrowiska w Krzeszowicach (gdzie marszałkowa Lubomirska z Łańcuta urządziła kąpielisko w końcu XVIII w.) oraz Swoszowicach.
Kąpiele w Lubieniu upodobała sobie szczególnie ludność żydowska z Galicji. Opis uzdrowiska daje Niemcewicz w ,,Podróżach historycznych" (1820) pisząc: przybyłem do Lubienia, sławnych w tych stronach kąpieli. Są to wody ciepłe, mocno z siarką, wielu chorych doznało w nich dobroczynnych skutków. Miejsce to coraz się pomnaża w wygody i porządki dla przyjeżdżających. Dalej opisuje kuracjuszy pochodzących z zamożnych kupieckich i finansowych kręgów ludności żydowskiej, zwłaszcza z Brodów. Kuracjusze ci w sposób zasadniczy różnili się od gości marszałkowej Lubomirskiej w Krzeszowicach. Powstał nowy mieszczański typ klienta, coraz bardziej powszechny w tego rodzaju , uzdrowiskach w owym czasie na terenie
całej Europy.
W późniejszym okresie zainteresowano się pozostałymi zdrojami mineralnymi, np. Krynicę spopularyzował sądecki komisarz Syx w 1784 r. Pełny rozkwit tego uzdrowiska rozpoczął się w sześćdziesiątych latach XIX w., kiedy to uczynił je sławnym Józef Dietl, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego uważany za twórcę naukowej balneologii. Dietl przeprowadził badania nad leczniczymi wartościami źródeł krynickich, ustalając metody leczenia. Założył on wspólnie z Edwardem Korczyńskim w połowie XIX w. komisję balneologiczną w Krakowie. Rozwój Krynicy w owych latach ilustrują cyfry: w 1800 r. leczyło się w niej 70 osób, w 1850 r. zaledwie 131, w 1880 r. liczba kuracjuszy wzrosła do 3000 osób, by w 1911 r. po otwarciu linii kolejowej z Muszyny dojść do 11 000.
Podobną karierę zrobiła Szczawnica, która już w połowie XIX w. została rozbudowana i urządzona przez właścicieli, rodzinę Szalayów. Tempo jej rozwoju było naprawdę imponujące. W 1847 roku gościło
11

łam 49 kuracjuszy, a w 1865 r. już blisko 3000. Szczawnica była odwiedzana przez znakomiłych gości (aż do chwili zdetronizowania jej przez Zakopane). Różnego rodzaju dodatkowe atrakcje, jak spływ Dunajcem z pochodniami, kapela cygańska w węgierskiej csardzie na brzegu Dunajca - stanowiły stały repertuar rozrywek. Do zmniejszenia popularności Szczawnicy w początkach XX wieku przyczynił się między innymi brak dojazdu kolejowego (posługiwano się dyliżansami). Dopiero wprowadzenie komunikacji autobusowej udostępniło ponownie to uzdrowisko i spowodowało jego rozkwit najpierw w latach trzydziestych, a następnie już po wojnie.
Na terenie Kongresówki powstało kilka uzdrowisk ze źródłami mineralnymi, m. in. w Busku i Solcu, oraz najbardziej znane - w Ciechocinku i Nałęczowie. Szczególnie szybka była kariera Ciechocinka, dzięki bliskości linii kolejowej (z Kutna do Torunia). Specjalna bocznica w Aleksandrowie zbudowana została niemal wyłącznie dla potrzeb kuracjuszy. Nałęczów miał też stosunkowo dobre połączenie i dlatego już w końcu XIX wieku był najbardziej renomowanym uzdrowiskiem pośród mieszkańców Warszawy. Przebywali tam na leczeniu m. in. Prus, Sienkiewicz, 2eromski.
Dla naukowo-lekarskiego przygotowania uzdrowisk powstało w 1905 r. w Krakowie Polskie Towarzystwo Balneologiczne. W Warszawie rolę tę spełniał Wydział Uzdrowisk Warszawskiego Towarzystwa Higienicznego.
Właściciele uzdrowisk, z inicjatywy Jana Potockiego z Rymanowa, założyli w 1910 r. Związek Uzdrowisk Polskich z siedzibą początkowo we Lwowie, a następnie w Warszawie. Po II wojnie światowej uzdrowiska stały się własnością społeczną i dlatego rolę Związku przejęła administracja państwowa poprzez Zjednoczenie Uzdrowisk. W 1935 r. powtała w Poznaniu placówka naukowa istniejąca do chwili obecnej - Instytut Balneoklimatyczny.
Początek rozwoju Zakopanego nastąpił dzięki odkryciu źródeł. W opisach wędrówek po Tatrach znajdujemy opisy ,,cieplicy";
w Jaszczurówce. Jednym z punktów docelowych podróży podtatrzańskich w latach czterdziestych XIX w. była węgierska wtedy Orawica, która również posiadała swój "jasterikowy pramen" (jaszczurcze źródło). Przez kilka lat losy przyszłej stolicy północnego Podtatrza wahały się. Orawica posiadała uroczego gospodarza, leśniczego Antoniego Kocjana, ale Zakopane było łatwiej dostępne i ostatecznie koło 1850 r. zdystansowało swoją konkurentkę. Przyczyniła się do tego również systematyczna praca profesora z krakowskiego gimnazjum św. Anny, ks. Eugeniusza Janoty, przyjeżdżającego do Zakopanego od 1846 r. Wychował on kadry zaprzysiężonych miłośników Tatr i Zakopanego. Janota był autorem wydanego w 1860 r. ,,Przewodnika
12
w wycieczkach na Babią Górę, do Tatr i Pienin". Wśród jego uczniów znalazł się przyszły współorganizator Towarzystwa Tatrzańskiego Walery EIjasz.
Podczas gdy Janota i EIjasz zdobywali dla ruchu turystycznego w Tatry Kraków i Galicję, podobną akcję prowadzili w Warszawie, a więc za kordonem carskim, niezależnie od siebie, Józef Ignacy Kraszewski i Tytus Chałubiński.
Realia krynickie występują w powieści Kraszewskiego ,,Wielki nieznajomy". Znajdujemy tam nazwy hoteli krynickich ("Pod trzema różami" mieszkał autor książki). Również wybitne osobistości galicyjskie, jak Dietl, Zyblikiewicz i in., pojawiają się na kartach książki. Przebywali oni w Krynicy w tym samym czasie co Kraszewski. Opisy Krynicy, Żegiestowa, Iwonicza i Tatr są przeniesieniem wrażeń autora.
Działalność Kraszewskiego zbiegła się z organizacyjną pracą Tytusa Chałubińskiego, który zamieszkał w Zakopanem w 1873 r. Urzeczony pięknem Tatr i przekonany o skuteczności leczniczej tamtejszego klimatu, stał się pierwszym popularyzatorem Zakopanego. Szczególny wpływ wywarł na Chałubińskiego folklor tatrzański. Swoją rozległą warszawską praktykę i nie mniejsze stosunki towarzyskie wykorzystał Chałubiński dla propagowania Zakopanego. W ciągu kilkunastu lat wyrosły w Zakopanem dziesiątki willi i pensjonatów, a mimo niedogodności podróży (trzeba było podróżować furmanką najpierw z Krakowa, a późnię' z Chabówki) upodobali tu sobie pobyt liczni poeci, literaci i działacze społeczni. Wystarczy wymienić choćby Adama Asnyka, Kazimierza Przerwę-Tetmajera czy Franciszka Nowickiego, których poezja pełna jest tatrzańskich impresji. Później strony te zachwyciły Stefana Zeromskiego, Jana Kasprowicza, Stanisława Wit-kiewicza (Witkiewicz stworzył w oparciu o motywy ludowe styl architektoniczny, zwany zakopiańskim), Stanisława Przybyszewskiego. W Poroninie w latach 1913-1914 mieszkał Włodzimierz lljicz Lenin. Robił on stąd liczne wycieczki w Tatry.
W ciągu półwiecza stało się Zakopane w opinii publicznej najpierw letnią, a później i zimową stolicą Polski. Zakasowało popularnością wszystkie uzdrowiska i letniska. Bywali tu dosłownie wszyscy, którzy w owych czasach mieli coś do powiedzenia w polskiej kulturze, nauce i polityce.
W czasie uroczystości związanych z położeniem kamienia węgielnego pod pomnik Chałubińskiego w Zakopanem Stanisław EIjasz--Radzikowski tak określił rolę Chałubińskiego: Choć na wiele lat przedtem wiedziano Już u nas o Tatrach, choć powiedzenie, że Chałubiński odkrył Tatry można uważać za frazes, to przecież tkwi w nim wiele prawdy. Sprowadzał, zachęcał, ściągał tak sam, jak sławą swego
13

imienia ludzi z zakątków Rzeczypospolitej. On wiódł cudzoziemców w Tatry, urządzał dla nich osobne wycieczki, a opisy de Bona, antropologa francuskiego, Tissota i innych powstały pod wpływem Chałubińskiego.
W Zakopanem do dyspozycji gości stały liczne zakłady lecznicze i wille, z zakładem drą Andrzeja Chramca na czele. Mogli oni też korzystać z kąpieli na Jaszczurówce, gdzie w ciągu roku sprzedawano 6600 biletów, a więc ilość nie mniejszą chyba niż obecnie.
Podobną rolę jak Chałubiński odegrał w przypadku Wisły Bogumił Hoff. Urodzony w Radomiu, po klęsce powstania styczniowego osiedlił się w Beskidzie Śląskim, gdzie spędził 30 lał życia głosząc piękno i urok tej ziemi.
W chwili zakończenia pierwszej wojny światowej uzdrowiska polskie były poważnie zdewastowane. Uzyskanie niepodległości przyczyniło się do radykalnej zmiany sytuacji, co znalazło wyraz w szybkiej rozbudowie uzdrowisk oraz we wzroście frekwencji.
W 1922 r. wydano pierwszą polską ustawę uzdrowiskową, znowelizowaną w 1928 r. która określiła warunki porządkowania gospodarki uzdrowiskowej, przede wszystkim na odcinku inwestycji komunalnych oraz budownictwa. W tym okresie po raz pierwszy wpływ na politykę uzdrowiskową zaczynają mieć ubezpieczenia społeczne - Kasa Chorych i ZUS. Powstają pierwsze sanatoria ZUS w zdrojowiskach (Inowrocław, Krynica, Iwonicz) oraz uzdrowiskach klimatycznych (Zakopane, Otwock, Bystra itp.). Kasa Chorych przyznaje ubezpieczonym kurację uzdrowiskową obejmującą bezpłatną pomoc lekarską i niezbędne zabiegi. Liczba kuracjuszy kierowanych do uzdrowisk na koszt społeczny była w okresie międzywojennym znikoma w stosunku do ogromnych potrzeb społecznych. W rozwoju uzdrowisk znaczną przeszkodą była sezonowość. Z uzdrowisk górskich korzystano wyłącznie w sezonie letnim przez okres 4-5 miesięcy, wykorzystanie zaś wszystkich miejsc przypadało jedynie na okres 2 i 1/2 miesiąca. Pobyty nad morzem ograniczały się do około 3 miesięcy, a pełne wykorzystanie sięgało niespełna 60 dni; jedynie Zakopane dzięki rozwojowi turystyki i sportu miało dwa sezony - letni i zimowy, lecz frekwencja zależała w znacznej mierze od pogody.
W okresie międzywojennym 6 uzdrowisk stanowiło własność państwa (w rozumieniu ustawy z 1922 r.): Druskienniki, Busko, Krynica, Szkło, Ciechocinek, Inowrocław; 15 miało statut użyteczności publicznej (Solec, Krzeszowice, Rabka, Szczawnica, Żegiestów i in.); 6 posiadało prawo pobierania taksy uzdrowiskowej. Pozostałe 23 były prywatne. We wszystkich uzdrowiskach przebywało w 1936 roku 622000 osób (w liczbie tej większość stanowili letnicy nie korzystający ze świadczeń uzdrowisk).
14
Okres II wojny światowej przyniósł potworne zniszczenie polskich uzdrowisk. W czasie okupacji hitlerowskiej sanatoria służyły za szpitale i ośrodki rekonwalescencji dla żołnierzy okupanta, a uzdrowiska były miejscem pobytu dla ludności niemieckiej, ewakuowanej w ostatnich latach wojny do naszego kraju. Wycofująca się armia niemiecka niszczyła urządzenia i wywoziła sprzęt. Wiele uzdrowisk zaczynało więc swoją działalność powojenną w pensjonatach pozbawionych łóżek i pościeli, ze spalonymi zakładami przyrodoleczniczymi oraz z nieliczną kadrą fachowców. W tej trudnej sytuacji należało opracować nowe zasady organizacji i wykorzystania uzdrowisk oraz przystąpić do etapowej ich realizacji. Podstawą przemian wprowadzanych w uzdrowiskach było uspołecznienie ochrony zdrowia w Polsce, dające w konsekwencji zasadę powszechnego wykorzystania uzdrowisk, ,,Wyjazd do wód" przestał być przywilejem nielicznej grupy społecznej.
Po II wojnie światowej powróciły do Polski odwiedzane od stuleci przez Polaków uzdrowiska dolnośląskie, jak Cieplice, Polanica, Duszniki, Kudowa, Długopole, Lądek oraz Połczyn i Kołobrzeg na Pomorzu. Liczba uzdrowisk uległa zmniejszeniu przez wyeliminowanie miejsc nie przygotowanych i zbyt prymitywnych. Ustawa uzdrowiskowa z 1966 r. stworzyła nowe ramy rozwoju tej formy wypoczynku.
3. NATURALNE CZYNNIKI LECZNICZE
Odnowa sił w uzdrowiskach następuje poprzez korzystanie z naturalnych czynników lecznictwa uzdrowiskowego, do których należą klimat, krajobraz oraz surowce: wody i gazy lecznicze, wody morskie oraz peloidy stosowane do leczenia.
Klimat
Klimat, podobnie jak wody mineralne i peloidy, jest naturalnym czynnikiem regeneracyjno-leczniczym. Znaczenie walorów klimatu na chronionych terenach uzdrowiskowych będzie wzrastać w miarę postępu urbanizacji i uprzemysłowienia kraju. Stawia się duże wymagania wobec uzdrowisk w zakresie warunków klimatycznych, zwłaszcza czystości powietrza atmosferycznego. Kryteria klasyfikacji bioklimatycznej oparte są na ocenie bodźcowego oddziaływania klimatu w danej miejscowości lub regionie. Przyjmując to kryterium, można wyodrębnić w Polsce kilka zróżnicowanych bioklimatycznie regionów, w których leżą uzdrowiska. Są to więc:
- regiony górskie obejmujące Karpaty i Sudety. Można je dalej
15

podzielić na strefy klimatu podgórskiego, górskiego i wysokogórskiego. Dla tych regionów charakterystyczne są korzystne warunki nasłonecznienia, szczególnie w zimie i wiosną, które oddziaływają dodatnio na układ krążenia i drogi oddechowe, sprzyjając również leczeniu chorób alergicznych i skórnych. W regionach górskich i podgórskich znajduje się większość naszych uzdrowisk,
- regiony o klimacie nizinnym, uważane za mało bodźcowe, m. in. dlatego, że większość ludności naszego kraju przystosowana jest do życia w nizinnych warunkach bioklimatycznych. W ramach klimatu nizinnego należy wyodrębnić klimat nizinno-leśny. Duże zespoły leśne sprzyjają poprawie warunków higieniczno-leczniczych, zmniejszają bowiem zanieczyszczenia gazowe powietrza i nasycają powietrze substancjami aromatycznymi. Klimat tego typu ma kojący wpływ na układ nerwowy i układ krążenia,
- regiony o klimacie morskim o większym nasileniu czynników bodźcowych niż w regionach o klimacie nizinnym. Specyficznym walorem klimatu morskiego jest występowanie aerozolu, co stwarza warunki do naturalnej inhalacji. Charakterystyczną cechą klimatu morskiego jest silne promieniowanie słoneczne - bezpośrednie, a także pośrednie, odbite od wody i piaszczystych brzegów. Ten typ klimatu cechuje ponadto dość równomierna temperatura i duża wilgotność. Klimat morski działa hartujące na organizm ludzki, ma korzystny wpływ na błony śluzowe dróg oddechowych a prócz tego przyspiesza przemianę materii. Dzięki tym właściwościom sprzyja on leczeniu schorzeń dróg oddechowych i układu krążenia.
Warto podkreślić, że im większe różnice klimatyczne między miejscem stałego pobytu a miejscem pobytu czasowego, tym większe jest nasilenie bodźców działających na ustrój. Polskie uzdrowiska rozmieszczone są we wszystkich opisanych regionach o zróżnicowanych właściwościach klimatycznych, co stwarza szerokie możliwości odnowy sił.
Krajobraz i szata roślinna
Krajobraz, jego harmonia i piękno wpływają na stany psychiczne ludzi, a zwłaszcza u chorych. Inaczej działa krajobraz górski, dziki, inaczej malowniczy krajobraz nizinny, inaczej jeszcze monotonny. Działanie klimatu i krajobrazu sumują się, stwarzając korzystne warunki przy leczeniu wielu schorzeń. Wrażeniom wzrokowym mogą towarzyszyć słuchowe jak np. szmer płynącej wody.
Dla tworzenia korzystnych warunków leczniczo-wypoczynkowych duże znaczenie ma szata roślinna, z reguły bardzo bogata na terenie naszych uzdrowisk. Szczególnie lasy i parki, stanowiące często otulinę
16
polskich uzdrowisk, wpływają korzystnie na miejscowe warunki bio-klimatyczne. Sprawą ważną jest dobór odpowiednich drzew i krzewów na terenach uzdrowiskowych, ponieważ określone rodzaje roślin mają szczególne właściwości wydzielania substancji bakteriobójczych i oczyszczania powietrza z domieszek organicznych.
Polskie uzdrowiska mają z reguły korzystne warunki krajobrazowe. Bogata szata roślinna parków zdrojowych, rozległe przestrzenie leśne, otuliny uzdrowisk, akweny itd. podnoszą piękno terenów uzdrowiskowych, wpływają korzystnie na stan psychiczny kuracjuszy i wczasowiczów.
Klasyfikację wielorakich funkcji, jakie pełni zieleń przeprowadza Aleksander Brodniewicz, wyróżniając następujące:
a) krajobrazowo-estetyczną - jako ważny czynnik kompozycyjny w całości układu przestrzennego, uzupełniający tło poszczególnych obiektów architektury, tworzący ciągi dróg kołowych, bulwarów; ważny element rozluźniający zabudowę osiedla, dzielący je na strefy odrębnych dzielnic: rekreacyjno-spacerowej, uzdrowiskowej (sensu stricte), mieszkalnej, rozrywkowo-handlowej, kampingowej, pól namiotowych itp.,
b)klimatotwórczą - jako czynnik stwarzający nie tylko własny, specyficzny mikroklimat o złagodzonych cechach fizykochemicznych powietrza, znacznej jego czystości i aromacie, lecz także modyfikujący właściwości miejscowego bioklimatu przez łagodzenie dobowych i sezonowych amplitud temperatury, przez korzystny wpływ na obieg wody w przyrodzie oraz regulowanie wilgoci w powietrzu i glebie,
c) biologiczną - jako czynnik wytwarzania tlenu i regulowania jego obiegu w przyrodzie, pochłaniania dwutlenku węgla oraz olejków eterycznych nie tylko działających na zmysł powonienia przez zapewnienie odczucia ,,świeżości powietrza", lecz także wpływających bardzo korzystnie na drogi oddechowe; dzięki warunkom sprzyjającym gnieżdżeniu się ptaków, drobnych ssaków i pożytecznych owadów, zieleń przyczynia się do ożywienia krajobrazu i zachowania fauny w przyrodzie,
d) leczniczo-zdrowotną - jako czynnik zwalniający napięcie psychiczne oraz wyciszający stany emocjonalne bez ubocznych szkodliwych skutków związanych z używaniem chemicznych środków uspokajających; drzewa chronią wzrok przed nadmierną jaskrawością promieniowania oraz zapewniają chłodzący cień;
w zależności od składu gatunkowego drzew, od zagęszczenia piętrowej struktury lasów Oraz parków, od składu, rodzaju gleby i od rzeźby terenu powstają jednostki krajobrazowe o nieprzebranej gamie barw, bogactwie kształtów, o wyjątkowym' psycho-
2 - Uzdrowiska Karpackie � \f

-higienicznym działaniu kojącym i estetycznym; powstają także zróżnicowane strefy mikroklimatyczne o działaniu ochronnym bądź silnie bodźcowym,
e) sanitarną - jako ochronne zapory o działaniu filtrującym, umożliwiającym redukcję ilościową i jakościową szkodliwych zanieczyszczeń pyłowych, gazowych, bakteryjnych w powietrzu, bądź też tłumiącym nadmierny hałas,
f) rekreacyjną - dzięki stwarzaniu korzystnych warunków środowiskowych do wypoczynku w kontakcie z naturalnym środowiskiem przyrody, co sprzyja aktywnym formom wypoczynku. Działania krajobrazu i klimatu wzajemnie się uzupełniają, stwarzając określone warunki sprzyjające procesowi odnowy sił.
Mineralne wody lecznicze i peloidy
Z formalnego punktu widzenia wody tego typu uznane są przez kompetentne władze za lecznicze, na podstawie wyników wielostronnych badań fizyko-chemicznych, bakteriologicznych, farmakologicznych i klinicznych, lub na podstawie analogii do wód podobnych. Wśród wód leczniczych rozróżnia się wody mineralne i swoiste. Pierwsze z nich odznaczają się zawartością co najmniej 1 g soli rozpuszczonych w wodzie. Wody o mniejszej mineralizacji noszą nazwę słabozmineralizowanych. Wody swoiste odznaczają się bądź określoną zawartością farmakologicznie czynnych pierwiastków (jod, brom, fluor, arsen, bór, żelazo, siarka nieutleniona), bądź zawartością gazów (dwutlenek węgla, siarkowodór), lub radoczynnością (zawartość radonu lub soli radowych i innych promieniotwórczych), albo też wyższą temperaturą (co najmniej 20�C na wypływie). Jeśli wody zawierają co najmniej 1 g wolnego dwutlenku węgla na 1 l, nazywamy je szczawami, natomiast gdy temperatura wód na wypływie przekracza 20�C nazywa się je cieplicami lub termami. Inną cechą wód leczniczych jest ich ciśnienie osmotyczne zależne od stopnia mineralizacji (stężenia składników stałych rozpuszczonych w wodzie). Jeżeli ciśnienie osmotyczne wody mineralnej równe jest ciśnieniu osmotycznemu płynu fizjologicznego i płynów ustrojowych, woda nosi nazwę izoosmotycznej. Natomiast gdy ciśnienie to jest większe, mamy wtedy do czynienia z wodą hiperosmotyczną, w przypadku gdy mniejsze od izoosmotycznego - wodę nazywamy hipoosmo-tyczną. Wody izoosmotyczne jako roztwory odznaczają się w leczeniu pitnym łatwym przenikaniem do ustroju; wody hipoosmotyczne działają moczopędnie i wypłukują sole z ustroju; natomiast hipero-smotyczne w leczeniu pitnym powodują odwodnienie ustroju. Wody mineralne dzieli się według przeważających anionów Hcoa, Cl, SC>4
18
(makroskładników) na wodorowęglowe, chlorkowe, siarczanowe, a według przeważających kationów Na, Ca, Mg - na sodowe, wapniowe i magnezowe.
Polska jest krajem zasobnym w naturalne tworzywa lecznicze. Na terenie kraju wyróżnia się cztery obszary balneologiczne:
- sudecki, na którym występuje przede wszystkim duża ilość szczaw wodorowęglanowych różnych odmian, a także wody cieplicze i radoczynne, sporadycznie zaś - siarczkowe,
- karpacki, charakteryzujący się wodami o bardzo zróżnicowanym składzie chemicznym; za wyjątkiem wód siarczanowo-magne-zowych i radoczynnych występują tu wszystkie główne typy wód,
- nidziański, dysponujący wodami chlorkowymi z zawartością siarczanów i siarczków; solanki zawierają tu jednak mniej bromu i jodu,
- pomorsko-kujawski, charakteryzujący się głównie wodami chlorkowo-sodowymi przeważnie ubogimi w jod.
Profil leczniczy uzdrowisk polskich jest szeroki. Jak określa Papier-kowski (...) obecnie posiadamy prawie wszystkie rodzaje wód mineralnych, śmiało możemy powiedzieć, iż prawie wszystkie przewlekłe choroby uleczalne możemy leczyć wodami mineralnymi - stosowanymi do picia, wziewania, płukania, kąpieli, jak też peloidami, fzn. borowiną i mułem służącymi do kąpieli, owijań, okładów i tamponów.
Podział wód leczniczych
Wody mineralne z zawartością powyżej 1 g składników stałych rozpuszczonych w 1 l wody:
(HCOa") wodorowęglanowo- (Na^ sodowe czyli alkaliczne
- (Ca'1') wapniowe czyli ziemnoalkaliczne
- (Mg2"1') magnezowe
(Cl') chlorkowe
(S042") siarczanowe
(Na4) sodowe czyli słone i solanki od 14 g/l (Ca24) wapniowe (Mg2"1') magnezowe
(Na"1') sodowe czyli glauberskie (Ca24) wapniowe czyli gipsowe (Mg24) magnezowe czyli gorzkie
19

Wody swoiste z zawartością składników farmakologicznie czynnych lub o cechach fizycznych działających leczniczo zawierające na 1 l wody co najmniej:
Fe^ Fe3-1-
As
F"
Br'
J'
S
HBOz
HaSIOs
Rn
10 mg -0,7 mg � 1 mg - 5 mg - 1 mg - 1 mg -
- źelaziste
- arsenowe fluorkowe bromkowe jodkowe
siarczkowe (siarka oznaczalna jodometrycznie)
5 mg - borowe
100 mg - krzemowe
2 nCi (2X1 O^Ci) - radonowe (radoczynne)
Geologiczne pochodzenie wód mineralnych i swoistych może być różne. Pierwsza odmiana to wody pochodzenia opadowego, które przesiąkają poprzez glebę w pory i szczeliny skał, i tam w kontakcie z minerałami, z których zbudowana jest skała ługują je i przejmują w części ich skład chemiczny. Gdy wody napotykają na przykład na złoża soli kamiennej, ługują je łatwo, inne zaś minerały rozpuszczają się trudno lub bardzo trudno. Stąd też różny stopień mineralizacji wody. W procesie ługowania niektórych minerałów dopomaga dwutlenek węgla, który- znacznie przyśpiesza ten proces.
Drugą odmianę generacyjną stanowią wody uwięzione w porach skał w odległych okresach geologicznych, podczas procesów sedymentacyjnych w morzach. Wody te, jeżeli są odizolowane od powierzchni utworami nieprzepuszczalnymi, jak np. iły, zachowały swą odrębność. Napotyka się je podczas głębszych wierceń lub robót górniczych. Do tego rodzaju genetycznego należą wody okalające złoża bituminów (ropa, gaz ziemny). Odznaczają się one zawartością jodu i bromu. Są to złoża nieodnawialne - reliktowe.
Trzecią, rzadziej spotykaną odmianą są wody ,,juwenilne", powstające w głębi skorupy ziemskiej z procesów powulkanicznych. Są to złoża gorące, zgazowane dwutlenkiem węgla, które zawierają wiele cennych dla lecznictwa mikroelementów.
Gazy lecznicze
Dwutlenek węgla stanowi pozostałość procesów wulkanicznych. Wytworzył się on w końcowej fazie krzepnięcia magmy. Zachowany w porowatym lub szczelinowatym złożu odciętym od powierzchni
20
utworami nieprzepuszczalnymi stanowi relikt, którym należy gospodarować z wielką oszczędnością. Jest to bowiem czynnik nie tylko potrzebny w procesie mineralizacji wody i sam w sobie leczniczy, lecz spełniający ponadto rolę ,,motoru złoża" w procesie powstawania źródeł wód szczawowych w przyrodzie.
Siarkowodór (HsS) występuje w wodach, które mineralizują się w kontakcie ze skałami siarczanowymi w warunkach beztlenowych, w obecności związków organicznych i przy udziale bakterii redukujących.
Radon - gaz szlachetny - jest krótkotrwałym produktem promie-twórczego rozpadu radu, należącego do szeregu uranowodorowego. Radon występuje w środowisku skalnym okruszcowanym solami radowymi; jest on rozpuszczony w wodzie i powietrzu w ilościach wagowo nieuchwytnych. Promieniuje cząsteczkami alfa.
Peloidy
Peloidami w balneologii nazywamy utwory geologiczne, które odpowiednio przygotowane i zmieszane z wodą używa się do kąpieli i okładów. Ostatnio peloidowe preparaty torfowe stosuje się do nacierania i użytku wewnętrznego. Do peloidów zalicza się torfy, muły, szlamy i glinki. W Polsce do leczenia używa się głównie borowin, tj. tej części masy torfowej, która w wyniku składu botanicznego i na skutek zaawansowania stopnia rozkładu materii organicznej wykazuje stosowne własności fizyczne i chemiczne.
Torfowiska, które dostarczają borowiny, dzielą się na dwa główne rodzaje: pierwsze z nich to torfowiska ,,niskie", drugie - torfowiska ,,wysokie". Nazwa torfowisko ,,niskie" pochodzi od płaskiego kształtu złoża - na masę torfową składają się głównie produkty rozkładu trzcin, szuwarów, turzyc oraz olch. Torfowisko ,,wysokie" zawdzięcza nazwę swemu bochenkowatemu kształtowi, co jest wynikiem narastania warstw torfu wzwyż na produktach rozpadu warstw poprzednich. Proces ten następuje na skutek nagromadzenia szczątków mchów torfowców, które mają w wysokim stopniu właściwości higroskopijne co sprawia, że woda może łatwo podsiąkać pod powierzchnię torfowiska mimo jego sukcesywnego narastania wzwyż. Prócz mchu torfowca w skład torfu wysokiego wchodzą: żurawina, bagno, wrzos i inne, z drzew natomiast: brzoza, sosna, a w górach kosodrzewina. Ponieważ torfowisko wysokie odcięte od podłoża korzysta wyłącznie z wód opadowych ubogich w związki mineralne, ten rodzaj torfowisk spotykany jest wyłącznie w okolicach wilgotnych (w górach, nad morzem itd.). Odmianą mieszaną jest torfowisko ,,przejściowe" o cechach związanych ze zmiennymi warunkami za'
21

silania w wodę, a w związku z tym zmiennym charakterem wegetacji w ciągu narastania torfu.
Wody lecznicze i swoiste stosowane są do picia, kąpieli i natrysków oraz do wziewania; paleolidy służą do owijań, okładów i kąpieli oraz do specjalnych zabiegów ginekologicznych. Gazy lecznicze występujące z wodą zwiększają jej działanie bio i farmakologiczne. Dwutlenek węgla stosowany jest ponadto w kąpielach ,,z suchego gazu" i jako tusz gazowy (przy schorzeniach ginekologicznych). Radon wyodrębniony z wody lub wydzielający się w kopalniach podziemnych stosowany jest w leczeniu inhalacyjnym polegającym na przebywaniu w atmosferze z jego zawartością. Inną formą leczenia "podziemnego" jest przebywanie w komorach kopalń soli kuchennej, gdzie w atmosferze występuje aerozol powstający w wyniku aeracji powietrzem przepływającym wyrobiska po soli kuchennej.
4. PROFILE LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO
Specjalizację poszczególnych typów zakładów lecznictwa uzdrowiskowego określa zwykle profil leczniczy uzdrowiska. Specjalizacja taka pociąga za sobą konieczność lokalizowania gabinetów do badań i zabiegów specjalistycznych, wyposażenia ich w specjalną aparaturę, dobór kwalifikowanych kadr itd. W odniesieniu do uzdrowisk przyjęto osiem głównych kierunków leczniczych charakteryzujących w sposób ogólny możliwości terapeutyczne poszczególnych miejscowości:
- choroby narządów ruchu oraz reumatologiczne,
- choroby układu krążenia,
- choroby układu oddechowego,
- choroby układu trawienia,
- choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii,
- choroby układu moczowego,
- choroby skóry,
- choroby kobiece.
Zakłady lecznictwa uzdrowiskowego przeznaczone do leczenia chorób zawodowych powinny być lokalizowane w uzdrowiskach o odpowiednim profilu leczniczym. W trosce o sprawność leczniczą uzdrowisk, uwzględniając indywidualną specyfikę warunków i surowców, dla poszczególnych uzdrowisk ustalono jeden lub dwa kierunki główne oraz jeden lub dwa dodatkowe kierunki lecznicze. Profil leczniczy dla poszczególnych uzdrowisk zatwierdzony został przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej. Jest on wynikiem badań nauko-
21
wych prowadzonych nad właściwościami surowców leczniczych, miejscowego klimatu oraz warunków naturalnych i środowiskowych niezbędnych do prowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego. Profil leczniczy w układzie miejscowości przedstawiono w tabelach 1 i 2, natomiast możliwości leczenia poszczególnych chorób - w tabelach 3 i 4.
Tabela l
Profile lecznicze w zakresie lecznictwa dorosłych
Lp.

Uzdrowiska

Profil pierwszoplanowy

Profil drugoplanowy

l

2

3

4

l

Augustów

choroby narządów ruchu i reumatologia

-

2

Ciechocinek

choroby narządów ruchu i reumatologia, choroby układu krążenia

choroby układu oddechowego

3

Inowrocław

choroby układu krążenia

-

4

Wieniec-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia

choroby układu oddechowego

5

Goczałkowice-Zdrój



6

Jastrzębie-Zdrój



7

Ustroń Śląski



8

Busko-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia, choroby skóry

choroby układu krążenia

9

Solec-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia

-

10

Kołobrzeg

choroby układu oddechowego, choroby układu krążenia

choroby narządów ruchu i reumatologia, choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii


23

l

2

3

4

11

Połczyn-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia

-

12

Krynica

choroby układu trawienia i układu moczowego

choroby układu krążenia

13

Muszyna-Zdrój

choroby układu oddechowego

choroby układu tra,-
wienia

14

Piwniczna-Zdrój


-

15

Rabka-Zdrój

choroby układu krążenia

-

16

Swoszowice

choroby narządów ruchu i reumatologia

' --.

17

Szczawnica

choroby układu oddechowego

-

18

Wieliczka

choroby narządów ruchu i reumatologia choroby układu oddechowego

-

19

Zegiestów-Zdrój

choroby układu trawienia

choroby układu moczowego

20

Nałęczów

choroby układu krążenia



21

Horyniec

choroby narządów ruchu i reumatologia

-

22

twonicz-Zdró]

choroby narządów ruchu i reumatologia

choroby układu � trawienia i układu oddechowego

23

Rymanów-Zdrój

choroby układu oddechowego

choroby układu krążenia

24

Wapienne

choroby narządów ruchu i reumatologia

-

25

Wysowa

choroby układu trawienia

choroby układu oddechowego i układu krążenia

26

Kamień Pomorski

choroby narządów ruchu i reumatologia

choroby układu krążenia

27

Międzyzdroje

choroby układu oddechowego

-


l

2

3

4

28

Świnoujście

choroby układu oddechowego, choroby układu krążenia

choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii, choroby skóry

29

Konstancin-Jezior-na

choroby układu wewnętrznego i przemiany materii

-

30

Bolków

choroby układu trawienia

,-

31

Cieplice Siąskie--Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia

choroby układu moczowego

32

Czerniawa-Zdrój

choroby układu oddechowego

-

33

Długopole-Zdrój

choroby układu trawienia

choroby układu krążenia

34

Duszniki-Zdrój

choroby układu trawienia

choroby układu oddechowego, choroby kobiece

35

Jedlina-Zdrój

choroby układu oddechowego

choroby układu trawienia

36

Kowary

choroby narządów ruchu i reumatologiczne

-

37

Kudowa-Zdrój

choroby układu krążenia, wydzielania wewnętrznego i przemiany materii

-

38

Lądek-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia, choroby skóry

choroby układu krążenia

39

Polańczyk

choroby układu oddechowego

choroby układu moczowego, choroby kobiece

40

Polanica-Zdrój

choroby układu trawienia, choroby układu krążenia

-

41

Przerzeczyn-Zdrój
i

choroby narządów ruchu i reumatologia

-


25

l

2

3

4

42

Szczawno-Zdrój

choroby układu oddechowego, choroby układu moczowego

choroby układu krążenia

43

Swieradów-Zdrój

choroby narządów ruchu i reumatologia



26
Tabela 2
Profile lecznicze w zakresie lecznictwa dziecięcego
Lp.

Uzdrowisko

Profil pierwszoplanowy

Profil drugoplanowy

l

2

3

4

l

Busko-Zdrój

choroby narządów ruchu

-

2

Ciechocinek

choroby narządów ruchu

reumatologia i choroby układu krążenia

3

Cieplice Siąskie--Zdrój

choroby narządów ruchu

reumatologia i choroby układu krążenia

4

Czerniawa-Zdrój

choroby układu oddechowego

-

5

Goczałkowice--Zdrój

choroby narządów ruchu

reumatologia i choroby układu krążenia

6

Jastrzębie-Zdrój

reumatologia i choroby układu krążenia

-

7

Kołobrzeg

choroby układu oddechowego, choroby skóry

choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii

8

Kudowa-Zdrój

reumatologia i choroby układu krążenia

-


l

2

3

4

9

Polanica-Zdrój

choroby układu krążenia

-

10

Rabka-Zdrój

choroby układu oddechowego i układu moczowego

reumatologia i choroby układu krążenia, choroby wydzielania

11

Rymanów-Zdrój

choroby układu oddechowego i układu moczowego

reumatologia i Ciii-'; o-by trawienia, choroby układu krążenia

12

Szczawno-Zdrój

choroby układu oddechowego

choroby układu moczowego (planowane)

13

Trzebnica "g,

choroby narządów ruchu

-

14

Wieniec-Zdrój

reumatologia i choroby układu krążenia

-


Tabela 3
Profile lecznicze dla dorosłych


Zatwierdzony

Profile

Profile

Lp.

profil leczniczy

pierwszoplanowe

drugoplanowe

l

2

3 i

4

l

Choroby narzą

Augustów, Kowary,

Kołobrzeg



dów ruchu

Przerzeczyn-Zdrój,





i reumatologia

Ciechocinek, Inowro







cław, Wieniec-Zdrój,







Goczałkowice-Zdrój,







Jastrzębie-Zdrój,







Ustroń Śląski, Busko







-Zdrój, Solec, Połczyn-







-Zdrój, Swoszowice,







Horyniec, Iwonicz-







-Zdrój, Wapienne, Cię-




27

l

2

3

4





plice Sl.-Zdrój, Lą-dek-Zdrój, Swieradów--Zdrój, Kamień Pomorski, Wieliczka



2

Choroby układu oddechowego

Kołobrzeg, Muszyna--Zdrój, Wieliczka, Piwniczna-Zdrój, Rabka-Zdrój, Szczawnica, Rymanów-Zdrój, Czerniawa-Zdrój, Jedlina-Zdrój, Szczawnica-Zdrój, Świnoujście, Międzyzdroje, Polańczyk

Ciechocinek, Goczał-kowice-Zdrój, Ustroń SL, Krynica-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Wysowa, Duszniki--Zdrój

3

Choroby skóry

Busko-Zdrój, Lądek-Zdrój,

Świnoujście

4

Choroby układu krążenia

Ciechocinek, Inowrocław, Kołobrzeg, Rabka-Zdrój, Nałęczów, Kudowa-Zdrój, Polanica-Zdrój, Świnoujście

Busko-Zdrój, Krynica-Zdrój, Konstancin-Jeziorna, Rymanów-Zdrój, Długopole-Zdrój, Lądek-Zdrój, Swieradów-Zdrój, Kamień Pomorski

5

Choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii

Kudowa-Zdrój, Kon-stancin-Jeziorna

Kołobrzeg, Świnoujście

6

Choroby kobiece

Połczyn-Zdrój, Swieradów-Zdrój

Duszniki-Zdrój, Polańczyk-Zdrój

7

Choroby układu trawienia

Krynica-Zdrój, Zegie-stów-Zdrój, Wysowa, Długopole-Zdrój, Du-szniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Bolków

Muszyna-Zdrój, Iwonicz-Zdrój, Jedlina-Zdrój, Szczawno-Zdrój

8

Choroby układu moczowego

Krynica-Zdrój, Szczawno-Zdrój

Żegiestów-Zdrój Cieplice Sl.-Zdrój, Polańczyk


28
Tabela 4
Profile lecznicze -dla dzieci
Lp.

Zatwierdzony profil leczniczy

Profile pierwszoplanowe

Profile drugoplanowe

l

Choroby układu oddechowego

Kołobrzeg, Rabka-Zdrój, Czerniawa-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Szczawno-Zdrój

-

2

Choroby skóry

Kołobrzeg

-

3

Choroby układu krążenia

Polanica-Zdrój

-

4

Choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii

s

Kołobrzeg, Rabka-Zdrój

5

Choroby układu trawienia

-

Szczawno-Zdrój (planowane)

6

Choroby układu moczowego

Rabka-Zdrój, Rymanów-Zdrój



7

Reumatologia i choroby układu krążenia

Wieniec-Zdrój, Jastrzębie-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Ciechocinek, Goczałkowice-Zdrój, Busko-Zdrój, Cieplice-Zdrój, Trzebnica

Ciechocinek, Rabka-Zdrój, Goczałkowice-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Cieplice-Zdrój

8

Choroby narządów ruchu

Busko-Zdrój, Cieplice-Zdrój, Trzebnica

-


5. ZAKŁADY LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO
Zgodnie z obowiązującymi przepisami wprowadzono podział zakładów lecznictwa uzdrowiskowego na pięć typów: szpitale uzdrowiskowe, sanatoria uzdrowiskowe, prewentoria uzdrowiskowe, przy-
29




chodnie uzdrowiskowe i uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze. Podstawą tego podziału jest:
- zróżnicowana intensywność środków oddziaływania leczniczego,
- odmienny reżim wewnętrzny,
- odmienne zasady kwalifikowania.
Z utworzenia odrębnych funkcjonalnie typów zakładów wynika podział zadań lecznictwa uzdrowiskowego na:
- rehabilitację poszpitalna i specjalistyczną (przywracanie zdolności
-f produkcyjnej chorym kierowanym do uzdrowisk bezpośrednio po leczeniu szpitalnym lub z przychodni specjalistycznych) prowadzoną w ramach działalności szpitali uzdrowiskowych,
- leczenie chorych (przeważnie na choroby przewlekłe) w sanatoriach uzdrowiskowych,
- profilaktykę uzdrowiskową (prowadzoną w odniesieniu do grup pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy o określonej szkodliwości dla zdrowia) w ramach działalności prewentoriów oraz ambulatoryjnych form lecznictwa uzdrowiskowego.
Przychodnie uzdrowiskowe
Przychodnia uzdrowiskowa jest centralnym zakładem leczniczym, zajmującym się udzielaniem świadczeń leczniczych jak również zapewniającym konsultacje specjalistyczne i diagnostyczne dla wszystkich kuracjuszy uzdrowiska. Przychodnia uzdrowiskowa ma zazwyczaj 2 działy - leczniczy i diagnostyczny. W skład działu leczniczego wchodzą: poradnie lekarzy działalności podstawowej i lekarzy specjalistów, gabinety zabiegowe oraz rejestracja, W skład działu diagnostycznego natomiast wchodzą pracownie diagnostyczno-laborałoryjne, jak np. chemiczna, biochemiczna, egk, rtg, ppm, izotopowa itp. Kierownikiem przychodni jest lekarz specjalista w zakresie podstawowego profilu leczniczego danego uzdrowiska lub specjalista balneo-klimatologii i medycyny fizykalnej.
Uzdrowiskowy zakład przyrodoleczniczy
W uzdrowiskach naszych najczęściej istnieje jeden centralny zakład przyrodoleczniczy, niekiedy zlokalizowany w kilku odrębnych pawilonach, W jego skład mogą wchodzić określone działy zabiegowe, jak np.;
- dział kąpieli leczniczych wannowych,
- dział hydroterapii,
- dział kąpieli i zawijań peloidowych,
90
- dział wziewań i zabiegów laryngologicznych (pulmonologicznych itp.),
- dział masażu leczniczego,
- dział gimnastyki rehabilitacyjnej,
- dział fizykoterapii itp.
Zakład przyrodoleczniczy udziela świadczeń leczniczych zasadniczo dla wszystkich kuracjuszy uzdrowiska. Sytuacja taka jest korzystna ze względu na możliwość wprowadzenia jednej tylko komórki planującej zabiegi w uzdrowisku, co sprzyja maksymalnemu wykorzystaniu możliwości zabiegowych zakładu. Ze świadczeń zakładu centralnego mogą być wyłączeni, w określonym zakresie, pacjenci szpitali uzdrowiskowych lub sanatoriów posiadających działy zabiegowe. Nowoczesne zakłady przyrodolecznicze dysponują odpowiednią liczbą wygodnych leżanek w estetycznie urządzonych wypoczywalniach, umożliwiających w stopniu .wystarczającym regenerację sił po zabiegach. W przysanatoryjnych działach zabiegowych nadzór nad prowadzeniem kuracji leczniczych pacjentów sprawują lekarze sanatorium uzdrowiskowego. Zakładem przyrodoleczniczym kieruje lekarz specjalista odpowiedzialny za fachowy nadzór w czasie pobierania zabiegów przez pacjentów. Bezpośrednią opiekę nad stanem zdrowia pacjentów w czasie zabiegów sprawują pielęgniarki.
Prewentorium uzdrowiskowe
Rola prewentorium polega przede wszystkim na stworzeniu możliwości pobytu w uzdrowisku dla chorych wymagających profilaktycznego leczenia. W prewentorium zapewnia się kierownictwo lekarskie, personel pielęgniarski nadzorujący program postępowania profilaktycznego oraz możliwość korzystania z zakładu przyrodoleczniczego i urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego, a także konsultacji specjalistycznych, badań diagnostyczno-kontrolnych itp. w zakresie możliwości centralnej bazy uzdrowiska.
Sanatorium uzdrowiskowe
W sanatoriach uzdrowiskowych leczy się najczęściej schorzenia przewlekłe, charakteryzujące się powolnym postępem choroby i długo trwającymi dolegliwościami. Wpływ leczenia uzdrowiskowego, na które składają się: kompleks czynników fizycznych w zmienionym środowisku bioklimatycznym oraz ścisłe ukierunkowanie terapeutyczne w ośrodkach specjalistycznych jakimi są sanatoria, pozwala najczęściej na przerwanie postępu choroby lub przynajmniej złagodzenie dolegliwości z nią związanych. Typowe leczenie fizykalne (przyrodolecz-
31

nicze) łączone jest tu z leczeniem farmakologicznym, psychoterapeutycznym, dietetycznym i rehabilitacyjnym. Dyrektorem sanatorium jest lekarz, który równocześnie jest ordynatorem jednego z oddziałów. Regulamin sanatorium uzdrowiskowego jest nieco bardziej liberalny od szpitalnego, a kuracjusz w większym stopniu sam dysponuje swym czasem wolnym od zabiegów.
Szpital uzdrowiskowy
Pacjenci są na ogół kierowani do szpitala uzdrowiskowego po okresie leczenia farmakologicznego lub chirurgicznego w celu stosowania kompleksowego usprawnienia i przystosowania ich do życia. Opieka lekarsko-pielęgniarska w porównaniu z sanatorium jest bardziej intensywna. Szpital uzdrowiskowy posiadać powinien dostatecznie rozbudowane działy przyrodolecznicze połączone dogodnym układem komunikacyjnym z pokojami mieszkalnymi, jak również zespoły pomieszczeń podnoszenia sprawności, gabinety rehabilitacji psychologicznej, działy kompleksowej rehabilitacji specjalnej z terapią, pracą itp.
Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego
Urządzenia niezbędne do wykorzystania warunków naturalnych, a nie stanowiące części składowej lecznictwa uzdrowiskowego, nazywane są urządzeniami lecznictwa uzdrowiskowego. Podzielić je można na:
1) urządzenia udostępniające określone świadczenia leczniczo-zapo-biegawcze oparte na wykorzystaniu naturalnych, a zwłaszcza miejscowych zasobów leczniczych oraz właściwości klimatu lub morza,
2) urządzenia służące do przemysłowej eksploatacji naturalnych zasobów leczniczych.
Do grupy pierwszej zalicza się pijalnie wód mineralnych, baseny kąpielowe z wodą leczniczą, baseny kąpielowe z podgrzewaną wodą morską, urządzone odcinki wybrzeża morskiego i plaży, baseny kąpielowe z podgrzewaną wodą (nie uznaną za leczniczą), urządzone odcinki brzegów jezior i rzek, solaria i urządzone miejsca do kąpieli powietrznej lub werandowania, obiekty leczniczo-sportowe do terapii ruchowej.
We wszystkich urządzeniach leczniczych zapewnia się nadzór lekarski oraz stały instruktaż sprawowany przez fachowy personel medyczny. Urządzenia lecznicze powinny być odpowiednio ogrodzone i wyposażone w osłony od wiatru, słońca, deszczu, szatnie i urzą-
32
dzenia sanitarne oraz w odpowiednie wyposażenie dodatkowe, jak np.: leżaki, sprzęt gimnastyczny itp.
Do grupy drugiej urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego zaliczane są rozlewnie wód leczniczych, warzelnie i wytwórnie soli leczniczych, leczniczych przetworów peloidowych, szlamów i ługów służących do kąpieli leczniczych, a także urządzenia do ujmowania i eksploatacji gazów leczniczych.
6. ROZMIESZCZENIE UZDROWISK W POLSCE
Polska należy do krajów bogato wyposażonych przez przyrodę w naturalne zasoby lecznicze. Według przeprowadzonej po II wojnie światowej inwentaryzacji w 886 miejscowościach odkryto wody mineralne, biją one z 2580 ujęć i odwiertów'. Nie wszystkie miejsco-' wości mające wody mineralne są uzdrowiskami. Status taki mają obecnie 43 miejscowości, na dalsze 26 rozciągnięto niektóre przepisy;
o uzdrowiskach2. Rozmieszczenie uzdrowisk przedstawia mapa 1. Nierównomierne ich rozmieszczenie związane jest z występowaniem. naturalnych surowców leczniczych (wód mineralnych, gazów i pe-łoidów) i związane jest z wykorzystaniem tych surowców w miejscu ich występowania. Z geograficznego punktu widzenia uzdrowiska można podzielić na:
a) górskie i podgórskie,
b) nadmorskie,
c) nizinne.
W strefie górskiej i podgórskiej znajduje się przeważająca liczba uzdrowisk, bo aż 34, na obszarze nadmorskim 14 miejscowości, a w strefie nizinnej 15. Tak rozmieszczone miejscowości są zarówno ośrodkami lecznictwa uzdrowiskowego, jak i ośrodkami wypoczyn-kowo-turystycznymi. Tabela 5 przedstawia rozmieszczenie uzdrowisk w Polsce, miejscowości na które rozciągnięto niektóre przepisy o ustawie uzdrowiskowej oraz tereny potencjalnie uzdrowiskowe.
' Inwentaryzacja naturalnych bogactw leczniczych. Archiwum Zjednoczenia "Uzdrowiska Polskie" w Warszawie.
2 Uchwała Rady Ministrów z kwietnia 1974 r. o rozciągnięciu niektórych przepisów uzdrowiskowych na 26 miejscowości
Uzdrowiska Karpackie
33



0

Tabela 5 Uzdrowiska i miejscowości H funkcjach uzdrowiskowych w Polsce H







MIPISCO"





Lp.

Województwo

Uzdrowiska

wości o
'fiinŁcpi^iph
J.LUlf^L'JdLIl

Tereny potencjalnie









uzdrowi

uzdrowiskowe









skowych *





l

2

3

4

5



l

bialsko-pod-laskie





hipotezy ogólne,







-

-

bez typowania



2

białostockie





miejscowości



3

bielskie

Ustroń t^

-

Mielnik Dębowiec,







��*flff



Drogomyśl, Sól,



4

bydgoskie

: ':�;* "i Inowrocław



Zawoja Chomiąża, Ostro-











mecko, Sworniga-



5 6

chełmskie ciechanow





cie hipotezy ogólne



7

skie Częstochow-

-

-

Żuromin






OIYlt-





hipotezy ogólne



8

elbląskie



Krynica

Frombork, Kąty



9

gdańskie



Morska Jastarnia-

Rybackie, Stegna Jastrzębia Góra,









-Jurata

Lubią towo,











Sobieszewo, Sopot,



10

gorzowskie





Wdzydze Tuchol. Długie, Lubniewice,



11

jeleniogórskie

Cieplice Sl. Czerniawa-Zdrój Swieradów-Zdrój

Bolków Kowary

Międzychód Bierutowice, Karpacz, Kotlina, Pobledną,











Sosnówka,











Szklarska Poręba



�* niektóre miejscowości, na które rozciągnięto przepisy o ustawie uzdro- t] wiskowej.


l

2

3

4

5

12

kaliskie

-

-

hipotezy ogólne

13

katowickie

Goczałkowice-Zdrój

-

Zabłocić





Jastrzębie-Zdrój





14

kieleckie

Busko-Zdrój



Zerniki





Solec-Zdrój





15

konińskie

-

-

Łabędź, Wilczyn

16

koszalińskie

Kołobrzeg

Dźwirzyno

Chłopy, Chmielewo,





Połczyn-Zdrój



Karwice, Klokowo,









Mielno, Polanów,









Ustronie Morskie,









Zydowo









k. Polanowa

17

krakowskie

Swoszowice

Wieliczka

Kraków-



miejskie





-Podgórze,









Krzeszowice

18

krośnieńskie

Iwonicz-Zdrój

Czarna,

Brzozów, Cisną,





Rymanów-Zdrój

Karolów,

Folusz, Humniska,









Lesko, Lubatówka,







Komańcza

Łubne, Poraź,







Polańczyk

Rudawka Rym.

19

legnickie

-

-

hipotezy ogólne

20

leszczyńskie

-

-

Olejnica

21

lubelskie

Nałęczów

-

Celejów, Urzędów

22

łomżyńskie

-

-

ujście Nurca do









Bugu

23

łódzkie









miejskie

-

Rogoźno

Ozorków

24

nowosądeckie

Krynica, Muszyna

Złockie

Głębokie, Grybów,





Piwniczna, Rabka



Łomnica-Zdrój,





Szczawnica,



Poręba Wielka,





Wapienne, Wysowa



Szczawa, Tylicz,





Zegiestów-Zdrój



Wierchomla,









Zakopane

25

olsztyńskie

-

-

Elganowo,









Jabłonka, Łysa









Góra, Makowo,









Marózek, Sieminy,









Tarda

26

opolskie

-

-

Fosowskie,









Głuchołazy

27

ostrołęckie

-

-

hipotezy ogólne

28

pilskie

-

-

Czarnków, Tuczno


35









l

2

3

4

, . � 5,- .


29 30 31

piotrkowskie płockie
poznańskie

-

Koszuty

hipotezy ogólne hipotezy ogólne Charzępowo,











Zaniemyśl



32 33 34

przemyskie radomskie rzeszowskie

Horyniec-Zdrój

Magnuszew

hipotezy ogólne w hipotezy ogólne Chmielnik,



QK. OlJ

AIcUlcL-J&Jc





Hyżne-Nieborów











Wilga



36 37

sieradzkie skierniewickie





hipotezy ogólne hipotezy ogólne



38 39

słupskie suwalskie

-

Łeba, Ustka Augustów

Jarosławiec Giżycko, Gołdap,











Jasieńczyk,











Mikołajki, Olecko,



40

szczecińskie

Kamień Pomorski Swinoujście-

Dziwnó-wek, Łu-

Rybitwy, Ruciane Mrzeżyno, Niechorze Wisełka, Szczecin







-Międzyzdroje

kęcin,











Między











wodzie





41

tarnobrzeskie

,

Lipa

Gościeradów,











Sieraków-







'



"�'i~iarusiaKi



42

tarnowskie





Bochnia-Dębnik











Ciężkowice



43

toruńskie





Latoszyn Górzno, Marusza



44

\vałbrzvskie

DIugopole-Zdrój

Przerze"

k. Grudziądza Gorzanów







Duszniki-Zdrój

czyn-

Słupiec







Jedlina-Zdrój

-Zdrój









Kudowa-Zdrój











Lądek-Zdrój











Polanica-Zdrój











Szczawno-Zdrój







45

stołeczny

Konstancin-



Otwock, Popowo





\varsza\vsKie

-Jeziorna



7p<^r7p
ŁlKfyL LX



Aft ł0

włocławskie

Ciechocinek



Otłoczyn







Wieniec-Zdrój



Raciążek









Woluszowo




l

2

3

4

5

47

wrocławskie



Trzebnica

Wrocław

48

zamojskie

^ ^-

-

Kaczorki,









Krasnobród,









Lipowiec, Osuchy









Wólka Biska

49

zielonogór

.

Łagów

Sława



skie



Lubuski




Na terenie 25 województw dysponujących obszarami turystycznymi l kategorii znajduje się aż 31 uzdrowisk statutowych i 23 uzdrowiska w rozwoju, z czego wynika, że na terenie tej połowy województw w kraju, które odznaczają się wybitnymi walorami turystycznymi, znajduje się ok. 90% uzdrowisk statutowych i w rozwoju. W ujęciu procentowym można określić, że na terenie województw zajmujących 12% powierzchni kraju, charakteryzujących się szczególnie dużym nasileniem wybitnych walorów turystycznych, znajduje się ok. 40% uzdrowisk statutowych i w rozwoju.
Tabela 6
Rozmieszczenie uzdrowisk i miejscowości na które rozciągnięto niektóre przepisy uzdrowiskowe według stref geograficznych
Położenie

Nazwa uzdrowiska

I. Nadmorskie

Kamień Pomorski, Kołobrzeg, Połczyn-Zdrój, Świnoujście, Międzyzdroje, Krynica Morska, Jastarnia, Jurata, Dźwiszno, Ustka, Łeba, Dziwnówek, Łukęcin, Międzywodzie

II. Nizinne i wyżynne

Augustów, Busko-Zdrój, Ciechocinek, Horyniec, Inowrocław, Nałęczów, Konstancin-Jeziorna, Solec-Zdrój, Trzebnica, Wieniec-Zdrój, Rogożna, Koszuty, Magnuszew, Lipa, Łagów

III. Górskie i podgórskie

Bolków, Cieplice Sl.-Zdrój, Czerniawa-Zdrój, Długopole--Zdrój, Duszniki-Zdrój, Goczałkowice-Zdrój, Iwonicz--Zdrój, Jastrzębie-Zdrój, Jedlina-Zdrój, Krynica-Zdrój, Kowary, Kudowa-Zdrój, Lądek-Zdrój, Muszyna-Zdrój, Piwniczna-Zdrój, Polanica-Zdrój, Przerzeczyn-Zdrój, Rabka-Zdrój, Rymanów-Zdrój, Swoszowice, Szczawnica, Szczawno-Zdrój, Swieradów-Zdrój, Ustroń Śląski, Wieliczka, Wysowa, Zegiestów-Zdrój, Zlockie, Rocho-wice. Czarna, Komańcza, Polańczyk, Rabę, Wapienne


36
37

Rozciągnięcie przepisów ustawy daje uprawnienia do prowadzenia zakładów i urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego oraz zapewnia prawną ochronę środowiska w tych miejscowościach. Stwarza również warunki do prowadzenia badań naukowych nad właściwościami leczniczymi zasobów naturalnych i klimatu, co stanowi podstawę do uznania tych miejscowości za uzdrowiska.
Plan perspektywiczny rozwoju uzdrowisk w Polsce przewiduje zwiększenie ich liczby do około 100 oraz uzyskanie bardziej równomiernego ich rozmieszczenia. W pracach nad planem przyjęto zasadę, że każda aglomeracja miejska powinna posiadać na swoim terenie przynajmniej jedno uzdrowisko nastawione przede wszystkim na zaspokojenie potrzeb własnych. Takie uzdrowiska mają szczególne znaczenie w zakresie rehabilitacji poszpitalnej, umożliwiają bowiem pozostawianie chorych pod opieką tych samych specjalistów, przez których byli leczeni w klinikach. Przyjęcie powyższej zasady doprowadziło do powstania uzdrowiska Konstancin-Jeziorna (dla aglomeracji warszawskiej), rozciągnięcia niektórych przepisów ustawy o uzdrowiskach na Augustów (dla województwa białostockiego) oraz poważnego zaawansowania prac zmierzających do wprowadzenia lecznictwa uzdrowiskowego w Łagowie (województwo zielonogórskie), Koszutach (województwo poznańskie), Krynicy Morskiej (województwo gdańskie) iłp.
Rozmieszczenie wód leczniczych, gazów i peloidów w Polsce Wody i gazy
Najbardziej popularnym typem chemicznym wód leczniczych w Polsce są wody chlorkowo-sodowe. Ich złoża zalegają na terenie całej Polski z wyjątkiem obszaru Sudetów. Głębokość zalegania waha się od kilkunastu metrów (na południu) do setek i znacznie ponad tysiąc metrów na północnym wschodzie kraju. W przypadku gdy wody chlorkowo-sodowe okalają złoża bituminów, występuje w nich w dość znacznej ilości jod i brom, jeśli zaś wody te pochodzą z ługowania wysadów solnych przeważa w nich zdecydowanie brom. W połud-niowo-wschodniej części Karpat chlorkom towarzyszą hydrowęglany. Do rzadko spotykanych należą szczawy chlorkowo-sodowe jodkowo-
-bromkowe (Rymanów-Zdrój, Iwonicz-Zdrój) i chlorkowo-wodoro-węglanowo-sodowe (Iwonicz-Zdrój, Szczawno-Zdrój). Wody chlor-kowo-sodowo-siarczkowe występują w Zapadlisku Karpackim (Solec-
-Zdrój, Busko-Zdrój), siarczkowe i siarczanowo-wapniowe zaś na Roztoczu (Horyniec), na przedpolu Karpat w utworach miocenu (Krze-38
szowice, Kraków, Swoszowice) a wody słabozmineralizowane siarcźko*-we jedynie punktowo (Lądek-Zdrój w Sudetach, Wapienne w Karpatach i inne).
Innym typem chemicznym wód leczniczych są wody wodorowę-
glanowe, zwykle szczawy. Występują one w Karpatach (Krynica), w uzdrowiskach i miejscowościach dorzecza Popradu (Muszyna-
-Zdrój, Złockie, Szczawnik, Zegiestów-Zdrój, Wierchomla, Łomnica, Piwniczna-Zdrój, Głębokie, Tylicz), w Bieszczadach (Rabę) i w Sudetach (Polanica-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Długopole-Zdrój, Lądek-Zdrój, Szczawno-Zdrój, Jedlina-Zdrój, Swieradów-Zdrój, Czerniawa-
-Zdrój). Wody wodorowęglanowe w połączeniu z chlorkami występują w Szczawnicy, Krościenku, Wysowie i Szczawnic.
Wody siarczanowo-sodowe występują w Polsce stosunkowo rzadko (Humniska k. Brzozowa) i nie są jeszcze stosowane. Występują w różnych możliwych połączeniach, wyjątkowo jako szczawy wodorowęglanowo-siarczanowo-sodowe (alkaliczno-glauberskie) w Ro-
chowicach koło Bolkowa na Dolnym Śląsku.
Wody radoczynne spotykane są wyłącznie w Sudetach. Występują
bądź jako radoczynne słabozmineralizowane fluorkowo-siarczkowe (Cieplice, Lądek-Zdrój) bądź jako czysto radonowe (Kowary, Szklarska Poręba, Swieradów-Zdrój, Czerniawa-Zdrój) lub też jako szczawy
(Swieradów-Zdrój, Czerniawa-Zdrój, Jeleniów).
Wody arsenowe występują tylko w Kudowie w postaci szczaw wodoro-węglanowych. Wody termalne w źródłach naturalnych występują w Lądku-Zdroju (radoczynne, fluorkowe, siarczkowe) i Ciepli-cach-Zdroju (fluorkowe) jako słabozmineralizowane, w odwiertach zaś na różnych głębokościach, zależnie od regionu (Ciechocinek, Koszuty koło Poznania, rejon Łodzi i Konina oraz w Konstancinie) - jako wody chlorkowo-sodowe. W Zakopanem wody termalne z dużych głębokości są słabo zmineralizowane i zawierają nieco siarkowodoru.
Udokumentowane, szacunkowe zasoby wód nadających się do celów leczniczych są w Polsce bogate, brak jedynie wód siarczanowo--sodowych (,,gorzkich"). Dwutlenek węgla w postaci ,,suchego gazu" spotykany jest w dorzeczu Popradu (np. w Złockiem).
Peloidy
Spośród peloidów najbardziej popularne w Polsce są borowiny z torfowisk niskich, spotykane na dużych obszarach kraju, zwłaszcza w województwach północnych, wschodnich i centralnych. Natomiast torfowiska wysokie spotykane są rzadko, głównie nad morzem, w województwie białostockim, w Sudetach i na Podhalu. Zajmują one zaledwie około 5% ogólnej powierzchni torfowisk, powinny więc być
39

wyłączane i chronione, aby mogły spełniać swe zadanie lecznicze
w dalszej przyszłości.
Wody, gazy i peloidy, uznane przez kompetentne władze za
lecznicze, są kopalnią użyteczną, której eksploatacja podlega prawu górniczemu. Pozwala to na racjonalną ochronę i eksploatację łych surowców. W balneologii stosuje się poza borowiną także inne peloidy, zwłaszcza utwory podścielające torfowiska (gyłie) oraz glinki,
szlamy i muły.

7. ZASADY KORZYSTANIA Z LECZNICTWA UZDROWISKOWEGO
Warunkiem korzystania ze świadczeń zakładów lecznictwa uzdrowiskowego jest zakwalifikowanie przez lekarza na takie leczenie. Wystawianie wniosków lekarskich o potrzebie leczenia w szpitalu uzdrowiskowym zastrzeżone jest dla szpitali (klinik), przychodni przyszpitalnych (przyklinicznych) oraz poradni wchodzących w skład zespołu wojewódzkich przychodni specjalistycznych. Ma to na celu zapewnienie właściwej selekcji chorych i podjęcia leczenia w szpitalu uzdrowiskowym w stosownym czasie.
Szczegółowe zasady i tryb kwalifikowania na leczenie uzdrowiskowe reguluje zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 5 stycznia 1971 r. (Dz. Urz. MZiOS nr 3, póz. 8). W zarządzeniu tym rozróżnia się trzy rodzaje wniosków lekarskich o potrzebie leczenia uzdrowiskowego, związane z podziałem zakładów na szpitale uzdrowiskowe, sanatoria uzdrowiskowe, prewentoria uzdrowiskowe oraz uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze i przychodnie uzdrowiskowe (zarządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21 sierpnia 1967 r. w sprawie typowych rodzajów i urządzeń lecznictwa uzdrowiskowego - MP nr 55, póz. 272). Ze względu na utrudnione kontakty ludności wiejskiej z poradniami specjalistycznymi wyższego typu, obowiązujące przepisy przewidują możliwość wystawienia dla mieszkańców wsi wniosków lekarskich o potrzebie leczenia w szpitalu uzdrowiskowym przez kierownika przychodni obwodowej lub nawet przez kierownika ośrodka zdrowia.
Osoby uprawnione do bezpłatnych świadczeń zakładów społecznej służby zdrowia nie ponoszą opłat za leczenie w szpitalu uzdrowiskowym, w sanatorium uzdrowiskowym ani.. za uzdrowiskowe leczenie ambulatoryjne. Osobom zakwalifikowanym do leczenia przysługuje ponadto zwrot kosztów przejazdu na leczenie w szpitalu lub sanatorium.
Za leczenie w prewentorium uzdrowiskowym nie ponoszą opłat pracownicy zatrudnieni przy pracach uznanych za szczególnie uciążliwe lub szkodliwe dla zdrowia. Osoby uprawnione do bezpłatnych świadczeń zakładów społecznej służby zdrowia korzystają ze świadczeń prewentorium uzdrowiskowego za częściową odpłatnością, w ramach Funduszu Wczasów Pracowniczych za korzystanie z 21-dniowych wczasów leczniczych. Zwrot kosztów przejazdu na leczenie w prewentorium uzdrowiskowym przysługuje osobom pobierającym renty lub emerytury, inwalidom wojennym i wojskowym, oraz członkom rodzin tych osób uprawnionym do bezpłatnych świadczeń leczniczych, studentom i pracownikom zatrudnionym przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia.
42
Osoby uprawnione do bezpłatnych świadczeń zakładów społecznej służby zdrowia nie ponoszą opłat za leczenie uzdrowiskowe lub korzystają z leczenia uzdrowiskowego za częściową odpłatnością w prewentoriach uzdrowiskowych pod warunkiem otrzymania odpowiedniego skierowania wystawionego przez właściwą instytucję. Wniosek o potrzebie leczenia uzdrowiskowego osoby dorosłej w sanatorium lub prewentorium uzdrowiskowym wysławia lekarz właściwego społecznego zakładu służby zdrowia lub zakładu pracy. Jeżeli potrzeba leczenia pracownika w sanatorium lub prewentorium uzdrowiskowym pozostaje w związku z chorobą związaną ze szczególnymi właściwościami lub warunkami pracy, wniosek o potrzebie leczenia
wystawia:
- lekarz przychodni przyzakładowej lub międzyzakładowej, albo
poradni higieny pracy - dla pracownika objętego opieką tej
przychodni lub poradni,
- lekarz wojewódzkiej (miejskiej - w mieście wyłączonym z województwa) przychodni przemysłowej - dla pracownika nie objętego opieką przychodni przyzakładowej lub poradni higieny pracy. Ze świadczeń zakładów lecznictwa uzdrowiskowego chorzy mogą korzystać ponadto w formie uzdrowiskowego leczenia ambulatoryjnego, prowadzonego przez przychodnię uzdrowiskową lub lekarza posiadającego odpowiednie kwalifikacje. Leczenie ambulatoryjne przeznaczone jest dla osób korzystających z wczasów leczniczych, jak również dla osób skierowanych na wczasy wypoczynkowe lub organizujących indywidualnie swój pobyt w uzdrowisku.
Wniosek o potrzebie leczenia ambulatoryjnego wystawia:
- lekarz upoważniony do wystawiania wniosków na leczenie w sanatorium lub prewentorium uzdrowiskowym - dla osób zamierzających przeprowadzić leczenie w ramach wczasów leczniczych bądź indywidualnych, na podstawie bezpłatnego skierowania,
- lekarz obejmujący prowadzenie takiego leczenia - dla osób
przybyłych do uzdrowiska,
- kierownik przychodni uzdrowiskowej - dla osób zamieszkałych
w danym uzdrowisku i zamierzających przeprowadzić indywidualne
leczenie na podstawie bezpłatnego skierowania. Wszystkie wnioski o potrzebie leczenia w szpitalu uzdrowiskowym, sanatorium lub prewentorium uzdrowiskowym, które stanowią podstawę do bezpłatnego skierowania lub z częściową odpłatnością - wymagają stwierdzenia ich zasadności przez uprawniony do tego organ (lekarz konsultant do spraw lecznictwa uzdrowiskowego, wojewódzka komisja lecznictwa uzdrowiskowego, komisja kwalifikacyjna). Wnioski o potrzebie leczenia w szpitalu lub sanatorium uzdrowiskowym dla dzieci wystawia:
43

- kierownik kliniki dziecięcej lub ordynator oddziału dziecięcego szpitala wojewódzkiego - dla dzieci tam leczonych,
- kierownik poradni wchodzącej w skład wojewódzkiego Ośrodka Matki i Dziecka - dla dziecka leczonego w tej poradni.
Zasadność wniosków o potrzebie leczenia uzdrowiskowego dla dzieci stwierdza dyrektor wojewódzkiego Ośrodka Matki i Dziecka. Tryb stwierdzania zasadności wniosków o potrzebie leczenia uzdrowiskowego zapewnia możliwość przeprowadzenia odpowiedniej oceny merytorycznej wniosków oraz ich konkretyzację przez określenie uzdrowiska, rodzaju zakładu lecznictwa uzdrowiskowego oraz stopnia pilności leczenia.
Program kuracji uzdrowiskowej ustala lekarz, który w związku z zatrudnieniem w zakładzie lecznictwa uzdrowiskowego zna właściwości lecznicze miejscowych warunków naturalnych w uzdrowisku, a ponadto ma możność czuwania nad przebiegiem kuracji.
Miejscowości o statusie uzdrowiska

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Dawna wieś i uzdrowisko Goczałkowice-Zdrój liczące około 3 000 mieszkańców znajduje się na obszarze województwa katowickiego, od 1975 roku włączona jest w obręb miasta Pszczyna. Uzdrowisko położone jest w obrębie Kotliny Oświęcimsko-Raciborskiej w dolinie Wisły na wysokości około 250-260 m n.p.m., 4 km na wschód od sztucznego zbiornika wodnego. Zróżnicowanie warunków fizjograficznych rejonu wpływa modyfikująco na miejscowy klimat.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Historia Goczałkowic rozpoczyna się od przełomu XIV i XV wieku. Nazwa tej miejscowości pochodzi prawdopodobnie od rycerza o imieniu Goczał, który otrzymał te ziemie za czyny wojenne. Powstanie uzdrowiska Goczałkowice-Zdrój datuje się na rok 1856, kiedy to w czasie poszukiwań węgla i soli odkryto złoża doskonałej solanki jodowo-bromowej. Początkowo powstał zakład leczniczo-kąpielowy, a dopiero z biegiem czasu zaczęto budować pawilony sanatoryjne. W pierwszych latach okresu międzywojennego uzdrowisko działało jako własność prywatna. Uchwałą Sejmu Śląskiego z dnia 24 lutego 1932 r., ówczesne Goczałkowice Dolne i Goczałkowice Górne zostały scalone administracyjnie pod nazwą Goczałkowice-Zdrój. Okres okupacji niemieckiej spowodował znaczną dewastację budynków zdrojowych, urządzeń leczniczych i pięknego parku. Rabunkowa gospodarka okupanta złożami węgla w pobliskiej kopalni ,,Silesia" w Czechowicach-Dziedzicach doprowadziła do zachwiania równowagi eksploatacyjnej złóż solanki i do jej stopniowego zaniku w otworze ,,Maria-2" czynnym od 1956 r.
Po wyzwoleniu majątek uzdrowiska jako mienie opuszczone podlegał administracji terenowej władzy gromadzkiej. Uchwała Prezydium WRN w Katowicach z dnia 22 września 1963 r, spowodowała zwrot w historii uzdrowiska. Na jej podstawie cały majątek i tereny uzdrowiska przekazano pod bezpośredni zarząd Wydziałowi Zdrowia PWRN w Katowicach, który z biegiem lat doprowadził do odbudowy zniszczonych budynków sanatoryjnych i urządzeń leczniczych.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Goczałkowice położone są w południowej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w rejonie występowania osadów morskich mio-
47

cenu, na przedpolu nasunięcia płaszczowin karpackich. Powierzchnia ło niezbyt grube warstwy żwirów i glin morenowych. Pod nimi występują iłołupki, iły wapniste i piaskowce należące do miocenu. Grubość miocenu w rejonie uzdrowiska jest zmienna, a duże jej wahania wynikają z urozmaiconej rzeźby powierzchni utworów kar-bonu występujących w podłożu: serie karbońskie reprezentuje kompleks warstw łupkowo-piaskowcowych.
Wody lecznicze Goczałkowic typu chlorkowo-sodowo-bromkowo--jodkowego, żelazistego (CI-Na+Br+J+Fe) o stężeniu 5,9-7,8% ujęte są w obrębie serii karbonu trzema odwiertami, z których dwa o głębokości 490 i 530 m są aktualnie eksploatowane. Zwierciadło swobodne tych wód stabilizuje się na głębokości 118-152 m poniżej powierzchni terenu. Łączna wydajność eksploatowanych ujęć przekracza 30 m3 na dobę. Wraz z wodą wydobywają się przy eksploatacji niewielkie ilości metanu. Genezę wód mineralnych omawianego rejonu wiąże się na ogół z okresem zalewu morza mioceńskiego i sedymentacji w ówczesnym zbiorniku; następnie wody migrowały, nasycając między innymi utwory karbońskie. Dla potrzeb lecznictwa eksploatuje się w Goczałkowicach-Zdroju złoże torfu Barki, o charakterze złoża niskiego; eksploatowany surowiec jest dobrej jakości.
4. Profil i specjalizacje lecznicze
W Goczałkowicach pierwszoplanowym kierunkiem w lecznictwie dorosłych są choroby narządu ruchu i reumatologiczne, a w lecznictwie dzieci choroby narządów ruchu. Założono również drugoplanowe kierunki leczenia. Są nimi choroby układu oddechowego u dorosłych i reumatologiczne schorzenia, a także choroby układu krążenia dzieci. Szczegółowe wskazania lecznicze zawiera poniższe zestawienie.
Choroby układu ruchu i reumatologia
Choroby reumatyczne
Leczenie sanatoryjne
1. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) przy dobrym
stanie ogólnym.
2. Choroba zwyrodnieniowa stawów.
Leczenie ambulatoryjne 1. Gościec mięśniowo-ścięgnisty.
48
Choroby orłopedyczno-urazowe
Leczenie sanatoryjne
1. Stany pourazowe kości i stawów.
2. Zespoły objawów wypadnięcia tarczki międzytrzonowej i kręgów.
Leczenie ambulatoryjne 1. Stany pourazowe tkanek miękkich przy nieznacznym ograniczeniu
funkcji ruchowej. Choroby układu oddechowego
Leczenie sanatoryjne
1. Przewlekłe nieswoiste nieżyty oskrzeli,
2. Przewlekłe zapalenie oskrzeli na tle alergicznym.
3. Pylica płuc w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej.
4. Rozedma płuc z objawami przewlekłego zapalenia oskrzeli lub objawami serca płucnego w okresie wyrównania krążenia i oddychania.
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieswoiste zapalenie oskrzeli w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej.
2. Przewlekłe zapalenie oskrzeli na tle alergicznym.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Zakład przyrodoleczniczy Goczałkowice-Zdrój ul. Pszczyńska wykonuje około 420 zabiegów w ciągu dnia.
Rodzaje zabiegów:
-- kąpiele mineralne solankowe i kwasowęglowe,
- zawijania i tampony borowinowe,
- hydroterapia,
- inhalacje,
- masaże lecznicze,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo, ciepłolecznictwo,
- gimnastyka rehabilitacyjna.
W Goczałkowicach czynna jest pijalnia wód mineralnych, gdzie podaje się ,,Goczałkowiankę", a oprócz niej szereg wód leczniczych sprowadzanych w ramach wskazań leczniczych. W pijalni znajduje się
4 _ Uzdrowiska Karpackie
49

hali spacerowy. Uzdrowisko dysponuje dwoma basenami z podgrzewaną wodą: mniejszym (3-4 osoby) i większym (kilkanaście osób), które służą do rehabilitacji. Częściowo zagospodarowany brzeg stawu "Maciek" z pomostem służy do rehabilitacji (rowery wodne, kajaki).
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki
Atrakcją turystyczną jesT jezioro Goczałkowickie, które zmieniło zdecydowanie krajobraz okolicy. Brzegi zbiornika są jednym z najbardziej atrakcyjnych celów wycieczkowych w GOP. Przez szczyt wału zaporowego prowadzi piękna asfaltowa arteria spacerowa. Dobrze zagospodarowana, nasłoneczniona plaża to także atut tego rejonu. Wzdłuż jeziora przebiega doskonała trasa samochodowa z Goczałkowic przez Łąkę - Wisłę Wielką i Małą - do Strumienia. Pobliskie lasy pszczańskie o powierzchni około 14000 ha z rezerwatem żubrów i 120-hektarowym parkiem pszczyńskim z XVIII w. stanowiącym rezerwat przyrody są doskonałym terenem czynnego wypoczynku, spacerów i wycieczek. W Pszczynie godny zwiedzenia jest zamek książąt z XV w., w którym mieszczą się bogate zbiory muzealne. W rynku pszczyńskim znajduje się zabytkowy ratusz z XVI w. i szereg kamieniczek z XVIII wieku. W najbliższej okolicy zobaczyć można kilka drewnianych zabytków architektury sakralnej (w gromadzie Łąka - XVI w., Wisła Mała, Grzawa, Miedźana Góra - XVII w., Cwiklice - XVIII w.).
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Goczałkowice leżą na trasie zelektryfikowanej linii kolejowej Katowice-Bielsko-Żywiec oraz Katowice-Wisła, co znacznie ułatwia dojazd. Istnieją również dogodne połączenia autobusowe PKS z ośrodkami miejskimi, położonymi w okolicach Beskidów, GOP itp. Turyści i kuracjusze zmotoryzowani mogą korzystać z usług warsztatów prywatnych w Goczałkowicach. Oddział PTTK, Rynek
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe Nazwa obiektu
Noclegi:
tel. 32-33.
50
Dom Wycieczkowy PTTK, ul. Brama Wybrańców 2,
Instytucja prowadząca
1. Zakład Przyrodoleczniczy, ul. Pszczyńska Urząd 2 Pijalnia Wód mineralnych "Goczałkowianka" Wojewódzki ul. Pszczyńska Katowice
Sanatoria uzdrowiskowe Sanatoria Reumatologiczne
)W.
jw. jw. jw. jw.
jw.
jw.
Służba Zdrowia,
Skoczów
PTTK
3. Szpital uzdrowiskowy, ul. Pszczyńska 15
4. "Wrzos", ul. Pszczyńska 15a
5. "Magnolia", ul. Pszczyńska 15d
6. "Modrzew", ul. Pszczyńska 15e
7. "Górnik", ul. Pszczyńska 15f
8. Sanatorium Ginekologiczne "Azalia"
9. Sanatorium Rehabilitacji Narządów Ruchu, ul. Pszczyńska 13 ^
10. Sanatorium Laryngologiczne "Krokus ul. Pszczyńska 15e
11. Pawilon Sanat. "Marysia" i "Janek" Hotele, obiekty turystyczne Schronisko w Pszczynie Rynek-Zamek
12. Ośrodek Wypoczynkowy ZNP ul. Szkolna
Gastronomia " , . ,11 i i ^ co Restauracja Parkowa, ul. Dworcowa 2. kat. II, eL 44-59
Restauracja Piastowska, ul. Piastowska 2, kat. III, Te1,36-77' Restauracja Pod Żubrem, Rynek 18, kat. III, tel. 42-89, Kawiarnia Pszczynianka, Rynek 9,
Kawiarnia Uśmiech, ul. Zamkowa. ,. " , cpn r,r-rucłnImprezy kulturalne odbywają się w sali budynku SPO przystosowanej zarówno do organizowania imprez, jak i do pro|ekc)i filmów. Ponadto w obiektach sanatoryjnych, rozrywkowych, czynne są świetlice, pozwalające na kulturalne spędzenie wolnego czasu. Kino Wenus, ul. Warowna.

1. Położenie i warunki klimatyczne
Iwonicz-Zdrój ło osiedle uzdrowiskowe leżące w województwie krośnieńskim w odległości 16 km od stacji kolejowej i stolicy województwa, Położony jest na północnym skraju Beskidu Niskiego w malowniczej, wąskiej dolinie potoku Lubatowa, u stóp góry Przedziwnej (410 m n.p.m.) otoczonej od wschodu i zachodu górami wysokości od 500-700 m n.p.m., otwartej od południowego wschodu w kierunku Przełęczy Dukielskiej. Otaczające góry pokryte są przeważnie lasami szpilkowymi.
Obszar uzdrowiska wynosi 83,63 ha. Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe znajdują się w dolinie potoku Iwonickiego (prawy dopływ Lubałówki), położonej na wysokości około 410 m n.p.m. oraz na zboczach wzniesień otaczających dolinę.
Wzniesienia wokół uzdrowiska porośnięte są lasami, charakteryzującymi się bogatym podszyciem. W lasach tych dominuje drzewostan jodłowo-bukowy.
Iwonicz-Zdrój położony jest w strefie klimatu górskiego z widocznymi cechami klimatu kontynentalnego. Odpowiednio do zróżnicowania orograficznego występuje wyraźnie zróżnicowanie klimatu lokalnego uzdrowiska. Walory bioklimatyczne, higieniczne i krajobrazowe podnosi lesistość tego regionu. W sumie klimat Iwonicza jest łagodny i zdrowy. Średnia ciepłota w miesiącach letnich wynosi około 17�C. Opady atmosferyczne są tutaj obfitsze aniżeli na innych terenach, oczyszczają powietrze z drobnoustrojów, pyłów i szkodliwych gazów. Roczna średnia ilość opadów dochodzi do 1000 mm. Ilość śniegu wynosi zwykle 45 cm.
W okolicy Iwonicza przeważają wiatry południowo-zachodnie i południowe. Zaciszna kotlina uzdrowiska otoczona górami i lasami szpilkowymi jest niejako zbiornikiem balsamicznego powietrza, płynącego przez karpackie przełęcze z naddunajskich równin węgierskich. Lasy otaczające uzdrowisko stanowią nie tylko jego ozdo-; bę, ale przede wszystkim regulują wilgotność powietrza i jego ; ciepłotę, a poza tym chronią od wahań temperatury. Wiatry te są � źródłem ożywczego ozonu i żywicznego balsamu. Powietrze iwo-.' nickie ma specjalne właściwości lecznicze z racji nasycenia jodem i bromem.
Dojazd do uzdrowiska: koleją przez Kraków do stacji kolejowej Krosno, a następnie autobusem z Krosna do Iwonicza-Zdroju. Na tej trasie kursuje 46 autobusów dziennie.
Bezpośrednie autobusy PKS łączą Iwonicz-Zdrój z Tarnowem, Krakowem, Katowicami, Stalową Wolą, Rzeszowem i Warszawą.
53

2. Rys historyczny
W historii polskiego zdrojownictwa Iwonicz zajmuje jedno z czołowych miejsc. Uzdrowisko było kiedyś prywatną własnością (od roku 1520 Siemińskich, Boboli, Witoskich, Stadnickich, Ossolińskich, Osłaszewskich i Załuskich od 1799 do 1945). Najwcześniejsza wzmianka kronikarska o Iwoniczu pochodzi z roku 1427, natomiast informacje o leczniczych właściwościach jego wód dopiero z 1578 roku. W tym to roku nadworny lekarz króla Stefana Batorego - Wojciech Oczko, autor pierwszego dzieła lekarskiego w języku polskim noszącego tytuł ,,Cieplice" tak charakteryzuje wody iwonickie: Są fo wody moc tę mające - chorego, który w nich siedzi, ratować ciało..., a snadź choroby w ciele nie masz, Icfóreby takowe wody... pomocne nie były... Pierwsza zaś praca poświęcona Iwoniczowi, w której uzdrowisko figuruje jako Iwaniec to: ,,Cenzura o wodzie iwanickiej" Jana Sechkiniego, lekarza przemyskiego, pisana w 1630 roku. Sechkini podkreśla w niej piękne położenie uzdrowiska i wybitne walory
lecznicze wód.
W latach 1631-1633 leczył się w kąpielach iwonickich biskup przemyski Henryk Firlej. Akta wizytacji biskupiej Iwonicza w 1639 r. podają obszerną relację o źródłach iwonickich oraz o licznych kuracjuszach przybywających do Iwonicza. Oto wyjątek z tej relacji:
Dodać trzeba znakomitą Boskiej Opatrzności dla tej parafii łaskę i dobroć. W granicach onej albowiem znajdują się źródła wody ciągle bijącej, leczniczymi własnościami słynące, które na oko mają barwę deszczowej wody, w kolor cytrynowy wpadające, czyli naftą są przejęte dla czego, gdy w nie proch lub papier zapalony wpuści, zajmują się płomieniem i nie gasną łatwo, aż mocno i długo gałęziami jodłowymi bite i tłumione. Do tych wód z całego prawie Królestwa Polskiego i z zagranicy, a najwięcej z Węgier, jakoby do wód Siloc lub cudownej sadzawki Owczej niezmierna corocznie napływa
ludność.
Z wyżej wspomnianych źródeł historycznych jak również następnych: Wojciecha Tylkowskiego "Physicae cumosae" z roku 1669 i Conrada, lekarza królowej Marysieńki Sobieskiej dowiadujemy się, że w uzdrowisku tym istniały wówczas dwa źródła wód mineralnych - słodkie i słone. W opisach podziwiano, jako niezwykłe zjawisko, zdolność jednego z nich do zapalania się płomieniem. Dotyczyło to przetrwałego do dziś źródła nazwanego potem ,,Bełkotką", zawierającego znaczne ilości gazu ziemnego. Kuracje polegały na piciu
tych wód i kąpielach.
W dziejach Iwonicza-Zdroju były też wydarzenia tragiczne; zaraza cholery, tatarskie najazdy, powódź, wreszcie rozbiory. Rząd austriacki
nie popierał polskich uzdrowisk, by nie robiły konkurencji austriackim ,,badom" i ,,kurortom". Dopiero w XIX w. uzdrowisko Iwonicz bardziej się rozwinęło. Z wielkiego zaniedbania dźwignął zdrój ówczesny właściciel hr. Karol Załuski. Był to rok 1837. W pracy tej pomagała mu żona Amelia oraz gen. Józef Załuski, ówczesny właściciel Jasienicy. On to właśnie w roku 1835 wezwał wybitnego lwowskiego analityka Teodora Torosiewicza do analizy wód iwonickich. Doktor T. Torosiewicz razem z.innymi lekarzami ze Lwowa i Krakowa
stwierdzili ich wysoką wartość.
Zachęciło to Karola Załuskiego do wznowienia uzdrowiska. Zaangażował do współpracy stałych lekarzy, poprawił drogi, pobudował mosty i uporządkował źródła. Czynnych źródeł w tym czasie było 3 a to: ,,Karol", ,,Amelia" i ,,Józef". Nad nimi w 1836 roku postawiono wspaniały kiosk, zbudowano łazienki, domy mieszkalne dla gości i kościółek św. Iwana - patrona chorych i rekonwalescentów. W tym czasie przybywali tutaj ludzie z całymi rodzinami i służbą. O zdroju Iwonickim pisali rozprawy lekarze, chemicy, geografowie i przyrodnicy. Broszurki te w kilku językach drukowano w Polsce, Austrii, Niemczech, Francji. Zachowały się widoki przedstawiające
zdrój w 1839 roku.
Pierwszym lekarzem zdrojowym w Iwoniczu był dr Józef Poi,
brat poety Wincentego Pola, który często przebywał w tym uzdrowisku, podziwiał krajobraz i był pod jego urokiem, czemu dał wyraz w "Pieśni o ziemi naszej" oraz w powieści "Nieźli są ludzie", przedstawiającej życie kuracjuszy w Iwoniczu w 1842 roku. Zachwycał się także źródłem "Bełkotka", o którym napisał kilka wierszy. Jeden
z nich jest wyryty na tablicy nad źródłem:
W cieniu tych lasów coś tam szemrze słodko Dziś, jak przed wieki - witasz nas Bełkotko.
W 1856 roku lecznicze czynniki Iwonicza zbadał wybitny uczony, balneolog, profesor i rektor UJ dr J. Dietl; wydał o zdroju szereg rozpraw i to właśnie on nazwał Iwonicz "Księciem wód jodowych".
W 1857 roku leczyło się tutaj ponad 400 osób, zakład o 150-ciu
pokojach był wyposażony w urządzenia lecznicze.
Dalszą rozbudowę zdroju w latach 1860-1867 prowadził syn Karola i Amelii, hr. Michał Załuski. Zabezpieczono ujęcie źródeł, co spowodowało większą ich wydajność. Oprócz kąpieli mineralnych urządzono kąpiele balsamiczne z igliwia jodłowego; czynny był zakład gimnastyczny i apteka. W 1875 roku wybudowano murowane łazienki, które czynne są do dnia dzisiejszego. W 1879 roku w uzdrowisku
wprowadzono kąpiele borowinowe.
55
54

W 1885 roku zakład miał już 21 domów dla kuracjuszy z por-iad 600 pokojami dla gości. Leczyli się łutaj ludzie zarówno z kraju, jak i z zagranicy, m. in. z Austrii, Węgier, Rosji, Czech, Rumunii. Zakład zdrojowy otrzymał wiele medali i dyplomów na różnych wystaw ach
lekarskich i przyrodniczych.
W 1889 r. dokonano odwiertu nowego źródła wody minerallpej
,,Emma". W 1889 r. wprowadzono światło elektryczne. W rozbudowie i urządzeniu zdroju zasłużył się jego długoletni dyrektor Jan
Mazurkiewicz (1898-1921).
W latach Polski międzywojennej uzdrowisko bardzo się rozwin^fo. Rodzina Załuskich sprowadziła tu na stałe 10 lekarzy. Zakład dysponował 130 wannami kąpielowymi dla dorosłych i 71 wannami dla dzieci. W 1933 roku czynnych w uzdrowisku było 28 domów i-riie-szczących 1032 łóżka, dostępne było także 450 pokoi w willach bry-watnych. Od roku 1931 przyjmowało chorych nowe, wspaniałe i w owych czasach najnowocześniejsze sanatorium ,,Excelsior". Roczna frekwencja wynosiła 600 kuracjuszy.
O ile w pierwszych latach powojennych nie cieszył się Iwonicz większą popularnością wśród kuracjuszy, to począwszy od 1922 roku frekwencja ta stale wzrasta, co jest niewątpliwie wynikiem Coraz lepszej i racjonalnej gospodarki. Równocześnie z frekwencją stale
się zwiększa ilość zabiegów i kąpieli.
W czasie walk w 1944 roku spłonęły domy zdrojowe ,,Niespodzianka", ,,Pogoń" oraz inne; zniszczeniu uległy urządzenia zdrojowe.
Zaraz po wyzwoleniu - we wrześniu - przystąpiono do usuwania zniszczeń wojennych, uporządkowano zakład zdrojowy i już w roku 1945 zdrój był czynny. W związku z rozwojem lecznictwa w Polsce Ludowej przed Iwoniczem otwarły się perspektywy dalszego
rozwoju.
W 1949 roku Fundusz Wczasów Pracowniczych urządził tutaj cztery
�domy wypoczynkowe; ,,Trzy Lilie", ,,lwoniczankę", ,,0lszynkę" i ,,$witeziankę", wszystkie doskonale wyposażone.
W 1953 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki zbudowało komfortowy dom wypoczynkowy "Barburka". W tych latach zl^udo-wano też liceum i szkoły podstawowe. Z dniem 1 stycznia 1956 roku podzielono Iwonicz na dwie jednostki administracyjne: Iwonicz (wieś jako gromada) i Iwonicz-Zdrój (osiedle). W 1976 roku leczyło się
tutaj 24000 kuracjuszy.
W 1960 roku odkryto nowe źródła: ,,Elin", ,, Iwonicz 2", Ly.
batówka 12", ,,Zofia 6". Iwonicz-Zdrój wciąż się rozbudowuje i rozwija, powstają nowe obiekty lecznicze z nowoczesnym Wyposażeniem.
3. Naturalne czynniki lecznicze
56
3. Naturalne czynimy, .-.-_
Podłoże Iwonicza charakteryzuje różnorodna formacja geologiczna zwana fliszem karpackim, w którym przeważają piaskowce, łupki pstre^ menility, margle oraz iły. Iwonickie źródła jodowe wypływają z pokładów eoceńskich, a mineralne składniki pobierają z warstw iłów i pstrych łupków czerwono-niebieskich zawierających pozostałość flory i fauny dawnych oceanów; źródła siarkowe wypływają z warstw menilitowych. We fliszu karpackim mieszczą się pokłady ropy naftowej, gazu ziemnego i wosku ziemnego.
Przez Iwonicz płynie od południa ku północy górski Potok |^o-
nicki, który wypływa ze stoku góry Przymiarka, po czym wpada do Lubatówki, a z nią do Wisłoka. W górnym biegu Potok Iwo^icki posiada sztuczne zbiorniki, które zasilają uzdrowisko w wodę. W Iwoniczu występują tzw. wody biologiczne, które zawierają wiele cennych składników mineralnych. Źródła zawierają wody słono-alkali^zne o małej zawartości dwutlenku węgla. Są one niegłębokie, nie przekraczają 300 m i znajdują się przeważnie w sąsiedztwie szybów,
Wydajność łych źródeł wystarcza na zaspokojenie potrzeb leczniczych we wszystkich trzech rodzajach stosowania tych wód.
Obecnie Iwonicz posiada następujące wody lecznicze:
- ,, Iwonicz 2" (dawniej "Karol") - szczawa jodkowo-broiftowa słonoalkaliczna (kwasy naftowe); służy do kuracji pitnej; leczy choroby przemiany materii i alergiczne, niedomogi tarczycy
nadciśnienie, nerwice, nieżyt żołądka, miażdżyce,
- ,,Elin 7" (dawniej ,,Emma") - solanka jodkowo-bromowd 5(0. noalkaliczna; wskazania lecznicze; przy piciu - podobnie jak ,, Iwonicz 2" oraz choroby przewodu pokarmowego, schorzenia ginekologiczne, schorzenia nerwów obwodowych; przy inhalacii" nieżyty górnych dróg oddechowych, stany astmatyczne,
- ,,Józef" - hypotoniczna szczawa żelazista; w kuracji pitnej leczy niedokrwistość i schorzenia przewodu pokarmowego,
-- "Lubatówka 12" - jak "Elin 7" bardzo mocna solanka iodkowo--bromowa, służy do kąpieli i warzenia leczniczej soli iwonickiei
jodowo-bromowej,
- ,,Lubatówka 16" - odwiert solankowy,
- ,,Mirosław" - nowy odwiert; woda typu Zubera.
Lekarze-naukowcy ostatnich czasów (Tochowicz, Papier^owski Szumowski, Reichman, Bokser i inni) po licznych doświadczeniach stwierdzili bardzo korzystny wpływ leczniczy wód iwonickich tak przy kuracji pitnej, jak i kąpielowej. Uczeni ci wykazali, ż( woda ,, Iwonicz 2" (dawniej ,,Karol") odpowiednio użyta lec;y niedokrwistość, nadkwasotę żołądka, działa pobudzająco na wybielanie
fl

W 1885 roku zakład miał już 21 domów dla kuracjuszy z ponad 600 pokojami dla gości. Leczyli się tułaj ludzie zarówno z kraju, jak i z zagranicy, m. in. z Austrii, Węgier, Rosji, Czech, Rumunii. Zakład zdrojowy otrzymał wiele medali i dyplomów na różnych wystawach
lekarskich i przyrodniczych.
W 1889 r. dokonano odwiertu nowego źródła wody mineralnej
,,Emma". W 1889 r, wprowadzono światło elektryczne. W rozbudowie i urządzeniu zdroju zasłużył się jego długoletni dyrektor Jan
Mazurkiewicz (1898-1921).
W latach Polski międzywojennej uzdrowisko bardzo się rozwinęło. Rodzina Załuskich sprowadziła tu na stałe 10 lekarzy. Zakład dysponował 130 wannami kąpielowymi dla dorosłych i 71 wannami dla dzieci. W 1933 roku czynnych w uzdrowisku było 28 domów mieszczących 1032 łóżka, dostępne było także 450 pokoi w willach prywatnych. Od roku 1931 przyjmowało chorych nowe, wspaniałe i w owych czasach najnowocześniejsze sanatorium ,,Excelsior". Roczna frekwencja wynosiła 600 kuracjuszy.
O ile w pierwszych latach powojennych nie cieszył się Iwonicz większą popularnością wśród kuracjuszy, to począwszy od 1922 roku frekwencja ta stale wzrasta, co jest niewątpliwie wynikiem coraz lepszej i racjonalnej gospodarki. Równocześnie z frekwencją stale
się zwiększa ilość zabiegów i kąpieli.
W czasie walk w 1944 roku spłonęły domy zdrojowe ,,Niespodzianka", ,,Pogoń" oraz inne; zniszczeniu uległy urządzenia zdrojowe.
Zaraz po wyzwoleniu - we wrześniu - przystąpiono do usuwania zniszczeń wojennych, uporządkowano zakład zdrojowy i już w roku 1945 zdrój był czynny. W związku z rozwojem lecznictwa w Polsce Ludowej przed Iwoniczem otwarły się perspektywy dalszego
rozwoju.
W 1949 roku Fundusz Wczasów Pracowniczych urządził tutaj cztery domy wypoczynkowe: "Trzy Lilie", ,,lwoniczankę", ,,0lszynkę" i "Świteziankę", wszystkie doskonale wyposażone.
W 1953 roku Ministerstwo Górnictwa i Energetyki zbudowało komfortowy dom wypoczynkowy "Barburka". W tych latach zbudowano też liceum i szkoły podstawowe. Z dniem 1 stycznia 1956 roku podzielono Iwonicz na dwie jednostki administracyjne: Iwonicz (wieś jako gromada) i Iwonicz-Zdrój (osiedle). W 1976 roku leczyło się
tutaj 24000 kuracjuszy.
W 1960 roku odkryto nowe źródła: ,,Elin", ,, Iwonicz 2", ,,Lu-batówka 12", ,,Zofia 6". Iwonicz-Zdrój wciąż się rozbudowuje i rozwija, powstają nowe obiekty lecznicze z nowoczesnym wyposażeniem.
56
3. Naturalne czynniki lecznicze
Podłoże Iwonicza charakteryzuje różnorodna formacja geologiczna zwana fliszem karpackim, w którym przeważają piaskowce, łupki pstre, menility, margle oraz iły. Iwonickie źródła jodowe wypływają z pokładów eoceńskich, a mineralne składniki pobierają z warstw iłów i pstrych łupków czerwono-niebieskich zawierających pozostałość flory i fauny dawnych oceanów; źródła siarkowe wypływają z warstw menilitowych. We fliszu karpackim mieszczą się pokłady ropy naftowej, gazu ziemnego i wosku ziemnego.
Przez Iwonicz płynie od południa ku północy górski Potok Iwo-
nicki, który wypływa ze stoku góry Przymiarka, po czym wpada do Lubatówki, a z nią do Wisłoka. W górnym biegu Potok Iwonicki posiada sztuczne zbiorniki, które zasilają uzdrowisko w wodę. W Iwoniczu występują tzw, wody biologiczne, które zawierają wiele cennych składników mineralnych. Źródła zawierają wody słono-alkaliczne o małej zawartości dwutlenku węgla. Są one niegłębokie, nie przekraczają 300 m i znajdują się przeważnie w sąsiedztwie szybów.
Wydajność tych źródeł wystarcza na zaspokojenie potrzeb leczniczych we wszystkich trzech rodzajach stosowania tych wód. Obecnie Iwonicz posiada następujące wody lecznicze:
- ,, Iwonicz 2" (dawniej ,,Karol") - szczawa jodkowo-bromowa słonoalkaliczna (kwasy naftowe); służy do kuracji pitnej; leczy choroby przemiany materii i alergiczne, niedomogi tarczycy,
nadciśnienie, nerwice, nieżyt żołądka, miażdżyce,
- ,,Elin 7" (dawniej ,,Emma") - solanka jodkowo-bromowa słonoalkaliczna; wskazania lecznicze: przy piciu - podobnie jak ,, Iwonicz 2" oraz choroby przewodu pokarmowego, schorzenia ginekologiczne, schorzenia nerwów obwodowych; przy inhalacji;
nieżyty górnych dróg oddechowych, stany astmatyczne,
- ..Józef" - hypotoniczna szczawa żelazista; w kuracji pitnej leczy niedokrwistość i schorzenia przewodu pokarmowego,
-- "Lubatówka 12" - jak ,,Elin 7" bardzo mocna solanka jodkowo--bromowa, służy do kąpieli i warzenia leczniczej soli iwonickiej
jodowo-bromowej,
- ,,Lubatówka 16" - odwiert solankowy,
- ,,Mirosław" - nowy odwiert; woda typu Zubera.
Lekarze-naukowcy ostatnich czasów (Tochowicz, Papierkowski, Szumowski, Reichman, Bokser i inni) po licznych doświadczeniach stwierdzili bardzo korzystny wpływ leczniczy wód iwonickich tak przy kuracji pitnej, jak i kąpielowej. Uczeni ci wykazali, że woda ,, Iwonicz 2" (dawniej ,, Karol") odpowiednio użyta leczy niedokrwistość, nadkwasołę żołądka, działa pobudzająco na wydzielanie S7

soku trzustkowego i jelitowego, wywiera działanie żółciopędne, reguluje podstawową przemianę materii, działa moczopędnie, obniża ciśnienie, dodatnio wpływa na mięsień sercowy i bodźczy układ serca.
Borowinę stosuje się w tym uzdrowisku od roku 1879. Przedtem czerpano ją z lasu otaczającego Iwonicz, a od 1949 przywozi się ją z łąk położonych we wsi Targowiska. Jak wykazała analiza chemiczna borowina iwonicka jest bogata w wartościowe, lecznicze składniki mineralne; ciała żywiczne i woskowe, kwasy humusowe, siarkowe, fosforowe, azot w postaci soli amonowych, tlenki potasu wapnia itd. Wszystkie te składniki chemiczne razem z działaniem mechanicznym i termicznym masy borowinowej dają doskonałe wyniki lecznicze i to zarówno w stanach bolesnych, jak i zadawnionych.
Produkty zdrojowe Iwonicza to iwonicka sól jodowa i kostka borowinowa ,,lwonka". Sól iwonicka jodobromowa, warzona w Iwoniczu od 1867 roku, produkowana jest teraz w dwóch nowych warzelniach z wody mineralnej ,,Lubatówka 12". Używana jest do kąpieli, okładów i zmywań. Kostka borowinowa "Iwonka" zawiera 83% borowiny, 15% soli jodobromowej, 2% mułu iwonickiego;
skutecznie leczy schorzenia wymienione wyżej przy borowinie.
4. Profil leczniczy, wskazania i przeciwwskazania
Wskazania dla leczenia w Iwoniczu obejmują dzięki wszechstronnemu prawie stosowaniu w medycynie jodu i bromu bardzo liczne jednostki chorobowe. Najważniejsze z nich to:
1) choroby serca i naczyń krwionośnych, czyli choroby układu krążenia, na tle zapalnym lub zwyrodnieniowym,
2) choroby narządu ruchu: reumatyzm, schorzenia stawów, kości, krzywica, choroby kręgosłupa, zapalenie szpiku kostnego,
3) choroby układu nerwowego ośrodkowego i obwodowego: choroby mózgu i rdzenia kręgowego, kiła, stany po zapaleniu opon mózgowych, po chorobie Heinego-Medina, nerwobóle, histeria,
neurastenia,
4) choroby górnych dróg oddechowych, nosa, gardła i krtani oraz choroby narządu słuchu,
5) choroby przemiany materii: cukrzyca, otyłość,
6) gruźlica pozapłucna: kości, stawów i skóry,
7) choroby oskrzeli i płuc (z wyjątkiem gruźlicy),
8) choroby skóry: łuszczyca, rybia łuska, przewlekłe wypryski,
58
9) choroby wieku dziecięcego,
10) choroby kobiece organiczne i czynnościowe,
11) choroby zawodowe,
12) choroby krwi,
13) choroby wieku podeszłego,
14) choroby zębów i jamy ustnej.
Przeciwwskazania - choroby, które ze względu na innych kuracjuszy należy wyeliminować;
1) gruźlica płuc,
2) choroby wrażliwe na działanie jodu (np. nowotwory),
3) choroby skóry.
S. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Iwonicz-Zdrój posiada następujące zakłady lecznicze:
1) zakład kąpieli mineralnych solankowo-jodowo-bromowych,
2) zakład kąpieli kwasowęglowych,
3) zakład borowinowy (oddział męski i żeński); stosuje się tu zawijanie i okłady borowinowe sposobem piszczańskim,
4) pijalnia wód zdrojowych; podaje wody mineralne chłodne lub
podgrzane,
5) oddział wodolecznictwa; stosuje natryski zimne i gorące, głębokie
płukanie jelit, irygacje ginekologiczne, masaże,
6) dział fizykoterapii; posiada urządzenia do świałłolecznictwa, cie-
płolecznictwa i elektrolecznictwa,
7) inhalatoria, czyli wziewanie; posiadają aparaty wytwarzające rozpylanie drobnokropliste,
8) dział gimnastyki leczniczej z odpowiednimi przyrządami do ćwiczeń czynnych,
9) urządzenia diagnostyczne,
10) poradnia zdrojowa,
11) ,,Excelsior" - szpital uzdrowiskowy,
12) kąpiele słoneczno-powietrzne w solarium i na balkonach sanatoryjnych, w parku zdrojowym i na plaży przy basenie kąpielowym,
13) kąpiele w basenie zakładu przyrodoleczniczego,
14) spacery w parku zdrojowym, w górzystym lesie lub w pagórkowatej okolicy,
15) aparaty zabiegowe stosowane przy schorzeniach kręgosłupa,
korzonków.
59

6. Atrakcje krajoznawcze, spacery, wycieczki
Spacer po Uzdrowisku1
Centrum Iwonicza Zdroju słanowi deptak, wokół którego zgrupowane są wille i budynki zdrojowe, mieszczące urządzenia lecznicze i sanatoria. Ta część uzdrowiska zachowała charakter XIX-wieczny. Z przystanku PKS idziemy obok murowanego kiosku Ruchu, gdzie wśród szpaleru pięknych lip stoi pamiątkowy obelisk na miejscu poprzedniego kościoła św. Iwona. Kilka metrów od przystanku, w dwupiętrowej willi ,,Bazar" mieści się biuro usługowe i dyrekcja uzdrowiska. Willa ,,Bazar" wraz z piękną wieżą zegarową powstała około 1866 roku na miejscu poprzedniego ,,Bazaru", otwartego w 1842 roku. Naprzeciw tego budynku znajduje się piętrowy ,,Dom Zdrojowy"" z 1861 roku, obecnie sanatorium 11.B. W tymże budynku mieści się kino panoramiczne "Wczasowicz", sala balowa i teatralna oraz biura zdrojowe. Między domem zdrojowym i łazienkami stoi muszla koncertowa, a za nią na prawo - kamienny zegar słoneczny z 1837 roku, pamiątka z czasów wznowienia uzdrowiska przez hr. Karola Załuskiego. Wzdłuż budynku zabiegów borowinowych ciągnie się kryty deptak, którym dochodzi się do pijalni wód mineralnych,' wzniesionej w 1838 roku. Od pijalni udajemy się leśną ścieżką, a później schodami (156) do olbrzymiego szpitala l ,,Excelsior". Od niego schodzimy jezdnią w dół, wśród skał, do pięknego lasu.
Dochodzimy do willi ,,Ustronie". Po lewej leży sanatorium III "Biały Orzeł", po prawej zaś stumetrowy basen kąpielowy, położony wśród zalesionych gór. Około 200 m od basenu widać skocznię narciarską. U podnóża góry "Przymiarki", obok stawu, widnieje obelisk ku czci poety Władysława Bełzy (1849-1933), który w tych okolicach, tworzył swoje wiersze. Naprzeciw III sanatorium "Biały Orzeł" znajduje się budynek "Pod Jodłą", który mieści zakład przyrodoleczniczy i laboratorium. Na południowym krańcu deptaka leży willa "Krakowiak", mieszcząca klub towarzyski i kawiarnię. W odległości kilkudziesięciu metrów od niej, w stronę "Bazaru" stoi modrzewiów/piętrowy "Stary Pałac" z 1838 roku, zbudowany według planów hr. Amelii Załuskiej. Naprzeciw przystanku PKS, na prawym brzegu Potoku Iwonickiego wśród skał i lasu stoi drewniany kościół z końca XIX wieku o ciekawej architekturze i stylowym wnętrzu. Idąc od kościoła leśną aleją dochodzimy do mostu nad strumykiem. Na prawo prowadzi ścieżka na "Górę Borowinową". Przed mostkiem na lewo schodzimy do ulicy zdrojowej, gdzie znajduje się "Dom
Na zwiedzenia "uzdrowiska należy przeznaczyć 3 godziny.
60
Leonia", w którym mieści się świetlica Narciarskiego Klubu Sportowego "Górnik". W budynku "Bristol" - apteka i ośrodek zdrowia. Dalej udajemy się wąską uliczką w stronę strumyka płynącego od zachodu. Droga wzdłuż lewego brzegu prowadzi do "Bełkotki" - źródła znanego już w XV wieku. Po drodze mijamy nowe sanatoria Budowlanych ("Piast", "Rzepicha"). Po prawej stronie nad potokiem stoi kamienny obelisk, tak zwana "Pamiątka". Pomnik zbudowany na cześć hr. Karola Załuskiego, odnowiciela zdroju.
Do zdroju wracamy inną drogą, prowadzącą wśród lasu. Aromatyczny zapach żywicy łączy się tu z zapachem ropy naftowej. Po kilkunastu minutach przechodzimy obok sanatorium "Piast". Dalej idziemy obok Technikum Gastronomicznego i Zawodowej Szkoły Gospodarczej, mijamy sanatoria i wędrujemy dalej wzdłuż kamiennych murów, otaczających "Sanato". Na prawo przy dróżce stoi figura św. Michała Archanioła. Idąc w lewo mijamy czteropiętrowy "Dom Wypoczynkowy" Ministerstwa Górnictwa i Energetyki "Barburka" oraz "Zo-fiówkę". Po lewej - parking strzeżony, plac i hale targowe. Po przejściu przez most nad potokiem dochodzimy do "Domu Książki". W północno-wschodniej części uzdrowiska znajduje się główny szlak turystyczny prowadzący w Bieszczady. Dalej Wille ,,Tośka" i "Lutnia" (własność Dyrekcji Poczty i Telekomunikacji w Krakowie). Naprzeciw muszli drewniany dworek z XIX wieku dawna "Dyrekto-rówka". Za "Lutnią" w prawo droga prowadzi do willi "Akacja", gdzie mieści się przedszkole. Idziemy dalej ulicą wschodnią obok willi "Łowiczanka" i "Janina". Przechodzimy przez most i idziemy ulicą, gdzie po lewej stronie znajduje się dom wypoczynkowy "Grażyna" a po prawej ścieżka, przy której leży na wzniesieniu willa "Marysieńka". Wracając przez most nad Potokiem Iwonickim, dochodzimy do ulicy zdrojowej. Obok biegnie droga główna, która prowadzi do Krosna. Stąd rozpościera się piękny widok na dużą część Doliny Jasielsko-Sanockiej.
Wycieczki krajoznawcze
Tereny otaczające Iwonicz Zdrój stanowią doskonałe punkty wypadowe na całe Podkarpacie. Łatwo dostępne górskie okolice zapewniają turyście piękny krajobraz i wspaniałe powietrze. Przebiega tędy Główny Szlak Beskidzki, który ciągnie się od Ustronia przez Krynicę, Magurę Wątkowską, Iwonicz Zdrój, Rymanów Zdrój, Komańczę, aż po Halicz w Bieszczadach.
Ludzie przebywający w uzdrowisku sami muszą wybrać trasę, która im najbardziej odpowiada - może to być spacer po uzdrowisku, dalsze lub bliższe wycieczki. Istnieje możliwość skorzystania
z usług przewodnika.
61

Wycieczki bliższe:
- na górę Winiarską (528 m n.p.m.) - ku Cyrenajce - 1 godzina,
- do lasku Piekliska - 1 godzina,
- na Glorietę (550 m n.p.m.) - 40 minut,
- na Żabią Górę (550 m n.p.m.) - 1 godzina,
- spacer na Połoniny - bardzo popularna wśród kuracjuszy wycieczka leśnymi ścieżkami.
Wycieczki dalsze:
- do Iwonicza-Wsi - można iść pieszo (1 godz.) lub jechać autobusem PKS; (kościół z XV w., pałac Załuskich stojący w bardzo zdewastowanym parku, zbór ariański z XVI w.),
- do Klimkówki - pieszo (2 godz. w obie strony) lub autobusem PKS; wieś znana już w XIV wieku,
- do Lubatowej - pieszo (w obie strony 2 godz.), wieś pochodząca z XIV w.,
- do Lasu Grabińskiego - 2 godz. w obie strony; ok. 4 km od Iwonicza-Zdroju,
- lasem przez tereny dawnych kopalń ropy naftowej; po drodze spotkać można pozostałości po dawnych urządzeniach kopalni.
Wycieczki samochodowe:
do Krosna, Sanoka, skalnego rezerwatu "Prządki", Muzeum Marii Konopnickiej w Żarnowcu, skansenu naftowego w Bóbrce; Dukli, Barwinka i w Bieszczady.
Dyrekcja uzdrowiska posiada swój własny transport autobusowy i chętnie udostępnia go w celu wykorzystania na potrzeby turystyczne dla kuracjuszy.
7. Informacje użytkowe
Usługi uzdrowiskowe, biura podróży, kluby sportowe
- PP "Zespół Uzdrowisk Krośnieńskich" w Iwoniczu-Zdroju (1), al. Torosiewicza 42, tel. 83,
- Biuro Usług PPUK Iwonicz (2), pl. W. Oczki, tel. 117,
- Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego (3), pl. W. Oczki, tel. 133,
- PP "Orbis", pl. Dietla 7, tel. 161,
- OST "Gromada", pl. W. Oczki, tel 116,
- PT "Bieszczady", Biuro Zakwaterowań, al. Słoneczka 19, tel. 41,
- Ośrodek Sportu i Rekreacji i Wczasy w Siodle, al. Leśna 2, tel. 130,
- Klub Jeździecki "Elin", al. Torosiewicza 2, tel. 160,
- Narciarski Klub Sportowy "Górnik", Dolina Kowalców, tel. 130.
Komunikacja
Stacją docelową PKP dla uzdrowiska Iwonicz jest Krosno, odległe od Iwonicza o 16 km. Dworzec PKP w Krośnie ma stałą komunikację PKS z Iwoniczem, Dla ułatwienia przejazdu kuracjuszom zamieszkałym w dużych ośrodkach miejskich Iwonicz ma bezpośrednie połączenie autobusowe z Warszawą, Katowicami, Krakowem, Rzeszowem i Lublinem. Dla kuracjuszy zmotoryzowanych urządzony został parking oraz stacja benzynowa zlokalizowana poza dzielnicą sanatoryjną (ul. Słoneczna 21, tel. 52).
Baza noclegowa
Działalność wypoczynkowo-łurystyczna w uzdrowisku uwarunkowana jest wieloma czynnikami, z których najważniejszym jest baza noclegowa. Poza obiektami leczniczymi (szpitale, sanatoria, prewentoria) uzdrowisko posiada różnorodną sieć obiektów służących osobom przyjezdnym. Są to:
- obiekty Funduszu Wczasów Pracowniczych,
- obiekty wczasowo-wypoczynkowe różnych gestorów (resortów, instytucji, przedsiębiorstw),
- obiekty turystyczne (hotel, pensjonat, pokoje gościnne).
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe
Nazwa obiektu Instytucja prowadząca
- "Ziemowit", Sanatorium ZS (5), ul. Kulczyńskiego 7,
- Szpital uzdrowiskowy "Excelsior" (4),
al. Partyzantów 5, PPU
Sanatoria uzdrowiskowe
- "Biały Orzeł" (6), ul. Torosiewicza 4,
- "Sanato" II D. (7), ul. Kulczyńskiego 1,
- Sanatorium nr II "Dom Zdrojowy" (8), ul. Zdrojowa 145,
- Sanatorium (9), ul. Zdrojowa 142,
- Sanatorium "Jedność Robotnicza" (10), pl. Dietla 1,
PPU PPU
PPU PPU
PPU
62
63

- Sanałorium "Mały Orzeł" (11), al. Słoneczna 2,
- Sanatorium ZSI "Rzepicha" (12), ul. Zdrojowa 146a,
- Sanatorium ZSI "Piast" (13), ul. Zdrojowa 146,
- Sanatorium Związku Zawodowego Górników "Górnik", (14), al. XXX-lecia PRL 3,
- "Budowlani" Sanatorium ZZPG (15), al. XXX-lecia PRL 1,
- "Wisła" Sanatorium Siarkopolu i Huty Stalowa Wola (16), al. XXX-lecia PRL 24,
- "Mors" Sanatorium Zakładów Urządzeń Chłodniczych (17), ul. Kulczyńskiego 6,
prewentoria uzdrowiskowe
- "Piast", ul. Zdrojowa 146,
Obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe (pobyt 3-tygodniowy)
- "Trzy Lilie" (obiekt główny), ul. Słoneczna 11,
- "Rafa", ul. Piwarskiego 12,
- "Iwoniczanka", ul. Słoneczna 16,
- "Olszynka", ul. Kwiatowa 9,
- DW "Światowid", ul. Winiarska 5,
DW "Barburka", ul. Kulczyńskiego 8,
DW "Grażyna", ul. Kwiatowa 51,
DW "Lutnia", ul. Słoneczna 24,
PPU
Związek Spółdzielni Inwalidów
Związek
Zawodowy
Górników
Związek
Izb
Rzemieślniczych
FWP - "Trzy Lilie"
Woj.
Związek Spółdz. "Społem" Ministerstwo Górnictwa i Energetyki Fundusz Socjalny Sprzedawców "Ruch" Dyr. Poczt i Telekomunikacji Kraków
- "Berta" WSS Społem, ul. Winiarska 3,
- "Energetyk" Zakłady Energetyczne, ul. Piwarskiego 26,
- Ośrodek KW PZPR, ul. Kuczyńskiego 2,
- "Internat" Sezonowy Dom ZNP, ul. Piwarskiego 27-29,
- Hotel "Glorieta", al. Słoneczna 7, tel. 161,
- Kwatery prywatne, Informacja, Biuro Zakwaterowani al. Słoneczna 14, tel. 236.
Gastronomia
- Restauracja "Glorieta", al. Słoneczna 7, tel. 61,
- Kawiarnia "Glorieta", al. Słoneczna 7, tel. 61,
- Bar szybkiej obsługi "Glorieta", al. Słoneczna 7, tel. 61,
- Kawiarnia "Krakowiak", plac Karola i Józefa, tel. 76,
- Kawiarnia FWP "Iwoniczanka", al. Słoneczna 16, tel. 42,
- Coctail Bar, al. Parkowa 12, tel. 35.
Sportirekreacja
W okolicy Iwonicza-Zdroju znajdują się wspaniałe tereny do uprawiania sportów letnich i zimowych. O rozwój sportu dbają: Narciarski Klub Sportowy i Związkowe Ognisko Kultury Fizycznej "Beskid", oraz Ośrodek Sportu i Rekreacji. Corocznie odbywają się tu ogólnopolskie zawody o "Lampę Górniczą" i o "Puchar Nizin", spartakiady okręgowe, konkursy skoków, mistrzostwa w konkurencjach klasycznych.
W uzdrowisku kuracjusze mogą korzystać z basenu kąpielowego z brodzikiem dla dzieci; w pobliskim lesie zorganizowano III stopniową ścieżkę zdrowia, w świetlicy Klubu Sportowego można grać w ping-ponga. Dostępne są także korty tenisowe i boisko siatkówki. Dla dzieci oprócz basenu zbudowano szereg placów zabaw, gdzie mogą bezpiecznie się bawić. Ośrodek Sportu i Rekreacji prowadzi naukę jazdy konnej. W zimie dzięki łagodnym zboczom pobliskich "górek" mogą uprawiać narciarstwo zarówno zaawansowani, jak i początkujący, przy pomocy instruktorów. Przygotowano tutaj szereg tras narciarskich; funkcjonują cztery zaczepowe wyciągi narciarskie. Świetne są też tutaj warunki do uprawiania saneczkarstwa i dziecięcych zjazdów na sankach. W Iwoniczu-Zdroju są trzy skocznie narciarskie: duża, średnia i mała (średnia pokryta igielitem). Stok oświetlono, co dało możliwość uprawiania sportu narciarskiego nawet wieczorem.
Kultura, rozrywka
Działalność kulturalna w uzdrowisku jest bardzo ważna. Zgodnie z Rozporządzeniem Państwowego Przedsiębiorstwa Uzdrowiskowego
64
5 - Uzdrowiska Karpackie
65

w każdym uzdrowisku powinien działać Zakład Usług Kulturalno-
-Oświatowych, który dysponuje przeszkoloną kadrą instruktorów k.o. Ich zadaniem jest m. in. urządzanie wieczorków zapoznawczych, pożegnalnych, dyskotek, konkursów, quizów na temat uzdrowiska. Do nich należy też sprowadzanie znanych zespołów estradowych, artystów i śpiewaków.
Do Iwonicza-Zdroju przyjeżdża często Filharmonia Warszawska z koncertami, a także zespół folklorystyczny ,,Stachy", Urządzane są także wieczory autorskie, podwieczorki recytatorskie przy świecach. Uzdrowisko szczyci się doskonale wyposażoną i znakomicie skatalogowaną biblioteką oraz nagranymi kasetami, z której korzystają kuracjusze. Pomyślano też o kuracjuszach nie mogących chodzić, którym katalogi a później książki dostarczają pracownicy. Dla inwalidów nie mogących utrzymać książki w rękach dostarczane są magnetofony z wybranymi kasetami.
Usługi kulturalne
- Muzem Historyczno-Balneologiczne, al. Słoneczna 9, tel. 118,
- kino "Wczasowicz", pl. Dietla 2, tel. 79,
- Biblioteka Miejska, al. Słoneczna 30, tel. 143a,
- Biblioteka Centralna PPUK, pl. Karola i Józefa, tel. 122,
- Dom Książki, al. Słoneczna 19, tel. 43,
- Zakład Usług Kulturalnych, pl. Karola i Józefa, tel. 122.

1. Położenie geograficzne, walory uzdrowiskowe
Jastrzębie-Zdrój, miasto liczące około 100 tysięcy mieszkańców, znajduje się w województwie katowickim w obrębie Rybnickiego Okręgu Węglowego. Uzdrowisko położone jest na wysokości 290 m n.p.m. w malowniczej, pagórkowatej okolicy. Od wschodu sąsiaduje ono z tzw. Żabim Krajem obejmującym dolinę górnej Wisły i jej dopływów. Od północy otaczają miejscowość lasy pszczyńskie i raciborskie.
Uzdrowisko leży na wzgórzu dominującym nad doliną rzeczki Szotkówka, prawego dopływu Olzy. Klimat lokalny miejscowości modyfikowany jest wpływem dużych skupisk leśnych znajdujących się w okolicy Jastrzębia-Zdroju. Uzdrowisko jest położone w strefie klimatu podgórskich nizin i kotlin w krainie "Przy Bramie Morawskiej".
2. Rys historyczny
Początki Jastrzębia sięgają XIII wieku, kiedy to osada nosiła nazwę Boża Góra (obecnie tak nazywa się wzgórze). Na początku XIV wieku została przemianowana na Hermonsdorf, a w XVI wieku występuje już jako Jastrząb.
Źródła lecznicze w Jastrzębiu odkryte zostały w 1759 r. w czasie poszukiwań węgla kamiennego. Po stwierdzeniu wartości leczniczych solanek Jastrzębia przez kliniki w Berlinie i we Wrocławiu, nowy właściciel dóbr Jastrzębia hr. von Kónigsdorf, zachęcony pomyślnymi wynikami badań, w 1861 r. zbudował dom zdrojowy z 4 kabinami do kąpieli solankowych oraz pijalnię wód ,,Szwajcarka". W tym samym okresie na terenie wsi Połomia odkryto bogate pokłady borowiny. Po przeprowadzeniu analiz w 1863 r. po raz pierwszy w uzdrowisku Jastrzębie wprowadzono zabiegi borowinowe. Zarówno fakt, że zdrój często zmieniał właściciela, jak również wojny i krzywdząca Polaków ówczesna polityka władz pruskich, wywarły decydujący wpływ na obniżenie się znaczenia zakładu zdrojowego i frekwencji kuracjuszy.
W 1862 r. kurort otrzymał nazwę Kónigsdorf-Jastrzemb; przebywało tu wtedy 540 kuracjuszy.
Duże zasługi w rozwoju lecznictwa zdrojowego w Jastrzębiu, a szczególnie lecznictwa dziecięcego, położył dr Mikołaj Witczak, który osiedlił się tu w 1886 r. W cztery lata później zrodziła się myśl wykorzystania wartości leczniczych solanki do leczenia dzieci. Dobre wyniki leczenia solankami jednobromowymi nabrały rozgłosu.
68
Równocześnie rozwinięto lecznictwo uzdrowiskowe dla dorosłych. Po pierwszej wojnie światowej z chwilą powrotu Śląska do Polski (w 1922 r., po wygranym przez Polaków plebiscycie) nastąpił prawdziwy renesans zdroju. Powstały nowe sanatoria i prewentoria, a także zakłady kąpielowe. W 1938 r. rozpoczęto budowę nowoczesnego Odkrytego basenu kąpielowego. Działania drugiej wojny światowej zahamowały rozwój zdrojowiska Jastrzębie. W okresie okupacji uzdrowisko było czynne, lecz frekwencja kuracjuszy była bardzo niska. Okupant wywiózł urządzenia zakładów, sprzęt lekarski, urządzenia pracowni pomocniczych, reszta natomiast uległa zniszczeniu w czasie trzymiesięcznych działań frontowych na tym terenie.
Z dniem 1 listopada 1947 r. zdrój został upaństwowiony i przejęty przez Przedsiębiorstwo Państwowe ,,Polskie Uzdrowiska" w Warszawie. W 1951 r. uruchomiono tu produkcję wód mineralnych ,,Ja-strzębianka" (7 min butelek w 1978 r.). W 1955 r. z usług uzdrowiska korzystało już 7 tysięcy kuracjuszy. Budowa kopalń węgla kamiennego wpłynęła na ograniczenie działalności uzdrowiskowej.
3. Naturalne czynniki lecznicze
W uzdrowisku jastrzębskim stosuje się leczenie bodźcowe. Czynnikami leczniczymi są zespoły bodźców, na które składają się: klimat, solanki, borowina oraz pomocnicze zabiegi fizjoterapeutyczne.
Wodymineralne
Jastrzębie-Zdrój leży w południowo-zachodniej części Górnośląskiego Zagłębia Węglowego na obszarze, w którym występują morskie osady miocenu. Pod czwartorzędem występują utwory morskiego miocenu wykształconego przeważnie w facji ilastej grubości 200-300 m. Niżej zalegają utwory karbońskie, tzw. warstwy rudzkie, siodłowe i porębskie. Wody lecznicze - solanki 2,8% typu chlor-kowo-sodowego, bromkowego, jodkowego, żelazistego (CI-Na+Br+ +J+Fe) - ujęte są obecnie jednym odwiertem ,,Moszczenica GX" o aktualnej głębokości 584 m, w obrębie utworów karbońskich. Wody te genetycznie związane z utworami morskimi miocenu, mają charakter reliktowy. Postępująca rozbudowa okolicznych kopalń węgla kamiennego powoduje intensywne drenowanie serii karbońskich, co wobec nieodnawialności złóż solanek doprowadzi w przyszłości do wyczerpania i zaniku wody mineralnej w Jastrzębiu.
Do celów leczniczych wykorzystywane jest ponadto złoże borowinowe we wsi Połomia (pow. Wodzisław); jest to torfowisko typu
69

niskiego o dobrej jakości surowca. Uzdrowisko Jastrzębie wykorzystuje zasoby wód mineralnych w Zabłociu i Dębowcu, gdzie czynne są warzelnie soli leczniczych. W obrębie osadów miocenu morskiego występują solanki o mineralizacji ogólnej od 2,9 do 5,5% podobnego typu jak woda z Moszczenicy (CI-Na+Br+J+Fe), ujęte do eksploatacji otworami wiertniczymi o głębokościach 460-700 m. Cechą charakterystyczną tych solanek jest bardzo wysoka zawartość jodu - do 130 mg/l.
4. Profil, specjalizacja lecznicza
Choroby reumatyczne
Leczenie sanatoryjne
1. Gościec przewlekły postępujący (GPP) - łagodne postacie.
2. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK) przy dobrym stanie ogólnym.
3. Choroba zwyrodnieniowa stawów.
4. Gościec mięśniowo-ścięgnisty i okołostawowy z okresowymi zaostrzeniami.
5. Arłropatie na tle łuszczycy i dny.
Leczenie ambulatoryjne
1. Stany pourazowe tkanek miękkich (mięśni, wiązadeł, ścięgien, torebek stawowych) przy nieznacznym ograniczeniu funkcji ruchowej.
2. Gościec mięśniowo-ścięgnisty.
Choroby ortopedyczno-urazowe
Leczenie sanatoryjne
1. Stany pourazowe kości i stawów.
2. Stany po zapaleniu stawów, mięśni, wiązadeł i torebek stawowych z utrzymującym się upośledzeniem funkcji ruchowej.
3. Zespoły objawów wypadnięcia torebki międzytrzonowej kręgów.
Leczenie ambulatoryjne
1. Słany pourazowe tkanek miękkich (mięśni, wiązadeł, torebek stawowych) przy nieznacznym ograniczeniu sprawności ruchowej.
70
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Na terenie miejscowości uzdrowiskowej Jastrzębie-Zdrój istnieją trzy zakłady przyrodolecznicze, z których dwa znajdują się w gestii PPU "Ustroń-Jastrzębie", a jeden - wykonujący zabiegi dla około 300 pacjentów dziennie - podlega FWP. Rodzaje zabiegów:
- kąpiele solankowe na naturalnej solance jodobromowej oraz kwa-sowęglowej,
- kąpiele i zawijania borowinowe,
- hydroterapia,
- inhalacje,
- masaże lecznicze,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo, ciepłolecznictwo, kine-
zyterapia.
Na miejscu są również laboratoria analityczne, gabinety diagnostyczne, rtg, ekg i aparat do ppm.
Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego
W parku zdroj&wym znajduje się pijalnia wód mineralnych. Niezależnie od miejscowej leczniczej wody pitnej ,,Jastrzębianka" o smaku słonawym i wody stołowej "Katarzynka", pijalnia prowadzi sprzedaż wód leczniczych i stołowych z innych uzdrowisk, jak np. ,,Jan", ,,Józefina", "Wielka Pieniawa", "Zu-^er", "Kryniczanka", "Sta-ropolanka" itp.
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki, zwiedzanie uzdrowiska i miasta
Trasa: Zdrój - "Góra Wyzwolenia" - Przyjaźń - Jastrzębie Górne - Nowe Miasto - Ruptowa - Bzie - Zebrzydowice.
Trasa naszego zwiedzania biegnie "Jastrzębskim Szlakiem Krajoznawczym" oznaczonym kolorem żółtym. Ma on 14 km długości. Zwiedzanie rozpoczynamy od dworca autobusowego przy ulicy Dąbrowskiego w dzielnicy Zdrój. Ulicą Kościuszki idziemy w kierunku centrum zdrojowego. Napotykamy pierwszy obiekt; jest to budynek wybudowany w 1928 r. z fundacji województwa katowickiego jako Sanatorium dla Inwalidów Wojskowych i Powstańców Śląskich. Obecnie mieści się tu zakład dla dzieci po chorobie Heinego Medina i Liłle'a. Idąc dalej, dochodzimy do ul. 1-go Maja. Skręcając w lewo kontynuujemy zwiedzanie ul. 1 Maja, wokół której skupiła się cała
71

zabudowa i działalność uzdrowiska. Po lewej stronie ulicy znajdują się budynki sanatoryjne "Mieszko" i "Dąbrówka" zbudowane w latach 1890-1905 jako Ewangelicki Zakład Dziecięcy "Betania", od 1951 roku własność PP "Uzdrowisko Jastrzębie". Około 100 metrów dalej po obu stronach ulicy widnieją budynki sanatoryjne.
Po lewej stronie mijamy obecne Sanatorium nr III, wybudowane w 1911 roku przez Spółkę Bracką, po prawej natomiast Sanatorium "Górnik" zbudowane w 1926 roku jako Wojskowe Letnisko Śląskie. Następnie wchodzimy do Parku Przyjaźni Polsko-Radzieckiej, który stanowi pozostałość parku zdrojowego z okresu świetności jastrzęb-skiego zdroju. Przy wejściu widzimy po prawej stronie budynek wybudowany w 1894 roku jako Katolicki Zakład Dziecięcy. Mieści się tu obecnie Dyrekcja PP "Uzdrowisko-Jastrzębie".
Idąc w głąb parku po prawej stronie znajduje się zakład przyrodoleczniczy, budowę którego rozpoczęto w 1862 roku. Na ścianie tablica wmurowana z okazji 100-lecia uzdrowiska. Na zakład składają się łazienki II i łazienki III. Bardzo zniszczone łazienki l przeznaczone zostały na rozlewnię wód mineralnych, najpierw "Jastrzębianka" obecnie "Katarzynka". Znajdują się one w dalszej części trasy. Bardzo ciekawy z racji swej zabudowy w stylu szwajcarskim jest dom zdrojowy wybudowany w 1862 roku, spełniający wówczas funkcje kulturalne i rozrywkowe. Obok domu zdrojowego mieści się muszla koncertowa, a za nią tablica upamiętniająca śmierć 15 ofiar "Marszu śmierci" w czasie postoju w pobliskim folwarku. Odsłonięte ją w 35 rocznicę tamtych tragicznych dni. Później, idąc w dół ul. Basenową napotykamy dawne łazienki l.
Po prawej stronie mijamy basen kąpielowy i na skrzyżowaniu z ul. Wodzisławską skręcamy na polną ścieżkę, udając się na "Górę Wyzwolenia". Dawna nazwa tego wzniesienia "Boża Góra" nawiązuje do nazwy miejscowości z ok. 1250 roku. 1 września 1939 roku była ona bohatersko obroniona przez 3 Szwadron Śląskiego Pułku Ułanów dowodzony przez Zygmunta Ejsmonta. "Góra Wyzwolenia^ jest również miejscem spoczynku ok. 400 żołnierzy radzieckich, poległych w walkach o wyzwolenie Jastrzębia. Na wzgórzu znajduje się "Pomnik - Wdzięczność".
Udajemy się dalej polną ścieżką w kierunku KWK "Jastrzębie", pierwszej z jastrzębskich kopalń, oddanej do eksploatacji w 1962 roku. Za wiaduktem skręcamy w prawo w osiedle "Przyjaźń", kierując się do drewnianego kościółka z końca XVI wieku. Do 1973 roku znajdował się on w Jodłowniku k/ Wodzisławia, później przeniesiony został do Jastrzębia. Ma on zrębową konstrukcję zakończoną izbicą z hełmem namiotowym. W ambonie godne uwagi są XVII-wieczne malowidła przedstawiające Ewangelików.
72
Następnie ulicami Połomskiej, Szybową kierujemy się wzdłuż wąwozu i potoku w okolicę kościoła parafialnego w Jastrzębiu Górnym. Kościół wybudowany został w 1825 roku w stylu klasycystycznym. Wystrój wnętrza nawiązuje do form późnego baroku, rodem z Moraw. W sąsiednim okręgu karwińskim (CSRS) kościoły z tego okresu wybudowane zostały w tym samym stylu co kościół jastrzębski. W ołtarzu znajduje się XV-wieczny obraz "Opatrzności Boskiej", nieznanego autora, wykonany w drewnie. Na dachu krzyż, znak zakonu Bożo-grobców, którzy wprowadzili chrześcijaństwo na tych terenach. W portalu widnieje herb, przedstawiający głowy dwóch dzikich świń, co ma związek z legendą o budowie kościoła na tym właśnie terenie. Na cmentarzu przykościelnym znajduje się grób 5 powstańców, zastrzelonych przez Niemców 20 sierpnia 1919 r. Spoczywają tutaj również dwaj polscy żołnierze, polegli w czasie obrony miasta 1 września 1939 roku. Przed cmentarzem, w zbiorowej mogile spoczywa 34 więźniów oświęcimskich, poległych w dniach 20-22 stycznia 1945 roku, kiedy to na terenie' probostwa, zatrzymał się "Marsz śmierci". Ogółem na 63 kilometrowej trasie Oświęcim-Wodzisław poległo ponad 560 więźniów obozu zagłady w Oświęcimiu.
Zmieniamy teraz tematykę wycieczki i pod wiaduktem udajemy się w kierunku Osiedla "Pionierów" w dzielnicy Nowe Miasto. W tej części miasta o zabudowie wielkopłytowej mieszka 60 tysięcy mieszkańców Jastrzębia. Stąd ul. Śląską schodzimy do ul. Arki Bożka. Następnie, mijając przystanek PKS, przechodzimy ul. Podhalańską w kierunku kościoła. Jest to monumentalny, nowoczesny obiekt sakralny, wzniesiony przez mieszkańców Jastrzębia z własnych funduszy. Przed kościołem skręcamy w lewo, przez głęboki jaz i dochodzimy do polnej drogi. Dalej skręcamy w prawo, idąc między ogrodzeniami dochodzimy do lasu, dalej drogą żużlową i skrajem lasu zbliżamy się do dzielnicy Ruptowa. Nazwa dawnej wsi wywodzi się od słowiańskiego wyrazu "rupa", co oznacza dziurę, wyrwę. Pierwsza wzmianka o niej znajduje się w Księdze Fundacyjnej z 1305 roku, kiedy to zasadzono tu wtedy drzewo zwane "Grabem Ludwika" od imienia ówczesnego proboszcza. Jest to obecnie podobno największy okaz grabu na terenie Polski.
W sąsiedniej osadzie Bzia na uwagę zasługuje dwór obronny wybudowany w okresie wojny 30-letniej, najprawdopodobniej w 1636 r. Ma on zabudowę charakterystyczną dla późnorenesansowych obiektów obronnych. W kondygnacji przyziemia zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe i kolebkowe z lunetami. Po kilkakrotnych przeróbkach obiekt stracił wiele cech architektonicznych; wykorzystywany jest obecnie jako Przedszkole i Ośrodek Zdrowia.
73

Na miejscowym cmentarzu znajduje się grób zbiorowy 22 więźniów os'więcimskich, ofiar "Marszu śmierci", nad którym między wiekowymi drzewami rozwieszony jest dzwon odlany z łusek armatnich zebranych przez dzieci szkolne i miejscowego proboszcza. Wydając głuche, matowe dźwięki spełnia on obecnie rolę dzwonu pogrzebowego.
Z Bzia wracamy do Ruptowy i stąd kierujemy się do Zebrzydowic. Pierwsza wzmianka o tej miejscowości pochodzi z roku 1335. Obecnie jest to ważny graniczny węzeł kolejowy, przy budowie którego w czasie okupacji zginęło 120 więźniów. W Zebrzydowicach znajduje się pomnik upamiętniający śmierć 32 obywateli tej miejscowości w obozach hitlerowskich. Ciekawym obiektem jest kościół z 1616 roku posiadający w wystroju wznętrza epitafia z XVI wieku, nieznanej szlachcianki i rycerza Liszki, właściciela Zebrzydowskich dóbr, oraz epitafia z XVIII i XIX wieku.
W Zebrzydowicach kończymy nasze zwiedzanie. Do Jastrzębia możemy wrócić pociągiem lub autobusem PKS. Kursują również autobusy linii podmiejskiej WPK.
Obiekty poza trasą zwiedzania
"Jastrzębski Szlak Krajoznawczy" nie obejmuje swą trasą wszystkich godnych zobaczenia miejsc na terenie miasta. Bardzo ciekawe obiekty znajdują się na terenie dzielnicy Borynia-Szeroka. Do ciekawostek należy, że w 1694 roku kościół w Szerokiej ograbił słynny zbójnik Klimczok. Najciekawszym obiektem jest zbudowany w latach 1796-1804 klasycystyczno-barokowy kościółek, w miejscu dawnego kościółka drewnianego z 1520 roku. We wnętrzu krytego gontem obiektu znajduje się szereg zabytkowych dzieł sztuki sakralnej;
w centrum ołtarz z 1810 roku. Bardzo ciekawe są obrazy ,,Wszystkich Świętych" i "Jana Nepomucena" z 1816 r., oraz późnobarokowa ambona. Dobrze zachowane organy pochodzą r 1785 roku. W kościele znajduje się również XVI ll-wieczna rzeźba "Chrystus Zmartwychwstały"; obok kościoła kamienny krzyż z 1855 roku oraz późnobarokowa kaplica z półkolistą absydą z XVIII w. Również obok kościoła - późnobarokowa figurka "Madonny z Dzieciątkiem". Na cmentarzu mogiła poległych w latach 1919-1921 powstańców śląskich. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła znajduje się sztucznie usypany pagórek zwany "kopcem szerokim" lub "szwedzkim", dawniej miejsce sądów dla miejscowej i okolicznej ludności. Jest to rzekomo grób poległego w czasie wojen szwedzkich generała (stąd też bywa nazywany "kopcem szwedzkim").
Dzielnica Moszczeni ca
Nazwa miejscowości wywodzi się od błotnistej doliny, którędy przebiegał trakt handlowy na południe do Czech. Trakt ten, ze względu na błotniste podłoże wymagał odpowiedniego "wymoszczenia" tj. wyłożenia, wyścielenia nawierzchni drogi drewnem i faszyną.
Z dawnego drewnianego kościółka, który spłonął, zachowała się jedynie drewniana figurka przedstawiająca pielgrzyma na podstawie z wyrytym napisem "Anno 1283...", co oznacza, że Moszczenica jest jedną z najstarszych osad tego terenu, pochodzącą z pierwszej połowy XIII wieku.
Wycieczki w najbliższe okolice miasta
- Połomia - jedna z najpiękniejszych wiosek okręgu wodzisław-skiego, z XIII wieku, tworząca małe arcydzieło kompozycji przestrzennej; kościółek z 1575 roku na występie wzgórza, wśród lip; zabytkowa ośmioboczna stodoła; znajdują się tu odkryte
w 1863 roku, złoża borowiny,
- Łaziska n/ Olzą - wieś o zabudowie ulicówki, o 700-letniej historii; jeden z najpiękniejszych kościółków z 1559 roku o stylowym i pięknym wystroju wnętrza,
- Lubomia - grodzisko pamiętające początki państwa polskiego;
pierwsza wzmianka o grodzie pochodzi z 845 roku, z zapisków anonimowego podróżnika zwanego Geografem Bawarskim; jest to gród obronny słowiańskiego plemienia Gołężyców zamieszkujących przedpole Bramy Morawskiej,
- Pielgrzymowice - wieś notowana w 1335 roku; kościół drewniany z izbicą zakończoną dwukondygnacyjnym hełmem o zwieńczeniu ostrosłupa; obok szkoły 500-letnia lipa; w Pielgrzymowicach urodził się Karol Miarka, wybitny działacz narodowy,
- Golasowice - wieś już w XV wieku miała kościół; kilka okazów 400-letnich dębów; na wzgórzu kościół ewangelicki z 1765 roku.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja Dworzec PKP Jastrzębie-Zdrój, ul. Dworcowa, tel. 620-33
Stacja PKP Jastrzębie Górne, tel. 617-16 Stacja PKP Moszczenica, tel. 621-89
Przystanki autobusowe: ul. Dąbrowskiego
ul. Średnicowa-Nowe Miasto
74

Postoje taksówek: ul. Kościuszki, tel. 629-20 ul. Średnicowa, tel, 621-11 ul. 1 Maja
Noclegi i wyżywienie Noclegi - baza hotelowa miasta Wodzisław
Ośrodki s a n ato r y j n o-w y p o c z y n k ów e
PPU PPU PPU PPU
Ministerstwo Komunikacji
Nazwa obiektu Instytucja prowadząca
- szpital uzdrowiskowy (1)
"Dąbrówka", ul. 1 Maja 30 PPU
Sanatoria uzdrowiskowe
- "Mieszko" (2), ul. 1 Maja 30,
- Sanatorium nr III (3), ul. 1 Maja 44,
- Sanatorium IV (4), ul. Cieszyńska 2,
- Sanatorium nr V (5), ul. Zdrojowa 6,
- Sanatorium Kolejowe (6), ul. 1 Maja 20,
- Sanatorium ,,Górnik" (7);
ul. 1 Maja 38,
Gastronomia
Dzielnica Zdrój
- restauracja ,,Śląska", ul. 1 Maja, tel. 615-84 (czynna 12-22)
- restauracja ,,Zdrojowa", ul. 1 Maja 29, tel. 624-97 (czynna 9.30- -21.30),
- kawiarnia "Basia", ul. Słoneczna 2, tel. 613-79 (czynna 10-22),
- kawiarnia ,,Marago", ul. 1 Maja, tel. 620-21 (czynna 9-20),
- bar rozrywkowy "Melodia", ul. 1 Maja 18, tel. 619-84 (czynny 12-24),
- bar szybkiej obsługi "Popularny", ul. 1 Maja, tel. 615-28 (czynny 8-20).
Dzielnica Górne
- restauracja "Czarnuszka", ul. Pszczyńska (czynna 8-20),
- restauracja "Jastrząb", ul. Pszczyńska (czynna 10-22).
Dzielnica Nowe Miasto
- restauracja "Hawana", ul. Mazowiecka, tel. 619-79 (czynna 12-24),
- kawiarnia "Hawana", ul. Mazowiecka, tel, 619-79 (czynna 10-22),
- Bar Turystyczny, ul. Turystyczna, tel. 663-42 (czynny 9-21),
- bar "Smak", ul. Piaskowa, (czynny 8-18),
- kawiarnia "Lotos", ul. Piaskowa, tel. 662-83 (czynny 10-22),
- bar "Centralny", ul. Mazowiecka, tel. 663-97 (czynny 8-20),
- restauracja "Beskid", ul. Opolska, tel. 663-14 (czynna 10-22),
- bar "Relaks", ul. Katowicka, tel. 667-30 (czynny 9-21),
- bar szybkiej obsługi "Słoneczny", ul. Mazowiecka, tel. 617-02,
(czynny 7-19).
Dzielnica Przyjaźń
- bar "Zacisze", ul. DunikOwskiego 1, tel. 621-72 (czynny 8-20).
Dzielnica Ruptawa
- bar "Ruptawianka", ul. Cieszyńska (czynny 8-20).
Dzielnica Borynia-Szeroka
- bar "Górnik", ul. Powstańców (czynny 7-19).
Kawiarnie prywatne
- "Santos", ul. Gwardii Ludowej 28, tel. 627-59,
- "Sielanka", ul. Arki Bożka.
Obsługa ruchu turystycznego
- Biuro Zakwaterowani ul. Kurpiowska 5, tel. 610-96,
- PBP "Orbis", ul. Śląska 17, tel. 628-12,
- Oddział PTTK, ul. Śląska 17, tel. 626-02.
Kultura
- Dom Kultury KWK "Jastrzębie", ul. Gwardii Ludowej, tel. 610-21,
- Dom Kultury KWK "Borynia", os. 1000-lecia, tel. 526-08 wewn.
55-99,
- biblioteka publiczna, ul. Wielkopolska 1a, tel. 622-83, 15 filii,
- Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, ul. Wielkopolska 13b,
tel. 613-27,
- Kino Państwowe "Zdrój", ul. Wodzisławska 247, tel. 618-71,
- Kino Związkowe "Panorama", ul. Gwardii Ludowej 2, tel. 610-21.
Obiekty rekreacyjne i sportowe
- hala widowiskowo-sportowa, ul. Leśna, tel'. 618-50,
- basen kąpielowy, ul. Basenowa,
- basen kąpielowy przy KWK "Manifest Lipcowy",
- kryta pływalnia przy KWK "Moszczenica", tel. 703-396, 512-21,
76
77

- lodowisko "Jastor", ul. Leśna, tel. 618-50,
- korły tenisowe przy KWK "Jastrzębie", os. ,,Przyjaźń",
- stadion sportowy GKS "Jastrzębie", ul. Moszczenicka, tel. 623-60,
- Ośrodek Wypoczynku Świątecznego, ul. Cieszyńska,
- wypożyczalnia sprzętu sportowo-turystycznego - przy każdej kopalni.
Służba zdrowia
- Pogotowie Ratunkowe, ul. Gwardii Ludowej 17, łel. 999,
- Szpital Miejski, ul. Zdrojowa, tel. 614-61,
- Szpital Górniczy, ul. Leśna, tel. 614-11,
- Szpital Kolejowy, ul. 1 Maja, tel. 611-45,
- Uzdrowisko "Ustroń-Jastrzębie", ul. Kościuszki 1, tel. 626-51,
- Zespół Opieki Zdrowotnej, ul. Zdrojowa 3, tel. 614-61.
Usługi motoryzacyjne
- stacja benzynowa CPN Jastrzębie Górne, ul. Pszczyńska,
- auto-obsługa, ul. 1 Maja 100, tel. 616-13,
- zakład motoryzacyjny, ul. Cieszyńska 20, tel. 625-37,
- sklep z artykułami motoryzacyjnymi, ul. 1 Maja 33.
Poczta Jastrzębie Zdrój, ul. 1 Maja 17, tel. 617-49; Ruptawa tel. 628-55;
Nowe Miasto, ul. Łowicka, tel. 612-15; ul. Turystyczna, tel. 627-61
KRYNICA

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Miasto-uzdrowisko, położone na wysokości 560-620 m n.p.m. wśród zalesionych wzniesień Parkowej Góry (741 m n.p.m.), Krzyżowej (819 m n.p.m.) i Jasiennika (766 m n.p.m.) w dół. Kryniczanki i jej bocznych dopływów - Czarnego Potoku (z prawej) i Palenicy (z lewej strony); zwana "perłą uzdrowisk"; należy do najbardziej atrakcyjnych miejscowości leczniczych nie tylko w Polsce, ale również i na świecie; liczy 12 tysięcy mieszkańców.
Klimat Krynicy wyróżnia się zespołem swoistych właściwości, o czym decyduje położenie geograficzne, wzniesienie nad poziom morza i ukształtowanie powierzchni terenu. Większość zabudowań uzdrowiska leży na wysokości 560-620 m n.p.m. na dnie kotliny, zaś centrum uzdrowiska - w najszerszym miejscu dół. Kryniczanki, u ujścia potoku Palenica. Kotlina otwarta jest na południe, a z pozostałych stron zamykają ją zalesione pasma górskie.
Ciśnienie powietrza zmienia się wraz ze wzrostem wysokości nad poziom morza o 8 mm Hg na każde 100 m wzniesienia. Średnie ciśnienie powietrza w Krynicy wynosi 710 mm Hg.
O odmienności składu powietrza decydują mikroelementy. Zmniejszona ilość jodu jest walorem pożądanym okresowo przy leczeniu niektórych chorób. Zawartość ozonu w powietrzu krynickim jest średnio o 30% wyższa niż na nizinach. W składzie i smaku powietrza dużą rolę odgrywają olejki eteryczne roślin (fitoncydy). Działają one bakteriobójczo i uodparniająco. Korzystna jest w uzdrowisku przewaga fitoncydów drzew iglastych, wpływających kojąco na psychikę, co tym samym stwarza lepsze warunki do pełnego wypoczynku.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Początki Krynicy nie są dobrze znane, choć z przywileju biskupa krakowskiego Samuela Maciejewskiego o nadaniu Dankowi z Miastka (czyli Tylicza) sołectwa w Krynicy wiadomo, że musiała ona istnieć już przed 1547 r. W dokumencie tym osada wymieniona jest pod nazwą Krzenycze. W połowie XVI w. należała ona do biskupiego państwa muszyńskiego i była wynikiem kolonizacji wołoskiej. Późniejsze losy Krynicy wiązały się z odkryciem w XVIII w. leczniczych wartości źródeł mineralnych. Pierwszy opis naukowy krynickich wód wykonał prof. Baltazar Haquet w 1796 r. Nazwa wsi wskazywała, że źródła były już wówczas znane.
Zaczątkiem uzdrowiska był zbudowany w 1794 r. "mały domek", w którym powstały w 1907 r. łazienki kąpielowe i dom o 4 pokojach mieszkalnych i 6 komórkach do kąpieli.
Wielką erę Krynicy jako uzdrowiska rozpoczęła w 1856 r. działalność profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego drą Józefa Dietla, prowadzona dalej przez Michała Zieleniewskiego, a w nowszych już czasach przez profesora Uniwersytetu Lwowskiego Rudolfa Zubera oraz inź. Leona Nowotarskiego.
Z inicjatywy prof. Dietla w 1858 r. wprowadzono kąpiele borowinowe, a w 1878 r. doprowadzono linię kolejową do Muszyny, następnie w 1911 r. - do Krynicy, skracając czas podróży z Krakowa z 48 do 8 godzin. Wtedy też zbudowano Stary dom Zdrojowy, zakład przyrodoleczniczy, teatr, a także ukończono budowę kościoła rzymsko-katolickiego.
Po l wojnie światowej uzdrowisko przejęły władze polskie, oddając je w zarząd Ministerstwu Zdrowia Publicznego. W 1918 r. inż. Nowotarski został mianowany dyrektorem uzdrowiska, a w 1919 r. powstał ,,Komitet Przebudowy Państwowego Zakładu" w Krynicy;
część istniejących budynków odrestaurowano, zbudowano też wiele nowych, m- in. "Nowe Łazienki Mineralne", słynny pensjonat "Lwi-gród", "Nowy Dom Zdrojowy" i in. Zbudowano też schronisko na Jaworzynie Krynickiej i kolejkę linową na górę Parkową, stadion hokejowy oraz tor saneczkowy. W związku z tym Krynica stała się ośrodkiem sportów zimowych. Odbywały się tu takie imprezy, jak mistrzostwa Europy w saneczkarstwie i mistrzostwa świata w hokeju na lodzie. W 1919 r. przybyło na wczasy lub na leczenie do Krynicy ok. 10 tysięcy kuracjuszy, a w 1938 r. liczba ta wzrosła do 40 tysięcy rocznie. Druga wojna światowa i 6 lat okupacji hitlerowskiej przerwały dalszy rozwój uzdrowiska. Wprawdzie samo uzdrowisko nie było terenem działań wojennych, ale okupanci przed wyzwoleniem zdołali zniszczyć wiele obiektów i wywieźć ponad 16 wagonów cennych urządzeń leczniczych.
Po wyzwoleniu w 1946 r. uruchomiono część zakładów leczniczych. Inż. L. Nowotarski ponownie został powołany na stanowisko Dyrektora Państwowego Zakładu Leczniczego. Powstały nowe sanatoria branżowe: "Silesia", "Leśnik", ,,Drzewiarz", "Budowlani", "Znicz", "Górnik", "Walcownik" i inne. Wybudowano również nowe sztuczne lodowisko, wspaniałą pijalnię wód, korty tenisowe, boiska. Krynicę wraz z Zegiestowem przejęło w administrację PP Uzdrowisko Krynica-Zegiestów z siedzibą w Krynicy, podległe Zjednoczeniu Uzdrowisk Polskich w Warszawie. W 1983 r. zarejestrowano 27 mjn zabiegów.
80
6 - Uzdrowiska Karpackie
81

3. Naturalne czynniki lecznicze
Charakterystyczna dla warunków hydrogeologii wód mineralnych leczniczych Krynicy jest ich zmienność w zależności od głębokości. Wody występujące płycej to szczawy typu wodoro-węglanowo--wapniowego oraz magnezowego, wodorowęglanowo-wapniowo-so-dowego. lub wodorowęglanowo-sodowo-wapniowego z zawartością żelaza. Wody występujące głębiej są typu wodorowęglanowo-sodo-wego sodkowego o podwyższonej zawartości jonu chlorkowego. Ponadto jako surowiec leczniczy używa się w Krynicy borowin ze złoża torfowego w Mochnaczce. Leczy się tu głównie choroby układu trawienia, układu moczowego oraz układu krążenia i oddechowego. Szczawy krynickie wykorzystuje się w dwojaki sposób: przy kuracji pitnej oraz do kąpieli kwasowo-węglowych.
Do kąpieli szczawnych używa się wszystkich wymienionych wód. Krynica posiada nadto jedyne w kraju suche kąpiele z gazu, naturalnego bezwodnika węglowego CO;, dostarczanego ze zdroju ,,Zu-ber". Kąpiele te działają jak szczawne, lecz pacjent nie odczuwa działania termicznego, chemicznego i mechanicznego szczawy, toteż stosuje się je, gdy ze względu na stan serca i zaburzenia w krążeniu krwi zwykłe kąpiele szczawne nie są wskazane. Do kuracji pitnej używa się wody z 8 zdrojów: "Główny", ,,Słotwinka", ,,Karol", "Jan", "Józef", "Mieczysław", "Tadeusz" i "Zuber".
"Jan" jest słabozmineralizowaną'szczawą wodorowęglanowo-wa-pienną. Najistotniejszą właściwością biochemiczną jest jej moczopędne działanie. Jest to woda o bardzo niskim stopniu mineralizacji ogólnej, silnie hipoosmotyczna. Stosowana jest w chorobach dróg moczowych; powoduje przejściowy spadek ciśnienia osmotycznego we krwi. Działa również żółciopędnie. Ze wszystkich wód krynickich woda ta najwyraźniej obniża poziom cholesterolu we krwi. Woda ze źródła "Jan" podawana przez kilka tygodni łącznie z wodą typu "Zuber" przyczynia się do wyrównania bilansu węglowodanowego w surowicy krwi.
Zdrój "Józef" jest szczawą o dużej zawartości jonów wapniowych i bezwodnika kwasu węglowego. Ma ona również działanie moczopędne, a ze względu na stosunkowo dużą zawartość jonu żelazowego jest wykorzystywana do leczenia stanów chorobowych powodowanych niedoborem żelaza w ustroju i objawami niedokrwistości.
Zdrój "Główny" jest szczawą stosowaną przy niedokwaśnych nieżytach żołądka oraz po jego resekcji. Wykorzystuje się ją również przy leczeniu nadczynności tarczycy. Woda ze zdroju ,,Główny'* ma działanie przeciwuczuleniowe.
Zdrój "Słotwinka" jest szczawą wodorowęglanową zawierającą
82
dużą ilość magnezu; wykorzystuje się ją zarówno w zapobieganiu jak i leczeniu chorób wewnętrznych, neurologicznych, urologicznych. Ze względu na moczopędne działanie zyskała ona nazwę polskiej "Wildungen" (od niemieckiego uzdrowiska o tej nazwie). Wody z tego źródła działają korzystnie na wszelkiego rodzaju przewlekłe stany zapalne kamicy nerkowej.
Zdrój "Mieczysław" -' wodę wykorzystuje się do leczenia chorób żołądkowych, wątrobowych, a także skazy moczanowej.
Zdrój ."Tadeusz" - woda charakteryzuje się dużą zawartością jonu żelazowego. Wartość lecznicza tej wody polega nie tylko na aktywacji procesów katalitycznych i działaniu pobudzającym funkcję narządów krwiotwórczych, ale także na dostarczaniu materiałów budulcowych w przypadku niedoboru żelaza w organizmie.
Cztery źródła "Zuber" to wody reliktowe wykazujące wysoki stopień ogólnej mineralizacji. Niektóre z nich odznaczają się dużą zawartością jonów magnezu i wapnia. Stosuje się je w chorobach wątroby, dróg żółciowych oraz przy złej przemianie materii (otyłość). Ponadto jako surowiec leczniczy używa się w Krynicy borowin ze złoża torfowego w Mochnaczce, które jest złożem typu niskiego, mało zasobnym, tak że w najbliższej przyszłości konieczne będzie zabezpieczenie dla celów eksploatacji nowego złoża torfów o odpowiednich zasobach i jakości w stosunku do potrzeb uzdrowiska. Przewiduje się wykorzystanie złoża torfów z rejonu Czarnego Dunajca.
4. Profil i specjalizacja lecznicza
Jako pierwszoplanowy kierunek leczenia w Krynicy przyjęto choroby układu trawienia i układu moczowego, a jako drugoplanowy - choroby układu krążenia i przemiany materii.
Choroby układu trawienia
Leczenie sanatoryjne
1. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy w okresie remisji, przebiegająca z okresowymi zaostrzeniami.
2. Stany po operacjach wykonanych w związku z chorobą wrzodową, po upływie 1 miesiąca od wykonania zabiegu.
3. Przewlekłe i nawracające stany zapalne pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
4. Stany po operacjach pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
83

Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty jelit i żołądka.
2. Zaburzenia czynnościowe żołądka i jelit.
3. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy w okresie pełnej remisji.
Choroby układu moczowego
Leczenie sanatoryjne
1. Przewlekłe nieswoiste zapalenie dróg moczowych: miedniczek i mo-czowodów, pęcherza, cewki moczowej.
2. Kamica nerkowa i dróg moczowych: kamica moczowodów, miedniczek lub kieliszków nerki (gdy istnieje prawdopodobieństwo wydalenia złogów drogami naturalnymi), duże kamienie nerkowe, których nie można lub nie zaleca się usunąć (przypadki po samoistnym, wydaleniu kamieni).
3. Słany po operacjach urologicznych: kamicy nerkowej i dróg moczowych, wad wrodzonych układu moczowego, nowotworów złośliwych, po upływie 5 lat od zabiegu.
4. Wczesne okresy nietrzymania moczu u kobiet.
Leczenie ambulatoryjne
1. Kamica nerkowa i dróg moczowych (po wydaleniu kamieni drogami naturalnymi).
2. Stany po operacji dróg moczowych, po upływie 1 roku od zabiegu.
Choroby układu krążenia
Leczenie sanatoryjne
1. Zmiany zwyrodnieniowe mięśnia sercowego na tle miażdżycowym, w następstwie przebytych chorób zakaźnych, otłuszczenie itp. w okresie wydolności krążenia przy dobrym stanie ogólnym.
2. Nadciśnienie tętnicze w l i II okresie (wg podziału Biernackiego) z wyłączeniem miesięcy: marzec, kwiecień, wrzesień, październik.
3. Choroby naczyń obwodowych: miażdżycowe stwardnienie tętnic, łagodne postacie zakrzepowo-zarostowego zapalenia tętnic kończyn dolnych.
Leczenie ambulatoryjne
1. Nadciśnienie tętnicze w l okresie (wg podziału Biernackiego).
2. Miażdżycowe stwardnienie naczyń obwodowych.
3. Nerwice sercowo-naczyniowe przy dobrym stanie ogólnym.
84
Choroby układu wydzielania i przemiany materii - cukrzyca
wewnętrznego
Leczenie sanatoryjne
1. Łagodne postacie cukrzycy leczone wyłącznie dietą lub lekami doustnymi i dietą, bez wyraźnych powikłań.
2. Cukrzyca osób młodych, w tym młodzieży szkolnej i studenckiej, leczona insuliną bądź wyrównana, bez wyraźnych powikłań.
3. Cukrzyca z powikłaniami naczyniowymi: cukrzyca ze zmianami na dnie oczu, typu angiopathia diabetica retinae, cukrzyca z początkowymi postaciami nefropatii cukrzycowej (nephropathia diabetica incipiens), cukrzyca ze zmianami naczyniowymi kończyn dolnych, przy zachowanej sprawności samodzielnego poruszania się.
4. Cukrzyca z neuropatią cukrzycową obwodową.
5. Cukrzyca z chorobami towarzyszącymi: cukrzyca skojarzona z otyłością, cukrzyca skojarzona z łagodną postacią nadczynności tarczycy, cukrzyca z objawami niedociśnienia tętniczego lub czynnościowych zaburzeń krążenia obwodowego, cukrzyca z wiscero-patią cukrzycową, cukrzyca z marskością wątroby, z przewlekłym zapaleniem pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, cukrzyca i stany po wirusowym zapaleniu wątroby, cukrzyca z przewlekłym zapaleniem żołądka i jelit, z chorobą wrzodową, cukrzyca i przewlekłe odmiedniczkowe zapalenie nerek.
Leczenie ambulatoryjne
1. Łagodne postacie cukrzycy leczone wyłącznie dietą lub lekami doustnymi i dietą, bez powikłań.
2. Cukrzyca młodzieńcza leczona insuliną przy rzeczywistym zapotrzebowaniu na insulinę nie przekraczającym 40 j. na dobę, bez powikłań.
3. Cukrzyca z lipodystrofią poinsulinową.
4. Cukrzyca z chorobami towarzyszącymi: cukrzyca skojarzona z otyłością, cukrzyca z wisceropatią Cukrzycową, cukrzyca z wyrównaną marskością wątroby z przewlekłym zapaleniem pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych i trzustki, cukrzyca z przewlekłym zapaleniem żołądka i jelit.
nne choroby przemiany materii
Leczenie sanatoryjne
1. Dna moczanowa.
2. Porfiria szczególnie wątrobowa.
85

3. Hiperlipidemia.
4. Hemochromatoza.
5. Niedobory żelaza.
6. Cukromocze niecukrzycowe.
7. Otyłość.
Uwaga! '
Do Krynicy kieruje się chorych na cukrzycę przede wszystkim z Polski południowej i środkowej, a więc z rejonów Śląska, okręgu krakowskiego, rzeszowskiego, lubelskiego, kieleckiego, łódzkiego, warszawskiego. W przypadkach cukrzycy chwiejnej należy unikać sytuacji, w której dojazd do Krynicy jest dłuższy niż 12-14 godzin.
5. Zakłady przyrodolecznicze
Łazienki Borowinowe (1), al. Nowotarskiego 9/5
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele borowinowe częściowe (fasony, nasiadowe),
- kolumnizacja (tampony borowinowe),
- jonoforeza borowinowa.
Stare Łazienki Mineralne (2), al. Nowotarskiego
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele kwasowęglowe i perełkowe,
- zawijania borowinowe,
- kąpiele gazowe (suche),
- hydroterapia i masaż wirowy,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo i ciepłolecznictwo,
- leczenie ultradźwiękami.
Nowe Łazienki Mineralne (3), ul. Bieruta 2
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne,
- irygacje ginekologiczne,
- głębokie płukanie jelit.
86
"Lwigród" (4) (szpital uzdrowiskowy), ul. Podgórna 8
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne,
- hydroterapia,
- elektrolecznictwo.
,Nowy Dom Zdrojowy" (5), al. Nowotarskiego 6
Rodzaje zabiegów;
- kąpiele mineralne,
- elektrolecznictwo.
"Stary Dom Zdrojowy" (6), al. Nowotarskiego 2
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne,
- elektrolecznictwo, ciepłolecznictwo.
"Renesans" (7), ul. Swierczewskiego 6
Rodzaje zabiegów;
- Elektrolecznictwo,
- światłolecznictwo.
Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego
Pijalnia wód mineralnych (8) w Krynicy (al. Nowotarskiego), oddana do użytku w 1971 r., jest jednym z najnowocześniejszych obiektów tego rodzaju w Europie. Wydaje się tu lecznicze wody mineralne "Jan", "Zuber", "Główny", "Słotwinka" i "Karol". Powierzchnia spacerowa wśród alpinarium wynosi 4540 m2; na niższym poziomie znajduje się pasaż wystawowy. Ponadto w pijalni mieści się sala koncertowa na 350 miejsc, gdzie codziennie koncertuje orkiestra zdrojowa. Pijalnia "Jan" (9), al. Nowotarskiego, wydaje wody lecznicze "Jan", "Tadeusz", "Józef". Pijalnia "Mieczysław" ("Stary Dom Zdrojowy") wydaje wodę leczniczą ,,Mieczysław".
W dyspozycji PP "Uzdrowisko Krynica-Zegiestów" kąpielowy przy ul. Pułaskiego. W okresie letnim boiska do siatkówki, koszykówki i korty tenisowe, i tereny do terapii ruchowej.
pozostaje basen czynne są tutaj a także solaria
87

6. Atrakcje krajoznawcze, spacery i wycieczki
Dzięki bogactwu źródeł mineralnych Krynica należy do najcenniejszych polskich uzdrowisk i ośrodków leczniczych. Popularna staje się również dzięki świetnej wodzie stołowej "Kryniczanka" z miejscowej wytwórni wód mineralnych. Jest także żywym ośrodkiem sportów zimowych, zwłaszcza saneczkarstwa i hokeja na lodzie, posiada stadion i sztuczne lodowisko oraz kilka wyciągów narciarskich. We wsi Krynica znajduje się murowana cerkiew z 1872 r. Od połowy XIX w., w związku z coraz większą atrakcyjnością Krynicy, zaczęto wznosić drewniane wille w stylu określanym jako ,,szwajcarski" (np. willa - "Biały Orzeł", "Góral", "Krakus"). W Parku Słotwińskim znajduje się pijalnia "Słotwinka", zbudowana w 1806 r., stojąca od 1865 r. nad głównym źródłem w Krynicy. Jest to budynek drewniany o jednej kondygnacji, nakryty "chińskim" daszkiem - najstarszy, drewniany zabytkowy obiekt dawnej Krynicy.
Obok starej XIX-wiecznej architektury, typowej dla "kurortów", wyrosło w latach 1972-1974 wiele nowoczesnych budynków, m. in. Nowa Pijalnia, harmonijnie związana z tłem Góry Parkowej.
Tradycyjnie Krynica to także centrum kulturalne i artystyczne regionu. Spotykali się tu artyści tej miary co Adwentowicz, Frenkiel, Hoffmanowa, Modrzejewska, Rapacki, Solski, Trapszo, Zelazowski i inni. Uzdrowisko gościło znakomitych pianistów, m. in. Egona
Petriego, Mieczysława Munza i śpiewaków - Adę Sari, Adama Didura i wielu innych.
Wielokrotnymi gośćmi Krynicy byli: Asnyk, Bałucki, Bełza, Boy--Zeleński, Fredro, Gerson, Gierymski, Grottger, Konopnicka, Kraszewski, Krechowiecki, Matejko, Oppman, Reymont, Sienkiewicz, Sieroszewski, Sewer-Maciejewski, Tuwim, Wyczółkowski, Wyspiański (a także jego ojciec, rzeźbiarz), Zapolska i inni.
Do częstych pobytów Jana Kiepury w Krynicy nawiązują organizowane corocznie w uzdrowisku festiwale jego imienia "Arie i pieśni".
Prawdziwą artystyczną niespodzianką Krynicy była postać słynnego Nikifora, noszącego nazwisko Krynicki, którego prymitywistyczna twórczość malarska stanowi prawdziwą rewelację.
Podczas okupacji hitlerowskiej Krynica była jednym z punktów przerzutowych Sądecczyzny za granicę.
Zwiedzanie Krynicy i okoliczne spacery
Krynica rozbudowała się wzdłuż potoków Kryniczanka i Palenica. Zabudowa zajmuje brzegi tych potoków i okoliczne stoki. Nad dworcem PKP powstało nowe osiedle mieszkaniowe.
Z dworca PKP idziemy ul. Waryńskiego do centrum. Po drodze
88
mijamy kilka budynków sanatorium kolejowego oraz szyby "Zubera" i pawilon suchych kąpieli gazowych, usytuowany w dolnym parku zwanym Zakątkiem Kraszewskiego. Wiodą do niego w górę kamienne schody. Przechodzimy tutaj w lewo przez most na Kryniczance i osiągamy skrzyżowanie ulic Kraszewskiego i Swierczewskiego (znajduje się tu duży plac Krynicy). Idziemy w prawo, przechodzimy znów przez Kryniczankę i wychodzimy na słynny krynicki deptak. Z prawej strony zabudowania Łazienek Borowinowych, a za nimi Stare Łazienki Mineralne, W lewo, nad brzegiem Kryniczanki ciągną się Bulwary Dietlowskie i Stary Dom Zdrojowy. Po drugiej stronie okazały, przeszklony gmach Nowej Pijalni z egzotycznymi roślinami i mozajka-mi. Nową Pijalnię wybudowano w latach 1968-1971; zaprojektowana została w Krakowskim Miastoprojekcie przez architektów S. Spyta, Z. Mikołajewskiego, Z. Spyrkowskiego. Obiekt ten ma aż 30900 m3 kubatury i 3400 m2 powierzchni. Przed wejściem bijące pod oszkloną kopułką źródło wody mineralnej. Na krynickim deptaku skupia się życie kulturalne kuracjuszy i wczasowiczów, rojno tu i gwarnie. Nad Główną Pijalnią znajduje się muszla koncertowa i Nowy Dom Zdrojowy ozdobiony długą kolumnadą. Wewnątrz na parterze sklepy, restauracje, biura uzdrowiska, "Orbis". Nieco wyżej po prawej stronie dochodzimy do pomnika Mickiewicza, po drugiej stronie potoku ciągnie się natomiast zabudowa willowo-pensjonatowa. Wyżej, po prawej stronie widnieje stara kapliczka u podnóża Góry Parkowej;
przez skwer dochodzimy do drogi prowadzącej w kierunku dolnej stacji kolejki na Górę Parkową.
Przechodzimy przez mostek na potoku Palenica, z prawej strony widzimy pijalnię "Jana" i "Józefa", idziemy jednak dalej do skrzy-' żowania ulic Pułaskiego i Bieruta. Idąc ulicą Bieruta w górę, widzimy najpierw z prawej strony gmach Nowych Łazienek Mineralnych, a dalej kościół z 1890 r., wzniesiony wg projektu Zawiejskiego. Po drugiej stronie ulicy wyróżnia się dom handlowy "Perła". Wyżej, z prawej strony na stoku rozłożyły się okazałe domy wczasowe "Lwigród", "Drzewiarz", "Leśnik" i inne. Mijamy znaną restaurację i kawiarnię "Hawana". Idąc wyżej ul. Bieruta, dojdziemy do parku Słotwińskiego, po drodze natomiast można zobaczyć krynicki stadion sportowy. Na Słotwinach natomiast w okresie zimy funkcjonuje wyciąg narciarski.
Ze skrzyżowania ulic Pułaskiego i Bieruta można skręcić również w prawo w ul. Pułaskiego, prowadzącą wzdłuż potoku Palenica w górę. Przechodzimy obok słynnej willi "Patria" zbudowanej dla Jana Kiepury (tu mieści się kawiarnia "Piekiełko"), a u zbiegu z ul. Leśną widzimy szyby tłoczące wodę mineralną. Powyżej wyróżnia się sanatorium "Silesia". Idąc dalej ul. Pułaskiego, wyjść można na przełęcz w grzbiecie Huzarów, a z niej zejść do Tylicza (około 6 km).
89

W zakolu drogi znajduje się wysoki kopiec, gdzie stał pomnik ku czci Pułaskiego, zniszczony przez hitlerowców w okresie okupacji.
W pobliżu przełęczy dojść można do żółtego szlaku, prowadzącego z Góry Parkowej na Huzary.
Ze skrzyżowania ulic Bieruta i Pułaskiego wracamy w dół deptakiem lub bulwarami dietlowskimi i kierujemy się ul. Kraszewskiego do Dolnej Krynicy. Mijamy szpital miejski i odgałęzienie drogi do Czarnego Potoku; wkrótce osiągamy Krynicę-Wieś. Zobaczyć tu można murowaną cerkiew z 1872 r, z późnobarokowym ołtarzem z XVIII w., a także ołtarzyk o motywach barokowo-rokokowych z XVIII w.
z obrazem sw. Piotra i Pawła, oraz kilka innych sprzętów liturgicznych.
Spacer po parku na Górze Parkowej (741 m n.p.m.)
Park położony na stokach Góry Parkowej to najlepsze miejsce dla spacerów i przechadzek w Krynicy. Zajmuje on strome północne i zachodnie stoki góry; zalesiony jest jodłą i świerkiem, a także sosną; bogate jest tu jak na las szpilkowy podszycie i runo leśne, żyje mnóstwo śpiewającego ptactwa. Z roślin będących pod ochroną gatunkową występuje tu wawrzynek wilczełyko. Cały park pokryty jest siecią szerokich, dobrze utrzymanych ścieżek z licznymi ławeczkami. Jednostajny i łagodny stopień nachylenia dróg sprawia, że spacery mają leczniczy charakter, szczególnie przy schorzeniach serca, poprzez wzmożenie czynności mięśni i krążenie krwi. Poza tym spacery w powietrzu nasyconym olejkami eterycznymi działają uspokajająco. Niektóre drogi urządzone są i ołablicowane jako ,,ścieżki zdrowia" - polecają je lekarze kuracjuszom.
Spacer można zacząć od dolnej stacji kolejki, tj. na Janówce - zwanej tak od źródła "Jana". Kierujemy się na południe, równolegle do deptaku; przechodzimy obok kapliczki z 1863 r. na tzw. ,,Die-tlówce" (od stojącego tu pomnika prof. J. Dietla) i dochodzimy do "Zakątka Kraszewskiego" z popiersiem pisarza i ulubioną przez niego ławeczką. Niedaleko znajduje się zdrój wody ,,Zuber". ,,Zakątek Kraszewskiego" urządzony został wg projektu Wojciecha Gersona.
Spacery po parku zdrojowym mają wiele wariantów:
a) do źródła ,,Bocianówka"
Od kapliczki z 1863 r. idziemy w górę na tzw. Łętówkę. W 1865 r. wg rysunku A. Grottgera postawiono tu statuę Matki Boskiej. Poniżej leży niewielki stawek, a powyżej rozciąga się ładna Polana Micha-siowa (nazwana tak na pamiątkę Michała Zieleniewskiego), otoczona z dwóch stron alejkami. Pod lasem bije cieszące się dużą popularnością źródło zwane "Bocianówką". Wg tradycji picie wody
90
z tego źródła leczy bezpłodność. Z Polany Michasiowej - idąc ku górze na południe a później na wschód, - wchodzimy na szczyt Góry Parkowej.
b) szerokim chodnikiem do ul. Pułaskiego
Od wspomnianej kapliczki skręcamy w lewo w górę, przecinamy tor kolejki, a następnie tor bobslejowy. Stąd tzw. Szerokim Chodnikiem okrążamy od południa Górę Parkową, równolegle do spływającego z lewej strony potoku Palenica oddzielającego nas od ul. Pułaskiego. Dochodzimy wkrótce do rozgałęzienia dróg, skręcamy w lewo i przechodzimy przez mostek na Palenicy. Wychodzimy na ul. Pułaskiego w miejscu jej skrzyżowania z ul. Leśną. Z dolnej stacji kolejki można tu dojść idąc w górę potoku,
c) z ul. Pułaskiego na Górę Parkową
Z rogu ulic Leśnej i Pułaskiego skręcamy w prawo na mostek przez Palenicę i idziemy w głąb doliny stokiem. Dalej droga skręca w prawo i dużym zakosem prowadzi ponad torem bobslejowym koło altany i mijanką toru kolejki, za nią chodnik skręca w lewo i okrąża szczyt Góry Parkowej od południowego-zachodu. Wkrótce droga łączy się z chodnikiem prowadzącym od Suchych Łazienek Gazowych;
dochodzimy do podszczytowych polan Góry Parkowej. Droga ta jest wprawdzie nieco dłuższa, ale łagodniejsza,
d) wejście na Górę Parkową od Suchych Stawów
Z południowo-zachodniego końca parku, od budynku Suchych Łazienek Gazowych podchodzimy stromo w górę serpentynami, pokonując duże wzniesienia,
e) kolejką na Górę Parkową
Kolejka linowo-terenowa została wybudowana w 1937 roku na napęd elektryczny i długość 700 m w linii prostej, oraz 160 m różnicy poziomu; spadek na trasie osiąga od 19 do 26�, Czas jazdy - 4,5 min. Dolna stacja kolejki znajduje się w pobliżu zdroju wód "Jana" i "Józefa" na tzw. Janówce. Górna stacja usytuowana jest na szczycie; znajduje się tu też restauracja, kawiarnia oraz posterunek GOPR. Obok stacji widoczna jest wieża rozbiegowa toru saneczkowego o dł. 1500 m i średnim spadku 16�. Trasa saneczkowa biegnie północnym stokiem efektownymi serpentynami do dolnej stacji kolejki.
Ciekawy i rozległy jest widok z Góry Parkowej. Wprost na zachód widoczna jest Jaworzyna Krynicka, a na jej tle w prawo Góra Krzyżowa oraz zabudowa Krynicy ciągnąca się wzdłuż ul. Bieruta ku Słotwinom. Widoczne są również szczyty otaczające bezpośrednio Krynicę tj. Jaworzynka od północy, Hawrylakówka z Jasiennikiem (na wschodzie, grzbiet Huzarów, a za nim kopuła zalesionej Lackowej (1001 m n.p.m.) i Busowa (1010 m n.p.m.). W kierunku południowym
91

za pasem opadającym w stronę Powroźnika rysują się na tle Minczoła i Murianka grupy Zimnego (918 m n.p.m.) i Dubnego (904 m n.p.m.), opadające ramionami do Doliny Muszynki.
Wycieczki dookoła Krynicy
Wędrówkę szczytami wokół Krynicy umożliwia żółto znakowany szlak dookolny. Najczęściej realizowane warianty wędrówki to wyjazdy kolejką na Górę Parkową i wędrówka przez Huzary do Kopciowej,
oraz wariant z Krynicy przez Górę Krzyżową do Krynicy. Polecamy również wycieczki krajoznawcze:
- do Tylicza drogą kołową: kopiec po zniszczonym przez Niemców pomniku Pułaskiego, przełęcz między Huzarami a Górą Parkową,
rynek w Tyliczu, drewniany kościółek (obraz z XVI w.), drewniana cerkiew (6 km, 1,5-2 godz.),
- z Tylicza do Muszynki i okopów konfederatów: cerkiew drewniana z XVII w., siady okopów (1,5 godz.),
.- z Tylicza do Powroźnika przełomem Muszynki: malownicza droga przełomowa dół. Muszynki; po drodze w Wojkowej drewniana cerkiew z 1790 r. (około 2,5 godz.),
- na Jaworzynę Krynicką (1116 m n.p.m.) dół. Czarnego Potoku;
po drodze ,,Kamień diabelski", jaskinia, na szczycie stacja turystyczna PTTK, panorama widokowa na Beskidy, Tatry, Gorce, częściowo Krynicę z Górą Parkową i Krynicę Wieś (około 3,5 godz),
- przez Przysłop (944 m n.p.m.) na Runek (1082 m n.p.m.): widok na dół. Kamienicy, Jaworzynkę, Lachową, dół. Czarnego Potoku, południowy stromy stok Jaworzyny Krynickiej z prastarym lasem bukowo-jodłowym (3-3,5 godz.).
Dalsze trasy górskie prowadza z Krynicy:
- na Lackową (1001 m n.p.m.) i do Wysowej (3 godz.),
- przez Hutę Wysowską, Bieliczną, Izby (7-7,5 godz.) lub też przez Ropki, Banicę i Mochnaczkę (7,5-8 godz.).
Informacji w zakresie turystyki udziela Biuro Informacji Turystycznej PTTK, ul. Kraszewskiego 6.
7. Informacje użytkowe
Biura Obsługi Ruchu Turystycznego
- PT ,,Jaworzyna", ul. Pułaskiego 4/1, tel. 513,
- BORT PTTK, ul. Kraszewskiego 6,
- PP "Orbis", Nowy Dom Zdrojowy, tel. 23-63.
92
Baza noclegowa
- hotel "Belweder", ul. Kraszewskiego 14, tel. 540, kat. IV, miejsc 42,
- ośrodek pensjonatów1' "Orbis-Beskid" - recepcja w pensjonacie "Wisła", Bulwary Dietla 1, tel. 23-86, miejsc 119, "Mewa" i "Liliana", kat. II; "Wisła" i "Stefania", kat. III,
- pensjonat "Zośka-Adria", ul. Zielona 18, tel. 22-72, kat. l K, miejsc 88,
- pensjonat "Władysław", ul. Bieruta 24a, tel. 478, kat. II, miejsc 23,
- DWL OST "Gromada", ul. Swidzińskiego 10,
- kwatery prywatne, biuro zakwaterowań w PT "Jaworzynka", ul. Pułaskiego 4/1, tel. 513,
-- schronisko szkolne PTSM, ul. Kraszewskiego 158 w Szkole Podstawowej nr 2, czynne od 15.06 do 10.08, tel. 459,
- camping OST "Gromada" w Czarnym Potoku (220" miejsc),
- pole namiotowe PT "Jaworzyna", 100 miejsc.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe Nazwa obiektu Instytucja prowadząca
Szpitale uzdrowiskowe
- "Lwigród" (4), ul. Podgórna 8
- "Renesans" (7), ul. Swierczewskiego 7
Sanatoria uzdrowiskowe
- "Nowy Dom Zdrojowy" (10), al. Nowotarskiego 6
- "Stary Dom Zdrojowy" (6), al. Nowotarskiego 2
- ,Nowe Łazienki" (3), ul. Bieruła 2
- ,Patria-Kasztelanka" (11), ul. Pułaskiego 21
- ,Małopolanka" (12), ul. Nowotarskiego 13
- ,Triumf" (13), ul. Swierczewskiego 1
- ,Soplicowo" (14), ul. Pułaskiego 15
- ,Leśnik-Drzewiarz" (15), ul. Podgórna 1
PPU PPU
PPU
PPU PPU
PPU
FWP
FWP
FWP
Zw. Zaw. Prac.
Leśnych
i Przem.
Drzewnego
93

- Sanatorium Związku Spółdzielni Inwalidów "Zgoda" (16), ul. Bieruta 42
- Sanatorium CZSP (17), ul. Cicha 4/6
- "Silesia" (18). ul. Pułaskiego 71
- Sanatorium Kolejowe (19), ul. Waryńskiego 4
- Sanatorium "Znicz" (20), ul. Leśna 15/21
- sanatorium "Jagiellonka" (21), ul. Bieruta 24
- Sanatorium ZNP (22), ul. Pułaskiego 87
- sanatorium (kwatery prywatne), ul. Leśna
- Centralny Wojskowy Zespół Sanatoryjny Krynica-Zegiesłów (23), ul. Pułaskiego 29
Prewentoria uzdrowiskowe
- prewentorium (24), ul. Piękna 19
Związek Spółdz. Inwalidów CZ Spółdz. Pracy
Zw. Zaw. Hutników Katowice
PPU
Tar. Zakł.
Gazownictwa
Kopalnia Węgla "Janina" ZNP
ZNP MON
CRS
"Samopomoc
Chłopska"
Obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe (pobyt 3-łygodniowy)
- "Czerwony Dom", ul. Widok 5
- "Flora", ul. Widok 2
- "Orion", ul. Pułaskiego 37
- "Robotnik", ul. Podgórna 12
- "Sportowiec", ul. Dąbrowskiego 19
- "Farys", ul. Wysoka 2
- "Tęcza", ul. Leśna 5
- "Zdrowie", ul. Bieruta 16
- "Kaprys", ul. Pułaskiego 16
- "Maraton", ul. Zielona 14
- "Uśmiech", ul. Słoneczna 59
FWP
FWP
FWP
FWP
FWP
FWP
FWP
FWP
FWP
"Ruch"
Centr.
Związek
Spółdz.
Mlecz.
94
Obiekty wczasowe (pobyt 2-tygodniowy)
- "Baśka", ul. Słoneczna 47
- "Hajduczek-Perła", ul. Pułaskiego 102
- "Bogusławka", ul. Bieruta 43
"DWL "Markiza", ul, Zieleniewskiego 8
Dom Wypoczynkowy ZAiKS, al. 1000-lecia 53
"Halinówka", ul. Wysoka 12
"Szczakowianka"
WSK Mielec, Stara Droga 21 "Leśniczanka"
"Pan Tadeusz", ul. Leśna 10 "Rybak", ul. Kościuszki 18c
"Złoty Róg" - Krzyżówka "Ostoja", ul. Leśna 18 "Józefa", ul. Cicha 8
"Pogoń", ul. Kościelna 1
AGH Kraków
Zw. Zaw. Prac.
Łączności
Jaworznicko-
-Mikołowskie
Przedsiębiorstwo
Spęd.-Transportowe
Kopalnia Węgla
Kamiennego
Wałbrzych
Stowarzyszenie Autorów Dom Pracy Twórczej
Przedsiębiorstwo
Robót
Górniczych
Gliwice
Kopalnia
"Zygmunt"
WSK Mielec
Zw. Zaw. Prac.
Leśnych
i Przemysłu
Drzewnego
NBP Oddział
Kraków
Krajowy Związek
Spółdzielni
Rybackich
Gdynia
Huta "Zygmunt"
FWP
Kościelny
Dom
Miłosierdzia
Kościelny
Dom
Miłosierdzia
9S

"Promień", ul. Słoneczna 11 "Światowid", ul. Swidzińskiego 20 "Zamek", ul. Piękna 5
"Hokejowa", ul. Dąbrowskiego "Echo", ul. Zieleniewskiego 14 "Szczerbiec", ul. Kościuszki 10
"Walcownik", ul. Piękna 3
FWP
FWP
FWP
FWP
ZZPSiRP
Kopalnia
"Janina"
Huta
im. Lenina
Kraków
- "Lido", ul. Bieruła 24
- "Męsko", ul. Bieruta 36
WSS Rzeszów
Zakłady
"Męsko"
Skarźysko-
-Kamienna
- DW "Strumyk", Przeds. Gosp. Komunał, i Mieszk., ul. Zielona 17 tel. 22-89
- DW ZNP Warszawa, ul. Bieruta 41, tel. 22-20 i na ul. Kościuszki 12, tel. 459,
- DW Centralnego Związku Rzemiosła z Warszawy, ul. Kościuszki 14, t(c)l. 22-29,
- DW Podkarpackich Zakładów Produkcyjnych w Jaśle, ul. Kościuszki 12, tel. 21-24,
- DW CZSR "Samopomoc Chłopska" Warszawa, ul. Piękna 19, tsl. 627,
- DW "Dniesłrzanka" WZSR Samopomoc Chłopska, ul. Cicha 2, tel. 440,
- DW CZSP Poznań, ul. Pułaskiego 63, tel. 574,
- DW "Avilla", Woj. Związek Kółek Rolniczych Poznań, ul, Kościuszki 11,
- DW "Instalator", Przedsiębiorstwo Instalacji Sanitarnych Rzeszów ul. Halna 8,
- ł0^ J2!"'^" ^^y""^ Kraków, ul. Kraszewskiego 63,
TGI. 344,
~ Dw "stanisława" Zabrzańskiej Fabryki Maszyn Górniczych ul. Pułaskiego 128, tel. 755,
- DW "Górnik", Przeds. Robót Górniczych z Gliwic, ul. Wysoka 10
- DW Przedsiębiorstwa Transportowego Handlu, Katowice al -[y-siąclecia 23, tel. 24-47, '
~~ ^w "Nałeczówka". ^HW Nowy Sącz, ul. Bieruta 6, tel. 23-07 - ÓW Akademii Rolniczej w Krakowie, Czarny Potok 35,
96
- DW "Azoty", Zakłady Azotowe z Tarnowa, Czarny Potok 31, tel. 649,
- DW "Sokolnica" Zakłady Przem. Wełnianego Bewelana z Bielska Białej, ul. Leśna 42, tel. 782,
- DW "Fablokowiec", Fabryka Lokomotyw Chrzanów, ul. Swier-czewskiego 19,
- DW "Iskra", Fabryka Łożysk Tocznych z Kielc, ul. Jastrzębia 7,
- DW WSK PZL z Mielca, ul. Stara Droga 19, tel. 23-27,
- DW Krakowskiej Fabryki Armatury, ul. Pułaskiego 1, łel. 737,
- Willa "Słoneczna", Meprozet z Tych,
- DW "Echo", Kancelaria Rady Państwa, ul. Zieleniewskiego 14, tel. 545,
- DW "Zygmunt", Huta "Zygmunt", ul. Wysoka 10, tel 782
Usługi gastronomiczne
- restauracja "Hawana", ul. Bieruła, tel. 527, kat. l, miejsc 150, miejsc sezonowych 56, dancing,
- restauracja "Roma", ul. Pułaskiego 131, tel. 778, kat. l, miejsc 60, miejsc sezonowych 20,
- restauracja "Dworcowa", ul. Waryńskiego 5, tel. 22-26, kat. Iłl, miejsc 70,
- restauracja "Cichy Kącik", ul. Nowosądecka 2, tel. 23-19, kat. 11, miejsc 60, "
- restauracja "Krynicka", Bulwary Dietla, tel. 22-76, kat. II, miejsc 52, miejsc sezonowych 24,
- bar szybkiej obsługi "Hawana", ul. Bieruta, tel. 527, kat. III, miejsc 58, miejsc sezonowych 28,
- bar "Nowy", ul. Kraszewskiego 2, tel. 20-86, kat. III, miejsc 68,
- bar "Ekspress", ul. Leśna 2, tel, 667, kat. III, miejsc 40,
- bar "Osiedlowy", ul. Rewolucji Październikowej, kat. III, miejsc 40, miejsc sezonowych 24,
- bar "Pod Torem", al. Nowotarskiego (dolna stacja kolejki na Górę Parkową), kat. IV, miejsc 30,
- jadłodajnia, T. Król, ul. Halna 6, kał. III, miejsc 48,
- jadłodajnia "Krakus", ul. Kraszewskiego 12, łel. 514,
- kawiarnia "Hawana", ul. Bieruta, tel. 22-77, kat. l, miejsc 132, miejsc sezonowych 18, five, dancing,
- kawiarnia "Murzynek", Bulwary Diełła 7, tel. 445, kat. l, miejsc 90, miejsc sezonowych 120,
- kawiarnia "Iwonka", ul. Tysiąclecia 9, tel. 26-56, kat. III, miejsc 60, miejsc sezonowych 20,
- kawiarnia "Wisła", Bulwary Dietla 1, tel. 512, kat. II, miejsc 100,
7 -' Uzdrowiska Karpackie
91

- kawiarnia "Maleńka", Bulwary Dietla 41, kat. II l, miejsc 46, miejsc sezonowych 40,
- kawiarnia "Perła", ul. Swierczewskiego 2, kat. IV, miejsc 38, miejsc sezonowych 70,
- kawiarnia klubu TPPR, al. Nowotarskiego 2, Stary Dom Zdrojowy, tel. 22-46, kat. II, miejsc 100,
- kawiarnia klubu "Zacisze", ul. Pułaskiego 36, tel. 469, kat. 11, miejsc 100,
- kawiarnia klubu "Skarbówka", ul. Widok 5, tel. 21-40, kat. II, miejsc 50.
Komunikacja
Łatwość dojazdu do uzdrowiska Krynica jest uzależniona od okresu w jakim kuracjusz udaje się na leczenie. W sezonie letnim i zimowym niezbyt częste poza sezonem kursy pociągów są uzupełniane dodatkowymi, ułatwiającymi połączenie Krynicy z Warszawą, Krakowem, Szczecinom, Wrocławiem, Gliwicami i Katowicami. Bezpośrednie dalekobieżne połączenia autobusami PKS uruchamiane są z Krynicy do; Warszawy, Stalowej Woli, Krakowa, Rybnika, Rzeszowa, Lublina, Zakopanego, Łodzi, Wadowic i innych miast. W Krynicy utworzono stałą komunikację wewnątrz uzdrowiska. Dużym powodzeniem w komunikacji wewnętrznej cieszą się również tradycyjne dorożki oraz taksówki.
Motoryzacja
- stacja benzynowa, ul. Stara Droga, czynna od godz. 6-22, niedziele i święta 7-20, tel. 445, zakres usług: E-78, E-94, olej napędowy, pompowanie opon, napełnianie gazem butli turystycznych, sprzedaż olejów importowanych za bony PeKaO, samoobsługowy kącik napraw,
- sklep z artykułami motoryzacyjnymi, ul. Swierczewskiego 32, tel, 22-61,
- parking, ul. Waryńskiego, tel. 613,
- postój taxi, ul. Waryńskiego, obok dworca PKP, PKS, ul. Kościelna, łel. 20-66.
Urządzenia sportowe
- kolej linowo-terenowa na Górę Parkową, dł. 642 m, różnica wzniesień 148 m,
- wyciągi narciarskie: dwa wyciągi orczykowe na stoku Przysłopu, dojście ul. Słotwińską, długość wyciągów - 850 metrów każdy;
wyciąg zaczepowy, dł. 500 m na wzgórzu "Iwonki", dojście ul. Bieruła,
- tor saneczkowy (dł. 1180 m) na Górze Parkowej, przeznaczony głównie do jazdy wyczynowej,
- lodowisko sztuczne, ul; Sportowa 1, łel. 674 (Centralny Ośrodek Sportu), korty tenisowe, boiska do gier zespołowych, basen kąpielowy - Ośrodek Campingowy OST "Gromada" Czarny Potok,
- kąpielisko, ul. Pułaskiego,
- Park Zdrojowy, na stokach Góry Parkowej,
- Park Słotwiński, po prawej stronie końcowego odcinka ulicy Bieruła,
- ogródek jordanowski, stok Góry Parkowej, dojście al. Nowotarskiego.
Wypożyczalnie sprzętu sportowego
- ul. Bieruta 19, godz. otwarcia 8-13, sprzęt letni i zimowy,
- ul. Słołwińska, przy wyciągu orczykowym (dolna stacja), sprzęt narciarski, czynna w godz. 9-16,
- Czarny Potok (sezonowa), sprzęt letni, ul. Widok 4 (FWP),
- sprzęt zimowy (willa Stella), Czarny Potok,
Urządzenia i usługi kulturalne
W Krynicy czynne są kluby środowiskowe organizowane przez instytucje prowadzące lecznictwo uzdrowiskowe i wczasy wypoczynkowe. Najważniejsze imprezy artystyczne odbywają się w sali teatralnej "Starego Domu Zdrojowego" (230 miejsc), kinie "Jaworzyna" (506 miejsc) oraz sali koncertowej w nowej pijalni.
- kino "Jaworzyna", ul. Bieruta, tel. 20-60,
- Klub TPPR, Stary Dom Zdrojowy,
- Klub FWP, ul. Pułaskiego 36,
- biblioteka miejska, ul. Nowotarska, tel. 22-03, filia: ul. Kraszewskiego 105, tel. 21-90,
- biblioteka młodzieżowa, ul. Pułaskiego 4, tel. 21-50,
- sala koncertowa, Bulwary Dietla, Nowa Pijalnia,
- sala teatralna w Starym Domu Zdrojowym,
- "Muszla koncertowa" przy deptaku.

1 Położenie geograficzne, walory klimatyczne
^�^^SES-aHSK
"XS!=.~S.'%S:' ;,"�;,;;;;-=.;.-%
SSSwT-SSSTS;
waTc^niu *�'�'' "w^1' p"1'"'"' '-"�""y" "'dl�o""sl"'�
2. Rys historyczny uzdrowiska
Muszyn. ,d.gr... w..",, �'yi^0-"^^;'/^;;."^ ^ jako punkt handlowo-strałegictny "'trakcie 2 ^�""�""i "''od
^^^^"o.sr.d^s,^^
^o" n^l^c.go' do biskupstw, ^K^^^^.yS ^3^3:lLb.łl:ck;: p-oc^,7^ ^.^^ ^ ^ ^ ^".."^.Si ^.�.,� ^y � oko"c,
Dosiadali swoje obozy.
p Zbudowana w 1876 r. linia kolejowa z Tarnowa do.^sz^^^^^^^
lei na Koszyce - ożywiła znacznie miejscowość. Słąd rozpoczynała
^ dalsza ^oga specjalnymi powozam; do znanej j,--,te^Kr^^� Walory Muszyny jako uzdrowiska dostrzeżono w lałach 1920- 930 W % r wybudowano na lewym brzegu Popradu d^"13"6^6"^ mineralne z kilkoma wannami, do których wodę dostarcza o P�b ^ e źródło W okresie międzywojennym Muszyna pozostawała w c.emu cynicy, mimo dużego rozwoju turystyki , pięknego położeń a.
W la ach 1930-1939 rocznie przebywało w Muszynie około 9 tys^ ku^cjusTyPo1945 r. nastąpił spadek frekwencji, urządzenia lecznicze
101

Muszyny były zniszczone. Miasto stało się natomiast siedziba letnich kolonii szkolnych. Po 1956 r. Muszyna odzyskała charakter .uzdrowiskowy, choć jej bogate wody mineralne i walory klimatyczne nie są w pełni wykorzystane,
3. Naturalne czynniki lecznicze
Łagodny klimat, dobre nasłonecznienie i bogactwo źródeł mineralnych sprawiły, iż w ostatnich latach rozbudowało się uzdrowisko, tworząc zespół wypoczynkowo-letniskowy z sąsiadującymi z Muszyną wsiami - Złockiem i Szczawnikiem.
Muszyna leży w Karpatach fliszowych w obrębie jednostki ma-gurskiej. W budowie geologicznej biorą udział warstwy beloweskie, podmagurskie i magurskie wieku eoceńskiego. Wody lecznicze to
szczawy typu wodorowęglanowo-magnezowo-wapniowo-sodowego (HCOs-Mg-Ca-Na). Stosunki ilościowe kationów, a co za tym idzie ich uszeregowanie, są różne w zależności od ujęcia. Występowanie szczaw wiąże się z piaskowcowymi seriami podmagurskimi.
Wody ujęte są odwiertami "Milusia", "Piotr", "Wanda" i "Antoni". Głębokość otworów przekracza 100 m, wydajność łączna wynosi ponad 6 m3/ h. Ponadto istnieją na terenie Muszyny płytkie ujęcia i źródła (między innymi "Graniczne", "Maria", "Grunwald"),
nie posiadają one jednak większego znaczenia dla funkcjonowania i przyszłości uzdrowiska,
Bogate źródła szczawno-alkaliczne i ziemno-źelaziste używane są do picia i kąpieli. Muszyńskie wody zawierają niemalże te same składniki co krynickie, nie ma w Muszynie jedynie wody typu "Jan" czy "Zuber". Źródła muszyńskie znane były już w XVIII w., ale dopiero w 1930 r. wybudowano na lewym brzegu Popradu drewniane łazienki, które dały początek uzdrowisku. Wskazania lecznicze:
choroby serca, żołądka, przemiany materii, kobiece, nerwowe.
Część wód muszyńskich wykorzystywana jest do produkcji wód stołowych.
4. Profil i specjalizacje lecznicze
Jako kierunek pierwszoplanowy lecznictwa uzdrowiskowego przyjęto choroby układu oddechowego, a jako drugoplanowy choroby układu trawienia.
102
Choroby układu oddechowego
Leczenie sanatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty oskrzeli: nieswoiste na tle alergicznym.
2. Pylica płuc w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej.
3. Rozedma płuc z objawami przewlekłego zapalenia oskrzeli lub objawami serca płucnego w okresie wyrównania krążenia i oddychania.
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty oskrzeli: nieswoiste w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej, na tle alergicznym.
Choroby układu trawienia
Leczenie sanatoryjne
1. Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy w okresie remisji, przebiegająca z okresowymi zaostrzeniami.
2. Przewlekłe nieżyty żołądka jelit.
5. Uzdrowiskowe zakłady przyrodolecznicze
W Muszynie znajdują się dwa zakłady przyrodolecznicze, tj. Łazienki Mineralne przy ul. Swierczewskiego (1) i Łazienki Mineralne przy ul. Zdrojowej (2).
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne,
- kąpiele borowinowe,
- inhalacje,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo.
6. Atrakcje krajoznawcze uzdrowiska, spacery i wycieczki
Wycieczki
Muszyna posiada znakomite tereny do krótkich i dłuższych spacerów, jest również punktem wypadowym dla wycieczek górskich oraz wyjazdów krajoznawczych. Tu zaczyna się również spływ Popradem do Żegiestowa oraz kończą nartostrady.
Obydwa brzegi Popradu i Park Zdrojowy na Zamczysku nadają się na. krótkie spacery; polecamy również widokowy spacer na stoki
103

Wielkiej Polany (znakomite warunki narciarskie w zimie ze względu na ołwarte polany). Podobny charakter ma Sucha Góra z rozległą panoramą na Muszynę i otaczające je góry. Droga na Wielką Polanę prowadzi przez mosł na Popradzie i obok łazienek zdrojowych w górę, na stoku wzniesienia.
Spacer po Uzdrowisku
Będąc w Muszynie, warto zobaczyć ruiny zamku. Znajdują się one na wzgórzu Baszta, zwanym też Zamczyskiem (u zbiegu Szczawnika i Muszynki do Popradu). Za czasów bolesławowskich stał tu niewielki drewniany grodek. Na jego miejscu wyrósł później, w 1301 r., murowany gród - początkowo własność Półkoziców, a później biskupów krakowskich. Zamek zniszczony został podczas wojny Kazimierza Ja-giellończyka z królem węgierskim Maciejem Korwinem; po odbudowie w XVII w. stanowił siedzibę starostwa ,,Klucza muszyńskiego". Dziś domyślać się tu można jedynie świetności dawnego grodu. Na stokach wzgórza urządzono obecnie park zdrojowy. Na Popradzie pod zamkiem znajduje się największa głębia zwana ,,Czarnym Wirem". Opowiadają o nim legendę: o kupcu Amdeju i zatopionym złocie.
W samym miasteczku warto zwiedzić murowany kościół z 1679 r. odnowiony w 1805 r, W ołtarzu umieszczony jest piękny zabytkowy posąg Matki Boskiej z 1470 r. oraz posążki sw. sw. Otylii i Jadwigi z tego samego czasu. Na rynku znajdują się dwie kapliczki: sw. Floriana - czworokątna z niewielkimi arkadami i sw. Nepomucena -� kwadratowa, o namiotowym dachu z kopułą, obie z l połowy XIX w. W północnej części rynku znajduje się głaz z tablicą pamiątkową ku czci poległych i zamordowanych w latach 1939-1945.
Przy ul. Kościelnej zwracają uwagę stare drewniane domy, szczytami zwrócone do ulicy, obrzucone gliną i pobielone. W niewielkim pomieszczeniu przy ul. A. Kity ma siedzibę skromne, lecz ciekawe muzeum regionalne, zorganizowane w 1958 r. z inicjatywy Karola Rojny. Oglądać tu można eksponaty obrazujące historię i kulturę regionu; wśród nich najcenniejsze są rzeźbione i malowane cechowe skrzynie z XVIII w. Przy tej samej ulicy w domu nr 1 - wg miejscowej tradycji - mieszkał Kazimierz Pułaski, który tu układał podobno słynny manifest konfederacki do narodu.
Wspomnianą ul, A. Kity uczczono pamięć dozorcy więzienia w Muszynie, który wypuścił na wolność polskich pilotów skazanych przez hitlerowców na pobyt w obozie koncentracyjnym. Za czyn ten został
on 16 stycznia 1940 r. zamordowany przez gestapo. Głaz-pomnik czci jego pamięć.
104
Wycieczki turystyczne
- na Mikową (641 m n.p.m.) - źródło mineralne, rezerwat przyrody, las lipowy, wieś Milik, cerkiew z 1813 r., (1,5-2 godz.),
- przełomem w górę Popradu - malownicza trasa (ok. 3 godz.),
- przez Malnik (727 m n.p.m.) do Powroźnika - punkt widokowy ze szczytu, zabytkowa cerkiew z 1643 r., (3-3,5 godz.),
- przez Malnik na Dubno - szczyt 904 m n.p.m., punkt widokowy, (2-2,5 godz.),
--z Dubnego przez Zimne (914 m n.p.m.) do Leluchowa - w Le-luchowie zabytkowa cerkiew (7,5-8 godz.),
-i. z Zimnego do Majdanu w Dolinie Popradu, (1 godz.),
- na Jaworzynę Krynicką (1116 m n.p.m.) - Złockie (cerkiew z 1875 r.), szczyt Jaworzyny: rozległa panorama widokowa na Beskid Sądecki, Gorce i Tatry, (4-4,5 godz.),
- na Pustą Wielką (1061 m n.p.m.) - w Szczawniku cerkiew drewniana, ze szczytu piękny widok na Dolinę Popradu, grupę Radzie-
jowej, a przy dobrej widoczności na Tatry. Z Muszyny można też organizować dogodne wycieczki kolejowe i autobusowe do uzdrowisk w Dolinie Popradu (Żegiestów, Piwniczna), a także do Krynicy oraz do Starego i Nowego Sącza.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Muszyna leży na trasie kolejowej Tarnów-Krynica; ma częste Dołączenie autobusami PKS z Nowym Sączem i Krynicą, co z kolei umożliwia korzystanie z bezpośredniego połączenia autobusowego z Krynicy do dużych ośrodków miejskich,
Biura turystyczne - PT "Poprad", ul. A. Kity 22, tel. 284, kwatery prywatne.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe Nazwa obiektu
- sanatorium uzdrowiskowe "2erań", ul. Lecznicza 1
- "Sanatorium PKP" (3),
- Sanatorium Neuropsychiałrii Dziecięcej "Jar" (4), ul. Zielona 20
Instytucja prowadząca
105

Prewentoria uzdrowiskowe - "Urocze" (5), ul. Nowa 12
Obiekty profilaktycz^no-wypocz (pobyt 3-tygodniowy)
- "Boruta" (6), ul. Swierczewskiego 27
- Ośr. Rehab. i Wypoczynku
Polskiego Związku Niewidomych (7), ul. Lipowa 4
Obiekty wczasowe (pobyt 2-tygodniowy)
- ośrodek kolonijny, Szczawnik,
� "Aleksandrówka", ul. Ogrodowa 67,
� "Henryka", ul. Swierczewskiego 33, "Zosieńka", ul. Swierczewskiego 114,
"Mimoza", ul. Nowa 4,
- "Opolanka", ul. Ogrodowa 18,
- "Nałęczówka", al. Zdrojowa 26,
- "Elgród", ul. Lipowa 6,
- DW "Budowlani", ul. Zielona 1,
- DW "Opolanka", ul. Ogrodowa 26, tel. 91
106
Fabryka Samochodów Ciężarowych Starachowice
y n k ów e
Zakłady
Przemysłu
Barwnikowego
Polski
Związek
Niewidomych
Huta
im. Nowotki, Ostrowiec Świętokrzyski ZG Zw. Zaw. Prac. Rolnych FWP
Gliwicka Wytw. Części
Samochodowych Wojew.
Związek
Spółdzielczości Pracy Kraków Opolskie
Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego Zakł. Energet. Gliwice
Przeds. Robót Elektr.
Opolskie
Przeds. Budów. Przem.
DW "Ustronie" Przeds. Gospodarki Mieszkaniowej z Krakowa, ul. Zdrojowa 18, DW "Jastrzębie", ul. Ogrodowa 10, tel. 124,
ÓW "Nałęczówka", ul. Zdrojowa 24,
ÓW Urzędu Celnego w Nowym Targu, ul Nowa 70,
DW Nitron-Erg z Krupskiego Młynu, ul. Ogrodowa 32,
willa "Szczyt", ul. Zielona 23,
ÓW "Szarotka", ul. Sądecka 2 ÓW "Szczęsna", ul. Ogrodowa 163,
DW FSP Warszawa, ul. Lecznicza 1, DW Predom-Eda z Poniatowej, ul. Nowa 10,
DW "Jaga", ul. Jasna, Ponar Tarnów DW Tamel Tarnów, tel. 38,
DW "Kraśniczanka", ul. Swierczewskiego 110, tel. 225,
DW Fabryki Samochodów Dostawczych
z Nysy, ul. Jasna 14,
DW Przedsiębiorstwa Przemysłu Zbożowo-
-Młynarskiego z Krakowa, ul. Ogrodowa 89,
DW Zakładów Mięsnych z Tarnowa,
ul. Swierczewskiego 100,
DW "Meliorant", ul. Ogrodowa 7
Transbud Kraków
Zakład Energetyczny
Gliwic^
Krakowskie
Zakłady
Futrzarskie
Fabryka Maszyn
Odlewniczych Kraków
Fabryka Łożysk z Kraśnika
Przeds. Konserwacji Urządzeń Wodnych z Opola
107

Hotele, pensjonaty, motele, obiekty turystyczne Stacje turystyczne
- ,,Dworek l", ul. Grunwaldzka 74,
- "Dworek II", ul. Grunwaldzka 80,
- zajazd turystyczny ,,Zamkowa", ul. Zazamcze 1, tel. 161,
- bacówka "Nad Wierchomlą",
- pole namiotowe, ul. Zielona, koło DW "Budowlani".
Baza gastronomiczna
- restauracja "Adria", Rynek 32, tel. 43, kat. III, miejsc 92, dancing.
- restauracja "Zamkowa", ul. Zazamcze 1, tel. 161, kat. II, miejsc 120, miejsc sezonowych 80, dancing,
- restauracja "Podhalanka", Rynek, kat. IV, miejsc 55,
- "Uni-bar", Rynek 4, kat. III, miejsc 56,
- bufet na dworcu PKP,
- jadłodajnia prywatna, H. Wilczyńska, Rynek 18, kat. IV,
- jadłodajnia "Turystyczna", ul. Kościuszki,
- kawiarnia "Szarotka", Rynek, kat, II.
Inne
- wypożyczalnia sprzętu turystycznego "Praktyczna Pani", Rynek 9,
- przejście graniczne kolejowe, czynne całą dobę, dla obywateli państw socjalistycznych,
- wyciąg orczykowy, dł. 360 m, na stoku Jasieńczyka,
- kąpiele wodne w Popradzie i Muszynce lub w basenach przy ośrodkach wczasowych w Złockiem,
- Muzeum Regionalne PTTK, ul. A. Kity 28, tel. 29-10, czynne VI-VII codziennie prócz poniedziałków w godz. 15-18, niedziele i święta 14-18; IX-V w godz. 14-18; zbiory obrazujące region dawnego państwa muszyńskiego, zbiory etnograficzne i przyrodnicze,
- Muzeum Czynu Zbrojnego, ul. A. Kity 20, otwierane na życzenie wycieczki,
- kino "Baszta", Rynek 18,
- biblioteka, Rynek 18.

1. Położenie, walory klimatyczne
Uzdrowisko oraz baza wczasów, kolonii i obozów młodzieżowych;
położone malowniczo nad przełamującym się przez pasmo Beskidu Sądeckiego Popradem na wysokości ok. 370-500 m n.p.m. przy linii kolejowej i drodze Nowy Sącz-Muszyna. Piwniczną ołacza wieniec gór, z których najbliżej miasła podchodzą: Kordowiec (763 m n.p.m.),
Niemcowa (1026 m n.p.m.) i Kicarz (707 m n.p.m.). Około 6 tyś. mieszkańców.
Okalające Piwniczną wzniesienia pokryte są w wyższych partiach lasami iglastymi z domieszką drzew liściastych, buku i grabu. Potoki górskie uchodzące do Popradu tworzą malownicze doliny i przełomy.
Z każdego z pobliskich wzniesień roztacza się piękny widok na uzdrowisko i Dolinę Popradu.
Uzdrowisko położone jest w strefie klimatu górskiego, średnio-bodźcowego. Właściwości bioklimatyczne sprzyjają leczeniu chorób objętych profilem leczniczym uzdrowiska.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Osada lokowana była jako miasto w 1348 r, na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego, w miejscu zwanym Piwniczną Szyją. Przywilej wydano Hankowi z Nowego Sącza, obejmował on obszar bliżej nieokreślony, między wsiami Młodowem, Głębokiem i Łomnicą. Nazwa Piwniczna nie pochodzi - jak nieraz przypuszczano - od rzekomych piwnic ciągnących się z rynku aż po Niemcowa, lecz od określenia wąskiego przesmyku zwanego Piwniczną Szyją. Funkcjonowała tu kiedyś komora celna. Klęski żywiołowe, a zwłaszcza kilkakrotne pożary i wylewy Popradu niszczyły miasteczko. Nie ominęły Piwnicznej również pożogi wojenne XVII i XVIII w.
W czasie II wojny światowej Piwniczna i okolice były jednym z najruchliwszych punktów przerzutowych za granicę. Cały obszar graniczny od Mniszka aż po Eliaszówkę objęty był tą akcją, której głównym motorem w tym rejonie był leśniczy z Kosarzysk, Paweł Liber, ps. "Sprytny", Piotr Miskal i inni.
W Suchej Dolinie, a także w Kosarzyskach umieszczone są tablice ku czci partyzantów i kurierów. Na'tablicy wmurowanej w ścianę Urzędu Miejskiego w Rynku nr 29 widnieją nazwiska 57 mieszkańców Piwnicznej zamordowanych w czasie okupacji.
W archiwum Urzędu Gminnego w Piwnicznej przechowywane są cenne dokumenty przywilejów królewskich: Zygmunta III, Jana Kazi-
110
mierzą, Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego, Augusta 11 Saskiego oraz cesarza Franciszka Józefa.
Piwniczna jako uzdrowisko znana jest dopiero od 1931 r., kiedy odkryto tu lecznicze źródła mineralne. Wybudowano wówczas prymitywne łazienki o kilkunastu wannach do kąpieli mineralnych i ujęcie wody mineralnej do kuracji pitnej. Po wojnie Piwniczna rozwinęła się przede wszystkim jako ośrodek letniskowy, wczasowy i kolonijny. Obecnie na pierwszym miejscu stawia się funkcję uzdrowiskową, która warunkować będzie dalszy rozwój miejscowości.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Warunki geologiczne
Piwniczna leży w Karpatach fliszowych, w obrębie jednostki ma-gurskiej. W budowie geologicznej biorą udział warstwy beloweskie z pakietami piaskowców i zlepieńców krynickich, oraz warstwy pod-magurskie i magurskie.
Wody lecznicze występują w Piwnicznej w warstwach podmagur-skich, gdzie zostały ujęte dwoma odwiertami: ,,Piwniczna 1" (122 m) i "Piwniczna 2" (177 m), oraz płytkim ujęciem studziennym ("Piwni-czanka 3"). Są to szczawy typu wodorowęglanowo-wapniowo-sodo-we, żelaziste (HCOs-Ca-Mg-Na+Fe) o mineralizacji do około 0,4% i zawartości wolnego COg powyżej 2000 mg/1. Powstanie ich łączy się przede wszystkim z dość głęboką infiltracją wód meteorycznych i ekshalacjami juwenilnego COg z głębszych horyzontów. Do celów leczniczych używa się również w Piwnicznej borowiny z lokalnych złóż torfowych. Przewiduje się jednak w przyszłości zaopatrzenie ze złóż torfowych o bardzo wysokiej jakości. Z okolic Czarnego Dunajca przywożona jest borowina. W uzdrowisku możliwe są kąpiele mineralne kwasowęglowe i borowinowe, leczenie anemii, chorób jelit i żołądka, stawów, chorób kobiecych i wyczerpania nerwowego. Źródła i stary zakład zdrojowy znajdują się na prawym brzegu Popradu, kilka źródeł mineralnych bije w przysiółku Kokoszka. Wody mineralne o niskim stopniu mineralizacji służą również do produkcji pitnych wód stołowych, butelkowania dokonuje się na bazie wód zdroju "Piwniczanka". Leczeniu uzdrowiskowemu sprzyjają warunki mikroklimatyczne.
4. Profil lecznictwa, specjalizacje
Leczenie sanatoryjne 1. Przewlekłe nieżyty oskrzeli: nieswoiste na tle alergicznym.
lit

2. Rozedma płuc z objawami przewlekłego zapalenia oskrzeli lub
objawami serca płucnego w okresie wyrównania krążenia i oddychania.
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty gardła i nosogardzieli.
2. Przewlekłe nieżyty oskrzeli nieswoiste w okresie pełnej wydolności krążeń iowo-oddechowej.
3. Przewlekłe zapalenie oskrzeli na tle alergicznym.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
- uzdrowiskowy zakład przyrodoleczniczy (1) położony jest na prawym brzegu Popradu.
- rozlewnia wód mineralnych "Piwniczanka".
Rodzaje zabiegów: kąpiele mineralne i kąpiele borowinowe.
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki i spacery
Zwiedzanie uzdrowiska
Do zabytków w Piwnicznej należy kościół parafialny z 1885 r., posiadający stary zabytkowy dzwon z 1523 r. W bocznym ołtarzu po lewej stronie znajduje się obraz Bolesława Barbackiego, cenionego malarza z Nowego Sącza. Warto zobaczyć również stare budynki w rynku z rozległymi piwnicami, w których przechowywano beczki węgierskiego wina. Nad lewobrzeżnym dopływem Popradu, potokiem Czercz leży dzielnica Piwnicznej - Kosarzyska - letniskowa i zimo-wiskowa wieś położona na wysokości 480 m n.p.m. w odległości 3 km od Piwnicznej. Tutaj wybudowany został komfortowy Dom Wy-poczynkowo-Turystyczny WPT "Poprad" i Dom Młodzieży ZHP.
W górnej części doliny, w Suchej Dolinie - nazywanej ostatnio Słoneczną Doliną - znajduje się Hotel Górski Przedsiębiorstwa Turystycznego "Poprad", stacja turystyczna PTTK "Lampartówka" oraz amfiteatr leśny projektu Jana Kurkiewicza. Odbywają się tu różne imprezy, m. in. "Złota Jesień Popradu". Narciarze mają tu wyciągi orczykowe i trzy trasy zjazdowe.
Wycieczki
Piwniczna jest węzłem wielu szlaków turystycznych, możliwości spacerów oraz wycieczek są tu olbrzymie. Tereny leśne wokół miasta są specjalnie przygotowane do celów rekreacyjnych - mają dogodne
112
połączenia w postaci dróg i ścieżek spacerowych, ławeczek i miejsc widokowych. Bardziej wprawnym turystom polecamy wycieczki górskie szlakami turystycznymi. Mają one początek w Piwnicznej i wyprowadzają w pasmo Radziejowej oraz Jaworzyny Krynickiej.
Z Piwnicznej wiodą szlaki turystyczne na Wielki Rogacz i przez Obidzę do Szczawnicy. Ponadto istnieje wiele krótszych tras na okoliczne szczyty ze wspaniałymi widokami na Dolinę Popradu. Szczególnie atrakcyjny jest szlak turystyczny prowadzący z Piwnicznej na Ła-bowską Halę (1061 m n.p.m.) przez Pisaną Halę (1044 m n.p.m.), Wycieczki kolejowe i autobusowe urządzać można do takich miejscowości turystycznych w Dolinie 'Popradu jak: Stary i Nowy Sącz z licznymi obiektami zabytkowymi, Rytro (ruiny zamku), Wierchomla, Łomnica i uzdrowiska: Zegiestów-Zdrój, Muszyna oraz Krynica.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Położenie Piwnicznej na trasie kolejowej Tarnów-Krynica daje dogodne połączenia Piwnicznej z Warszawą, Krakowem, Gliwicami. Autobusy PKS zapewniają połączenie z Nowym Sączem, Krakowem, Krynicą i innymi ośrodkami. Na trasie Nowy Sącz-Piwniczna-Kosarzyska kursują autobusy miejskie MPK.
Biuraturystyczne:
- PT "Poprad", ul. Daszyńskiego 11, tel. 142 (kwatery prywatne),
- BORT PTTK, ul. Daszyńskiego 15, tel. 164.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe
Nazwa obiektu
Obiekty wczasowe (pobyt 2-łygodniowy)
- DW "Chemik", ul. Majesz 37,
- DW "Świetlana", ul. Leśna 1,
- DW "Watra", ul. Węgierska 20,
- Dom Wczas.-Profilakt. "Jakub"
8 - Uzdrowiska Karpackie
Instytucja prowadząca
Zakł. Azotowe
Tarnów
ZNP
Sp. Pracy
Przemysłu
Skórzanego
Kraków
113

DW "Orlęta", ul. Gasiorowskiego 2,
� ÓW "Willa nad Popradem" ul. Zagrody 14, tel. 143,
� DW "Dróżnrczówka", ul. Kościuszki 1,
� ÓW "Almatur", ul. Głębokie DW "Szczęsna", ul. Gasiorowskiego 10,
ÓW "Warka", Łomnickie
DW "Jarzębinka", ul. Zagroda 39 DW "Zamek", ul. Gasiorowskiego,
DW "Grażyna", ul. Gasiorowskiego 12, DW "Stefanka", ul. Nadbrzeżna 10,
DW "Bronka", ul. Krynicka 6,
OSW "Koliba", ul. Kościuszki 3
OSW "Koliba", ul. Krynicka 6,
DW "Linodrut", ul. Gasiorowskiego 5,
DW "Wanda", ul. Szczawnicka 54
- ÓW "Czercz", ul. Szczawnicka, tel. 137,
- ośrodek kolonijny "Zagrody"
- DW "Poprad", ul. Krakowska'10,
Krak. Przeds. Budowy Pieców Przemysłowych Nowa Huta Kombinat Budowlany z Tarnowa
Rejon Dróg Publicznych w Nowym Sączu
Zakłady Gumowe
z Trzebini!
Fabryka
Obrabiarek
z Warki
Polmos Kraków
Zjedn. Przem.
Rób. Elektr.
Elektromontaż
Kielce
Zakł. Energet.
Będzin
Krak. Przeds. /
Inst. Sanit.
Kraków
Zarząd
Zaopatrzenia
Produkcji
Pomocniczej
Nowa Huta
Fabryka Lin i Drutów Zabrze
Zawierciańskie Zakłady Przem. Bawełnianego
FWP
Pod Góralem", Rynek 1, tel. 22, kat. III, miejsc 120, dancing.
Hotele, pensjonaty, motele, obiekty turystyczne
- pola namiotowe: przy ÓW "Czercz", pole PT "Poprad",.
- hotel "Kołyba", ul. Kościuszki 3, tel. 140, kat, II, miejsc 40,
- Hotel Górski, Sucha Dolina, tel. 137, rezerwacja w hotelu i WPT Nowy Sącz BORT "Poprad", ul. Jagiellońska 30, tel. 210-02, miejsc 80,
- zajazd "Pod Smrekami" Kosarzyska, tel. 138, kat II, miejsc 20.
Gastronomia
- restauracja i kawiarnia miejsc 200, dancing,
- restauracja "Macierzanka", tel. 21, kat.
Urządzenia sportowe
Ze względu na walory kąpielowe Popradu, urządzenia sportowe Piwnicznej usytuowane są nad rzeką. Jest tu plaża, urządzenia do zabaw dziecięcych, boisko do gier sportowych. W pobliżu zlokalizowane jest boisko do piłki nożnej oraz korty tenisowe. W okresie zimy dużą atrakcją Piwnicznej są tereny do uprawiania sportów zimowych zlokalizowane w Suchej Dolinie.
Urządzenia sportowe i rekreacyjne
- wyciągi orczykowe, Sucha Dolina, dł. 830 i 780 m,
- boiska sportowe, ul. Krynicka (szkoła podstawowa Piwniczna - Hanuszów),
- kąpielisko na rzece Poprad,
- basen w Kosarzyskach,
- ogródek jordanowski TKKF "Watra" koło stacji PKP Piwniczna--Zdrój.
Usługi kulturalne
- Dom Kultury, Rynek, tel. 157,
- biblioteka, Rynek, tel. 157,
- kino ,,Zdrój", Rynek,
- Towarzystwo Miłośników Piwnicznej.
Motoryzacja
- stacja benzynowa, ul. Krakowska, czynna 6-22, niedziele i święta 7-20, tel. 166; zakres usług: E-78, E-94, olej napędowy, pompowanie opon, sprzedaż gazu do butli turystycznych, sprzedaż akcesoriów samochodowych,
- parking strzeżony, Kosarzyska - Bogacz,
- postój taxi, Rynek,
- PZMot., Delegatura Graniczna, tel. 150, Mniszek.
8- 115

1. położenie geograficzne, walory klimatyczne
-i � ^ rl-Mpciece leży w Beskidach Zachodnich Rabka - słynne uzd,r71.kodz^^ górskich. Usytuowana
^S^^^
r?,:icS^i^S"J^^^^^^
i od wschodu i od południa roz9ałęzlony,>PY Luboniem Wielkim czem pośrodku (1311 ^ n^) od ^"�c^^ ^ ^
(1023 m n.p.m. - Beskid wyspuwy/,
zimnymi i PorywistyrT1lw;łr2aml,i^e godzin nasłonecznienia. Średnia Rabka rocznie ma około 2 tysię ^goa . ^ |,piec. Wahania
roczna temperatura wynosi 6.6 ^'^Rocz^ ilość opadów wy-
temperatur w y00^ ^^a^e i występują przeciętnie nosi zaledwie 898 mm są one ^ zalega od grudnia
175 dni w roku. Grubość P0^^^5"1^"6^'?"^ cechą klimatu do połowy marca wynosi około 60 cm Szczego a ^niczo
rabczańskiego jest prawie z PełnY b-m^ ^ y ^wają przeróżni się od miejscowości kotliny nów ^
ważnie słabe i tylko w okresie wczesn^ /^.^ie atmosferyczne
S^^,^1^)^^^^^
^s^-b^r^e >p'o- p'-9 ^rok.b" -^
przerw sezonowych.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Właściwości lecznicze Rabk_ znane b^ddaw^uom;^
^^^^K^^ -sa\ in Rabka"
^rzyw^lo^y^ydał dla ^^--- ^ w 1^ traktując ją jako królewszczyznę^ W^adomo^ ^ w 1^ ;
poszukiwania soi, ml?dzy,Rabkaasłonemw^^ ^. w kilku źródło-
pierwszy szyb o głębokość, �^ż^^^i^ho^ w Rabce-wych dokumentach wspomina się o wa^eln^chs^ ^ ^^.
Karierę uzdrowiskową zawdzięcza Rabka^^^^^^^ Jó-
s,' oSs^-^s^^SF^^^10^ ^-sy^-os^"^^. ^^rpJ FS.!, k.i. ^
117

opisał, i prof. A. Aleksandrowicz, który w 1861 r. dokonał pierwszej chemicznej analizy rabczańskiej solanki. Wyniki łych badań okazały się naukową rewelacją. Stwierdzono, co potwierdziła potem Akademia Wiedeńska, że źródła w Rabce należą do najwartościowszych wówczas znanych solanek jodowo-bromowych w Europie, przypominając składem wody Bad Kreuknach (RFN). W 1861 r. zbudowano łazienki, a w 1864 r. dokonano otwarcia uzdrowiska. W okresie międzywojennym Rabka zyskała sobie międzynarodową sławę, zwłaszcza jako uzdrowisko dziecięce. Od 1930 r. zabudowywano dosłoneczne stoki licznymi sanatoriami, powstały nowe dzielnice, np. Nowy Świat. Rabczańskie sanatoria w okresie okupacji zamieniono na ,,Kinder-heimy" i "Gosthusy". Rabka po zakończeniu wojny była prawie zupełnie zniszczona, pozbawiono ją najniezbędniejszych urządzeń. Mimo to już w 1946 r. zaczęła przyjmować pierwszych kuracjuszy;
w tym właśnie roku było ich już 8 tysięcy. Od 1946 r. Rabka decyzją władz centralnych została wytypowana jako miejscowość lecząca niezmiernie groźną chorobę społeczną tj. gruźlicę u dzieci i młodzieży. W okresie 25 lat PRL zorganizowano w Rabce - głównie w sanatoriach - ponad 3 tysięce łóżek dla leczenia gruźlicy. Na Nowym Świecie powstało nowoczesne sanatorium im. W. Pstrowskiego mające 620 łóżek. Jednakże ta niewątpliwie słuszna i potrzebna na ówczesnym etapie decyzja była bezpośrednią przyczyną zahamowania rozwoju Rabki jako uzdrowiska. Mając to na uwadze, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej podjęło w 1969 r. odpowiednie decyzje, dzięki którym Rabka ponownie stała się uzdrowiskiem wieloprofilo-wym tak dla dorosłych, jak i dla dzieci, z tym jednak, że leczenie uzdrowiskowe dzieci uznano za priorytetowe.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Oprócz walorów bioklimatycznych opisanych wcześniej do naturalnych czynników leczniczych Rabki zaliczamy wody mineralne oraz borowiny. Ujęcia wód zgrupowane są przede wszystkim w dolinie potoku Słonka, w obrębie silniejszego niż gdzie indziej zaburzenia tektonicznego terenu. Istnieją tam aktualnie eksploatowane odwierty:
"Warzelnia", ,,Bolesław" i "Rafael", których głębokość wynosi odpowiednio 46, 102 i 34 m oraz szyb "Krakus" o głębokości 19 m, Ponadto w centrum Rabki eksploatuje się obecnie odwiert ,,Helena" o głębokości 460 m; na zboczach Bani i Grzebienia usytuowane są odwierty nr 18 i 10 o głębokości odpowiednio 120 i 95 m. Łączna wydajność wszystkich ujęć nie przekracza 50 m3/dobę. Wody rabczańskie są typu chlorkowo-sodowego, bromkowego, jodkowego
118
(CI-Na+Br+J) o mineralizacji ogólnej dochodzącej do 2,5%. Pochodzenie ich związane jest z wodami reliktowymi.
Rejon Rabki jest ponadto obszarem rejestrowanych ekshalacji metanu, którego niewielkie ilości wydobywają się również przy eksploatacji ujęć wód leczniczych. Do kuracji stosuje się także w Rabce borowiny, które są dowożone ze złoża torfu w Czarnym Dunajcu.
4. Profil lecznictwa, specjalizacje
Kierunki pierwszoplanowe (lecznictwo dorosłych)
- choroby układu krążenia,
- choroby układu oddechowego.
Lecznictwo dziecięce
- choroby układu oddechowego.
Kierunki drugoplanowe
- reumatologia i choroby układu krążenia,
- choroby układu wydzielania wewnętrznego i przemiany materii.
Choroby układu krążenia
Leczenie ambulatoryjne
1. Choroba wieńcowa bez objawów przebytego zawału w stanie wydolności wieńcowej z objawami bólowymi tylko przy bardzo dużych wysiłkach.
2. Nadciśnienie tętnicze w l-szym okresie.
3. Miażdżycowe stwardnienie naczyń obwodowych.
Choroby układu oddechowego
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekły nieżyt nosa i gardła: zanikowy prosty i cuchnący, przerostowy nieżyt nosa i gardła, naczynioruchowy nieżyt nosa.
2. Przewlekłe nieżyty oskrzeli w okresie pełnej wydolności krążenia i oddychania.
3. Rozedma płuc z nieżytem oskrzeli przy pełnej wydolności krążenia i oddychania.
Uwaga!
Rabka nie prowadzi leczenia sanatoryjnego chorób układu krążenia
119

oraz nie prowadzi, leczenia uzdrowiskowego szpitalnego i sanatoryjnego w zakresie chorób układu oddechowego.
5. Uzdrowiskowy zakład przyrodoleczniczy
Zakład przyrodoleczniczy, ul. Orkana 49 (1), prowadzony przez "Uzdrowisko Rabka" wykonuje około 1000 zabiegów dziennie.
Rodzaje zabiegów;
- kąpiele mineralne solankowe i kwasowęglowe,
- zawijania borowinowe,
- hydroterapia,
- inhalacje,
- masaże lecznicze,
- elektrolecznictwo, światło lecznictwo, ciepłolecznictwo.
Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego
Pijalnia wód mineralnych mies'ci się w kawiarni ,,Zdrojowa", gdzie oprócz wody mineralnej doprowadzonej rurociągiem bezpośrednio ze źródła "Bolesław" (1,7% solanka chlorkowo-sodowo-
-bromkowo-jodkowa) można otrzymać butelkowane wody lecznicze z innych uzdrowisk. Inne urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego to dwa specjalnie wyposażone ogródki jordanowskie, stary park zdrojowy z miejscami do kąpieli powietrznych, basen na rzece ,,Poni-czanka" z uregulowanymi brzegami przystosowanymi do kąpieli słonecznych, kilka basenów leczniczych, parę boisk sportowych i sal
gimnastycznych do gimnastyki leczniczej, kilka torów do terapii ruchowej itp.
6. Atrakcje krajoznawcze uzdrowiska i okolic, wycieczki i spacery
W Rabce-Zdroju obok parku zdrojowego, stanowiącego obiekt rekreacyjny i cel krótkich spacerów po uzdrowisku, z zabytków kultury i sztuki wymienić należy przede wszystkim stary modrzewiowy kościół z 1606 r. (zbudowany na miejscu dawnego z 1565 r.). Kościół ten należy do najpiękniejszych zabytków drewnianego budownictwa w południowej Polsce. Mieści się w nim muzeum regionalne im. Orkana.
W okolicach Rabki spotykamy szereg cennych zabytków drewnianego budownictwa kościelnego, jak np. w Łopusznej (początek XVI w.), w Olszówce (XVII w.), Niedźwiedziu (XVII w.). W widłach Raby
120
i Poniczanki widnieją ruiny starego dworu spalonego przez Niemców w 1939 r. oraz dwie kapliczki z XIX w. W lesie za budynkiem szkolnym znajdują się dwa masowe groby ofiar zamordowanych przez hitlerowców. Miejscowe okazy i pomniki przyrody to prastare dęby i lipy stanowiące otoczenie zabytkowego kościółka modrzewiowego, jak też rosnąca w pobliżu cmentarza piękna 300-letnia sosna (pod ochroną). W centrum parku zdrojowego jest mogiła poległych żołnierzy radzieckich i Pomnik Wdzięczności Armii Radzieckiej. Rabka-
-Zdrój, która jest centralnym punktem Gorców i Beskidu Wyspowego i leży stosunkowo blisko Tatr, stała się ważnym miejscem wyjściowym dla wycieczek pieszych i zmotoryzowanych w te piękne rejony górskie.
Do krótszych, niezbyt męczących szlaków spacerowych należą:
- na Grzebień (678 m n.p.m.) - 40 min.,
- na Maciejową (837 m n.p.m.)- 80 min.,
- do starego góralskiego kościółka na Piątkowej (714 m n.p.m.) nad Chabówkę - 90 min.,
- do wielkiego jesionu (4,5 m obwodu) na Słonem, drogą obok interesujących obiektów budownictwa góralskiego - 30 min.,
- do "Diablego Młyna" na Słonem - 60 min.
Dalsze wycieczki można odbyć;
- na Luboń Wielki (1023 m n.p.m.), na którego szczycie znajduje się stacja przekaźnikowa TV oraz niewielkie schronisko PTTK -
2,5-3 godz.,
- na Turbacz (1311 m n.p.m.) przez Maciejową (837 m n.p.m.) i Stare Wierchy - 5 godz; przez Porębę Wielką i Rezerwat Orkana - 5,5 godz. Widok ze skłonów Turbacza należy do najwspanialszych w całym Beskidzie Zachodnim.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Rabka leży w pobliżu linii kolejowej. Pociągi dalekobieżne do Zakopanego zatrzymują się w Chabówce (2 km od obiektów sanatoryjnych), skąd można dojechać do Rabki autobusami PKS, kursującymi co pół godziny. Bezpośrednie połączenia autobusowe PKS uruchomione są z Warszawy, Krakowa, Katowic, Krynicy, Zakopanego, Tarnowa i innych mniejszych ośrodków. Turyści zmotoryzowani mogą korzystać ze stacji benzynowej, warsztatu ślusarsko-mechanicznego oraz z parkingu.
121

Biura turystyczne, ośrodki sportowe
- PT "Podhale", ul. Zakopiańska 2, tel. 303-40, 317-67,
- BORT PTTK, ul. Orkana 25a, tel. 313-17, 304-78,
- Ośrodek Sportu i Rekreacji, ul. Orkana 35, tel. 302-57.
Obiekty s a n ato r y j n o-w y p oc z y n k o w e Nazwa obiektu
Szpitale uzdrowiskowe
- Szpital Kardiologiczny (3), ul. Dr Jordana 2,
- Szpital Diabetologiczny (4), ul. Czarna Aleja 3,
- Dziecięcy Ośrodek Chorób Płuc (5), Pawilon nr 1, ul. Polna 4, Pawilon nr 2, ul. Polna 4, Pawilon nr 3, ul. Polna 4, Pawilon nr 4, ul. Polna 10, Pawilon nr 9, ul. Polna 4,
- Dziecięcy Ośrodek Chorób Płuc (6), ul. Parkowa,
Sanatoria uzdrowiskowe
- "Orzeł"(7), ul. Orkana 26,
- "Łowiczanka" (8), ul. Brzozowa 2,
- "Pallace" (9), ul. Pocztowa 2,
- "Jagiellonka" (10), ul. Brzozowa 6,
- "Olszówka" (11), ul. Słowackiego 8,
- "Słoneczny Gród" (12), ul. Słowackiego 5,
- Sanatorium Kolejowe (13), ul. Kościuszki 9,
- Śląski Ośrodek Rehabilitacji Dzieci (14), ul. Dietla 4,
- Sanatorium Dziecięcego Ośrodka Chorób Płuc (15), ul. C. Skłodowskiej Pawilon "Konary", ul. Spacerowa, Pawilon "Gałązka Rozmarynu", ul. Spacerowa, Pawilon II "Nazaret",
Pawilon "Matusia", ul. Słoneczna, Pawilon "Cybulski", ul. Polna,
Instytucja prowadząca
PPU
PPU PWRN Kraków
Klinika Instytutu Gruźlicy "Konary"
PPU PPU PPU PPU PPU PPU
PPU
PWRN Katowice
PWRN Kraków
Pawilon "Leśny Ludek", ul. Podhalańska, Pawilon "Marcinkowski", ul. Kościuszki,
Obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe
- "Stella", ul. Chopina 14,
- Ośr. San.-Wypocz., ul. Na Banię 10,
- "Instal", ul. Zgody 7,
- "Chemik", ul. Stroma 2,
- "Limba", ul. Ponice 1,
- "Rzymianka", ul. Garncarska 6,
Obiekty wczasowe (2-tygodniowe)
- DW "Wilnianka", ul. Słoneczna 52,
- DW "Stokrotka", ul. Do Skomielnej
OSW "Wiosna", ul. Poniatowskiego 54, DW "Ewa", ul. Kościuszki, DW "Patria", ul. Polna 22, DW "Śnieżka", ul. Nowy Świat,
DW "Krokus", ul. Zakopiańska 62,
ÓW "Luboń Wielki", Rabka-Zaryte 96, DW "Nowa Lechia", ul. Cicha 12,
DW "Dewajtis",
ul. Poniatowskiego 49,
DW "Podhalanka", ul. Słoneczna 1,
Wojewódzki Związek Spół. Pracy, Szczecin
PP Inst.
Przemysłowych Nowa Huta Zakł. Chem. Bieruń Stary .Miejskie Przeds. Energii Cieplnej Kraków Centralny Związek Rzemiosła
WSK Warszawa Sosnowickie Zakłady Tektury i Papy
WSK Rzeszów
RSW "Prasa"
Cech Rzemiosł
Różnych
Kraków
Woj. Sp.
Mleczarska
KZPH Kraków
KZPF "Polfa"
Kraków
Zakł. Energ.
Kraków
Państwowy Inst.
Górnictwa
Katowice
123

- Dom Pracy Twórczej "Niemen", ul. Słoneczna 40,
- Dom Pracy Twórczej "Stasin", ul. Słoneczna 13,
- ÓW "Sokolica", Garncarska 4,
- DW "2uraw",ul. Krótka 8,
- DW "Storczyk", ul. Zgody 5,
- ÓW "Kolina", ul. Norwida 7,
- DW "Światowid", ul. Słowackiego 6,
- DW "Kresówka", Ponice 13,
- DW "Zefir",
- ÓW, ul. Krakowska 14,
Uniwersytet
Jagielloński
Kraków
Zakł. Przem. Meblarskiego z Radomska WSK Kraków "Ponar" Zawiercie Bipromasz, Warszawa FSO Lublin Okr. Przeds. Przem. Rzeźnego, Kraków Zakł. Przem. Tytoniowego Kraków
Baza gastronomiczna
- restauracja "Janosik", ul. Zakopiańska, tel. 309-80, kat. II,
- restauracja "Małgosia", ul. Orkana 18a, tel. 310-20, kat. II,
- restauracja "Zabornianka", Rabka-Zabornia, tel. 306-74, kat. II,
- bar bistro "Kolorowy", ul. Sądecka 74, kat. II,
- bar "Beskid", ul. Poniatowskiego 5, kat. III,
- bar "Ekspres", ul. Orkana 31, kat. III,
- kawiarnia "Szarotka", kat. II,
- kawiarnia "Pod kasztanami", kat. II,
- kawiarnia - klub PTTK, kat. II,
- drink-bar. Nowy Świat 22, kat. II.
- kawiarnia "Zdrojowa".
Usługi motoryzacyjne
Rabka-Zabornia, PP Polmozbył, stacja obsługi, ul. Kilińskiego 51, tel. 314-88, czynna 6-22, Punkt Usługowy Pojazdów Mechanicznych.
Wypożyczalnie sprzętu sportowego
- TKKF, ul. Poniatowskiego 7, tel. 306-09,
- al. Jordana 3.
Wyciąg narciarski na Maciejowej, dł. 900 m i zaczepowy na "Pasiece", dł. 200 m. GOPR, ul. Poniatowskiego 18, tel. 301-51.
Usługi kulturalne
Na terenie Rabki czynne jest kino, teatr lalek, kluby pracowników służby zdrowia i klub zdrojowy. W pijalni organizowane są koncerty, występy artystyczne, pokazy mody, kiermasze, wystawy itp. Muzeum im. W. Orkana, ul. Sądecka 6, tel. 303-32, czynne w godzinach 9-16 z wyjątkiem wtorków (usytuowane w starym drewnianym kościółku); zbiory etnograficzne kultury ludowej Zagórzan, Podhalan, Lachów, Uńszczaków; bogaty dział rzeźby ludowej.
124

1. położenie l walory klimatytzne
Rym.n6w-Zd,.l po.ozony ,i..,-7, ^^ ^^
^^^SElS^^^^ K^S^^^ ^^'^
-i^lS^^Br.S
pującym na jego dnie [^omme^0^ p^ teren wznosi się
- FS^^.-S^^^^
"Mogiła Zamczyska , "". o 22 km i od Sanoka o 32 km.
^as^s^^-^^ ^F^^S^SSSS
^�^SN',^� ^^i^^K",^";,-.*.:^^^
!SSS3EA^^s^^
'"^aj^z:- średnie wartości temperatury w P.-^iu -iel^n^
wykazuje styczeń (-3,0�C), a "^y"26^^0/ ^^ naddunaj' Dukielskiej napływają masy .aePłe90po^" i od strony Jaślisk.
^^�S(r)^^'-^
popularnie zwane "wiatrami rymanowskimi .
127

Lasy szpilkowe, które nasycają powietrze żywicznym balsamem i ozonem regulują wilgotność powietrza i chronią od gwałtownych skoków temperatury. Rymanów-Zdrój leżący wśród karpackich lasów
jest doskonałą stacją klimatyczną, której wartość podnosi oddalenie od osiedli, fabryk i ruchliwych dróg.
Opady wahają się średnio w roku w granicach 712 mm-813 mm. Największa średnia miesięczna suma opadów przypada na czerwiec i lipiec, a najniższa na grudzień i luty. Rymanów-Zdrój ma na ogół dość wysoką wartość wilgotności względnej powietrza. Jej przebieg roczny wskazuje wahanie w granicy od 77% (maj) do 88% (styczeń).
2. Rys historyczny uzdrowiska
Początek uzdrowiska datowany jest na rok 1873, kiedy to ówczesny właściciel Rymanowa hr. Stanisław Potocki odkrył źródła mineralne, Od dawna ludzie zamieszkujący te strony zauważyli, że bydło zawsze chętnie piło słoną wodę po prawej stronie rzeki Tabor. Po przeprowadzeniu odpowiednich badań oddano wody mineralne do eksploatacji w 1876 r. To wydarzenie zostało upamiętnione w napisie umieszczonym w witrażu kaplicy zdrojowej: Założyciele zdrojowiska Stanisław i Anna z Działyńskich hr. Potoccy oddali odkryte przez siebie w 1876 roku zdroje lecznicze na użytek schorzałej ludności, a tworząc l Krajową Kolonię Leczniczą dla dzieci w Rymanowie Zdroju stworzyli dzieło miłosierdzia dla młodzieży i dziatwy polskiej, które ku czci ich pamięci na wieki jest poświęcone. Idziemy w ich ślady.
Stanisław Potocki zbudował łazienki i wille dla gości, urządził pijalnię, wzniósł drewniane, kaplicę, wytyczył ścieżki spacerowe w parku nad rzeką Tabor, której koryto zostało zmienione i obwałowane, W 1892 r, rzeka Tabor zalała źródła mineralne, co na pewien okres wstrzymało rozwój uzdrowiska.
Rymanów-Zdrój w latach 1900-1914 był najbardziej modnym i znanym uzdrowiskiem. W pierwszych latach XX w, częstym gościem bywał tu St. Wyspiański z dziećmi.
Świetność Rymanowa zniszczył w roku 1913 pożar łazienek i znacznej części budynków zdrojowych, które odbudowane zostały w 1914 r. Było wówczas 76 kabin do kąpieli. W tymże roku podczas
l wojny światowej po raz drugi spłonęły zabudowania zdrojowe:
łazienki i budynki.
Po zakończeniu wojny zakład zdrojowy wskrzesił na nowo z ruiny syn założyciela Jan hr. Potocki, który zamierzał doprowadzić to uzdrowisko do poziomu przynajmniej takiego, jakim było przed wojną.
128
Doprowadził do porządku źródła mineralne, park zdrojowy, zbudował nowe łazienki i wille, pensjonaty, jadłodajnie i urządzenia niezbędne dla kuracjuszy. Ludzie chorzy i turyści przybywający do Rymanowa mieli zapewniony dojazd ze stacji miasta do Rymanowa-Zdroju (3 km) powozami lub samochodami. W tym okresie powstała w Rymanowie--Zdroju warzelnia soli jodo-bromowej.
W latach 1926-1927 uzdrowisko miało ponad 1500 łóżek. Kuracjuszami były zasadniczo dzieci w liczbie kilkaset. Sezon leczniczy trwał od 1 maja do 20 października. Ordynowało w tym okresie 4 lekarzy; apteka była na miejscu. Uzdrowisko zelektryfikowano w 1933 r., przed rokiem 1937 zbudowano piękny gmach kąpielowy, dom zdrojowy i kilkanaście willi i pensjonatów zakładowych, które posiadały kanalizację, wodociąg, światło elektryczne i telefon. W tym okresie powstało także sanatorium ZUS, kompleks gmachów Towarzystwa Kolonii Leczniczych dla Dzieci we Lwowie i gmach Polskiego Towarzystwa Higienicznego w Przemyślu. Frekwencja ogólna kuracjuszy w tym okresie - jak podaje statystyka - w sezonie wynosiła około 4 tyś. osób. Rymanów-Zdrój w okresie międzywojennym nie odzyskał jednak swej utraconej pozycji, nie mogąc wytrzymać konkurencji takich uzdrowisk jak: Krynica, Żegiestów, Ciechocinek czy Inowrocław. O znaczeniu Rymanowa świadczy jednak to, że przed wojną miał on bezpośrednie połączenie ze Lwowem i Krakowem, skąd nadjeżdżały specjalne pociągi pośpieszne z wagonami specjalnymi. Najazd hitlerowski na nowo zniszczył uzdrowisko prawie doszczętnie. Spłonął dom zdrojowy, a obiekty uzdrowiska w większości zostały zdewastowane.
Po wyzwoleniu we wrześniu 1944 r. i przejęciu uzdrowiska przez Skarb Państwa, nastąpiła jego odbudowa ze zniszczeń wojennych i znaczna rozbudowa. Pierwsze sanatoria otwarło w roku 1950. Rymanów-Zdrój posiadał 7 sanatoriów o łącznej ilości łóżek 600, w tym 6 sanatoriów o 455 łóżkach; prewentoria wyłącznie dla dzieci. Najbardziej reprezentatywnym jest sanatorium ,,Eskulap". Rymanów w pierwszym rzędzie ukierunkowany jest na leczenie dzieci, ale od marca 1965 r. uzdrowisko podjęło leczenie również osób dorosłych. Do zabiegów leczniczych służą łazienki do kąpieli solankowych i borowinowych, elektroterapia, inhalatorium, pijalnia wód i zakład przyrodoleczniczy. Uzdrowisko jest dobrym miejscem do odbywania rekonwalescencji, leży bowiem wśród malowniczych grzbietów porośniętych lasami iglastymi i mieszanymi, wśród pięknych dolin, potoków, w niedalekiej odległości od interesujących-obiektów turystycznych. Kuracjusze i turyści odbywają liczne spacery i wycieczki do najbliższej okolicy: na górę Mogiła (ok. 0,5 godz.), na Zamczysko, gdzie podobno za czasów Jagiellonów miał znajdować się warowny
9 - Uzdrowiska Karpackie
12

zamek, w górę uroczej doliny potoku Czarnego, w kierunku wsi Wołtuszowa.
W 1966 r. dla upamiętnienia Tysiąclecia Państwa Polskiego oraz
w 90-lecie istnienia uzdrowiska wzniesiono na terenie parku zdrojowego pomnik.
Sezon trwa w Rymanowie przez cały rok, a przebywające tutaj na kuracji dzieci odbywają normalną naukę szkolną. W uzdrowisku pracuje 26 nauczycieli, którzy prowadzą naukę we wszystkich klasach szkoły podstawowej.
W dziecięcym lecznictwie zamkniętym Rymanów zajmuje drugie miejsce w kraju po Kołobrzegu, a przed Rabką. W 1975 r. leczyło się tutaj 15 tysięcy kuracjuszy.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Rymanów-Zdrój leży w osiowych partiach antykliny Iwonicza, rozciętej doliną potoku Tabor. Na powierzchni terenu pojawiają się ogniwa drugiego piaskowca cięźkowickiego. Z seriami tymi związane jest występowanie płytko ujętych wypływów leczniczej wody mineralnej typu chlorkowo-sodowego, jodkowo-bromkowego (CI-Na+ +J+Br) o wydajności ok. 0,8 m3/h. Woda zawiera dwutlenek węgla. Ponadto na południowo-zachodnim skrzydle antykliny znajdują się odwierty: Rymanów-Zdrój l o głębokości 530 m, ujmujący wody III piaskowca cięźkowickiego oraz Rymanów-Zdrój II, głębokości 600 m, ujmujący wody III i IV piaskowca. Typ wody: chlorkowo--wodorowęglanowo-sodowy, jodkowy, bromkowy. Łączna wydajność odwiertów wynosi około 400 m3 solanki na dobę.
Wody lecznicze Rymanowa należą do tej samej grupy co wody
iwonickie. Są to szczawy słono-alkaliczne. Wypływają one bezpośrednio z piaskowca.
Rymanów eksploatuje źródła: ,,Tytus", "Klaudia", "Celestyna". Źródła te są szczawą słono-alkaliczną ze znaczną zawartością jodu i bromu. Są bardzo wydajne i dostarczają ok. 24000-50000 litrów wody na godzinę. Ponadto na terenie uzdrowiska znajduje się zmine-raiizowana borowina pochodzenia leśnego z drobną ilością jodu i śladami siarczanu. Każde z tych źródeł ma osobną studzienkę;
z nich to czerpie się wodę do picia. Ze studzienek spływają wody do jednego zbiornika i są używane do kąpieli leczniczych.
W 1933 r. wydajność zdroju ,,Celestyna" wynosiła 48 tysięcy litrów na godzinę, a ,,Klaudii" i ,,Tytusa" po 24 tysiące litrów na godzinę. Obecnie, tak jak przed wojną, uzdrowisko prowadzi rozlewnię wody ze źródła "Celestyna".
130
Zmineralizowaną borowinę pochodzenia leśnego z dodatkiem jodu i domieszką siarczanów eksploatuje się w lasach położonych w bliskim sąsiedztwie Rymanowa-Zdroju.
Znaczenie klimatu dla kuracji uzdrowiskowej omówiono na początku opisu uzdrowiska, w pkt. 1.
4. Profil lecznictwa - wskazania i przeciwwskazania lecznicze
Rymanów-Zdrój dzięki swemu położeniu, warunkom klimatycznym i naturalnym środkom leczniczym jest uzdrowiskiem, w którym leczone są następujące choroby:
Wskazania lecznicze
1. Choroby narządu krążenia: wady zastawkowe, sprawność niezupełna i zwyrodnienie mięśnia sercowego bez objawów wyczerpania: miażdżyca tętnic i nadciśnienie,
2. Choroby narządu oddechowego: suchy nieżyt oskrzeli, pozapalne nacieki płuc, resztki wysięków opłucnych,
3. Choroby narządu pokarmowego; nieżyt jelit cienkich i nieżyt dróg żółciowych,
4. Choroby narządu moczowego: przewlekłe zapalenie nerek, nieżyt miedniczek nerkowych i pęcherza,
5. Choroby narządu ruchu: przewlekły gościec mięśni i stawów, zgrubienia kości po złamaniach,
6. choroby skóry,
7. Choroby układu nerwowego: nerwice ogólne i wegetatywne,
8. Choroby przemiany materii: cukrzyca, skaza moczowa, podagra,
9. Choroby wywołane zaburzeniami w wydzielaniu hormonów, wole, matołectwo, mongolizm.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Pod względem rozbudowy urządzeń leczniczych i pomieszczeń mieszkalnych Rymanów-Zdrój znacznie ustępuje Iwoniczowi, dwukrotnie bowiem uległ zniszczeniom wojennym. Zdrojowisko posiada:
- zakład kąpieli mineralnych solankowo-jodowo-bromowych,
- zakład borowinowy,
- pijalnię wód zdrojowych ze źródeł "Tytus" i ,,Klaudia",
- dział fizykoterapii wyposażony w urządzenia do światłolecznictwa, ciepłolecznicłwa i elekłrołerapii,
9- 131

- inhalatorium,
- urządzenia diagnostyczne (laboratorium),
- poradnię zdrojową,
- prewentoria i sanatoria dla dzieci, sanatorium dla dorosłych,
- baseny kąpielowe: otwarty i kryty,
- park zdrojowy.
6. Atrakcje krajoznawcze uzdrowiska i okolic, wycieczki
Malowniczo ukształtowana rzeźba terenu i rozległe, piękne kompleksy leśne czynią z Rymanowa-Zdroju i jego okolic obszar bardzo atrakcyjny turystycznie.
Spacer po uzdrowisku
Na zwiedzenie całego uzdrowiska trzeba poświęcić ponad godzinę. Rymanów położony jest w pięknym parkowym otoczeniu, na obu brzegach rzeki Tabor i nad jej dopływem - Czarnym Potokiem. Potok ma 1 km długości i kierunek północ-południe. Na północnym krańcu Rymanowa-Zdroju znajduje się przystanek PKS, a naprzeciw siedziba dyrekcji uzdrowiska. Stąd prowadzi droga do V Sanatorium Dziecięcego "Gozdawa". Kilkanaście metrów w lewo od budynku dyrekcji prowadzi droga do mostu na rzece Tabor. Na lewo od mostu na prawym brzegu rzeki Tabor znajduje się dziesięć kolorowych domków campingowych, które są wynajmowane turystom na noclegi. 100 m w lewo na wzniesieniu widzimy duży budynek PCK. Na prawo - północne zbocze zalesionej góry "Zamczysko". Tędy prowadzi droga do ruin na jej szczycie. Prawym brzegiem rzeki można przejść do łazienek i dalej szeroką aleją spacerową w kierunku centrum uzdrowiska. Z lewej strony alei spacerowej widnieje rozlewnia wód, wodotrysk i pijalnia ze źródłami mineralnymi. W Parku Zdrojowym mieści się dom kultury, kino ,,Krokus", biblioteka i kawiarnia.
Po przejściu przez most dochodzi się do laboratorium, które leży na lewym brzegu rzeki. Obok laboratorium znajdują się piętrowe domy
"Gołąbek" i "Krakus", zamieszkane przez pracowników służby zdrowia.
Skręcamy w lewo w stronę murowanego gotyckiego kościoła z roku 1926 o nowoczesnym wystroju wnętrza.
W odległości około 30 m od kościoła, na prawo od drogi prowadzącej do pobliskiego mostu biegnie główny szlak turystyczny wschodnio-beskidzki w stronę Iwonicza-Zdroju (2,5 godz.). Między drogą do Jaślisk a rzeką Tabor znajduje się basen kąpielowy i brodziki dla dzieci. Jadąc drogą do Wołłuszowej natrafiamy na obelisk
m
z piaskowca wzniesiony dla upamiętnienia Tysiąclecia Państwa Polskiego. Tędy też prowadzi droga do sanatorium "Polonia", "Krystyna" i Państwowego Domu Wczasów Dziecięcych. Roztacza się stąd piękny widok ku zachodowi na górę "Mogiła" i na "Suchą Górę". Idąc dalej drogą w kierunku Wołłuszowej dochodzimy do IV Sanatorium "Janka Krasickiego" i III sanatorium specjalistycznego "Le-liwa". Dalej droga biegnie obok Czarnego Potoku, który wpada do rzeki Tabor koło pijalni. Wracamy ku centrum uzdrowiska. Przed obeliskiem skręcamy w prawo na aleję spacerową, idziemy dalej obok pijalni i łazienek położonych u stóp góry "Zamczyska".
Wycieczkiturystyczne
Bliższe i dalsze tereny Rymanowa-Zdroju stanowią ciekawe tereny spacerowo-wypoczynkowe. Bardzo popularnym celem spacerów są okoliczne lasy, a także najbliższe miejscowości. Wytyczone szlaki turystyczne, a także sieć ścieżek, alejek i dróg leśnych znakomicie ułatwiają spacery. Dogodna komunikacja PKS ułatwia dotarcie do pobliskich miejscowości. Kuracjusze mogą skorzystać także z wycieczek autobusowych organizowanych przez Zakład Usług K.O. i ośrodki branżowe. Prócz tego oferuje się wycieczki na szczyty wzgórz otaczających uzdrowisko:
- na górę Zamczysko - (570 m n.p,m.) położoną na wschód od uzdrowiska, w odległości 30 minut drogi od centrum,
- na Żabią Górę (476 m n.p.m.) położoną na południe od centrum uzdrowiska,
- do Wołtuszowej i na Górę Dział (669 m n.p.m.), szlakiem czerwonym biegnącym w stronę Komańczy; w obie strony ok. 3 godz.,
- na górę Kopiec (631 m n.p.m.) położoną na wschód od uzdrowiska, ok. 3 godz.; szlak czerwony,
-� na górę Mogiła (602 m n.p.m.) położoną na zachód od uzdro-. wiska, 1,5 godz.; szlak czerwony,
- na Suchą Górę (610 m n.p.m.) położoną na wschód od Rymanowa;
odległość od uzdrowiska ok. 3 godz.; szlak czerwony,
- na górę Przymiarki (640 m n.p.m.) na południowy-wschód ód uzdrowiska; odległość 2,5 godz. w obie strony.
Warto odwiedzić również:
Rymanów-Miasto, Iwonicz-Zdrój, Królik Polski, Jaśliska, przełom Wisłoka (Besko), Brzozów, Duklę (Dolinę Śmierci), przełom rzeki Jasiołki i Przełęcz Dukielską, Komańczę, Krosno, Żarnowiec, Bóbrkę, Prządki i Odrzykoń, Lesko i inne miejscowości położone w Bieszczadach.
133

7. Informacje użytkowe
- PP Zespół Uzdrowisk Krośnieńskich (1) w Iwoniczu-Zdroju, "Uzdrowisko Rymanów", łel, 58,
- Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego (2), tel, 72,
- Biuro Usług PPUK Rymanów (3), tel. 61,
- Zakład Przyrodoleczniczy (4), tel. 55,
- Miejsko-Gminny Ośrodek Sportu i Rekreacji (basen kąpielowy), tel. 133,
- kino "Krokus", dom kultury, klub, kawiarnia, łel. 51,
- schronisko młodzieżowe (w szkole podstawowej),
- restauracja "Zdrojowa", tel. 25,
- parking (obok przystanku PKS).
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe Nazwa obiektu
Szpitale uzdrowiskowe
- Szpital nr l "Eskulap" (5),
- Szpital nr II "Teresa" (6),
- Szpital nr III "Leliwa" (7),
- Szpital nr IV "Krasickiego" (8),
- Szpital nr V "Gozdawa" (9),
- Szpital nr VI "Krystyna" (10),
- Szpital nr VII "Polonia" (11),
Sanatoria uzdrowiskowe
- Sanatorium nr 1 "Eskulap" (5),
- "Dom Zdrowia" (12).
Obiekty wczasowe (2 tygodniowe)
- "Agnieszka",
-- Państwowy Dom Wczasów Dziecięcych "Słoneczna",
- DW "Turysta"
- OWP PRiTV, Rzeszów
Kwatery prywatne
Instytucja prowadząca
PPU PPU PPU PPU PPU PPU PPU
"Stomil" Sanok
FWP
SBT "Turysta" Ośrodek PCK
OST "Gromada"
Życie kulturalne
Dyrekcja uzdrowiska stara się zapewnić miły pobyt tak dorosłym, jak i małym kuracjuszom. Na terenie uzdrowiska prowadzi działalność
dom kultury z kinem i bogato wyposażoną biblioteką. Do uzdrowiska przyjeżdżają z gościnnymi występami zespoły estradowe, folklorystyczne i muzyczne. Występują w nowo oddanej muszli koncertowej. Organizuje się imprezy świetlicowe, spotkania ze znanymi ludźmi, wieczorki. Bogaty jest repertuar imprez i zabaw dla najmłodszych. Corocznie we wrześniu odbywają się "Dni Rymanowa". W uzdrowisku działa też Klub Kuracjusza, który urządza wieczorki starając się uprzyjemnić pobyt ludziom tu przebywającym.
Sport
Na obszarze Rymanowa-Zdroju i okolicy znajduje się wiele terenów, na których można uprawiać sporty letnie i zimowe. Atrakcją dla kuracjuszy jest pięknie położony w dolinie rzeki Tabor basen kąpielowy. W obrębie parku zdrojowego znajdują się ścieżki zdrowia II stopnia, boiska do siatkówki i korty tenisowe. Pomyślano także o najmłodszych, dla których zorganizowano place zabaw. W zimie nie zalesione stoki służą narciarzom i saneczkarzom.
134

-^^r^r^."-
^o-Mu^; S^Sic ^y od ^^;^
A'4 S ^^ "off^..----0^ "�skowyz
^r^^ ^",^^- ^c,,.... H-- "^^"S^ .^nL^n.du,, wysoce,, w.n,.-
sienią (okoto 250 m n.p.m.).
2 Rys histeryczny uzdrowiska
U,d^,,^,k.n^^^^^^^^^
^-^.^^^5^^^ wości znane są od dawna. ^P0^^ 5 t w roku 1617. W prze-
Oczko, jak również lekarz Iwowsk ^m^.^ , ^, ,e kąpiele wodniku uzdrowiskowym z 188/r. je pierwsze prow.zo-siarczane stosowano u l^.P0^^^ w 1796 r. W 1811 r., ryczne budynki zdrofowe Pows,łały,.plo^kiego drą Feliksa Rad-
sLaniem profesora unlwe^e^a^^^^^ czasu Swoszo-wańskiego, otwarto nowy zakład kąp^słowy ^ ^^ ; ^ ,
wice są gromadnie ^^T.^^^OS r. wybudowano tu zakład jak również z dalszych stronkralu...^ właścicielem był inżynier kąpielowy siarczano-solankowy, ktoreg0 . 1924 r, do momentu ^hitekt 'Antoni Mateczn_Po^gos^c^J^^
wybuchu drug.e, wo^y watowe za^ ^^^^^ ^^ przekraczała
Maria Broszkiewicz. W sez0'1., . Krakowa.
400 osób. Był. to P'-2^3^^ w pomieszczeniach zakładu kąp.e-
W latach okupacji hltlerowskle)v-p po zniszczeniach wojennych Iowego produkowano g^^57"^^ głównie na leczen.e uzdrowisko uruchom.ono w 1946^.�'""^^^ i okolicy. W 1954 r.
kuracjuszy dojeżdża)ących m�"ble^ \ ^ Uzdrowisk i przekazany zakład został prze)ęty przez Cent^y^a a Uzdrowiska
pod administrację ówczesna dyr^i ^ ^ Krakowskiego w Swoszowicach-Zdroju. Obecnie weno ^^ rocznie;
Zespołu Uzdrowisk. Leczy. się łu ok00,-^którym przewidziano SSowany został plan ^^'^S^^ie również bije źródło wsączenie do kurortu P"^^^1-^^'przyrodoleczniczego, dwu
S^pSW' przychodni lekarskiej.

3. Naturalne czynniki lecznicze
Swoszowice leżą w obrębie występowania osadów miocenu wypełniających zapadlisko, jakie wytworzyło się na przedpolu Karpat w trzeciorzędzie. Doszło wtedy w różnych miejscach do strącania się osadów chemicznych, m. in. wytrącały się serie gipsowe, które następnie wskutek procesów redukcji dały początek występowaniu złóż siarki. Swoszowickie wody lecznicze związane są z opisaną serią gipsowo-siarkonośną. Są to wody siarkowodorowe typu siarczano--wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowego (SO-HCOs-Ca-Mg + +H2S). Eksploatowane są z ujęć ,,Główny" (źródło) i ,,Napoleon" (wypływ z dawnego wyrobiska górniczego kopalni siarki). Poza wodami leczniczymi stosowane są borowiny ze złóż lokalnych, występujących w pobliskich miejscowościach,
Swoszowickie wody mineralne mają wysokie stężenie siarki (69 miligramów na 1 litr wody), co stawia je na piątym miejscu w świecie i czwartym w Europie. Wykorzystywane są niestety tylko w 20%;
wydajność źródeł wynosi 170 tysięcy litrów, nadmiar spływa do ziemi,
4. Profil, specjalizacja lecznicza
1. Choroba zwyrodnieniowa kości i stawów z zachowaną sprawnością ruchową.
2. Gościec mięśniowo-ścięgnisty,
3. Zespół bólów lędźwiowo-krzyżowych.
4. Stany pourazowe tkanek miękkich (mięśni, wiązadeł, torebek stawowych, ścięgien) przy nieznacznym ograniczeniu funkcji ruchowej.
5. Stany po zapaleniu stawów, mięśni wiązadeł, torebek stawowych, bez wyraźnych zaburzeń funkcji ruchowej.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Chorzy ze skierowaniami lekarskimi przebywają w hotelu ,,Krakowianka" w Borku Fałęckim, skąd autokarami przewożeni są na zabiegi do Swoszowic. Tutejszy zakład przyrodoleczniczy wykonuje około 100 zabiegów dziennie dla kuracjuszy leczących się ambulatoryjnie.
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne,
- zawijania borowinowe,
138
-. hydroterapia,
- masaże lecznicze,
- płukania przyzębia,
- światłolecznictwo,
- parafina.
Uzdrowisko posiada wspaniały park z dobrze utrzymanymi tarasami
spacerowymi wykorzystywanymi do celów leczniczych.
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
W Swoszowicach zachowały się ślady średniowiecznych kopalni siarki w postaci hałd i wyrobisk w środkowej części osiedla, w pobliżu dawnego folwarku ,,Siarczana Góra". Zabytkowe budynki zdrojowe z pierwszej połowy XIX w. służą do dziś.
Osobliwością przyrody jest park zdrojowy o powierzchni 7 ha. Rośnie tu wiele starych, okazałych drzew: lipy, topole, wiązy, jesiony. W niewielkim ogrodzie ozdobnym, założonym w 1936 r, przez leśnika inż. Henryka Nidjala, rosną miłorzęby, czerwone buki, cisy, srebrne świerki. Część północną parku tworzy lasek szpilkowy; z tyłu zabudowań łazienkowych rosną piękne modrzewie.
Swoszowice leżą na turystycznym ,,szlaku siarczanym" (kolor czerwony) prowadzącym do Chorągwicy i Wiśnicza. Na trasie tej znajdują się zabytkowe zespoły dworskie w Soboniowicach i Sierczy, oraz w Lusinie i Wróblowicach. Napotkamy tu również fortyfikacje trzeciego pierścienia dawnej ,,Twierdzy Kraków" z czasów przełomu XIX i XX w.
Bliskie sąsiedztwo Krakowa umożliwia kuracjuszom zapoznanie się z zabytkami kultury i sztuki w tym mieście. Wycieczki po okolicy prowadzą trasami przebiegającymi przez wszystkie miejscowości w okolicach Krakowa atrakcyjne pod względem turystycznym. Trasy szlaków turystycznych zostały tak zaprojektowane, aby wiodły możliwie jak najbliżej przystanków autobusowych i kolejowych.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Swoszowice mają połączenia koleją elektryczną PKP (stacja kolejowa na trasie Kraków-Skawina-Zakopane). MPK - z Borku Fałęckiego nr 135 do Zbydniowic, 101 do Sobo-niowic, 235 do Ochojna - wszystkie autobusy kursują przez Swoszowice, z Łagiewnik autobus nr 155 do Swoszowic.
139

Noclegi
- hotel "Krakowianka" w Borku Fałęckim, przeznaczony wyłącznie dla kuracjuszy,
Żywienie
- pawilon - restauracja "Parkowa", tylko dla kuracjuszy.
- Uzdrowisko Polskie, Zakład Zdrojowy, ul. Kąpielowa, tel. 66-75-91.
Stałe imprezy
Jeździeckie mistrzostwa okręgu w konkursie ujeżdżania koni, październik".
Uwaga!
Swoszowice są przedmieściem Krakowa. Wszystkie więc urządzenia sportowe, kulturalne, handlowe i gastronomiczne Krakowa są dostępne dla osób korzystających z leczenia w Swoszowicach.

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Szczawnica leży w woj. nowosądeckim między Pieninami a Beskidem Sądeckim. Miasto liczyło 9207 mieszkańców w 1981 r. W niedużej odległości znajdują się dwa inne odmienne regiony: Podhale i Tatry. Krajobraz w rejonie Szczawnicy i Krościenka jest bardzo urozmaicony. Od północy wznoszą się wysokie grzbiety Beskidu Sądeckiego i Gorców, rozcięte przełomem Dunajca na dwa pasma:
Lubania i Radziejowej. Bezpośrednio nad Szczawnicą dźwiga się rozczłonkowane pasmo Dzwonkówki. Południową osłonę miasta stanowi pasmo Pienin, dzielące się na Pieniny Właściwe (trzy Korony) i Małe (Wysoka). Ostre formy rzeźby Pienin żywo kontrastują z łagodnymi krzywiznami cechującymi pejzaż Beskidów. Dunajec przedziera się przez Pieniny i Beskidy trzema znanymi z piękności przełomami: Czorsztyńskim, Pienińskim i Tylmanowskim. Sama Szczawnica usytuowana jest u ujścia i w dolnej części doliny Grajcarka, prawobrzeżnego dopływu Dunajca, na wys. 435-520 m n.p.m.
Główną przyczyną zróżnicowań krajobrazowych i przyrodniczych tego regionu jest budowa geologiczna, wg dawnej legendy Pieniny wyrosły z grzebienia księżnej Kingi, porzuconego w ucieczce przed Tatarami. Pieniny powstały w wyniku długotrwałych i skomplikowanych procesów geologicznych, jako efekt ścierania się sił wypiętrzających góry i czynników niszczących je, czyli erozji. Stanowią one centralną i najpiękniejszą część wąskiego i liczącego przeszło 100 km długości Pienińskiego Pasa Skałkowego, zbudowanego z jurajskich dolno i środkowokredowych skał wapiennych, rzadziej z oiaskowców, nasuniętych z południa. Na utworach tych osadziły się górnokredowe łupki, piaskowce i margle tworząc osłonę skałkową. Wskutek długotrwałych procesów niszczących, wapienne skalice zostały odsłonięte i sterczą dziś w postaci śmiałych wzniesień sięgających wys. 982 m n.p.m. w Pieninach, a ponad 1000 m n.p.m. w Małych Pieninach.
W porównaniu z zawiłą budową Pienin, struktura geologiczna Gorców i Beskidu Sądeckiego jest prostsza. Grzbiety ich mają wyrównany przebieg, a wierzchołki łagodne kształty. Zbudowane są z leżących na przemian warstw piaskowców i łupków, tworzących wielosetmetrowe pokłady znane pod nazwą fliszu trzecirzędowego. Stoki beskidzkich grzbietów porozcinane są dolinami o profilu poprzecznym w kształcie litery "V". Geologiczną osobliwością strefy pogranicza Pasa Skałkowego i Beskidów są skały magmowe - ane-zyty (Wdźar, Bryjanka i in.), pozostałość trzeciorzędowego wulka-nizmu.
Osobliwością krajobrazową na międzynarodową skalę jest Przełom Dunajca. Trudna do wyjaśnienia geneza przełomu jest od dawna
142
dyskutowana i rozmaicie interpretowana. Przypuszcza się, że pas skałkowy wypiętrzył się w poprzek ustalonego łożyska Pradunajca, jednakże jego kręty wąwóz nie został w całości wyznaczony przez pierwotne meandry rzeki, lecz powstał przez dostosowanie biegu do warunków tektonicznych i odporności skał podłoża. Klimat panujący w rejonie Szczawnicy-Krościenka zaliczany jest do podgórskich. Cechuje go duże zróżnicowanie, tak charakterystyczne dla obszarów górskich. Stoki karpackie leżą w tym rejonie w zasięgu 3 pięter klimatycznych: umiarkowanie ciepłego (do 680 m n.p.m.) - średnia roczna temperatura od plus 6�C do plus 8�C, umiarkowanie chłodnego - średnia roczna od plus 4�C do plus 6�C i chłodnego (powyżej 1100 m n.p.m.) - średnia roczna od plus 2�C do plus 4�C. Klimat jest średniobodźcowy latem, a silnobodźcowy w zimie. W porównaniu z innymi okolicami Beskidów temperatury są dość wysokie, a ich wahania między nocą a dniem względnie małe. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, którego średnia temperatura wynosi plus 16�C, najchłodniejszym zaś styczeń - średnia temperatura w kotlinach wynosi minus 3�C. Opady atmosferyczne są niewielkie jak na teren górski, często poniżej 800 mm rocznie. Około 40% ogólnej ilości opadów przypada na lato - głównie lipiec, najmniej na luty (42 mm). Pogodne i szczególnie piękne widokowo bywają jesienie. W zimie opady są niewielkie. Pokrywa śnieżna w wyższych partiach gór zaczyna się formować już z końcem października, zanika przeważnie w kwietniu. Krócej śnieg leży w niższych wysokościach i na stokach południowych. Zachmurzenie jest stosunkowo niewielkie, największe w styczniu, najmniejsze (odwrotnie niż w Tatrach) w lipcu i sierpniu. Sprawia to, że rejon ten ma ok. 1600 godzin słonecznych rocznie o dużej intensywności promieniowania.
Doliny, w których leżą Szczawnica i Krościenko mają przebieg równoleżnikowy i, co za tym idzie, wzmożone nasłonecznienie stoków wystawionych w kierunku południa. Dodatkowe korzyści daje to w związku z występowaniem - zwłaszcza w okresie zimy i jesieni - przyziemnych mgieł, wypełniających z rana dna dolin do wysokości względnej około 100 m. Wiatry wieją przeważnie z zachodu (30%) i z północy (20%), nie są przy tym zbyt dokuczliwe, w dodatku kotliny osłonięte są górami przed chłodnymi wiatrami przy jednoczesnym umożliwieniu dopływu ciepłego powietrza znad Doliny Popradu. Insolacja jest intensywna, zwłaszcza na zboczach Dzwonkówki, w kierunku której postępuje rozbudowa uzdrowiska. Sprzyjający klimat podnosi wybitnie uzdrowiskowo-rekreacyjne walory
Szczawnicy.
Otaczające Szczawnicę wzniesienia pokrywają rozległe kompleksy leśne, chroniące uzdrowisko przed wiatrami i zapewniające czystość
143

atmosfery, wzbogacając ją ponadto w związki o działaniu leczniczym. Czyste powietrze o dostatecznej wilgotności ma decydujące znaczenie przy leczeniu schorzeń dróg oddechowych. Klimat ten, typowy dla zboczy dolin i kotlin śródgórskich, na ogół słabobodźcowy - jest odpowiedni do leczenia chorób objętych wskazaniami uzdrowiskowymi.
2. Rys historyczny
Początki Szczawnicy są dość mgliste. Zapewne istniała ona już w XIII-XIV wieku. Wspomina ją Długosz w wieku XV w "Liber beneficiosum dioecesis Cracoviensis", pojawia się jej nazwa w dokumentach królów Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta.
Również początki uzdrowiskowej kariery Szczawnicy nie są całkiem jasne. Już w XVI w. wyszło w Warszawie drukiem dziełko o szczawnickich "źródłach kruszcowych kwaśnych". W wieku XVIII walory klimatu pienińskiego musiały być znane, skoro uciekli tu przed "morowym powietrzem" pijarzy z Podolińca - niestety i tu rychło się "zapowietrzyło" (1710 r.). Franciszek Helbich zanotował opowiadania starych górali o kuracjuszach którzy zjeżdżali tu ok. 1790 r. pili wodę z górnego źródła (dziś "Józefina"), do kąpieli używali bardziej wydajnego "Szymona", przez górali zwanego "Pod Pagórkami". Górne źródło było w kadłubek drewniany ujęte, niczym nie zakryło, wśród pola leżące, bez najmniejszego drzewka, pod którym by się przed upałem schronić można, żadnych chodników, a nawet ścieżka pomiędzy pola ze wsi w górze wijąca się, po deszczu miała miejscami takie bagna, że za gośćmi służba deski nosiła, po których jak po kładkach przechodzili - pisał Onufry Trembecki. W 1810 r. dokonano pierwszej analizy chemicznej ogólnego zdroju; w rok później dobra szczawnickie przejęły austriackie władze skarbowe. Wodę wywożono też w naczyniach "w odległe strony". Pole ze źródłami należało do Józefa Zachwiei, który zawarł kontrakt z zarządem ziemskim na butelkowanie i wysyłkę zdrowotnej szczawy. Teren źródła odkupił od niego w roku 1820 Jan Kutschera ze Spiszą, dokupując w cztery lata później kawał gruntu zwanego "przy szczawie". Oczyścił on zdrój i odbudował, wzniósł też pierwsze pomieszczenia dla gości. W 1828 r. majątek szczawnicki nabył emerytowany pocztmistrz, Jan Podhajecki, aby w 1829 r. (formalnie w 1834) przekazać go Józefinie i Szczepanowi Szalajom, którzy na kupno dali mu pieniądze. Użyczyli oni imion obu górnym zdrojom i rozwinęli budowę uzdrowiska. Jego właściwym twórcą stał się dopiero ich syn, Józef Szalaj - słusznie zwany "ojcem
144
Szczawnicy" - czczony tu podobnie jak Chałubiński w Zakopanem. Wystawił on nowe budynki zdrojowe, zaktywizował miejscowych górali, rozszerzył i urządził Górny Park zapoczątkowany przez Kutscherę, zasklepił też Szczawny Potok pod dzisiejszym placem Dietla. Szczawnica rozkwitła do tego stopnia, że drugi jej zasłużony dobroczyńca prof. Józef Dietl napisał w roku 1858; Szczawnica pomiędzy zdrojowiskami Galicji zajmuje pierwsze miejsce. Pierwszeństwo zjednało sobie niezrównanie pięknym górzystym położeniem, doświadczoną skutecznością wód i niezmordowaną gorliwością właściciela dla jej wzrostu i upiększenia. Śmiało rzec można, iż należy ona do małej liczby zdrojowisk ojczyzny, których sława poza granicą jest rozgłośna. Przebywały tu osobistości z arystokracji i świata kultury: Wincenty Poi, Cyprian Kamil Norwid, Michał Bałucki, Wojciech Gerson, Stanisław Wyspiański, Seweryn Goszczyński. Sienkiewicz
"' wygłaszał tu odczyty, bywała Konopnicka i Asnyk.
W 1859 roku została założona Spółka Zdrojowisk Krajowych, która zaczęła tworzyć dolny zakład, zwany "Na Miedziusiu". Na miejscu
pastwisk powstał dolny park, wystawiono kilka budynków. W 1800 r. frekwencja przekroczyła 1000 kuracjuszy, a w roku 1870 już 2 tyś.;
rocznie rozprowadzano 100 tyś. butelek wody. Specjalnością uzdrowiska było leczenie przewlekłych nieżytów oskrzeli i chorób żołądka.
'-Leczyło się tu wielu górników i osób z "niedokrwistością". Na krótko przed śmiercią (1876 r.) Szalaj zapisał zakład leczniczy Krakowskiej Akademii Umiejętności.
Pod koniec stulecia liczba gości spadła do 3 tyś. rocznie. Akademia Umiejętności zdecydowała sprzedać zakład - wbrew woli poprzedniego właściciela - prywatnemu nabywcy, którym był Adam Stad-�nicki. W roku 1925 zanotowano 4 tyś. kuracjuszy, dopiero na kilka lat przed II wojną światową zaczął się renesans Szczawnicy związany głównie z przestawieniem uzdrowiska na leczenie górniczych chorób dróg oddechowych, przede wszystkim astmy. W latach 1933-1936 powstało specjalistyczne sanatorium "Modrzewie", Stadnicki wystawił komfortowe inhalatorium, w którym uruchomiono pierwsze "' '"w Polsce komory pneumatyczne. Budowa elektrowni (1935) i skanalizowanie centrum (1937 r.) podniosły poziom "wygód" w uzdrowisku. Frekwencja osiągnęła znów wysoki poziom dochodzący do
'Ą O tyś. w ciągu roku.
Lata powojenne, a zwłaszcza ostatnie, przyniosły nowy rozkwit
''�Szczawnicy, która przeżywa swoją drugą młodość. Upaństwowione Uzdrowisko jest czynne od 1948 r. także w miesiące zimowe. Zmie-
''nił się społeczny przekrój klienteli, gdyż zakład nastawiono głównie na leczenie chorób zawodowych górników i hutników ze Śląska. Z inicjatywy Związków Zawodowych Górników i Instytutu Medycyny
10 - Uzdrowiska Karpackie
145

Pracy uruchomiono łu w 1949 r. pierwsze w Polsce Ludowej sanatorium do leczenia pylicy krzemowej. Mieściło się ono w willi "Renata" (później "Przodownik"). W 1960 r. uruchomiono sanatorium "Hutnik", potem prewentorium "Górnik". W centrum powstał kombinat handlowo-gastronomiczny "Halka", w Szczawnicy Wyżnej nowa szkoła, a na skraju Połonin nowe osiedle mieszkaniowe ,,XX-le-cia". W 1973 r. ukończono piękny architektonicznie zakład przyrodoleczniczy. W 1974 r. otworzyło podwoje sanatorium ZZPN, w rok później dom zdrowia Myszkowskich Zakładów Papierniczych, a w roku 1977 sanatorium "Budowlani".
Dużą popularność zyskała Szczawnica przez zwycięstwo w telewizyjnym "Banku Miast" (1975 r.), zajęła też w tym czasie l miejsce w konkursie uzdrowisk polskich.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Szczawnica już dawno zasłynęła jako doskonałe uzdrowisko. Lokalizacja w kotlinie rzek otoczonych lesistymi zboczami gór zapewnia jej wyjątkowo korzystny klimat. Przesądza o tym między innymi położenie na wysokości 420-500 m n.p.m.; dla ludzi przerzuconych z nizin zmiany ciśnienia atmosferycznego, temperatur itp. stanowią bodziec wystarczający, aby pobudzić działalność organizmu, a nie na tyle silny, by wywołać zbyt nagłe reakcje. Duże znaczenie zdrowotne mają rozległe kompleksy leśne, a czyste górskie powietrze wolne jest od tzw. alergenów, co sprzyja leczeniu chorób o podłożu alergicznym, szczególnie dychawicy oskrzelowej, czyli astmy. W promieniu 25 km od Szczawnicy-Krościenka nie ma fabryk, a najbliższe zakłady "dymiące", słowacki kombinat "Świt", oddalone są o 50 km. Na sprzyjający klimat składają się również, stosunkowo dobre nasłonecznienie i zaciszność, dostateczna wilgotność powietrza oraz dominacja dni pogodnych i bezdeszczowych.
Oprócz wyjątkowych właściwości tutejszego mikroklimatu podstawę rozwoju funkcjonowania uzdrowiska stanowią źródła mineralne;
w Szczawnicy jest ich około osiem (ilość jest zmienna). Są to używane do picia, kąpieli i wziewań szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo--sodowe, jodkowe i bromkowe o znacznych rozbieżnościach w ro-dzaju i stopniu mineralizacji, co ma dodatnie znaczenie z punktu widzenia wskazań leczniczych. Wydajność zdrojów - zwłaszcza tych najwartościowszych - nie jest największa. Oblicza się ją łącznie w Szczawnicy na 66 m3 w ciągu doby. Stężenie wód jest zmienne. Zauważono jego bezpośrednią zależność od temperatury powietrza, a także suszy i fal deszczów.
146
Geneza wód pozostaje w związku z występowaniem w rejonie Bryjarki skał pochodzenia głębinowego - anezytów. Jako pozostałość po działalności wulkanicznej, w sąsiedztwie anezytów wydobywają się do dziś zimne gazy dwutlenku węgla. Gazy te, stykając się z wodami gruntowymi i z resztkami zachowanymi w osadach piaszczysto--łupkowych fliszu wód słonych, pierwotnego basenu morskiego - powodują ich zakwaszenie. Kwaśne wody, zwane szczawami, wywołują rozkład skaleń i minerałów ciemnych w andezycie. Andezyt przeobraża się w miękką, rdzawą skałę, szczawa natomiast wzbogaca się o pierwiastki powstałe przy rozkładzie. W rezultacie szczawnickie źródła to wody alkaliczno-słone. Zdroje te były znane miejscowym od najdawniejszych czasów, od nich pochodzi wszak notowana w XV w. nazwa Szczawnicy. Używano ich do kąpieli, przyrządzania potraw (np. pieczenia chleba, gotowania ziemniaków), a okoliczni czarownicy i znachorzy "przepisywali" je - słusznie zresztą - jako lekarstwa przy dusznościach i chorobach żołądka. Obecnie na terenie Szczawnicy eksploatuje się źródła "Stefan II" i "Magdalena", oraz ujęte za pomocą szybów (gł. około 15 m) i chodników "Jan", i "Józefina", ponadto odwiert nr 4 głębokości 25 m i odwiert nr 9 o głębokości 1200 m. Pozostałe źródła ("Szymon", "Waleria", "Wanda", "Józefina") będą włączane do eksploatacji w miarę potrzeb i postępu prac rekonstrukcyjnych przy ich ujęciu i zapewnieniu właściwych warunków ochrony sanitarnej ujęć.
Popularna "Szczawniczanka" jest wodą sztucznie gazowaną. Stężenie i skład poszczególnych szczaw ulega pewnym wahaniom. A oto charakterystyka poszczególnych źródeł:
,,Stefan" - drugi co do wieku zdrój szczawnicki, 0,73% szczawa, wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, bromkowa, jodkowa, borowa, z zawartością 2300 mg/1 wolnego dwutlenku węgla. Wskazana przy chorobach dróg oddechowych, astmie, stanach uczuleniowych, chorobach układu trawiennego. Obecnie eksploatowany jest otwór zwany "Stefan II", wodę podaje się w pijalni głównej. Mineralizację cechuje stabilność, a zdrój nieduża wydajność (1,63 l/min, czyli 2,35 m3 na dobę). Było ono znane już przed 1826 r.
"Józefina" - najstarszy zdrój Szczawnicy, szczawa wodorowo-węgla-nowo-chlorkowo-sodowa, pod względem składu identyczna ze "Stefanem", z których razem wypływa. Źródło było znane od najdawniejszych czasów. W 1810 r. zbadano je chemicznie, a w 1824 r. ujęto wznosząc kamienną altanę. Nazwa - od matki Józefa Szalaja.
"Magdalena" - jedna z najsilniej zmineralizowanych wód leczniczych w Polsce. Litr wody zawiera około 25,8 g składników stałych;
niestety wydajność tego źródła wynosi tylko 30 litrów/dobę. 2,6% szczawa wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, bromkowa, borowa,
10'
147

jodkowa - wskazana przy niedomaganiach układu trawiennego, kamicy dróg żółciowych, cukrzycy i nerwicach. Zawiera 1728 mg/l wolnego COa. Zdrój odkrył w 1837 r. kuracjusz Jan Bielecki, w roku 1838 zbadał go chemicznie Teodor Torosiewicz. Słary pawilon nad źródłem rozebrano w 1963 r. W roku 1971 utworzono nową piękną pijalnię.
"Jan" - woda jest 0,52% szczawą wodorowęglanowo-chlorkowo-
-sodową, jodkowo-bromkową, zawierającą w litrze 2431 mg wolnego dwutlenku węgla. Zdrój ma wydajność 3,2 m3 na dobę. Odkrył go zarządca zakładu Jan Zielonka, jednak nagła powódź w lipcu 1871 r. zniszczyła wypływ. Rozbiór chemiczny przeprowadził prof. Bela Lengyel z Pesztu, wodę. zaś ujął na nowo Amerykanin Fang. W latach 1969-1973 źródło otrzymało nowe, tym razem górnicze ujęcie ("Jan Główny"), Wodę sprowadzono rurami do pijalni "Magdaleny".
"Szymon" - woda jest 0,28% szczawą wodorowęglanowo-chlorko-wo-sodowo-wapniową, borową, z zawartością w litrze 1590 mg wolnego CC>2. Zdrój ma dużą wydajność - 10 m3 na dobę. Woda była od dawien dawna używana do kąpieli, grunt z nią zaś nabył w 1822 r. Jan Kutschera, z zagwarantowaniem swobodnego dostępu do źródła. W latach 1863-1864 uruchomiono tu duże (26 kabin) łazienki, związane z dolnym zakładem zdrojowym. Obecnie wodę można pić wprost z przelewu.
"Waleria" - 0,73% szczawą wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, jodowa z zawartością w litrze 1300 mg wolnego COz i 2,2 mg jodu. Używają ją do inhalacji oraz płukań nosa i gardła. Źródło wskazane przez drą Onufrego Trembeckiego w 1853 r. zostało ujęte. Po wojnie nie jest wykorzystywane z powodu zanieczyszczeń gruntu w okolicy. "Wanda" - źródło ponad Parkiem Dolnym, powstałe w 1867 r. przez sprowadzenie do nowego "niby-zdroju" wód "Anien" i "Heleny". Jest to 0,89% szczawą wodorowęglanowo-chlorkowo-
-sodowa, bromkowa, bromowa, jodkowa o zawartości 1494 mg wolnego dwutlenku węgla w litrze. Wydajność 0,35 l/min, czyli 0,5 m3 na dobę. Pierwotna pijalnia jest obecnie kaplicą, niżej zachowała się pijalnia drewniana, używana jeszcze po wojnie. Pd-4 - płytki odwiert (25 m głębokości) dostarczający wody słabiej zmineralizowane, za to w znacznych ilościach (19,2 m3 na dobę);
0,3% szczawą wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowa z zawartością 1015 g/l wolnego COz, używana do kąpieli mineralnych.
"Józefina II" - jeden'z najmłodszych zdrojów Szczawnicy, odwier-cony w 1952 r. na głębokości 15 m w dnie prowizorycznego ujęcia źródła mineralnego zwanego "Pinoniakówko"; 0,37% szczawą wo-dorowęglanowo-chlorkowo-sodowa, borowa, z zawartością 1960 mg/l
148
wolnego C02. Ujęcie dość wydajne: 7,5 m3 na dobę. Przygotowywana jest obecnie budowa rozlewni "szczawniczanki".
4. Profil i specjalizacje lecznicze
Szczawnica jest obecnie jedynym w Polsce, a zarazem jednym z najwybitniejszych w Europie, ośrodkiem specjalizującym się w pul-monologii (choroby dróg oddechowych), ze szczególnym nastawieniem na leczenie schorzeń o tle alergicznym (uczuleniowym).
Leczenie sanatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty krtani i tchawicy: naczyń ioruchowe, zanikowe niecuchnące, przerostowe.
2. Przewlekłe zapalenie zatok obocznych nosa nieoperacyjne oraz po 2-3 tygodniach po zabiegu.
3. Przewlekłe nieżyty oskrzeli nieswoiste w okresie wydolności krążeniowo-oddechowej,
4. Dychawica oskrzelowa.
5. Pylica płuc w okresie wydolności krążenia i oddychania.
6. Rozedma płuc z objawami przewlekłego zapalenia oskrzeli lub z objawami serca płucnego w okresie wyrównania krążenia i oddychania.
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty nosa i gardła: zanikowy prosty i cuchnący, przerostowy nieżyt nosa i gardła, naczynioworuchowy nieżyt nosa.
2. Przewlekłe zapalenie oskrzeli w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej przy dobrym stanie ogólnym.
3. Rozedma płuc z przewlekłym zapaleniem oskrzeli przy dobrym
stanie ogólnym.
Rozgłos zdobyło już prowadzone w Szczawnicy, z dobrym skutkiem leczenie odwykowe nałogowych palaczy tytoniu, związane zresztą z ogólnym ukierunkowaniem uzdrowiska. Niewskazane jest w Szczawnicy natomiast leczenie bardziej zaawansowanego stwardnienia tętnic, chorób nadciśnieniowych, nowotworowych, reumatycznych, wreszcie �otwartej gruźlicy płuc.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Uzdrowisko Szczawnica organizacyjnie podlega Centralnemu Zarządowi Uzdrowisk, zasięgiem obejmuje całą Polskę, z wyraźną jednak preferencją dla przemysłu górniczego i hutniczego. Głównym gospo-
149

darzem jest łu Państwowe Przedsiębiorstwo Uzdrowisko Szczawnica, którego dyrekcja rezyduje w "Reducie" (1) przy ul. Zdrojowej. Zarządza ono własnym sanatorium oraz całością ogólnych urządzeń leczniczych, nadzoruje też częściowo pracę zespołu sanatoryjnego
FWP i branżowych domów zdrowia, takich jak: "Hutnik", "Chemik", "Budowlani".
Wyposażenie sanatoriów w 1977 r.:
ilość łóżek - 2 tyś.
ilość pacjentów - 30 tyś.
ilość lekarzy specjalistów - 3 tyś.
ogólna obsługa - 1000.
Fachową pieczę nad uzdrowiskiem sprawują dwa ośrodki naukowo--lecznicze, prowadzące tu swoje prace badawcze w zakresie odpowiednich specjalności. Jest to Zakład Astmologii oraz Zakład Chorób Zawodowych Akademii Medycznej w Krakowie. Organem koordynującym pracę zespołów sanatoryjnych jest Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego, w którym jednostką wiodącą jest PPU Szczawnica, a dyrektor uzdrowiska z urzędu pełni funkcję przewodniczącego.
Budynki zdrojowe w otoczeniu placu Dietla sięgają początkami połowy XIX w. i dawno przestały odpowiadać wymogom nowoczesnej balneotechniki. W roku 1939 otwarte zostało świetnie wyposażone inhalatorium. Prawdziwa modernizacja nastąpiła jednak dopiero w ostatnim 20-leciu. Powstało w tym czasie kilka "domów zdrowia", częściowo z własnym zapleczem terapeutycznym, przede wszystkim zaś nowy zakład przyrodoleczniczy, mogący śmiało współzawodniczyć z najlepszymi tego rodzaju obiektami w świecie. Równocześnie podjęto szeroko zakrojoną akcję rewaloryzacyjną starych domów uzdrowiskowych, z zachowaniem ich oryginalnej XIX-wiecznej szaty zewnętrznej.
Na obecne urządzenia uzdrowiska składają się m. in. pijalnie wód, zakład przyrodoleczniczy, sanatoria, przychodnia uzdrowiskowa z gabinetami specjalistycznymi, poradnie; rehabilitacyjna, psychologiczna, antynikotynowa i pracownie: RTG, EKG, badań czynnościowych, analityczna. Pijalnie wód: pijalnia stara (2) przy pl. Dietla, z wodami "Stefan" i "Józefina". Pijalnia nowa (3) w kształcie szklanej rotundy przy zdroju "Magdaleny". Sprowadza się tu też wody "Jana". Zakład przyrodoleczniczy (4) wyposażony jest w najnowocześniejsze urządzenia sprowadzone m. in. z Francji i RFN. Do najciekawszych należą aparaty do rozpylania cieczy w polu elektrycznym, tzw. mikro-aerosole, dające świetne wyniki w leczeniu astmy. Mieści się tu najnowocześniejsza w Polsce przychodnia uzdrowiskowa. W zakładzie dokonuje się około 3 tysięcy zabiegów dziennie. Interesujący jest
ISO
również wygląd zewnętrzny zakładu, zaprojektowanego przez inżyniera Marka Gliszczyńskiego. Czterokondygnacyjny korpus jest pomysłowo ujęty w skarpę, a jego dach wiąże się funkcjonalnie z dolnym "deptakiem" parkowym, tworząc taras z kawiarnią. Łazienki i gabinety rozciągnięto w system bocznych pawilonów. Zarówno piękna architektura, jak i wyposażenie balneotechniczne i rehabilitacyjne tego obiektu są rewelacją w skali całej Polski. Również komfortowo urządzone jest inhalatorium (5) w Parku Górnym. Znajduje się tu jeden z dwóch w Polsce zespołów komór pneumatycznych do leczenia astmy przy pomocy zmian ciśnienia, od paru lat pracuje też nowoczesne urządzenie do rozpylania cieczy metodą ultradźwięków, umożliwiające składnikom leczniczym docieranie wprost do pęcherzyków płucnych. We wziewalniach dokonuje się zabiegów inhalacyjnych typu Bullinga, Schnitzera, solankowych, antybiotykowych i specjalnych, a także przepłukiwań nosa i gardła.
W 1977 r. Szczawnica dysponowała 2 tysiącami łóżek sanatoryjnych. Przeszło 300 należy do PP Uzdrowiska Szczawnica, która poza sezonem letnim wynajmuje też miejsca w domach wczasowych, m. in. ,,Trzech Koronach" w Krościenku. Sanatoria FWP mają 180 łóżek. Główną bazę stanowią sanatoria branżowe, należące do związków zawodowych i przedsiębiorstw. Największym z nich jest "Hutnik", do 1970 r. podlegający Hucie im. Lenina. Niewiele mniejsze jest Prewentorium Górnicze im. Pstrowskiego, przeszło 160 łóżek ma sanatorium "Budowlani". Część sanatoriów posiada własne ambulatoria i urządzenia zabiegowe, np. "Hutnik" dysponuje światłolecznictwem, fizykoterapią, inhalatorium. Własne lecznictwo prowadzą też "Górnik" i "Budowlani". Pracę tych wszystkich jednostek koordynuje Branżowy Ośrodek Lecznictwa Uzdrowiskowego.
6. Atrakcje krajoznawcze uzdrowiska i okolic
Do zabytków Szczawnicy zalicza się zespół budownictwa uzdrowiskowego przełomu XIX i XX w. przy ul. J. Wiktora oraz stare domy góralskie, zachowane zwłaszcza w Szczawnicy Wyżnej przy drodze do Szlachtowej. Na niektórych z nich wiszą godła malowane z inicjatywy J. Szalaja: ...Jedni mieszkają pod rakiem, drudzy pod zajączkiem lub capem, trzeci pod różą, pod piorunami efc., jak pisał w 1841 r. K. Prek.
Obecny kościół murowany stoi na miejscu dawnego drewnianego z roku 1550, rozebranego niestety w 1894 r. Dawny dwór Szalayów, nad Grajcarkiem przy ul. Szalaya, pochodzi z 1839 r. W centrum zdroju przy ul. Dietla stoi obelisk wystawiony przez J. Szalaya na
151

cześć uczonego. Tu znajduje się również stary zakład przyrodoleczniczy oraz Muzeum Pienińskie z izbą pamięci Jana Wikłora. Interesujący jesł Park Górny z ciekawymi drzewami sadzonymi jeszcze przez J. Szalaya, zaprojektowaną przez niego kaplicą oraz współczesnymi rzeźbami faunów dłuła M. Chudoby-Wiśniewskiej. Na szczególną uwagę zasługuje nowoczesne budownictwo uzdrowiskowe, zwłaszcza nowy zakład przyrodoleczniczy projektu M. Gliszczyńskiego.
Atrakcyjność turystyczna Szczawnicy i jej okolic polega m. in. na malowniczo urozmaiconej rzeźbie terenu oraz bogatej szacie roślinnej. Stoki gór porośnięte są lasami bukowymi, modrzewiowymi i cisowymi. Uzdrowisko sąsiaduje z Pienińskim Parkiem Narodowym, jednym z najwspanialszych rezerwatów przyrody w Polsce.
Z otaczających Szczawnicę szczytów - Bryjarki, Palenicy i Jarmuty roztaczają się wspaniałe widoki na Pieniny, Tatry, Gorce i Beskid Sądecki. Szczawnica stanowi dogodny punkt wyjściowy dla bliższych i dalszych wycieczek, bardzo interesujących pod względem turystycznym. Do bliższych spacerów można zaliczyć trasę prowadzącą na Bryjarkę (679 m n.p.m.), do wodospadu Sopotnia, na szczyt Wdzar (709 m n.p.m.), w doliny dopływów Grajcarka na Palenicę i Szafra-nówkę oraz do wąwozu Homole. Cel pięknego 2-godzinnego spaceru stanowi Krościenko ze swym cennym zabytkowym kościołem pochodzącym z XIV w. i zabytkowymi domami w rynku (XIX w.). Dalsze wycieczki ze Szczawnicy, piesze i częściowo autobusowe, prowadzą:
na Sokolicę (747 m n.p.m.) i Trzy Korony (982 m n.p.m.), skąd rozciąga się widok na przełom Dunajca i malowniczą okolicę górską, oraz do kopalni w Jarmucie (sztolnia kopalni srebra z XVII w,);
wierzchołek Jarmuty (773 m n.p.m.) jest punktem widokowym na Pasmo Radziejowej.
Do najbardziej atrakcyjnych imprez turystycznych, popularnych w tym rejonie zaliczyć należy spływ Dunajcem.
Dalsze wycieczki autobusowe prowadzą do Czorsztyna i Niedzicy (Zamek Czorsztyński z XIV w., malowniczy krajobraz Przełomu Dunajca), do Zakopanego, Nowego Targu i Nowego Sącza.
Informacji w zakresie turystyki udziela Biuro Obsługi Ruchu Turystycznego PTTK, ul. Manifestu Lipcowego 62.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Szczawnica ma bezpośrednie połączenie z dużymi ośrodkami w kraju jedynie komunikacją autobusową PKS. Autobusy łączą Szczawnicę z Warszawą, Krakowem, Katowicami, Tarnowem, Krynicą i Zakopanem.
152
Dojazd koleją wymaga przesiadki do autobusów PKS w Nowym Targu lub Nowym Sączu.
Baza noclegowa
- pokoje gościnne;
Recepcja prywatnych pokoi gościnnych PT "Podhale", ul. Szalaya 84a, tel. 23-70, 27-27 (również dla miejscowości: Jaworki, Szlach-towa, Tylmanowa, Ochotnica Górna i Dolna, Krościenko),
- schroniska:
PTTK "Orlica", ul. Pienińska 12, tel. 22-45, kat. III miejsc 50 (82 miejsca w sezonowych domkach),
- pola biwakowe:
pole biwakowe PT "Podhale", miejsc 200,
Bazażywieniowa:
- restauracja "Halka", ul. Manifestu Lipcowego, kat. II, m. 445, tel. 22-22,
- karczma "U Walusia", Krościenko, ul. Jagiellońska, kat. II, m. 136,
tel. 30-95.
- "Bacówka", Jaworki, kał. II, m. 60, tel. 21-92,
- bar "Nad Grajcarkiem", ul. Flisacka, kat. III, m. 80, tel. 26-37,
- jadłodajnia, ul. Flisacka 35b, kat. III, m. 30,
- kawiarnia "Pod Jałowcem", kat. II, m. 32, tel. 23-26,
- bar "Wczasowy", ul. Pienińska, kat. III, m. 50, tel. 32-01,
- kawiarnia "Miś", ul. Flisacka 28, kat. II, m. 20.
Obiekty sanatoryjne Nazwa obiektu
wypoczynkowe
Szpital uzdrowiskowy
- Szpital nr 1 "Modrzewie" (6) Park Górny 8.
Sanatoria uzdrowiskowe
- Sanatorium nr 11 (7), Park Górny 2,
- pawilon "Inhalatorium" (8), Park Górny 2,
- pawilon "Świerki" (9), Park Górny 516,
- pawilon "Batory" (10), Park Górny 13,
- pawilon "Boży Dar" (11), ul. Zdrojowa 23,
- pawilon "Motel Polski" (12), ul. Zdrojowa 20,
- Sanatorium nr III, ul. Połoniny 7/9,
- "Hutnik" (13), Park Górny,
Instytucja prowadząca
PPU
PPU
PPU
Związek Zaw. Hutników

- "Chemik" (14), Park Dolny 11,
- "Palma" (15), Park Górny 14,
- "Szalaj" (16), ul. Jana Wiktora 16,
Obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe (pobyt 3-tygodniowy)
- "Marta" (17), ul. Manifestu Lipcowego 20,
- Sanatorium specjalistyczne "Górka" (26), Park Dolny 10.
Związek Zaw.
Chemików
FWP
FWP
Zakłady Surowców Ogniotrwałych Trzebinia
Obiekty wczasowe (pobyt 2-tygodniowy)
- DW "Rzemieślnik", ul. Manifestu Lipcowego 8, Związek Izb
Rzemieślniczych
- DW "Jakubówka", ul. Jana Wiktora 15, FWP
- DW "Sobieski", ul. Jana Wiktora 14, FWP
- DW "Panorama", Park Dolny 7, FWP
- DW "Sylwia", ul. Zdrojowa 1, FWP
- DW "Szczęście", ul. Manifestu Lipcowego 15, Przeds. Robót
Antykoroz. Przem.
_,,, ., Węglowego
- ÓW "Słoneczna", ul. Manifestu Lipcowego,
- Prewentorium Górnicze "Gwarek" (18), Związek Zaw. Górrrików
- Prewentorium Górnicze "Barbarka" (19),
- Sanatorium "Reduta" (1), ppU
- Sanatorium "Limba" (20), ppU
- Sanatorium "Budowlani" (21), PPU
- Sanatorium "Litwinka" (22), PPU
- DW "Renata", ul. Kowalczyka 1, Kopalnia Węgla z Czeladzi
- DW "Geoprojekt",
- DW ZSP UJ "Matują",
- Sanatorium ZNP (23), Park Górny,
- Sanatorium "Wrzosy" (24),
- DW "Papiernik" Myszkowskich Zakładów Papierniczych (25), ul. św. Krzyża,
154
- DW Geoprojekt z Warszawy, ul. Jana Wiktora 20,
- DW "Szczawnica" Zakładów Energetycznych z Krakowa, ul. Szalaya 7,
- DW Śląskich Zakładów Papierniczych z Katowic, ul. Szalaya 92,
- DW "Papiernik" Myszkowskich Zakładów Papierniczych, tel. 23-59,
- DW BacutiI z Krakowa, ul. Pienińska 12,
- ÓW WSS "Społem", ul. Manifestu Lipcowego 73,
- ÓW Krak. Przeds. Robót Bud.-Mont., ul. Leśna 5,
- OWR UW z Tarnobrzegu, ul. Sobieskiego 23.
Stacje benzynowe CPN
- ul. Jagiellońska, tel. 58-70, czynna 6-20, w niedziele i święta
7-19, zakres usług: E-78, E-94, ON, K,
-� GOPR - grupa podhalańska, Szczawnica, ul. Szalaya 80, tel. 26-80, dyżury: soboty, niedziele 10-21.
Wypożyczalnie sprzętu:
- OSiR, ul. 1 Maja (przy lodowisku), czynna codziennie 9-18 (sprzęt zimowy: łyżwy, sanki, narty),
Wyciągi narciarskie: Krościenko, ul. Kingi, dwa wyciągi zaczepowe o dł. 450 i 170 m.
Urządzenia sportowo-rekreacyjne:
- kort tenisowy w Parku Górnym, czynny 8-20,
- ścieżka zdrowia w Parku Dolnym,
- tor slalomowy na Dunajcu dla kajakarstwa górskiego,
- boisko sportowe w Krościenku,
- deptak spacerowy między Szczawnicą a Krościenkiem.
Instytucje i obiekty k u 11 u r a l n o-o ś w i ato we :
- biblioteka uzdrowiska Nowy Zakład Przyrodoleczniczy, czynna
8-12,
- biblioteka miejska, ul. Manifestu Lipcowego, czynna 14-19,
- Muzeum Regionalne, pl. Dietla, czynne 10-18,
- Galeria Sztuki Współczesnej - Pijalnia Główna, plac Dietla,
- kino "Pieniny", ul. Manifestu Lipcowego.
Kasy walutowe: NBP, ul. Manifestu Lipcowego 9, tel. 22-44.

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Ustroń Śląski, miasło liczące około 13000 mieszkańców, leży w województwie bielskim. Miejscowość znajduje się w Beskidzie Śląskim, w dolinie górnej Wisły, u jej wyjścia z Beskidu Śląskiego. Uzdrowisko położone jest na wysokości 340-450 m n.p.m. nad brzegami Wisły;
otoczone jest dużymi pasmami górskimi Równicy (883 m n.p.m.) i Czantorii (999 m n.p.m.) pokrytymi kompleksami leśnymi. Ustroń znajduje się w strefie klimatu podgórskiego, a na czystość i skład powietrza atmosferycznego wpływa obecność lasów bukowo-świer-kowych.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Pierwsze wzmianki kronikarskie o Ustroniu pochodzą z 1305 r. ; Z imieniem księcia Alberta, syna króla polskiego Augusta III, łączy się wybudowanie na terenie Ustronia łaźni, która dała początek przyszłemu uzdrowisku. ,,Ciepłe wody" stosowane w owym czasie w kuracji kąpielowej, zwane też ,,kąpielami gierzymowymi", przygotowywane były bezpośrednio przed zabiegiem przez wrzucenie l do wody gorącego żużla z pobliskich pieców hutniczych. Kilka więk-, szych pożarów powstałych podczas przygotowywania ,,kąpieli gierzymowych" świadczyć może, że były one popularne i stosowane przez ludność miejscową także poza istniejącą łaźnią.
W wieku XVIII Ustroń stał się ośrodkiem hutniczym: w 1772 r. do-^ konano tu pierwszego wytopu surówki z miejscowych niskoprocento-^wych rud. Do palenia służył węgiel drzewny wytwarzany z drewna,
� którego w górach było pod dostatkiem. Od końca XIX w. nastąpił zmierzch ustrońskiego hutnictwa. Nie mogło ono bowiem wytrzymać konkurencji z pracującą na lepszej rudzie słowackiej hutą w pobliskim Trzyńcu (CSRS). Pozostał jednak w Ustroniu przemysł maszynowy, ' a także rozwinęło się w XIX w. wodolecznictwo, któremu początek | dały kąpiele w wodzie ogrzewanej żużlem wielkopiecowym - miały i one łagodzić dolegliwości reumatyczne. Stosowano także modne ' -w owym czasie picie owczej serwatki, czyli ,,żętycy".
!> W ostatnim ćwierćwieczu XVIII w. powołano dla Ustronia lekarza zdrojowego. Został nim dr Paschalewski z Krakowa. Za jego czasów zbudowano zakład kąpielowy z urządzeniami według metody Priessnitza. W 1804 r. otwarto dla pierwszych kuracjuszy ,,Hotel
-Kuracyjny". Wzrastający napływ kuracjuszy do Ustronia skłonił zarząd ówczesnego uzdrowiska do budowy następnego pawilonu łazienkowego oraz krytej hali spacerowej z pijalnią. Na przełomie
157

XIX i XX w. wprowadzono do leczenia kąpiele i zawijania borowinowe, do których wykorzystano pokłady borowin wyżynnych z rejonu Wisły-Głębce. W 1882 r. przyznano Ustroniowi status kuracyjny. W latach 1900-1901 powstał tu pierwszy na Śląsku Cieszyńskim zakład balneologiczny istniejący do dziś.
Bezpośrednio po drugiej wojnie światowej zakład kąpielowy w Ustroniu przejął zarząd miejski, a ,,Hotel Kuracyjny" przeznaczony został na kwaterę WOP. Uszczuplona baza hotelowa nie pozwoliła na pełny rozwój lecznictwa uzdrowiskowego, niemniej dyrekcja byłej Ubezpieczalni Społecznej w Katowicach jako pierwsza po wyzwoleniu otwarła w 1947 r. sezon kąpielowy. W 1949 r. zakład kąpielowy przejęła Dyrekcja Uzdrowisk Polskich w Warszawie i włączyła go do przedsiębiorstwa państwowego ,,Uzdrowisko Jastrzębie" w Jastrzębiu-Zdroju. Obecnie, poza modernizacją zakładów lecznictwa uzdrowiskowego, wznosi się w Ustroniu nowe obiekty przyszłego nowoczesnego uzdrowiska, w którym prowadzić się będzie dalej działalność leczniczą znaną na tym terenie od 170 lat.
W 1956 r. Ustroń uzyskał prawa miejskie. W latach 1961-1971 w dzielnicy Jaszowiec zbudowano dzielnicę wczasowo-wypoczynkową o 2,5 tysiącach miejsc oraz centrum handlowo-usługowe.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Ustroń leży w Karpatach fliszowych, w obrębie jednostki cieszyńskiej. Utwory czwartorzędowe rozwinięte są głównie w Dolinie Wisły. Serie karpackie - płaszczowina cieszyńska i płaszczowina podśląska - wykształcone w postaci łupków, piaskowców i wapieni wieku górnokredowego i paleogeńskiego spoczywają w Ustroniu bezpośrednio na podłożu paleozoicznym (karbon-dewon), które występują na głębokości przekraczającej 1000 m. Na karbonie leżą osady morskiego miocenu przykryte następnie przez nasunięte płaszczowiny karpackie.
W utworach mioceńskich nawiercone zostały wody mineralne o stężeniu od 8,5 do 11,2% typu chlorkowo-sodowo-wapniowego, bromkowego, jodkowego, i żelazistego (CI-Na-Ca+Br+J+Fe). Są to wody reliktowe związane genetycznie przede wszystkim z utworami miocenu morskiego. Źródło ,,Budzigłód" jest wykorzystywane do wyrobu wody stołowej "Czantoria". W rejonie Ustronia prowadzone są dalsze intensywne prace badawcze w celu uzyskania wód mineralnych z serii karpackich i paleozoicznych. Ponadto dla potrzeb uzdrowiska rozpoznano złoża torfów w miejscowościach Kryry i Bronów. O wyborze złoża do eksploatacji zadecydują dalsze badania.
158
Na efektywność leczenia wpływają również warunki mikroklima-tyczne.
4. Profil leczniczy, specjalizacje
Jako pierwszoplanowy kierunek lecznictwa przyjęto choroby układu ruchu i reumatologiczne, a jako drugoplanowy choroby układu oddechowego.
Choroby układu ruchu i reumatologia
Leczenie ambulatoryjne
1. Stany pourazowe tkanek miękkich (mięśni, wiązadeł, ścięgien, torebek stawowych) przy nieznacznym ograniczeniu funkcji ruchowej,
2. Gościec mięśniowo-ścięgnisty.
3. Choroba zwyrodnieniowa kości i stawów z niewielkimi ograniczeniami zdolności samodzielnego poruszania się z zachowaniem pełnej samoobsługi.
4. Zespół bólów lędźwiowo-krzyżowych.
Choroby układu oddechowego
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty proste nosa i gardła.
2. Stany wyczerpania głosowego.
3. Przewlekłe nieswoiste zapalenie oskrzeli w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej.
4. Wczesne postacie pylicy płuc w okresie pełnej wydolności krążeniowo-oddechowej.
5. Przypadki z zagrożeniem lub podejrzeniem pylicy płuc (profilaktyka dla pracowników kopalni, cementowni itp.).
Uwaga!
W związku z rozbudową uzdrowiska wskazania lecznicze będą uzupełniane i rozszerzane w miarę potrzeb społecznych i rozwoju bazy leczniczej.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Zakład przyrodoleczniczy (1), ul. Mickiewicza 2 po kapitalnym remoncie i modernizacji, liczba zabiegów w ciągu dnia wynosi 800
t59

Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne solankowe i kwasowęglowe,
- kąpiele i zawijania borowinowe,
- masaże lecznicze,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo, ciepłolecznicłwo,
- gimnastyka rehabilitacyjna.
W dzielnicy Ustroń-Zawodzie znajduje się nowoczesny Śląski Szpital Reumatologiczny (2) na 370 miejsc. Poza tym źródło "Bu-dzigłód" używane jest do wyrobu wody stołowej ,,Czantoria".
6. Atrakcje krajoznawcze, spacery i wycieczki
Ustroń posiada wiele obiektów krajoznawczych. Warto wybrać się na spacer po centrum Ustronia. Z rynku, od którego rozpoczynamy zwiedzanie widać w kierunku wschodnim na stokach Równicy charakterystyczne piramidy. Są to domy wczasowe, wzniesione w latach siedemdziesiątych, położone w leczniczo-rehabilitacyjnej dzielnicy Zawodzie. Tu właśnie znajduje się m. in. nowoczesny Śląski Szpital Reumatologiczny. Obecnie buduje się sanatorium i dom zdrojowy.
Obok ratusza na niewielkim skwerku stoi pomnik upamiętniający śmierć 34 mieszkańców Ustronia w listopadzie 1944 r. Ogółem podczas II wojny światowej zginęło 203 mieszkańców tej niewielkiej miejscowości.
Z rynku idziemy ul. 1 Maja, po czym skręcamy w ul. Hutniczą do budynku z herbem, mieszczącego dawniej zarząd huty. Obok restauracja "Parkowa" - dawny hotel kuracyjny z 1804 r. W pobliskim pięknym parku odbywają się w lecie festiwale piosenki czeskiej ' i słowackiej. Koło stawu kajakowego, służącego niegdyś jako rezerwuar wody do chłodzenia wielkiego pieca, powracamy do ul. 1 Maja. Idziemy z powrotem do rynku, a następnie uliczką nad potokiem Bładnica w kierunku niedalekiego kościoła katolickiego pod � wezwaniem św. Klemensa. Po lewej wieżowce nowego osiedla mieszkaniowego przy ul. Andrzeja Brody. Kościół pochodzi z XVIII w.f podobnie jak i stojące przed nim rzeźby przedstawiające św. Józefa*'" i św. Jana Nepomucena, których twórcą był rzeźbiarz skoczowski -�-� Donay. Wnętrze świątyni ma nowoczesny wystrój. Z kościołem po^" łączony jest budynek dawnego sierocińca.
Ul. 22 Lipca dochodzimy do budynku dawnej gospody "Praża^ kówka" obecnie siedziby Klubu Kuźnicy. Obejrzeć tu można wystał we poświęconą miejscowym tradycjom hutniczym. Mijamy pocztę,^ po prawej 400-letni dąb - pomnik przyrody. Przechodzimy obok "Kuźni", jednego z najstarszych czynnych zakładów przemysłowych
160 -
w Polsce (kontynuuje on tradycje huty założonej w XVIII w.), a następnie ul. 22 Lipca dojeżdżamy do rynku. Stąd w lewo ul. Swierczew-skiego dojeżdżamy do parkingu naprzeciw restauracji "Oaza". Skręcamy w lewo w wąską uliczkę prowadzącą do kościoła ewangelickiego i pobliskiego cmentarza, na którym spoczywa pisarz Jan Wan-tuła. Kościół (dostępny dla zwiedzających - klucz w parafii) pochodzi, podobnie jak i stojąca obok plebania, z XIX wieku. W prostym i surowym wnętrzu jedyny barwny akcent stanowi znajdujący się w prezbiterium obraz "Ostatnia wieczerza". Kościół zbudowany został za czasów pastora ks. Karola Kotschyego. Duchowny ten był autorem kalendarza dla dzieci, zasłużył się również w zwalczaniu nałogu pijaństwa u miejscowej ludności. O aktywności nielicznej polskiej inteligencji Ustronia w tym czasie świadczy założone przez nią Polskie Towarzystwo Pedagogiczne. Jego twórcami byli Jerzy Michejka i Jerzy Kubisz - imię pierwszego z nich nosi stojąca nieopodal szkoła klimatyczna.
Z Ustronia prowadzą w okoliczne góry atrakcyjne trasy turystyczne:
- na Równicę (883 m n.p.m.) - jeden z najbardziej popularnych i dostępnych szczytów w okolicy Ustronia (około 1,5 godz.). Z podszczytowej polany otwiera się widok na zachód i południowy zachód. Równica jest pokryta lasem bukowo-świerkowym. Na jej szczycie znajduje się schronisko, do którego prowadzi szosa. Na szlaku wiodącym z Ustronia na Równicę jest tzw. "Kamień na Równicy", z wyrytym nań kielichem i datą 1806 r. Było to miejsce nabożeństw odprawianych przez ewangelików w czasie kontrreformacji,
- na Małą Czantorię (854 m n.p.m.) - wzniesienie w północno-
-zachodnim ramieniu Czantorii biegnie stromymi lesistymi stokami na południowy zachód od Ustronia. Od szczytu schodzi grzbietem hala z szałasami, z której rozciąga się widok ku Czantorii i na za-olziańskie szczyty Beskidu Śląskiego (około 2,5 godz.),
- na Czantorię (997 m n.p.m.) - piękny i stromo opadający w Dolinę Wisły szczyt graniczny, z rozległą panoramą krajobrazową (23/4 godz.).
Na Równicę można dojechać krajobrazową drogą z licznymi serpentynami, a na Czantorię kolejką linową.
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Ustroń położony jest na trasie linii kolejowej Katowice-Wisła. Bezpośrednie połączenia autobusowe PKS uruchomione są z Ustronia do Katowic, Bielska, Cieszyna. Turyści zmotoryzowani mogą korzystać z usług motelu i stacji benzynowej.
Uzdrowiska Karpackie
161

Oddział PT "Beskidy", ul. Hutnicza 3, tel. 26-23; Biuro zakwate-rowań PT "Beskidy", Rynek 1, tel. 34-23.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe
Nazwa obiektu
Obiekty profilaktyczno-wypoczynkowe:
- "Pałacyk" (3), ul. Mickiewicza 4,
- "Wypoczynek" (4), ul. 9 Listopada 18,
- OWL "Wilga"
Obiekty wczasowe;
- "Zelaziste Źródło", Ustroń-Zawodzie,
- "Belweder", Ustroń-Zawodzie 13,
- OWL "Złocień", PRiT - Warszawa,
- DW "ZNP" "Nauczyciel",
- DW "Samopomoc Chłopska", Poniwiec 22,
- DW "Jelenica" Cementownia Grodziec,
- DW "Krokus" Cementownia Goleszów,
- DW "Krokiew" Przedsiębiorstwa Usług Socjalnych w Katowicach,
- DW "Wiecha" Przedsiębiorstwa Budownictwa Przemysłowego w Gliwicach,
- Ośr. Rehab. Zawodowej Huty "Łabędy" w Gliwicach,
- DW ZWTK w Gliwicach,
- DW ,,Sokół" Kopalni Węgla Kamiennego "Manifest Lipcowy"
- DW ,Róża" ZZ Handlu i Spółdz. w Warszawie,
- DW ,Jawor" Zakł. Azotowych w Puławach,
- DW ,Pokój" Huty "Pokój" w Rudzie Śląskiej,
Pod Skałką" Kaleńskich Zakł. Celulozowo-Papierniczych, Fakop" Fabryki Kotłów Przem. w Sosnowcu,
OC
- OC
- DW .Elektron" Zakładów Energetycznych w Bielsku Białej,
- DW "Zagłębie" Kopalni Węgla Kamiennego "Czerwona Gwardia" w Czeladzi,
- DW "Barbara" Kopalni Węgla Kamiennego "Bolesław Śmiały" w Łaziskach Górnych,
- DW "Gwarek" Kopalni Węgla Kamiennego "Mysłowice",
- DW "Ziemowit" Kopalni Węgla Kamiennego "Ziemowit" w Tychach,
- DW "Ondraszek" Kopalni Węgla Kamiennego "Szombierki" w Bytomiu,
- DW "Relaks" "Ryfamy" w Rybniku,
162
- DW "Juhas" Kopalni Węgla Kamiennego "Jastrzębie",
- DW "Narcyz" Kopalni Węgla Kamiennego w Moszczenicy,
- DW "Kolejarz" Śląskiej DOKP w Katowicach,
- DW "Leśnik" Okręgowego Zarządu Lasów Państwowych w Katowicach,
- DW "Dąb" Wojewódzkiego Urzędu Poczty w Bielsku-Białej,
- DW "Chemik" Zakładów Rafineryjnych w Czechowicach-Dzie-dzicach,
- DW "Mazowsze" Mazowieckich Zakładów Rafineryjnych w Płocku,
- DW "Malwa" Fabryki Obrabiarek w Kuźni Raciborskiej,
- DW "Sasanka" PBR w Pszczynie.
Hotele, pensjonaty, motele, obiekty turystyczne:
- hotel "Równica", ul. 22 Lipca 63, tel. 24-37,
- hotel "Czantoria", ul. 1 Lipca 99, tel. 34-68,
- hotel "Stokłosa" (w budowie),
- hotel "Turysta", ul. Hutnicza 3,
- Motel Ustroń-Polana" tel. 25-46,
- schronisko "Równica", tel. 22-48,
- kemping "Centrum", Ustroń Jaszowiec,
- Schronisko Młodzieżowe, Szkoła Podstawowa nr 1, ul. 22 Lipca 43, tel. 36-53, czynne cały rok,
- Dom Wycieczkowy "Lotos", Ustroń-Jaszowiec,
- pole namiotowe, ul. Swierczewskiego (nad Wisłą).
Usługi gastronomiczne
- restauracja "Beskid", ul. 1 Maja 5, tel. 24-29, kat. III,
- restauracja "Jaszowiec", Ustroń-Jaszowiec, kat. l, tel. 24-11,
- restauracja "Parkowa", ul. Hutnicza, kat. II, tel. 22-05,
- restauracja "Wrzos", ul. Swierczewskiego, kat. III, tel. 23-60,
- jadłodajnia "Jelenica", Ustroń-Jelenica, kat. III, tel. 23-56,
- bar "Czantoria", Ustroń-Polana, kat. IV, tel. 22-07,
- bar "Żywiecki", ul. Hutnicza, kat. III, tel. 22-05,
- kawiarnia "Oaza", ul. Swierczewskiego, kat. II, tel. 24-47,
- kawiarnia "Równica", ul. 22 Lipca, kat. III, tel. 28-19.
Urządzenia sportowe:
- basen kąpielowy, ul. Swierczewskiego,
- korty tenisowe, KS Kuźnia, tel. 24-20,
- kolej linowa (krzesełkowa) na Czantorię, tel. 35-50; dolna stacja Ustroń-Polana (380 m n.p.m.), górna stacja Polana Stokłosica (854 m n.p.m.) dł. 1640 m, 120 krzesełek dwuosobowych, czas przejazdu 14 minut,
ir 163

- narciarski wyciąg orczykowy Ustroń-Jaszowiec, łel. 27-36 964 m różnica wzniesień 200 m, ' '
- wypożyczalnia sprzętu, ul. 22 Lipca (sprzęt zimowy) w DW Wypoczynek", tel. 35-42. " '
Placówka GOPR, Stacja Ratunkowa Czantoria, górna stacja wyciągu i stacja dolna Jaszowiec, wyciąg orczykowy.
Placówki kulturalne;
- kino "Uciecha" ul. 22 Lipca, tel. 24-41,
- Dom Kultury Jaszowiec, łel. 26-45.
Motoryzacja:
- stacja benzynowa CPN Ustroń-Polana, tel. 22-21,
- stacja obsługi samochodów PZM, Ustroń-Polana (motel), tel. 26-19.
Automatyczne połączenie telefoniczne: Bielsko-Biała 81, Cieszyn 66 is-atowice 83, Wisła 7. '

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Wapienne leży w województwie nowosądeckim w obrębie Beskidu Niskiego, 12 km na wschód od Gorlic. Wieś-uzdrowisko rozbudowało się u wylotu wąskiej dolinki przechodzącej w kotlinę otoczoną ze wszystkich stron wzniesieniami, z których wschodnie i południowe są dobrze zalesione lasem mieszanym. Wapienne otaczają boczne grzbiety Magury Wątkowskiej: Mały Ferdel i Ferdel oraz Wierch (693 m n.p.m.). Doliny potoku Wapienki (prawobrzeżny dopływ Libuszy wpadającej do Ropy) i Górnej Libuszy są bardzo malownicze.
Uzdrowisko leży w strefie klimatu podgórskiego.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Osada założona została w 1546 r. na tzw. surowym korzeniu przez Mikołaja z Męciny. Była wsią królewską należącą do wyposażenia starostwa bieckiego, później przeszła w ręce prywatne Lubomirskich i Siemieńskich.
Miejscowa tradycja głosi, że już w XVII w. leczono się w tej miejscowości wodami siarczkowymi. Leczyli się tu m. in. weterani wojen napoleońskich. Na początku XVIII w. zdrojowisko liczyło 50 wanien w 36 kabinach i było wówczas własnością rodziny Siemieńskich. W latach 1878 i 1894 zniszczyły je pożary.
W latach 1904-1906 odbudowano łazienki. Po zniszczeniach wojennych uzdrowisku przywrócono jego funkcję w latach 1920-1924. Ponownej dewastacji urządzenia uległy w czasie II wojny światowej. Dopiero w 1959 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gorlicach wybudowało i oddało do użytku budynek zakładu leczniczego, składający się z 8 kabin do kąpieli mineralnych i 3 kabin do kąpieli borowinowych z salami wypoczynkowymi po zabiegach. Wcześniej, bo w 1956 r., wybudowano pawilon hotelowy na 60 łóżek, organizacyjnie i usługowo powiązany z zakładem leczniczym.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Wapienne leży w Karpatach fliszowych, w obrębie jednostki ma-gurskiej. Zaznacza się tu niewielka struktura antyklinalna, w której na powierzchni terenu ukazują się utwory górnej kredy (warstwy inoceramowej) wykształcone w postaci łupków i piasków. Z warstwami
166
tymi związane są źródła wody słabozmineralizowanej, siarczkowej (H2S i HS), ujęte płytko za pomocą kręgów betonowych. Źródła te:
"Kamilla", "Marta", "Zuzanna" mają łączną wydajność 1,7 m3/h. Pochodzenie źródeł związane jest z infiltracją wód opadowych i procesami redukcji siarczanów przez związki bitumiczne znajdujące się w utworach fliszowych. Wody siarczkowe stanowią podstawowy surowiec leczniczy uzdrowiska. Jako surowiec leczniczy stosuje się ponadto borowinę z lokalnego torfowiska typu niskiego o ograniczonych zasobach. Zalega ona na podłożu leśnym Kamiennej Góry. Dodatkowym czynnikiem leczniczym jest łagodny mikroklimat.
4. Profil leczniczy
W Wapiennem leczy się choroby narządów ruchu i schorzenia reumatyczne, choroby gośćcowe, kobiece i przemiany materii.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Uzdrowiskowy Zakład Przyrodoleczniczy (1).
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne (siarkowe),
- kąpiele i zawijania borowinowe,
- fizykoterapia.
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki
Wapienne ma piękne otoczenie, obfite lasy mieszane, bliskie dogodne tereny turystyczne. Krajobraz wsi Wapienne i najbliższej okolicy jest od 1932 r. pod ochroną.
Z Wapiennego można odbywać interesujące wycieczki na pobliskie wzniesienia Ferdel i Wierch, oraz dalej do rezerwatu przyrody "Kornuty" (bardzo ciekawy rezerwat leśno-skalny). Przez Wapienne prowadzi szlak turystyczny Gorlice-Magura Wątkowska.
We wsi zachowało się kilka starych chat łemkowskich. Na pół-nocno-zachodnim krańcu wsi znajdują się tereny uzdrowiskowe, ujęcia wód mineralnych, zakład balneologiczny, obiekty usługowe i rekreacyjne.
167

7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Do Wapiennego dojechać można komunikacja autobusową PKS z Gorlic. Autobusy kursują 10 razy dziennie.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynków Nazwa obiektu
Obiekty wczasowe (pobył 2-łygodniowy) - ośrodek wczasów rodzinnych
e :
OWL Zakład. Szkolenia i Usług Pozaprod.
w Rzeszowie,
DW Zakładów Górnictwa Naftowego
w Krośnie (2),
hotel "Podgórze",
basen kąpielowy przy ośrodku wczasowym, zespół boisk do gier sportowych.
Instytucja prowadząca
Zw. Zawodowy
Pracowników
Gospodarki
Komunalnej
Przemysłu
Terenowego,
Rzeszów
Wydział
Gospodarki
Komunalnej
i Mieszkaniowej
PPRN, Gorlice
WIELICZKA

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Wieliczka licząca około 16 tysięcy mieszkańców, znajduje się w województwie krakowskim, w odległości 14 km na wschód od Krakowa, przy szosie prowadzącej z Krakowa do Tarnowa. Wieliczka zamknięta w podkarpackiej kotlinie, położonej na wysokości 230-350 m n.p.m. w obrębie Pogórza Wielickiego, ciągnącej się w kierunku północno--zachodnim - osłonięta jest od strony południowej, północnej i wschodniej wzgórzami.
Uzdrowisko położone jest w strefie klimatu podgórskich nizin i kotlin.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Już w XI w. Wieliczka znana była jako ośrodek eksploatacji złóż soli. Prawa miejskie uzyskała Wieliczka w 1289 r. W drugiej połowie XIV w. Kazimierz Wielki zreformował zarząd salin i od tego czasu Wieliczka stała się najważniejszym ośrodkiem górniczym. Od XVI w. zaczęto też używać soli wielickiej do celów leczniczych. Obok przemysłowego wykorzystania kopalni w Wieliczce zainicjowano również jej lecznicze wykorzystanie. W 1838 r. wybudowano z inicjatywy dr Feliksa Boczkowskiego pierwszy zakład kąpielowy. W 1964 r. zostało założone w Wieliczce pierwsze w kraju i w świecie sanatorium alergologiczne ,,Kinga", w którym wykorzystuje się w leczeniu mikroklimat podziemnych komór kopalni soli. W 1971 r. sanatorium zostało zmienione na uzdrowiskowy szpital, a Wieliczkę objęto przepisami o uzdrowiskach i lecznictwie uzdrowiskowym, ukierunkowując w ten sposób jej dalszy rozwój.
W latach 1964-1968 Wieliczka podlegała zarządowi PP "Uzdrowisko Krynica-2egiestów" z siedzibą w Krynicy-Zdroju. Obecnie została włączona do Krakowskiego Zespołu Uzdrowisk.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Na przedpolu Karpat w okresie mioceńskim (górny trzeciorzęd) utworzył się zbiornik morski, w którym występowała intensywna sedymentacja. Między innymi w pewnych partiach zbiornika wytrąciły się osady o charakterze chemicznym; gipsy i sole. Te ostatnie sedymentowały w części południowej morza mioceńskiego, przy
170
brzegu nasuwających się od południa sfałdowanych mas Karpat
fliszowych.
Ruchy górotwórcze powodowały niekiedy bardzo silne pofałdowanie i zburzenie serii solonośnej. Nastąpiło to również w Wieliczce, gdzie pomimo rozeznania budowy geologicznej przez wyrobiska istniejącej od stuleci kopalni soli kamiennej, trudno jest określić
pierwotną grubość serii solnej.
W późniejszych okresach utwory solne i nasunięte serie ka ,'r ..13 zostały w rejonie Wieliczki przykryte przez osady młodsze, wykształcone w postaci iłów, piasków i słabozwięzłych piaskowców.
Działalność lecznicza prowadzona jest między innymi w wyeksploatowanych poziomach solonośnych kopalni soli przy wykorzystaniu specyficznego aerozolu zawartego w powietrzu podziemia.
4. Profil i specjalizacja lecznicza
Pierwszoplanowy kierunek leczenia to:
- choroby narządów ruchu i choroby reumatyczne,
- choroby układu oddechowego przy wykorzystaniu komór sztolniowych i zasobów miejscowej kopalni soli (astma oskrzelowa, katar sienny),
- choroby uczuleniowe skóry.
5. Zakład przyrodoleczniczy, urządzenia lecznicze
W podziemiach kopalni zastosowano mikroklimatyczne leczenie chorób układu oddechowego i skórnych alergii. Sanatorium w kopalni soli (1) dysponuje 60 miejscami w dwóch budynkach sanatoryjnych - "Kinga l" i "Kinga II", oraz taką samą ilością łóżek w kopalni na V poziomie, na głębokości 200 m. Znajdują się tam trzy komory:
im. "Baczkowskiego", "Kościuszki" i "Appeishofena". Sanatorium "Kinga II" przeznaczone jest w zasadzie dla kuracjuszy dolarowych (24 dni pobytu kosztuje 1350 dół. USA; skierowania - Orbis w Warszawie). Prócz leczenia sanatoryjnego zabiegi pobierać można ambu-latoryjnie; ambulatorium ma do dyspozycji pod ziemią 10 łóżek. Pod ziemią pacjenci spędzają czas w absolutnej ciemności, w ciszy, w powietrzu nasyconym jodem i silnym aerozolem. Sezon w wielickim sanatorium trwa cały rok, skierowania wydaje Krakowski Szpital Zespolony, ul. Batorego 3.
171

6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
Atrakcją turystyczną Wieliczki i celem licznych wycieczek jest kopalnia soli. Część turystyczna kopalni, składająca się z szeregu komór i chodników oświetlonych i upiększonych rzeźbami, daje zwiedzającemu obok niepowszednich wrażeń, także dokładny obraz całokształtu kopalni i prac górniczych. Bryły soli zielonej leżące najbliżej powierzchni ziemi były najwcześniej eksploatowane. Górnicy wybierający tę sól zostawiali odpowiednio grubą warstwę okólną, która na kształt skorupy miała chronić powstałą pustkę przed zawaleniem. Sól zielona, bardzo twarda i nie kruszejąca pod wpływem powietrza znakomicie pełni funkcję sklepienia, o czym świadczą zachowane od wieluset lat komory i groty o dziwnej nieraz architekturze. Złoże solne w Wieliczce zachowało się do dziś dzięki temu, że jest suche, okryte od góry nieprzepuszczalnymi warstwami glin i iłów.
Kopalnictwo soli kamiennej w Polsce rozpoczęło się na przełomie XII i XIII w. Kopalnia soli w Wieliczce jest jedną z najstarszych i największych w świecie pod względem wydajności, jakości i miąższości pokładów. Ogólna długość chodników i innych wyrobisk górniczych wynosi ok. 300 km. Oblicza się, że do tej pory wybrano z kopalni blisko 20 milionów ton soli, z tego więcej niż połowa przypada na wiek XX.
W kopalni znajduje się 9 poziomów wydobywczych: l - "Bono (64 m, do pocz. XVI w. był to jedyny znany poziom); II - wyższy "Braci Markowskich" (91 m) i niższy "Adama Mickiewicza" (110 m); międzypoziom "Kazanow" (123-125 m); III - "Juliusza Słowackiego" (136 m), dokąd sięga trasa turystyczna; IV - "Grunwald" (176 m), międzypoziom "Kołobrzeg"; V - "Lenino" (206 m); VI - "Stalingrad" (241 m); VII - "Przodowników pracy" (255 m); VIII - "Warszawa" (200 m).
Na terenie kopalni istnieje Muzeum Zup Krakowskich, przy czym dla turystów udostępniona jest zabytkowa część kopalni na pierwszych trzech poziomach, o długości ok. 3 km, od głębokości 64 m do 136 m. Czas zwiedzania wynosi blisko 3 godziny. Szlak przebiega przez komory wyeksploatowane w XVII, XVIII i XIX w., wśród górnych pokładów soli, które występują w kształcie ogromnych brył. Trasa jest odpowiednio zabezpieczona, zagospodarowana i oświetlona. Druga część zwiedzania obejmuje podziemne Muzeum Zup Krakowskich, pomieszczone w kilkunastu komorach przy końcu trasy turystycznej. Trasa muzealna ma ok. 1,5 km długości, zwiedza się ją 45- -60 minut.
172
Na poziom l "Bono" schodzi się przeważnie schodami w szybie "Daniłowicza", gdzie zainstalowana jest również szybkobieżna winda.
Z podszybia "Daniłowicza" przechodzi się przez komory "Sta-nisławice" i "Augustyn" (przemianowaną na komorę "Kopernika") do kaplicy św. Antoniego. Stąd przez komorę "Spaloną" i "Sielec" dochodzimy do komory "Kazimierza Wielkiego". Kolejna komora ,to "Pieskowa Skała", podobna do ogromnej jaskini. Stąd dostajemy się na II, wyższy poziom "Braci Markowskich". Kolejna komora to "Kunegunda", następnie kaplica św. Krzyża, a centralny punkt trasy turystycznej stanowi komora-kaplica "Kinga" z XVII w. Mieści się ona na głębokości 100 m, ma 50 m długości i 12 m wysokości. W komorze zobaczyć można żyrandole wykonane z soli krystalicznej. Kolejną jest komora "Baracz" (z solnym jeziorkiem), następnie pochylnią schodzimy na II, niższy poziom "Mickiewicza" i dochodzimy do komory "Michałowice", "Drozdowice", komory i jeziora "Weimar" i w końcu do komory "Swierczewskiego". Z kolei następują komory: "Staszic", "Skarbnik" i "Wisła", gdzie znajduje się poczekalnia dla turystów i kiosk z pamiątkami. Później przejść można do komory "Warszawa", gdzie urządzono kort tenisowy i boiska do gier małych. Z komory "Warszawa" przedostajemy się na III poziom "Słowackiego" (136 m) do komory "Braterstwo Broni" i poprzecznią "Kanów" dochodzimy do Muzeum Żup Krakowskich.
Posiada ono następujące działy: kultury materialnej, historii archeologii złóż, etnografii, naukowo-oświatowy i biblioteczno-archiwalny. Muzeum mieści się w 16 wyrobiskach górniczych o pow. ok. 6,5 tysiąca m2 pochodzących przeważnie z XVII i XVIII wieku.
Najcenniejszym zabytkiem Wieliczki, poza kopalnią soli, jest zamek z XIII w., wielokrotnie w ciągu wieków przebudowywany. Zespół zamkowy przedstawia dużą wartość zabytkową. Dziś jest on w ruinie, istnieją jednak plany jego restauracji. Z zamkiem sąsiaduje baszta obronna, zbudowana z kamienia, jedyna spośród domniemanych 21 baszt.
Typowy jest układ tzw. rynku górnego (pl. Obrońców Pokoju), ciekawy jest także park salinarny, rozciągający się między szybem "Daniłowicza", a szybem "Kinga". Ponadto warto zobaczyć kościół parafialny z początków XIX w. z barokową kaplicą Morsz-tynów, barokowy kościół reformatów z XVII w. i kościółek św. Sebastiana.
Wycieczki turystyczne: szlak podgórski - z Wieliczki przez Cho-rągwicę, Hucisko, Winiary, Dziekanowice do Dobczyc, kolor czerwony, dług. 17 km; szlak solny - z Rynku Podgórskiego w Krakowie do Wieliczki, kolor zielony, dług. 17 km.
173

7. Informacje użytkowe
Sanatorium "Kinga" (1), Park Kingi, łel. 113.
Placówki kulturalne:
- kino "Górnik", ul. Bohaterów Warszawy, tel. 39,
- Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Słowackiego 22, tel. 69,
- klub "Żupnik", os. Sienkiewicza.
Obsługa ruchu turystycznego:
- "Wawel-Tourist", ekspozytura, ul. Bohaterów Warszawy 3, tel. 150,
- BORT PTTK, oddział zakładowy przy Kopalni Soli w Wieliczce, ul. Daniłowicza 10, tel. Wieliczka 1 i Kraków 32-15-50 wewn. 302 i 272; oddział zakładowy organizuje zwiedzanie kopalni oraz żywienie,
- oddział miejski PTTK, ul. Mickiewicza 8, tel. 292.
Na podziemny obiekt turystyczny składają się;
1. trasa turystyczna - 20 zabytkowych komór połączonych chodnikiem o dług. 2600 m, czas zwiedzania ok. 2,5 godz; godziny otwarcia kopalni: codziennie 8-15, ostatni zjazd do kopalni o godz. 15; w sezonie letnim (1 maja-31 października) godziny otwarcia: codziennie 8-17, ostatni zjazd do kopalni o godzinie 17;
kopalnię można zwiedzać cały rok, z wyjątkiem Nowego Roku, Niedzieli Wielkanocnej, 1 listopada, 25 i 26 grudnia.
2. Muzeum Zup Krakowskich - 15 komór mieszczących ekspozycję, połączonych chodnikiem o dług. ok. 1500 m; czas zwiedzania ok. 1 godz.; muzeum zwiedza się po przejściu trasy turystycznej;
czynne codziennie w godz. 9-16 z wyj. poniedziałków.
Noclegi ;
- kwatery prywatne w gestii "Wawel-Tourisłu", ok. 200 m (sezon.) i poza sezonem ok. 70 m.
- kemping: "Kinga" (czynny 1 maja-1 października) 100 m. na polu namiotowym. /
Żywienie:
- restauracja "Kryształ", ul. Dembowskiego 2, tel. 175, kat. III, m. 120, godz. 8-22,
- restauracja "Turystyczna", ul. Słowackiego 10, tel. 15, kat. III, m. 130, godz. 8-22,
-restauracja "Popularna", ul. Limanowskiego 4, tel. 82, kat. Ml, m. 80, godz. 8-22,
- restauracja "Kinga", os. Lekarka, tel. 130 (przy trasie E-22), m. 50, godz. 10-22 (pryw.),
- zajazd "Pod Wielką Solą", przy trasie E-22, tel. 130, m. 70, godz. 8-21,
- jadłodajnia "Osiedlanka", os. Asnyka 2, tel. 419, kat. III,
- bar "Górnik", ul. Bohaterów Warszawy 7, tel. 120, kat. III,
- bar "Bistro", ul. Daniłowiczowska, tel. 516, kat. III, m. 20,
- kawiarnia "Siuda Baba", przy trasie E-22, m. 40, godz. 10-23.
Komunikacja:
PKP - dwie stacje: Wieliczka i Wieliczka Rynek; szybkie (ok. 25 min. jazdy) połączenie z Krakowem, częstotliwość kursów co 1 godzinę, w godzinach rannych oraz popołudniowych co pół godziny. PKS - dworzec w centrum miasta, komunikacja autobusowa z Krakowem (także kursy przelotowe), kursy dalekobieżne omijają centrum Wieliczki obwodnicą (E-22); wiele kursów lokalnych z sąsiednimi miejscowościami.
Usługi motoryzacyjne:
- artykuły motoryzacyjne: A. Stokley, ul. Szpunara; naprawy samochodów: J. Lisowski, ul. Puszkina, tel. 382; K. Szonerł, ul. Pocztowa, tel. 124; Zakład elektroniki pojazdowej, inż. Pawłowicz, ul. Brodzińskiego.
- stacja benzynowa, ul. Krakowska, tel. 332, codziennie 6-22, niedziele i święta 7-22.
Inne usługi:
- wypożyczalnia sprzętu turystycznego (podstawowego), PTTK, ul. Mickiewicza 8, tel. 292,
- "Praktyczna Pani", pl. Kościuszki, ,- usługi RTV, os. Asnyka 2.
174

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Uzdrowisko Wysowa (wieś) znajduje się w województwie nowosądeckim w odległości około 40 km na południe od Gorlic. Wysowa położona jesł w szerokiej, śródgórskiej dolinie rzeki Ropy, na wysokości około 520-530 m n.p.m. osłoniętej pasmem wzgórz Beskidu Niskiego o ogólnym kierunku północno-zachodnim i południowo--wsćhodnim, zgodnym na tym odcinku z kierunkiem biegu rzeki. Grzbiety górskie w okolicy Wysowej są na ogół wąskie, niekiedy o dość stromych zboczach. Szczyty i wzniesienia przedzielają głębokie dolinki licznych potoków. W partiach szczytowych gór zalegają stare jodłowo-bukowe lasy. W północno-zachodniej części wsi, w dolinie u podnóża Gródka znajdują się tereny uzdrowiskowe.
Uzdrowisko jest położone w strefie klimatu górskiego o umiarkowanym natężeniu bodźców. Walory bioklimatyczne i higieniczne podnoszą wielkie zespoły zieleni leśnej. Ze względu na różnice hipso-metryczne i konfigurację terenu występują znaczne zróżnicowania klimatu lokalnego. Ze względu na wysoką wartość mikroklimatu nazywano Wysowa ,,Galicyjskim Meronem".
2. Rys historyczny uzdrowiska
Wysowa założona została przypuszczalnie przez rodzinę Głady-szów w II pół. XIV w. W 1359 r. król Kazimierz Wielki dał Janowi Gładyszowi wieś Łosie oraz rozległe połacie lasów w górnej części Doliny Ropy aż do źródła Obłazecz, zwanego też Słotwiną. Po raz pierwszy wzmiankowana jest w dokumentach z 1437 r. jako wieś Wołoska. Nazwa Wysowa (dawniej Wyszowa) pochodzi prawdopodobnie od słowiańskiego imienia Wysz.
Wysowa jako wieś przygraniczna, położona przy lokalnym trakcie handlowym do Bardejowa na Węgry, znana była od dawna jako miejsce wymiany handlowej i składowisko wina. Jeszcze do 1848 roku istniała tu komora celna i piwnice'do przechowywania wina.
W 1769 r. w rejonie Wysowej konfederaci barscy założyli warowny obóz. W sierpniu 1770 r. wojska konfederacie pod wodzą Kazimierza Pułaskiego stoczyły tu zaciętą bitwę z wojskami rosyjskimi gen. Dre-wicza, poniosły jednak klęskę i zostały wyparte na tereny Austrii.
Z wód mineralnych zaczęto korzystać już w 1778 r. z inicjatywy jej właściciela Macieja Lanckorońskiego. E. Kuropatnicki pisał, że Lanckoroński... corocznie używał kąpieli w wodach wysowskich... której czerstwość zdrowia swego przypisuje. Zapis ten dokumentuje występowanie wód mineralnych w Wysowej, a także podaje nazwisko
12 - Uzdrowiska Karpackie
177

pierwszego "kuracjusza" oraz stwierdza dodatnie skutki kuracji. Lanckoroński kapał się w drewnianych wannach, pierwsze łazienki powstały dopiero w 1808 r.
Początki kariery Wysowej jako uzdrowiska można datować od roku 1814, kiedy to Ignacy Zychowicz, ekonom wysowski, zbudował pierwszy "budynek zdrojowy" o 6 łazienkach i 9 pokojach mieszkalnych. Wkrótce potem, w 1824 r., staraniem Leona Kłosińskiego został wzniesiony zakład zdrojowy, a Wysowa zyskała status miejscowości kuracyjnej. W połowie XIX w. zakład ten podupadł, ale pod koniec wieku został odbudowany i na nowo urządzony. W 1840 r. uzdrowisko posiadało już dwa duże pensjonaty z łazienkami.
Okres świetności zdrojowiska, z czym niewątpliwie związany był i rozwój wsi, trwał do czasów l wojny światowej. W wyniku prowadzonych w okolicy walk zakład zdrojowy został spalony; zniszczeniu uległa także wieś. Po wojnie tereny zdroju nabyła spółka lekarzy z Krakowa kierowana przez W. Kraszewskiego, która odbudowała zniszczone budynki i uporządkowała ujęcie wód mineralnych. Wybudowano pijalnię i rozlewnię wód oraz łazienki. Do czasu drugiej wojny światowej Wysowa była letniskiem (stacją klimatyczną) z prawem pobierania taksy. Butelkowano tu również wody ze źródeł "Słony", "Wacław" i "Józef". Pomimo reklam i wzmianek w różnych przewodnikach, frekwencja letników słabła z roku na rok.
Ostatnia wojna i walki z bandami UPA spowodowały, że uzdrowisko uległo dewastacji i w rezultacie zapomnieniu. Dopiero w 1958 r. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gorlicach objęło nad nim pieczę. Odbudowano i oddano do użytku zniszczony budynek zdrojowy oraz pijalnię wód mineralnych. W początkach lat sześćdziesiątych rozpoczęto rekonstrukcję i modernizację źródeł, w wyniku czego uzyskano kilka nowych odwiertów wartościowych wód mineralnych. W tym też okresie powstały na terenie Wysowej pierwsze ośrodki wypoczynkowe. W latach 1965-1968 powstał nowy zakład przyrodoleczniczy i rozlewnia wód mineralnych. W obrębie uzdrowiska uregulowano potok Szumniak i częściowo rzekę Ropę.
Wraz z rozwojem uzdrowiska rozwijała się również i wieś. Obecnie Wysowa jest zadbaną i gospodarną wsią o dużych możliwościach dalszego rozwoju.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Wody mineralne, peloidy i walory klimatyczne
Występowanie wód mineralnych wiąże się z budową geologiczną. Wysowa leży w Karpatach fliszowych. Zaznaczają się tu silne zabu-
178
rżenia i dyslokacje. Z opisaną strukturą wiąże się występowanie wód mineralnych Wysowej, które wykazują dość duże zróżnicowanie składu chemicznego. Wynika to z urozmaicenia tektonicznego terenu i co za tym idzie ze zróżnicowania warunków dopływu i mieszania się wód
o różnej genezie.
W Wysowej występują wody reliktowe związane genetycznie
z sedymentacją fliszu karpackiego (wysokie zawartości jonów Na, Cl, J i Br), wody infiltracyjne powodujące sezonowe zmiany ogólnej mineralizacji wody oraz dwutlenku węgla, którego występowanie większość badaczy wiąże z przejawami trzeciorzędowego wulkanizmu
na terenie Karpat.
Mieszanie się dwóch typów szczaw ("przynaftowe" i "atmosferyczne") powoduje powstanie kilku typów wód mineralnych o urozmaiconym składzie chemicznym. Dalsze ich przeobrażenie i wzbogacenie w makro- i mikroelementy następuje w wyniku rozpuszczania minerałów i reakcji jonowych, jakie zachodzą w środowisku skalnym podczas powolnego, utrudnionego krążenia wód.
Większość wysowskich wód mineralnych mających znaczenie surowcowe jest szczawami wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowymi, o zróżnicowanej zawartości (ok. 4 do 25 g/ dm3) substancji stałych. Nieliczne z nich reprezentują szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo--sodowo-wapienne lub wodorowęglanowo-sodowo-wapienne o mineralizacji nie przekraczającej 3 g/dm3 składników stałych (tabela). Mają one także różną zawartość wolnego dwutlenku węgla (od ok. 1,53 g/dm3 do maksymalnej wielkości 2,79 g/dm3), niezależną od składu chemicznego szczaw ani głębokości ich występowania.
Tabela 7
Charakterystyka eksploatowanych i przygotowywanych do eksploatacji ujęć wysowskich wód mineralnych




Suma







Nazwa ujęcia

Typ wody

skladn. stałych w g/dm3

CO
g/dm3

Wydajność w rn^godz.

Rok

Słone

HCO,-Cl-Na

3,70

1,93

0,18

1921

Bronisława II

HCO,-Cl-Na

4,40

2,79

4,90

1960

Aleksandra

HCO,-Cl-Na

25,00

2,36

0,06

1961

Józef II

HCOa-Cl-Na

10,00

2,22

0,48

1962

Henryk

HCOji-Cl-Na

6,50

1,53

1,40

1968


12-
179





Suma







Nazwa ujęcia

Typ wody

składu. stałych

CĄ
g/dm3

Wydajność w

Rok





w g/dm3



m'/godz.



Anna

HCO,-Cl-Na

13,00

2,42

0,60

1972

Franciszek

HCOg-Cl-Na

20,00

1,91

1,30

1972

W-15

HCO,-Cl-Na

12,70

2,36

1,80

1974

W-20

HCOa-Cl-Na

8,74

2,65

0,84

1974

Józef I

HCO,-Cl-Na-Ca

1,90

1,59

0,60

1921

W-12

HCOa-Na-Ca

2,70

2,65

1,85

1969

W-19

HCOg-Na-Ca

2,23

2,67

0,34

1974


Dane o chemiźmie według analiz wykonanych przez Laboratorium Balneo-chemiczne i Mikrobiologiczne "Balneoprojekt" w Warszawie.
Genezę tego juwenilnego, głębinowego gazu (COg) wiąże się tu z wulkanizmem trzeciorzędowym, którego przejawami na powierzchni ziemi są skały wulkaniczne (andezyty) w okolicach Preszowa na Słowacji. Najprawdopodobniej ze zbiorów zlokalizowanych w utworach fliszowych lub pod nimi (na południowy zachód od Wysowej) gaz ten migruje z niewielką prędkością poprzez szczeliny i spękania towarzyszące uskokom poprzecznym i podłużnym. Część rozpuszcza się w wodach, powodując powstanie szczaw, część jest skumulowana w formie lokalnych zbiorników "suchego" gazu, czego dowodem są znane w Wysowej w obrębie dorzecza Popradu liczne motety, jak również wybuch gazowego dwutlenku węgla podczas wiercenia otworu "Zuber 2" w Krynicy.
Wody mineralne Wysowej udostępnione są szeregiem ujęć sztucznych (przeważnie wierceń), z których 12 ma wody nadające się do eksploatacji. Wydobywają się one również ze źródeł naturalnych, widocznych w większości w obrębie doliny rzeki Ropy. Poza wodami leczniczymi w Wysowej stosuje się borowiny z lokalnego złoża torfu. Torfowisko jest typu niskiego; zasoby są ograniczone. Planowane jest wytypowanie nowego złoża dla zaspokojenia potrzeb uzdrowiska.
4. Profil lecznictwa
Wysowskie wody oprócz dużego zróżnicowania składników i far-makologicznie czynnych pierwiastków zawierają również mikroele-
180
menty (lit, cynk, miedź, kobalt) coraz bardziej doceniane w lecznictwie. Wody te łączące w sobie właściwości wód krynickich i szczawnickich są wskazane przy leczeniu uzdrowiskowym, a także w schorzeniach układu krążenia, oddechowego i moczowego. Zaleca się pobyt w Wysowej przy stanach wyczerpania nerwowego, ogólnego osłabienia, zmian geriatrycznych, rekonwalescencji i przy stanach alergicznych. Naturalne warunki Wysowej w połączeniu z łagodnym klimatem sprzyjają leczeniu chorób typu nerwowego.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
W 1982 r. minęło 100 lat od powstania Zakładu Zdrojowo-Kąpielo-wego. Obecny uzdrowiskowy zakład przyrodoleczniczy (1) może dokonywać zabiegów dla około 600 kuracjuszy dziennie.
Rodzaje zabiegów:
- kąpiele mineralne, kwasowęglowe i perełkowe,
- kąpiele borowinowe,
- inhalacje,
- hydroterapia,
- masaże lecznicze,
- elektrolecznictwo, światłolecznictwo, ciepłolecznictwo.
Większość zabiegów oparta jest na wykorzystaniu wód mineralnych (kąpiele, masaże, inhalacje) i elektroterapii. Prowadzi się gimnastykę leczniczą, a także stosuje kinezyterapię. Obecnie lecznictwo uzdrowiskowe dysponuje 660 miejscami sanatoryjnymi, przychodnią zdrojową, apteką. Część zabiegów przyrodoleczniczych wykonywana jest w sanatoriach "Beskid" i "Chemik".
6. Atrakcje krajoznawcze, spacery i wycieczki
Wysową odwiedza coraz więcej kuracjuszy i wczasowiczów. Atutami zdrojowiska są piękna okolica, wygodny dojazd i dobre wyniki leczenia. Zabudowania Wysowej rozłożyły się po obu stronach Doliny Ropy, a starsza część wsi skupiona jest przy drodze do Blecharki,
Z godnych uwagi obiektów zabytkowych znajdujemy na terenie Wysowej cerkiew drewnianą z 1777 r. oraz ciekawy architektonicznie drewniany kościół wybudowany w latach 1936-1938. Wewnątrz wspomnianej cerkwi zachował się ciekawy ikonostas i wyposażenie z XVIII w. Wśród drzew otaczających cerkiew jest 400-letnia lipa,
pomnik przyrody.
Nowe budownictwo rozwinęło się na stokach okolicznych wznie-
181

sień. Na początku wsi zwraca uwagę grupa pensjonatów i willi na stokach Wysokiego Łazu, dalej w centrum wsi pawilon restauracyjny i nowy zakład przyrodoleczniczy. W północno-wschodniej części wsi u zbiegu rzeki Ropy i potoku Szumiak leżą tereny starego zakładu zdrojowego (park ze źródłami mineralnymi i dawny budynek zdrojowy) oraz rozlewnia wód mineralnych. Od zachodu na stokach Gródka i Czarnego Działu wznoszą się nowe budynki sanatoryjno-
-wypoczynkowe.
Wysowa położona jest w atrakcyjnym sąsiedztwie gór, pokrytych rozległymi kompleksami leśnymi, co umożliwia organizowanie ciekawych spacerów i wycieczek w najbliższą okolicę uzdrowiska. Przez Wysowa przebiegają ważne szlaki turystyczne w kierunku Krynicy i w Bieszczady (Komańcza). Tu kończy się też szlak Grybów-Wysowa, a zaczyna trasa Wysowa-Łupków. Trasy turystyczne prowadzą na:
- Ostry Wierch (938 m n.p.m.): dziki charakter krajobrazu leśnego,
- Wysotę (788 m n.p.m.) i Jaworzynkę (872 m n.p.m.): malowniczy krajobraz dół. Regietówki, Jaworzyny Konieczniańskiej (885 m n.p.m.) i Rotundy (776 m n.p.m.),
- Jaworzynę Konieczniańską (885 m n,p.m.): rozległa dookolna panorama krajobrazowa ze szczytu.
Atrakcyjne mogą być wycieczki samochodowe do:
- Szymbarku (kościół drewniany z XVIII w., dawny dwór obronny Gładyszów z XVI w.),
- Ropy (drewniany kościół i zespół dworski z XVII w,),
- Klimkówki (cerkiew, teren przyszłego zalewu),
- Sękowej (kościół z XVI w., malowany przez S. Wyspiańskiego),
- Magurę Małastowską (cmentarz zabytkowy z l wojny światowej).
7. Informacje użytkowe
- PP "Uzdrowisko Wysowa", tel. 1, 16 (dyrekcja), prowadzi zakład przyrodoleczniczy, przychodnię uzdrowiskową, sanatorium uzdrowiskowe ,,Perła Beskidu", rozlewnię wód mineralnych,
- Ekspozytura PT ,,Poprad" w Nowym Sączu,
- Kwatery prywatne w gestii PT "Poprad" w Gorlicach.
Komunikacja:
- dojazd autobusami PKS, połączenia bezpośrednie z Nowym Sączem, Krynicą, Gorlicami,
- PKP - najbliższa stacja w Gorlicach (38 km) i Grybowie (35 km),
182
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe
Obiekty sań Nazwa obiektu
Instytucja prowadząca
_ Sanatorium uzdrowiskowe "Chemik"
Zakłady Rafineryjne w Jaśle
Obiekty wczasowe (pobyt 2 tygodniowy) Zakłady
- "Chemik", tel. 18, Chemiczne
"Carbochem" Gliwice
_ ÓW Gaj" PZU w Rzeszowie, tel. 38,
- oc ćukrowni ^r^"' Fabryka Maszyn i Sprzętu Wiertniczego Gorlice Urząd
Wojewódzki w Rzeszowie
-- DW "Glinik", tel. 24,
- OS "Beskid" (3), tel. 27.
Baza i obiekty turystyczne - hotel,
Zakłady
Gospodarki
Komunalnej
i Mieszkaniowej
Wysowa
_ schronisko młodzieżowe w szkole podstawowej, kat. III, miejsc 22,
- reTurac^r^idzka", kat. II, m. 110, m. sezon. 72, tel. 23,
- kawiarnia "Zdrojowa",
Z ^^2 p^S B'^ .eni"" .o.., d, ..-
kówki,
- wyciąg narciarski zaczepowy,
- placówka GOPR, tel. 1.

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Niewielkie ale wyjątkowo malowniczo położone uzdrowisko na
2. Rys historyczny uzdrowiska
Wieś Żegiestów założona została w 1575 r. P--262"3-^^;^ na podstawie przywileju biskupa krakowskiego. W 1846 r Jakub
Ignacy Medwecki z Muszyny odkrył pierwsze zrod � - .Ann, ^^^r^^ Sen �d^oHisKn
E^^^ne0^^^" ^a?^
^ ^^'^^^n^sF^rok ^
obudowano pierwszy zakład zdrojowy, a do sławy wód zegiestow-ShTrzyczyniły się badania balneologiczne przede wszystkim Dietra i F K Skobla. Kuracjusze zjeżdżali się tu ze wszystkich zaborów. Po Medweckich drogą spadku właścicielami zdro)u stała się rodzina Krynickich, a później spółka kierowana przez rodzinę Kru-
185

kierów. W 1947 r. uzdrowisko zostało upaństwowione. Rozbudowa uzdrowiska przypadła na lata 1924-1929. Zwyciężyła koncepcja zbudowania zdrojowiska od podstaw w nowym miejscu, nie łącząc go z zabudową istniejącej już wsi Żegiestów. Powstało piękne, nowoczesne na owe czasy uzdrowisko, nie zeszpecone zabudowaniami wiejskimi. Powstaje nowy dom zdrojowy i wiele murowanych pensjonatów prywatnych. Po wojnie funkcja uzdrowiskowa miejscowości została utrzymana i prawnie zabezpieczono jej dalszy rozwój w tym kierunku.
W okresie okupacji, zwłaszcza w latach 1931-1942, działa w Żegiestowie siatka przerzutowa, na czele której stał Stanisław Janik. Głównymi punktami skupiającymi ludzi uchodzących za granicę były wille "Orlątko", "Zarlino", i "Domek Krysi" na Łopacie.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Wyjątkowe nasłonecznienie i zaciszność Żegiestowa, a także wysoka wartos'ć źródeł mineralnych i cennych pod względem leczniczym pokładów borowinowych stwarzają bardzo dobre warunki wypoczynkowe i lecznicze. Znajdują się tu źródła: "Anna" (ujęte już w 1830 r.), "Andrzej" (tuż za domem zdrojowym) oraz "Zofia" na Łopacie Polskiej - zagospodarowanym brzegu Popradu. Są to szczawy wodo-rowo-wapniowo-magnezowe i węglowodorowo-magnezowo-sodowe, żelaziste o mineralizacji około 1,4%, stosowane do picia i kąpieli przy chorobach układu trawienia, niedokrwistości stałej, wyczerpaniu, chorobach serca oraz układu moczowego. Pod względem zawartości kwasu węglowego (do 2,7 g w litrze) dorównują szczawom krynickim. Przeciwwskazania dotyczą chorób nadciśnieniowych, gośćca oraz chorób ostrych i przewlekłych.
4. Profil leczniczy, specjalizacja
Choroby układu trawienia
Leczenie sanatoryjne
1. Choroba wrzodowa i dwunastnicy w okresie poprawy.
2. Przewlekłe nieżyty żołądka i jelit.
3. Stany po operacjach związanych z chorobą wrzodową po upływie 1 miesiąca od wykonania zabiegu oraz zespoły poresekcyjne.
4. Przewlekłe, narastające stany zapalne pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych.
5. Słany po operacjach pęcherzyka i dróg żółciowych po upływie
3 miesięcy od wykonania zabiegu.
6. Stany po przebytym wirusowym zapaleniu wątroby po upływie 6 miesięcy od ustąpienia ostrych objawów.
7. Początkowe okresy marskości wątroby w okresie wydolności.
8. Przewlekłe stany zapalne trzustki miernego stopnia, bez zaostrzeń.
Leczenie ambulatoryjne
1. Przewlekłe nieżyty żołądka i jelit bez wyraźnych zmian w narządach układu trawienia.
2. Przewlekłe stany zapalne pęcherzyka żółciowego w okresie remisji,
bez objawów bólowych.
3. Stany po operacjach pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych
po upływie co najmniej 1 roku od zabiegu operacyjnego.
4. Zaburzenia czynnościowe żołądka i jelit oraz pęcherzyka żółciowego z niewielkimi objawami bólowymi.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
W Żegiestowie znajduje się szereg obiektów leczniczych: Dom Zdrojowy, pijalnia wód mineralnych, zakład leczniczy w szpitalu uzdrowiskowym, kilka sanatoriów uzdrowiskowych, prewentorium, Centralny Zakład Przyrodoleczniczy (7) położony w pobliżu Domu Zdrojowego ma urządzenia do kąpieli mineralnych i kwasowęglowych. W budynku "Biały Orzeł" znajduje się dział fizykoterapii. W sanatorium "Wiktor" położonym na Łopacie Polskiej stosowane są kąpiele mineralne, inhalacje i fizykoterapia.
Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowego PP "Uzdrowisko Krynica-Żegiestów" w 1972 r. uruchomiło zmodernizowaną pijalnię wód mineralnych za Domem Zdrojowym (6), gdzie można otrzymać wodę mineralną "Anna" i ,,Andrzej". Czynny jest punkt wydawania wody w Domu Zdrojowym.
6. Atrakcje krajoznawcze, spacery, wycieczki
Cisza, silnie bodźcowy i hartujący klimat oraz duże nasłonecznienie czynią Żegiestów świetną miejscowością wypoczynkową zarówno w sezonie letnim (kąpiele w Popradzie, sporty wędkarskie), jak i w sezonie zimowym (bardzo korzystne warunki śniegowe).
We wsi, która była zamieszkała przez Łemków znajduje się muro-
186
187

wany kościół z pocz. XX w. z pozostałościami architektonicznymi kla-sycystycznego ikonostasu.
Spacery po uzdrowisku i wycieczki
Do najlepszych miejsc spacerowych w obrębie uzdrowiska należy park zdrojowy i brzeg Popradu. Polecamy spacer na Łopatę Polską (około 30 min. ze Zdroju); idziemy drogą w kierunku Muszyny i po 2 km skręcamy w prawo w dół drogą wiodącą obok domu wczasowego "Wiktor". Nad brzegiem Popradu znajduje się ładna,
trawiasta plaża.
Dalszy spacer urządzić można do Andrzejówki (1,5 godz.); idziemy
drogą w kierunku Muszyny (początkowo jak na Łopatę Polską), opuszczamy ją i podchodzimy na wzgórze Czerchla (z przekaźnikiem telewizyjnym). Pod wzgórzem przebito dla linii kolejowej tunel. Kopali go robotnicy włoscy nazywani przez miejscowych Italianami. Wybuchła w tym czasie zaraźliwa grypa, zmarło wiele ludzi miejscowych i 100 Włochów. Pochowano ich w Andrzejówce, z południowej strony kościoła. Ze wzgórza schodzimy do wsi Andrzejówka; godna uwagi jest tu ładna, drewniana cerkiew z XIX w., otoczona staro-
drzewiem.
Inna trasa spacerowa prowadzi do Żegiestowa-Wsi. Idziemy drogą
w kierunku Nowego Sącza i po około 600 m dochodzimy do wylotu doliny, w której rozłożyła się na długości 6 km wieś - łędy wiodą od stacji PKP znaki żółte na Pustą Wielką. Około 2 km od wylotu doliny znajduje się nowa, murowana cerkiew zamieniona na
kościół.
Do Żegiestowa-Wsi przejść można także przez Kiczorkę - około
1 godz. Za Domem Zdrojowym podchodzimy stromą ścieżką wzdłuż strumienia na grzbiet, z którego skręcamy najpierw w lewo, a później
w prawo, schodząc do doliny i wsi.
Polecamy także spacer na Stawiska (762 m n.p.m.); 45 min.). Jest to szczyt wznoszący się nad Popradem, z urozmaiconym, dookolnym
widokiem.
Dłuższe wycieczki w atrakcyjne krajobrazowe tereny turystyczne
można organizować;
- na Pustą Wielką (1061 m n.p.m.) i na Runek (1082 m n.p.m.):
piękny widok na otoczenie uzdrowiska, Dolinę Popradu oraz okoliczne zbocza górskie (5-5,5 godz.),
- z Runka na Łabowską Halę (1061 m n.p.m.): rezerwat o pierwotnym drzewostanie jodłowo-bukowo-świerkowym, 300-letnie okazy
drzew, schronisko PTTK (około 2 godz.),
- do Wierchomli odległej około 10 km: wieś o charakterze letnisko-
188
wym, źródła mineralne, drewniana cerkiew z 1821 r. (20 min. jazdy pociągiem),
- na Parchowatkę (1005 m n.p.m.) i Halę Łabowską (1061 m n.p.m.):
piękne osiedle górskie (około 3,5-4 godz.),
- do Łomnicy-Zdroju: wieś letniskowa, źródła mineralne (12 km koleją),
- do Piwnicznej-Zdroju: miasto uzdrowiskowe i wczasowisko, zakład zdrojowy, stary budynek w rynku, kościół z 1883 r. (15 km koleją),
- do Muszyny-Zdroju: miasto, uzdrowisko i wczasowisko, zakład zdrojowy, ruiny zamku Kazimierzowskiego, kościół z 1679 r., kapliczki z XVIII w., stare drewniane domy, muzeum regionalne, przystań na Popradzie, początek atrakcyjnego spływu Popradem (10 km koleją).
7. Informacje użytkowe
Komunikacja
Żegiestów leży na trasie kolei PKP Tarnów-Krynica, skąd połączenia z resztą kraju są identyczne jak dla Krynicy. Żegiestów ma połączenia autobusowe PKS z Krynicą, Nowym Sączem i Krakowem.
Obiekty sanatoryjne i wypoczynkowe Nazwa obiektu Instytucja prowadząca
Szpital uzdrowiskowy
- oddział szpitalny w sanatorium nr 1 (1).
Sanatoria uzdrowiskowe
- "Dom Zdrojowy" (2),
- "Zegotka" (3),
- "Wiktor" (4).
Prewentoria uzdrowiskowe
- "Prometeusz" (5), tel. 26.
Obiekty wczasowe (pobyt 2 tygodniowy) - "Beskid", tel. 85,
PPU
PPU PPU PPU
Zakład Materiałów Ogniotrwałych Skawina
ZPP "Wawel" Kraków
189

- "Bagatela".
- "Maryśka",
- "Sanato", tel. 18, Zdrojowa 18,
- DW Min. Finansów, tel. 66,
- "Zacisze",
- "Zosieńka", tel. 70,
- "Wanda",
- "Poprad",
- "Ruczaj", tel. 64, wieś,
- "Słoneczna", tel. 66, wieś,
- "EIżka", tel. 77,
- "Rydz", tel. 91,
- "Irena" i "Zośka",
- "Ciżemka", tel. 59.
PSS Kraków
Nowot. Zakł.
Przem.
Skórzanego
ZZ Marynarzy
i Portowców
Centr. Rybna
Bytom
ZZP Przem.
Spoż.
Katowice
F-ka Kosmet.
"Miracullum"
Kraków
FWP Krynica
Zakł. Bud.
Komunalnego
Kraków,
Zakł. Usług
Socjalnych
Odlewnia
Żeliwa Ciągł.
Zawiercie
Huta Zawiercie
Zakł. Wytw.
Aparatów
Niskiego
Napięcia
Warszawa
NZPS "Podhale"
Nowy Targ
Noclegi
- leśne pole biwakowe,
- kwatery prywatne w gestii PT "Poprad", OST Gromada i innych biur turystycznych.
Gastronomia
- restauracja "Poprad", Zegiestów-Wieś, tel. 94, kat. II, miejsc 100, miejsc sezon. 80,
- kawiarnia "Zdrojowa", sanatorium "Swiadowid", łel. 89, kat. II, miejsc 120.
190
Usługi kulturalne
Wszystkie imprezy kulturalne w Żegiestowie odbywają się w sali widowiskowej w sanatorium nr 1 (200 miejsc). Odległe od centrum uzdrowiska sanatorium "Wiktor" ma własną salę widowiskową.
Sport i rekreacja
W odległości około 3/4 godziny od centrum uzdrowiska Żegiestów znajduje się zagospodarowana część brzegu Popradu, gdzie można korzystać z kąpieli rzecznej oraz gier sportowych. Jest to tzw. "Łopata Polska".

OWISKA KARPACKIE
Miejscowości na które rozciągnięto przepisy o ustawie uzdrowiskowej

Wieś Czarna (500 m n.p.m.), na kłórą rozciągnięto w 1974 r. przepisy o ustawie uzdrowiskowej leży w woj. krośnieńskim w Górach Sanocko-Turczańskich. Usytuowana jest w dolinie Czarnego Potoku nad "bieszczadzką obwodnicą", niedaleko granicy państwa z ZSRR.
Czarna jest dużą wsią, sięgającą swymi początkami XVI w. - została wtedy nadana przez Stanisława Kmitę niejakiemu Wydercze. Odkrycia neolitycznych narzędzi obsydianowych wskazują na istnienie tutaj wcześniejszego osadnictwa. Obecnie w Czarnej znajduje się mała kopalnia ropy naftowej (udostępniona do zwiedzania po wcześniejszym porozumieniu się z dyrekcją); w zachodniej części intensywną działalność hodowlaną prowadzi PGR. Wieś jest atrakcyjna wypoczynkowo (łagodny podgórski klimat, wody mineralne wodorowo-węglanowo-
-wapniowe, sodowe, jodowe, siarczkowe o wydajności około 2 m3/ min.). W Czarnej planowana jest rozbudowa bazy sanatoryjnej i zorganizowanie lecznictwa chorób dróg oddechowych i układu trawiennego, a wieś już obecnie uzyskała status uzdrowiska. W domach rozłożonych wzdłuż potoku istnieje możliwość wynajęcia kwater prywatnych.
We wsi zachowała się zabytkowa cerkiew z 1847 r. o charakterystycznym trójdzielnym układzie z kwadratową nawą, prezbiterium i wieżą nad babińcem.
W czasie okupacji oddział partyzancki kpt. Kunickiego zamierzał zniszczyć szyby naftowe w Czarnej, jednakże uprzedzeni Niemcy zorganizowali skuteczną obronę eksploatowanej kopalni.
Oprócz wymienionych kwater prywatnych WPT Bieszczady we wsi znajduje się schronisko młodzieżowe, pole namiotowe i restauracja.
Obecnie Czarna bardziej znana jest jako wieś letniskowa i turystyczna niż uzdrowisko. Jest dobrym punktem wypadowym do wycieczek pieszych w pasmo Zukowa (przejście do Ustrzyk Dolnych) lub w pasmo Otrytu. Jest również punktem etapowym dla wycieczek krajoznawczych na "dużej" i "małej obwodnicy bieszczadzkiej". Niedaleko leży zbiornik soliński z uzdrowiskiem Polańczyk i Soliną. Atrakcyjne są wycieczki krajoznawcze do Leska i Sanoka (skansen, Muzeum Historyczne) oraz do Ustrzyk Górnych - Bieszczadzki Park Narodowy. Na miejscu zwiedzić można Kopalnię Nafty w Czarnej, tel. 6. Zgłoszenia przyjmuje dyrekcja kopalni oraz Oddział PTTK Ustrzyki Dolne, ul. 1 Maja 21, tel. 247, 235, w dni powszednie w godz. 8-15.
Informacje użytkowe
- dojazd autobusem PKS,
- Dom Wczasowy Przedsiębiorstwa Górnictwa Nafty i Gazu z Sanoka, Czarna, tel. 13,
- schronisko młodzieżowe, sezonowe, w Szkole Podstawowej, tel. 5,
- Państwowe Gospodarstwo Rolne,
- pokoje gościnne PT "Bieszczady" z Leska,
- pole biwakowe,
- restauracja "Górska", kał. II, tel. 24.
194

1. Położenie geograficzne
Wieś letniskowa i uzdrowisko, ciągnie się wzdłuż potoku Łomniczan-ka - prawobrzeżnego dopływu Popradu (400-500 m n.p.m.) u stóp góry Kicarz (707 m n.p.m.).
Wzgórza otaczające dół. Łomniczanki porasta las mieszany i iglasty, ze szczytów rozległe i malownicze widoki. Uzdrowisko leży w strefie klimatu górskiego, średniobodźcowego; właściwości bioklimatyczne sprzyjają lecznictwu uzdrowiskowemu.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Łomnica jako osada królewska została założona w XIV w. Kazimierz Wielki, zezwalając w 1348 r. na lokację Piwnicznej, nadał Łomnicę zasadźcy Hankowi z Nowego Sącza jako osadę już istniejącą. Stosunkowo późno zainteresowano się łomnickimi wodami mineralnymi. Nabrzeżne żyły wody ujęto w kilka studzienek dopiero w 1910 r.
W roku 1924 powstał dom z 10 przedziałami kąpielowymi. Wodę ogrzewano parą krążącą w wężownicach, zgodnie z ówczesnymi wymaganiami balneotechniki.
W 4-morgowym parku wznosił się dom o 24 pokojach z pensjonatem, a dom dwudziestopokojowy ukończono w 1924 r. Odległość skromnego, ale zasługującego na uwagę zakładu kąpielowego od najbliższej stacji kolejowej Piwniczna wynosiła około 6 km i w tym czasie (tzn. 1924 r.) komunikacja odbywała się po lichej drodze gminnej. Pierwszym i nieodzownym warunkiem stworzenia z Łomnicy zdrojowiska o większym i powszechniejszym znaczeniu była budowa gościńca. Dopiero po zapewnieniu dojazdu można było pomyśleć o rozbudowie zakładu na zasadzie racjonalnego i szczegółowo opracowanego planu. Zakładano wówczas, że wydajność źródeł zapewni podstawowy czynnik leczniczy przy czteromiesięcznym sezonie letnim przynajmniej dla 10 tysięcy osób. W 1928 r. w Zakładzie drą Ziarko uruchomiono kąpiele borowinowe i mineralne.
Rozpoczęcie działań wojennych zniweczyło plany rozbudowy Łomnicy, a domy zostały zniszczone.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Prawie w samym środku Łomnicy tryskają nad rzeczką liczne strużki ziste o dużej zawartości dwutlenku
w odległości 2,5 km od Popradu szczawy ziemno-alkaliczno-żela-węgla ujęte w roku 1910. Takie
197

1. Położenie geograficzne
Wieś letniskowa i uzdrowisko, ciągnie się wzdłuż potoku Łomniczan-ka - prawobrzeżnego dopływu Popradu (400-500 m n.p.m.) u stóp góry Kicarz (707 m n.p.m.).
Wzgórza otaczające dół. Łomniczanki porasta las mieszany i iglasty, ze szczytów rozległe i malownicze widoki. Uzdrowisko leży w strefie klimatu górskiego, średniobodźcowego; właściwości bioklimatyczne sprzyjają lecznictwu uzdrowiskowemu.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Łomnica jako osada królewska została założona w XIV w. Kazimierz Wielki, zezwalając w 1348 r. na lokację Piwnicznej, nadał Łomnicę zasadźcy Hankowi z Nowego Sącza jako osadę już istniejącą. Stosunkowo późno zainteresowano się łomnickimi wodami mineralnymi. Nabrzeżne żyły wody ujęto w kilka studzienek dopiero w 1910 r.
W roku 1924 powstał dom z 10 przedziałami kąpielowymi. Wodę ogrzewano parą krążącą w wężownicach, zgodnie z ówczesnymi wymaganiami balneotechniki.
W 4-morgowym parku wznosił się dom o 24 pokojach z pensjonatem, a dom dwudziestopokojowy ukończono w 1924 r. Odległość skromnego, ale zasługującego na uwagę zakładu kąpielowego od najbliższej stacji kolejowej Piwniczna wynosiła około 6 km i w tym czasie (tzn. 1924 r.) komunikacja odbywała się po lichej drodze gminnej. Pierwszym i nieodzownym warunkiem stworzenia z Łomnicy zdrojowiska o większym i powszechniejszym znaczeniu była budowa gościńca. Dopiero po zapewnieniu dojazdu można było pomyśleć o rozbudowie zakładu na zasadzie racjonalnego i szczegółowo opracowanego planu. Zakładano wówczas, że wydajność źródeł zapewni podstawowy czynnik leczniczy przy czteromiesięcznym sezonie letnim przynajmniej dla 10 tysięcy osób. W 1928 r. w Zakładzie drą Ziarko uruchomiono kąpiele borowinowe i mineralne.
Rozpoczęcie działań wojennych zniweczyło plany rozbudowy Łomnicy, a domy zostały zniszczone.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Prawie w samym środku Łomnicy w odległości 2,5 km od Popradu tryskają nad rzeczką liczne strużki szczawy ziemno-alkaliczno-żela-ziste o dużej zawartości dwutlenku węgla ujęte w roku 1910. Takie
197

same źródliska kwaśnej wody znajdują się łakże w górnym krańcu wsi. Wkrótce po ujęciu źródeł została wykonana analiza wody pod kierunkiem profesora Olszewskiego z Uniwersytetu Jagiellońskiego, który ustalił, że w 1 litrze wody znajduje się:
dwuwęglanu wapnia 1,523 g dwuwęglanu magnezu 0,157 g dwuwęglanu żelazowego 0,035 g stałych składników 1,796 g woln. bezw. kwasu węgl. 2,406 g
Leczeniu uzdrowiskowemu sprzyjają korzystne warunki mikrokli-matyczne i bioklimatyczne. Wody mineralne skuteczne są przy leczeniu schorzeń układu krążenia.
4. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki
Łomnica otoczona jest wspaniałą puszczą jodłowo-bukową, z drzewami do 5 m w obwodzie (rezerwat Łabowiec). Wieś' ta jest punktem wyjściowym na Halę Łabowską przez polanę Gron i Skotarkę, na Ła-bowską przez Parchowatkę, na Pisaną Halę przez Rechmanówkę.
Przez Łomnicę-Zdrój przebiega narciarski szlak turystyczny (Łabowską Hala-Parchowałka-Lomnica-Zdrój-Piwniczna, o długości 10,5 km).
Obiekty godne uwagi to: kościół parafialny z 1913 r., pomnik z 1944 r. upamiętniający walki "Tatara" oraz trzech osób z rodziny Szwerskich, spalonych w październiku 1944 r. W Łomnicy baza hotelowa to kwatery prywatne: rezerwacja PT "Poprad" - Dział Wczasów, Nowy Sącz, ul. Dunajewskiego 1, te'1. 226-05, tlx 03225773, zajazd turystyczny GS "Majerzanka", Schronisko Młodzieżowe w Szkole Podstawowej (czynne w lipcu i sierpniu), liczne domy wypoczynkowe, pole namiotowe w centrum wsi oraz koło remizy strażackiej, domy wczasowe, schronisko górskie - PTTK Łabowską Hala.
Domy Wczasowe
- DW WSS Społem Tarnów, tel. 4
- DW "Jakub", Energopol Kraków, tel. 26,
- DW "Hutnik" Zakładów Metalurgicznych w Trzebini-Sierszy,
- DW "Świt", Pollena-Strem, Dąbrowa Górnicza.
198
Baza żywieniowa:
- restauracja "Majerzanka", Piwniczna, kat. III,
- stołówki prywatne w gestii PT "Poprad".
Komunikacja:
- PKS, przystanek na trasie Nowy Sącz-Krynica;
- PKP, przystanek na trasie Tarnów-Krynica. Ośrodki kulturalne:
- biblioteka, klub-kawiarnia, kino objazdowe.
Najbliższa stacja benzynowa znajduje się w odległości 6 km od Łomnicy na trasie do Rytra.
Ważniejsze placówki:
- sklep spożywczy, kiosk "Ruchu", poczta. Dla wczasowiczów w sezonie letnim udostępniony jest basen kąpielowy na potoku Łomniczanka.

1. Położenie geograficzne, warunki klimatyczne
Polańczyk leży na skraju Bieszczadów nad Jeziorem Solińskim. Jesł ło obecnie największy w Bieszczadach ośrodek uzdrowiskowo-
-wypoczynkowy. Zespół domów wczasowych i sanatoriów położony jest na malowniczym półwyspie głęboko wcinającym się w jezioro. Rzeka San płynąca na granicy dwóch regionów (Bieszczadów i Gór Sanocko-Turczańskich) w swoim górnym biegu została przegrodzona zaporami wodnymi w Myczkowcach i Solinie. Usytuowane w wąskiej Dolinie Sanu i Solinki jeziora zaporowe wciskają się swoimi zatokami między opadające tu pasma górskie, tworząc krajobraz zbliżony do skandynawskich fiordów. Jeziora te zwane "bieszczadzkim morzem" stanowią centrum tworzącego się turystycznego regionu solińsko-
-myczkowskiego o wybitnych walorach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Już sama rzeźba terenu stwarza duże urozmaicenie typów krajobrazu. Jeziora zaporowe otoczone są malowniczymi Górami Sanocko-Turczańskimi, zaliczanymi do Pogórza Krapackiego, oraz pasmami górskimi Bieszczadów. Na północnym-wschodzie granicę tę stanowi pasmo Zukowa, na południowym-wschodzie pasmo Otrytu i Ostrego, a od zachodu góra Markowska i Biały Wierch. Bezpośrednio nad zalewem wznosi się od północy szczyt Jawora i Stożka, na południu zaś Hulskiego, Tołstej oraz Wysokiego Horbu, rozdzielającego długim półwyspom odnogę Sanu od odnogi Solinki. Na zachodzie stromymi stokami prosto do jeziora opadają szczyty Czakowa, Plisza, Horbka oraz Berda, Grodziska i 2ukowca. Pasma te zamykają basen soliński tworząc strefę oddaloną o ok. 5 km od brzegów jeziora.
Uzdrowisko Polańczyk zajmuje półwysep leżący na zachodniej stronie Jeziora Solińskiego. Leży na granicy dwóch regionów klimatycznych - Karpackiego i Podkarpackiego'. Największy wpływ na kształtowanie się stosunków klimatycznych wywiera znaczne oddalenie od morza. Bieszczady dzieli zarówno od Morza Bałtyckiego, jak i od Morza Czarnego odległość ok. 600 km; stanowią one zatem najbardziej kontynentalny skrawek obszaru Polski. Duży wpływ na klimat regionu wywierają napływające z południa poprzez niskie przełęcze masy powietrza znad Niziny Węgierskiej.
Roczna suma opadów waha się w Bieszczadach w granicach 800-1200 mm. Leżące w obniżeniu między Górami Sanocko-Turczańskimi a pasmami Czulni i Gruszki Lesko otrzymuje stosunkowo małą ilość opadów - 738 mm, podczas gdy w Myczkowcach notuje się 810 mm. Średnia roczna temperatura wynosi 7,5�C. Najcieplejszym
' wg podziału przeprowadzonego przez R. Gumińskiego, Materiały do poznania genezy i struktury klimatu Polski, Przegląd Geograficzny nr 24 z 1952 r.
201

miesiącem roku jest tutaj lipiec. Najzimniejszymi miesiącami są styczeń i luty. Absolutne minima notowano w pobliskich Lułowiskach -41 �C (1967 r.) i w Ustrzykach Dolnych -40�C (1963 r.).
Bieszczadzkie lato odznacza się dużymi upałami, podnoszonymi jeszcze przez wiejące od południa i południowego-wschodu gorące wiatry. Ochłodę przynoszą często w miesiącach letnich burze. Najpiękniejsza pogoda tradycyjnie występuje tutaj w jesieni, szczególnie w drugiej połowie września, późną wiosną i w jesieni istnieją najlepsze warunki klimatyczne dla pieszych wędrówek w tym obszarze.
W basenie solińskim pokrywa śnieżna utrzymuje się przez okres ponad trzech miesięcy (Wołkowyja - 100 dni, Myczkowa - 86 dni), co stwarza warunki do uprawiania turystyki narciarskiej oraz zimowej rekreacji na śniegu (sanki). Zimy w Bieszczadach charakteryzują obfite opady śnieżne, lekkie mrozy i dość częste odwilże.
W wyniku powstania sztucznych jezior, basen soliński jest terenem o mniejszym kontynentalizmie klimatu niż otaczające go rejony. Zbiorniki wodne, poprzez magazynowanie ciepła w okresie lata, wpływają na podnoszenie średniej temperatury okresu zimowego i zmniejszanie się zarówno roboczych, jak i dobowych amplitud temperatury. Po spiętrzeniu jezior klimat ogólnie stał się łagodniejszy. Zbiornik zmniejszył też inwersje termiczne, a zwiększył prędkość wiatrów, co przeciwdziała szkodliwym dla zdrowia stagnacjom mas powietrza. Zwiększenie się prędkości wiatrów nad zbiornikiem jest następstwem zmiany podłoża - zmniejszania się współczynnika tarcia nad taflą jeziora. Daje to w konsekwencji mniej cisz, mniejszą gęstość i długotrwałość mgieł. Nie zauważono - właśnie wskutek większej przewiewności - znacznego wzrostu wilgotności powietrza w otoczeniu zbiornika.
W układzie kaskadowym zbiorników istnieją poważne różnice w porównaniu między zbiornikiem dolnym - myczkowskim a solińskim. Zbiornik myczkowski jest silniej wychłodzony i słabiej paruje. Temperatura wody powierzchniowej w zbiorniku solińskim staje się w związku z tym już w czerwcu równa albo wyższa temperaturze powietrza, podczas gdy w Myczkowcach ma to miejsce o dwa miesiące później.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Polańczyk był znany już w 1950 r. pod nazwą Poleszczańskie i Po-łańskie. We wsi znajduje się maleńki, ciekawy kościół i kaplica (1909 r.). Obecnie coraz więcej powstaje tutaj nowych budynków, z licznymi
202
kwaterami prywatnymi. Wieś Polańczyk jest coraz bardziej znaną wsią turystyczną. Obok, na półwyspie rozłożył się ośrodek sanatoryjno--wypoczynkowy, złożony z kilkunastu domów wczasowo-wypoczynko-wych należących do zakładów pracy i związków zawodowych. Noszą one nazwy: "Relawia", "Solinka", "Polski Len", "Dedal", "Jawor", "Atrium", "Siarkopol", "Plon".
W 1974 r. Polańczyk został uznany za miejscowość uzdrowiskową. Rozbudowa bazy sanatoryjnej nastąpiła w połowie lat siedemdziesiątych. Wybudowano wtedy dwa zakładowe ośrodki wypoczynkowe, wykorzystywane po sezonie letnim jako sanatoria. Działalność sanatoryjna prowadzona jest w ośrodku "Dedal", "Polski Len" i "Siarkopol". Dotychczas nie został powołany żaden organ koordynujący działalność uzdrowiskową tych ośrodków. Planowana jest rozbudowa uzdrowiska w jego zachodniej części, tj. nad Fiordem Nelsona, od strony wsi Myczków (tzw. Polańczyk II). Obecnie Polańczyk dysponuje bazą hotelową liczącą ponad 1000 miejsc noclegowych, niestety brak tutaj ogólnodostępnej restauracji, placówek usługowych i kulturalnych.
3. Naturalne czynniki lecznicze
Do naturalnych czynników leczniczych w Polańczyku należy zaliczyć walory klimatyczne i występujące tu wody mineralne. Polańczyk leży w strefie klimatu podgórskiego o dość dużym nasileniu bodźców klimatycznych, z dominacją cech klimatu kontynentalnego. Otoczenie zalewu charakteryzuje się ponadto korzystnymi warunkami solarnymi oraz dobrym stanem higienicznym powietrza. Klimat w znacznym stopniu został obecnie złagodzony przez zalew, notuje się mniejsze amplitudy temperatur tak dobowych, jak i rocznych, nieco większą wilgotność oraz zwiększoną cyrkulację powietrza w związku z wymianą ciepła między zbiornikiem a strefą brzeżną (wiatry typu bryzowego). Malownicze położenie stwarza dodatkowe warunki do prowadzenia lecznictwa klimatycznego.
W Polańczyku odkryto również wody mineralne: w piaskowcach krośnieńskich z okresu oligocenu stwierdzono trzy poziomy wód:
wody wodorowo-węglanowo-chlorkowo-sodowe (0,7 m3/ godz.), wody wodorowo-chlorkowo-sodowe (7 m3/ godz.) oraz wody wodorowo--węglanowo-chlorkowo-sodowo-bromkowe i jodowe (0,5 m3/ godz.), prowadzone są w dalszym ciągu poszukiwania wód mineralnych. Odwierty zlokalizowane są w pobliżu szosy Lesko-Czarna, ich wydajność nie jest jednak duża.
203

4. Profil lecznictwa
W zatwierdzonym dla Polańczyka profilu lecznictwa uzdrowiskowego przewiduje się leczenie chorób układu oddechowego i chorób układu moczowego, a także chorób kobiecych. W istniejących obiektach prowadzi się także leczenie przy zastosowaniu kinezyterapii (czynna ścieżka zdrowia) i fizykoterapii. Przewiduje się budowę zakładu przyrodoleczniczego i rozwój bazy sanatoryjno-wczasowej do kilku tysięcy łóżek. Rozpoczęto także budowę przedszkola oraz osiedla mieszkaniowego dla pracowników ośrodków.
5. Atrakcje krajoznawcze, spacery i wycieczki
Przebywającym w Polańczyku na leczeniu lub wypoczynku osobom proponujemy szereg spacerów i wycieczek o charakterze krajoznawczym. Najbardziej popularny jest spacer wzdłuż brzegów jeziora, natomiast dłuższą wycieczkę można urządzić do Soliny.
Z Polańczyka i Myczkowa do Soliny
Wariant a): z Polańczyka (ośrodki wypoczynkowe) wychodzimy chodnikiem prowadzącym wzdłuż drogi na małej obwodnicy. Po lewej stronie, nieco poniżej wzniesienia, na które wyszliśmy widoczny jest kościół w Polańczyku. Skręcamy w prawo i schodzimy w dół w stronę Myczkowa, zostawiając z lewej strony niewielkie wzgórze o nazwie Sanin. Po 15 minutach dochodzimy do skrzyżowania dróg, dalej szosa prowadzi do Hoczwi, my zaś skręcamy w prawo na nowy odcinek drogi łączący małą obwodnicę z Soliną.
Wariant b): obok sklepu GS i "Rożna" (naprzeciw domów wczasowych "Polski Len" i "Solinka") skręcamy z szosy w prawo, w ścieżkę prowadzącą przez las. Dochodzimy do potoku, którego rozszerzenie niżej daje jedną z głębszych zatok jeziora - Fiord Nelson. Przekraczamy potok i ścieżką prowadzącą przez malowniczy las brzozowy i malinisko wchodzimy do zdziczałych ogrodów. Stąd w górę, przez pola w kierunku zachodnim dochodzimy do drogi prowadzącej z Myczkowa do Soliny. Idziemy początkowo poboczem drogi, a później ścieżką przez las. Z lewej strony zostawiamy przysiółek Kaliszcze i szczyt Horbek (513 m n.p.m.). Po około 15 min. marszu mijamy z prawej strony kemping i dochodzimy do korony zapory i przystanku PKS - Solina-Osiedle.
Elektrownia wodna w Solinie (tel. 348 Lesko) udostępniona jest zwiedzającym. Zgłoszenia przyjmuje Elektrownia Wodna w Solinie lub PTTK Lesko, ul. Gwardii Ludowej 16, tel. 595, 695. Zwiedzanie
204
w dni powszednie w godz. 8-14, w wyjątkowych wypadkach w godzinach popołudniowych. Zapora usytuowana jest między wzgórzem Berdo a górą Jawor. Jej maksymalna wysokość wynosi 82 m, długość 664 m, a szerokość w koronie 12 m. Skalne podłoże piaskowca zostało wzmocnione w spękaniach szeregiem cementowych zastrzyków. Koroną zapory prowadzi droga, która biegnie 3 m nad lustrem wody. W czterech sekcjach zapory zabetonowano stalowe rurociągi doprowadzające wodę do turbin elektrowni.
Elektrownia typu szczytowo-pompowego usytuowana została na lewym brzegu. Jej moc wynosi 120 MW, a pracować może w jednym lub dwóch szczytach w zależności od potrzeb systemu. Wyposażona została w dwa zespoły z turbinami Franci są o mocy po 40 MW każdy. Średnia produkcja roczna energii elektrycznej wynosi 150 GWM. Turbozespoły pracują w zależności od potrzeb raz jako turbiny, w innym przypadku jako pompy, przepompowujące wodę ze zbiornika dolnego do górnego.
Produkcja energii elektrycznej była drugoplanowym celem budowy zapory w Solinie. Głównym zadaniem była ochrona przeciwpowodziowa, a także powiększenie przepływu niżówek - dla poprawy zaopatrzenia w wodę ludności, przemysłu i rolnictwa, powiększenia zdolności samooczyszczania się Sanu, poprawy żeglowności na Wiśle, a także zagospodarowanie i aktywizacja terenów w pobliżu zbiornika. W zaporach Myczkowce i Soliną ze względu na deficyt wody nie ma przepływek umożliwiających komunikację rybom wędrującym w górę rzeki. Tytułem rekompensaty zostały wybudowane stawy zarybieniowe w Wołkowyi; narybek z tych stawów .wpuszczany jest do Jeziora So-lińskiego. Wody w Sanie nie są zanieczyszczone i to stanowi o podstawach rozwoju gospodarki rybnej w tym rejonie.
Zbiornik soliński ma pojemność 474 min m3; jego powierzchnia wynosi 2200 ha. Długość zalewu wzdłuż Doliny Sanu osiąga 30 km, a wzdłuż Doliny Solinki 16 km. Zbiornik zajmuje 11 miejsce na liście największych jezior kraju; jego linia brzegowa ma około 180 km. Brzegi jeziora położone na wysokości 420 m n.p.m. pełne są malowniczych, cichych, skrytych w lesie zatok i fiordów wciskających się w doliny potoków wpadających do jeziora.
Możemy również udać się do wsi Polańczyk i zobaczyć tutejszy kościół. Właściwie jest to dawna cerkiew grecko-katolicka, według tradycji ufundowana w XVIII w. przez cesarzową Marię Teresę. Obecny obiekt wzniesiono w 1907 r., a jego wyposażenie pochodzi z cerkwi w Lepiance. Na szczególną uwagę zasługuje ikona Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w., czczona jako cudowna już w 1756 r., o czym informują protokoły z wizytacji. Również z XVIII w. pochodzi krucyfiks, też przeniesiony ze starej cerkwi.
20S

Murowana dzwonnica zwieńczona jest krzyżem żelaznym (z dała 1863 r.) na półksiężycu. Dzwony z 1894 r. wykonali ludwisarze z Kalisza - Franciszek Felczyński i Antoni Trautman. Na cmentarzu na uwagę zasługuje kaplica grobowca Cieslińskich z 1909 r., zaś we wsi zabytkowa kapliczka z XIX w. Idąc od cerkwi w górę wzdłuż doliny potoku, osiągamy szczyt Wierchy (653 m' n.p.m.), z którego rozciąga się jeden z najładniejszych widoków na Jezioro Solińskie.
Polecamy również wycieczki i spacery wodne. Łodzią, kajakiem czy rowerem wodnym popłynąć można w górę Sanu lub Solinki, na Wyspę Małą, Wyspę Energetyków, do miejscowości Rajskie, Wołko-wyja, Bukowiec. Statki spacerowe białej floty odbywają rejsy do Po-lanczyka z przystankami w Solinie, Wołkowyi i w górę Doliny Sanu. Ciekawe wycieczki piesze z dojazdem autobusowym można urządzić z Soliny na szczyt Jawor oraz z Bukowca na Tołstę.
Organizowane są również dłuższe wycieczki krajoznawcze: obwodnica bieszczadzka, zwiedzanie Leska (Zamek Kmitów, synagoga, kirkut żydowski) i Sanoka (Muzeum Budownictwa Ludowego, Muzeum Historyczne, obiekty sakralne').
6. Informacje użytkowe
Baza noclegowa (domy wczasowo-sanatoryjne)
- "Relavia", DW WSK Świdnik, tel. Polańczyk 22, 29,
- "Solinka", DW Zw. Zaw. Prac. Handlu, tel. Polańczyk 2, 24,
- "Polski Len", DW "Krosnolenu" i sanatorium, tel. Polańczyk 40,
- ,,Dedal", DW i sanatorium WSK Rzeszów, tel. Polańczyk 8, 9,
- "Atrium", DW Budowlanych z Krosna, tel. Polańczyk 18,
- "Plon", DW i sanatorium, tel. Polańczyk 11, 12,
- "Jawor", DW MSW, tel. Polańczyk 31, 32, 36, 37,
- "Siarkopol", DW i sanatorium, tel. Polańczyk 10, 17,
- "Unitra", DW, tel. Polańczyk 34.
Pokojegościnne
Rezerwacja w Biurze Zakwaterowań w Solinie, 38-612 Solina, łel. 39,
czynna do godz. 22.
Pole namiotowe - na cyplu półwyspu - miejsc około 60.
Baza żywieniowa
- Uni Bar, kat. IV,
- Uni Bar "Przystań", sezonowy. Działalność gastronomiczną dla wczasowiczów poszczególne domy wczasowe j sanatoria.
kuracjuszy prowadzą
Usługi: , - poczta, apteka, ośrodek zdrowia, sklep spożywczy, kiosk "Ruchu", kiosk z pamiątkami.
i Opis wycieczek pieszych, patrz przewodnik: Z. Kruczek: Jezioro Solińskie i Myczkowskie, wydawnictwo "Kraj", Warszawa-Kraków 1982 r.
206

Wieś położona w odległości 4 km na północ od Muszyny (510- -550 m n.p.m.). J. Długosz pisał, że między wsiami Milik i Szczaw-nik kopano Złoto i słąd właśnie nazwa wsi.
Obecnie modny i dynamicznie rozbudowujący się ośrodek uzdrowiskowy i wypoczynkowy (na duża skalę) w Dolinie Szczawnika i bocznego jego dopływu. Dolina ta rozszerza się znacznie ku górze w nasłoneczniona kotlinę nachyloną ku południowi. Od północy osłonięta jest pasmem Kotylniczego Wierchu (1032 m n.p.m.) i Jaworzyny Krynickiej (1114 m n.p.m.), co stwarza świetne warunki klimatyczne. Miejscowość posiada ujęcie gazu ziemnego (mofety) i źródła mineralne (wody typu ,,Zuber"), Jako surowiec leczniczy stosuje się również borowiny sprowadzane z Nowego Targu. Złockie, przekształcając się w dzielnicę Muszyny wraz ze Szczawnikiem i Muszyną tworzy wspólny nowo powstający zespół leczniczo-wypoczyn-kowy.
Godnym zainteresowania zabytkiem tej miejscowości jest drewniana cerkiewka pochodząca z XIX w. zaliczona do III grupy zabytków.
Krajobraz Złockiego uległ zupełnej zmianie. Obok dawnych zabudowań wyrosły nowoczesne domy wczasowe, zmieniając dawną połemkowską wieś w renomowane już dziś uzdrowisko o świetnie zapowiadającej się przyszłości. Istnieją tu doskonałe warunki do spacerów po okolicznych wzgórzach, wycieczek pieszych do sąsiedniej wsi Szczawnik i Jastrzębik, oraz na Jaworzynę Krynicką, na Pustą Wielką i do Zegiestowa-Zdroju.
Sanatoria uzdrowiskowe
- Sanatorium Kolejowe (1) (Zw. Zaw. Pracowników PKP),
- Sanatorium Związku Zawodowego Metalowców (2),
- ,,Alchemik" (3), Polskie Odczynniki Chemiczne, Gliwice, tel. 182,
Obiekty wczasowe
- ,,Geofizyk", Złockie 82, tel. 183, Zjednoczenie Górnictwa Naftowego w Warszawie,
- "Kolejarz", DOKP Kraków, ul. Uzdrowiskowa 77, tel. 49,
- DW Rejonu Budowy Mostów i Dróg w Bochni,
- DW ,,Wiarus", Wojskowych Zakładów Remontowych z Krakowa, tel. 210.
Informacje użytkowe (patrz serwis informacji dla pobliskiej Muszyny)
- baseny kryte i otwarte przy ośrodkach wypoczynkowych zakładów pracy,
- wyciąg narciarski.
14 - Uzdrowiska Karpackie
209

IV. UZDROWISKA KARPACKIE
Miejscowości o potencjalnych funkcjach uzdrowiskowych
TARNÓW
STRÓŻE
CIEZKOWICE

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Wieś Cięźkowice położona jest na prawym brzegu rzeki Białej, opływającej od północy i zachodu wzgórze, na którym rozłożyła się osada licząca 4 tysiące mieszkańców. Dolina rzeki Białej oddziela Pogórze Ciężkowickie od Strzyżowskiego; okoliczne szczyty osiągają wysokość 380-450 m n.p.m. Pogórskie pasma pokryte są niewielkimi kompleksami leśnymi. Osobliwością Ciężkowic jest rezerwat przyrodniczy odległy o niecały kilometr od rynku (w kierunku południowym), znany pod nazwą ,,Skamieniałe Miasto". Na lesistym wzgórzu znajduje się malownicza grupa skał zbudowanych z piaskowca ciężko-wickiego, które w wyniku działania czynników atmosferycznych i erozji przybrały fantastyczne kształty.
Okolica Ciężkowic jest bardzo malownicza, a widoki ze Skały z Krzyżem na Dolinę Białej, pasmo Wału oraz Bukowca należą do bardzo ciekawych i rozległych. Bujna roślinność, zaciszne laski mieszane nadają okolicom Ciężkowic osobliwy urok dzięki urozmaiconej szacie leśnej (brzozy, jodły, świerki).
2. Rys historyczny miejscowości
Pierwsze wzmianki o Ciężkowicach - zwanych aż do ubiegłego wieku Cieszkowicami - sięgają X w., kiedy to w roku 973 książę Cieszko jako łowczy opactwa tynieckiego założył tutaj swoje dwo-rzyszcze. W XII w. Cięźkowice wzmiankowane były w dokumencie legata papieskiego Idziego, wystawionym dla klasztoru tynieckiego. W 1240 roku Cięźkowice były już własnością Piotra Wydźgi, kasztelana sądeckiego, a za panowania Władysława Łokietka otrzymały prawo magdeburskie. Dzięki przywilejom Kazimierza Wielkiego stały się miastem królewskim. Przechodziło ono później zmienne i burzliwe koleje. Dogodne położenie miasta na szlaku handlowym wiodącym Doliną Białej na Węgry, a także odbywające się tutaj targi szybko bogaciły mieszczan. Od XIV do XVI wieku Cięźkowice intensywnie się rozwijały. Miasto słynęło z wyrobu doskonałego sukna i z garncarstwa. W 1510 r. w Ciężkowicach istniał już szpital, a w 30 lat później uzyskano zgodę na założenie wodociągów, co świadczyło o zamożności mieszkańców.
Epidemia cholery w 1622 r., wojny szwedzkie i inne ka+aklizmy jakie nawiedziły miasto w XVII w. przyczyniły się do jego powolnego upadku; pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło po uruchomieniu linii kolejowej Tarnów-Nowy Sącz. W 1934 r. Cięźkowice zostały pozbawione praw miejskich i zeszły do roli osiedla wiejskiego.
W okresie powojennym Cięźkowice stały się ośrodkiem regionalnym o dużych możliwościach rozwojowych w oparciu o walory krajobrazowe i klimatyczne. Poza terenem zabytkowego zespołu powstało wiele obiektów użyteczności publicznej (szkoła 1000-lecia, budynek urzędu gminnego, restauracje, hotele oraz ośrodek rekreacyjny, bank rolny, dom handlowy). Wiele obiektów zabytkowych poddano konserwacji. Wznoszone obecnie budynki w swojej architekturze nawiązują do charakteru zabytkowego zespołu.
Cięźkowice pełnią również funkcję ośrodka kulturalnego i gospodarczego. Na terenie gminy działa Spółdzielnia Wikliniarska, Spółdzielnia ,,Suromin" (beton), Spółdzielnia "Las", Spółdzielnia Koszykarska ,,Grunwald", młyny i zakłady przetwórstwa owocowego. Nad Białą podjęto prace związane z jej zagospodarowaniem rekreacyjnym.
3. Naturalne czynniki lecznicze
W Ciężkowicach, miejscowości o łagodnym klimacie występują wody mineralne chlorkowo-sodowe z zawartością wodorowęglanu, jodu i siarki; wydajność źródła wynosi 1 m3 na godzinę. Wody te nadają się do leczenia reumatyzmu, zapalenia nerwów obwodowych oraz do inhalacji przy nieżytach dróg oddechowych. W składzie zbliżone są one do wód Iwonicza-Zdroju, Buska-Zdroju i Krynicy. Planowana jest budowa sanatorium.
4. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
Cięźkowice cechuje charakterystyczna zabudowa miast założonych na prawie magdeburskim z czworokątnym rynkiem i rozchodzącymi się z jego rogów ulicami. Do dziś zachowały się drewniane domy w rynku pochodzące z końca XVIII i XIX wieku oraz budynki przy ul. Grunwaldzkiej wzniesione na podmurówkach z miejscowego, ciosanego piaskowca. Mają one siodłowe, naczółkowe dachy wsparte na filarach, tworzących charakterystyczne podcienia - częsty temat szkiców i obrazów wielu malarzy (m. in. S. Wyspiańskiego). W pobliżu rynku znajduje się nowy, zbudowany w 1904 r. kościół parafialny zaprojektowany w stylu pseudogotyckim przez architekta lwowskiego Jana Karola Sas-Zubrzyckiego. Ze starego kościoła zachowały się jedynie ołtarze: św. Andrzeja, św. Antoniego, oraz cenne obrazy;
"Zmartwychwstanie" z początku XVII w., ,,Ukrzyżowanie św. Andrzeja" z XVII w. Ocalał też obraz ,,Ecce Homo" mieszczący się
212
2t3

w ołłarzu głównym, darowany przez papieża Urbana VIII, w 1632 r. przywieziony z Rzymu. Na rynku znajduje się ciekawa murowana kapliczka z posągiem św. Floriana.
Z Ciężkowicami graniczą dwa parki - w Bogoniowicach i w Kąśnej Dolnej. Park w Bogoniowicach położony jesł 300 m od słacji kolejowej. Rosną w nim przede wszystkim lipy o obwodach 2-6 m. Pod najpotężniejszym z tych drzew odpoczywał podobno Jan III So-bieski. Kąśna Dolna ma park typu angielskiego, z kilkuhektarowym stawem pośrodku i okazałymi dębami. Z parkiem związane jesł nazwisko Ignacego Paderewskiego, który kupił majątek Kąśna, urządził park oraz założył we wsi tartak. Pragnął przekształcić Cięźkowice w miejscowość letniskową, zaproponował nawet zarządowi gminy, że za własne fundusze wybuduje na terenie obecnego rezerwatu ,,Skamieniałe Miasto" szereg willi.
Oprócz parku, w Kąśnej Dolnej na uwagę zasługuje dwór i jego oficyna. Dwór wybudowany w XVII w., później przebudowany, jest obiektem parterowym, nakrytym czterospadowym dachem. Oficyna podworska pochodzi natomiast z XIX w. Do niedawna w pałacyku mieścił się ośrodek kolonijny przedsiębiorstwa nowohuckiego, a sam teren dworski należy do Spółdzielni "Iskra". Istnieje projekt urządzenia w Kąśnej Dolnej muzeum Paderewskiego.
5. Informacje użytkowe
Punkt Informacji Turystycznej w pensjonacie "Pogórzanka" tel. 176.
- PKP: przystanek Bogoniowice-Ciężkowice na trasie Tarnów-Krynica (odległość od centrum 2 km),
- PKS: przystanek na trasach Kraków-Gorlice, Tarnów-Jastrzębia, Tarnów-Cięźkowice i Kraków-Wysowa przez Gorlice,
- CPN: punkt sprzedaży paliw przy stacji PKP, etylina 78 i 94, czynny 7-20,
- pensjonat WPT "Pogórzanka", ul. Kolejowa, tel. 176, kat. III, 45 miejsc w pokojach 2, 3 i 4-osobowych,
- Dom Wczasowy Zabrzańskiej Fabryki Maszyn Górniczych, 30 miejsc, tel. 49,
- "Dom Wczasowy "Narcyz", (Ob. "Martuś"), kat. III, miejsc 46, tel. 52,
- OC WUT w Tarnowie, tel. 331-90,
- stałe schronisko młodzieżowe, kat, III, 44 miejsca w salach zbiorowych na terenie starej szkoły podstawowej, ul. Mickiewicza, tel. 40,
214
kwatery prywatne; biuro zakwaterowań w pensjonacie WPGT Pogórzanka, ul. Kolejowa, tel. 176,
pole namiotowe nad rzeką Białą, powyżej i poniżej mostu, restauracja "Legendarna", Rynek 23, tel. 24, kat. III, 300 miejsc konsumpcyjnych, czynna 9-21, jadłodajnia "Przysmak", kat. III, 30 miejsc, tel. 52, kawiarnia "Pogórzanka", ul. Kolejowa, tel. 176, kat. II, 80 miejsc, czynna od 8-24, dancing,
kawiarnia "Legendarna", Rynek 23, tel. 24, kat. III, 50 miejsc, czynna 10-22,
Gminny Ośrodek Kultury, tel. 182, ul. Kolejowa, Zespół Ludowy "Pogórzanka" przy Gminnym Ośrodku Kultury, dancing w kawiarni "Pogórzanka", 19-24 (oprócz czwartków), kino półstałe "Rusałka", ul. Kolejowa w GDK, Klub Rolnika, tel. 57, (w budynku Ratusza), łaźnia miejska (kąpiele mineralne).

1. Położenie geograficzne
Mała wieś letniskowa, położona w Dolinie Popradu na wysokości 380 m n.p.m. na wschodnim brzegu, między Rytrem a Piwniczną, przy linii kolejowej i drodze Nowy Sącz-Muszyna.
Głębokie �- letnisko i uzdrowisko sięga w boczną dolinkę, z Mło-dowem łączy je most nad Popradem. Od południowego-zachodu opadają ku Młodowowi stoki Kordowca (763 m n.p.m.). Wieś Głębokie osłania od północy lesista Makowica (949 m n.p.m.), a od północnego-wschodu Zadnie Góry (969 m n.p.m.) w paśmie Jaworzyńskim. Bliskość tych pięknych widokowo partii beskidzkich zachęca do wędrówek i spacerów. Panują tu świetne warunki wypoczynkowe (z możliwością kąpieli w Popradzie).
2. Rys historyczny uzdrowiska
.Wieś znano już w XIV w.; Kazimierz Wielki, zezwalając w 1348 r. na lokację miasta na surowym korzeniu w miejscu zwanym Piwniczną Szyją określił, że daje przestrzeń od wioski Młodawa i Głębokie, co wskazuje, że istniały one już wcześniej.
W średniowieczu Głębokie było własnością królewską czego dowodzi zapis lustracji z 1564 r. i rejestr z 1581 r. W latach trzydziestych ubiegłego wieku zaczęto interesować się Głębokiem jako zdrojowiskiem, w 1860 r. O. Trembecki opisał i zbadał wody mineralne - każde ze źródeł ujęte było w wykuty w skale obszerny "kociołek". Najcenniejszym źródłem jest zdrój ,,Kinga". Miejscowość była odwiedzana przez amatorów wodolecznictwa. Wybudowane urządzenia zdrojowe zostały zniszczone (pożar i powódź) w czasie l wojny światowej.
We wrześniu 1943 r. gestapo rozstrzelało tu 10 osób w odwet za atak partyzantów na niemiecki patrol, a 15 września 1944 r. 12 żołnierzy placówki AK z Nawojowej. Na miejscowym cmentarzu znajduje się pamiątkowy obelisk ku czci ofiar obu egzekucji.
3. Naturalne czynniki lecznicze
We wsi występują głębokie źródła szczaw alkalicznych i ziemno-alkalicznych z domieszką magnezu, wapnia i litu, przy czym źródło "Kinga" odkryte w 1877 r. - podobne pod względem składu chemicznego do wód w Szczawnicy - butelkowano przed 1914 r. W 1934 r. powódź zniszczyła wszystkie urządzenia.
217

4. Profil i specjalizacja lecznicza
Szczawy mają lecznicze zastosowanie przy schorzeniach dróg oddechowych, dróg moczowych i żołądka, oraz przy wadliwej przemianie materii. Oczekują one na nowoczesną eksploatację, na którą w pełni zasługują. Eksploatowane jest źródło "Kinga" - szczawa wodoro-węglanowo-sodowo-wapienna typu ,,Dąbrówka" ze Szczaw-na-Zdroju.
We wsi Głębokie znajduje się ośrodek wczasowy, a ponadto piękny ośrodek wypoczynkowy przedsiębiorstwa ,,Biprohut" - Warszawa, a także domy wczasowe:
- Dyrekcji DOKP z Krakowa, tel. Młodów 171,
- Krakowskich Zakładów Armatur, tel. Głębokie 152.
5. Wycieczki
Z Miodowa i Głębokiego można urządzić wiele interesujących spacerów i wycieczek. Polecamy spacery na okoliczne wzgórza - Skałkę i Cycówkę. Ciekawy jest spacer wzdłuż Doliny Popradu do Rytra (3 km), z możliwością zwiedzenia ruin zamku, lub do Piwnicznej (4 km). Stąd można rozpocząć wycieczki w pasmo Jaworzyny Krynickiej i dalej na Niemcową.

1. Położenie geograficzne
Uzdrowisko położone jest w prawobrzeżnej części Krakowa, w dzielnicy Podgórze. "Mateczny" to skrzyżowanie dróg wyprowadzających z centrum Krakowa w stronę Zakopanego oraz w kierunku Tarnowa i Nowego Sącza. Inżynier arch. Antoni Mateczny, imieniem którego nazwano tę część miasta był twórcą istniejącego do dzisiaj w tym miejscu Zakładu Kąpielowego Siarczanowo-Solankowego.
rzystania tutejszych wód jako stołowych. Cechuje je wysoka zawartość cennych składników mineralnych, przewyższająca słynną gruzińską wodę ,,Borżomi". "Krakowianka" zawiera dużą ilość magnezu (100 ml w 1 l), wapnia (165 mg) oraz selenu. "Krakowianka" należy do wód solankowych uzupełniających niedobór soli w organizmie, dlatego też podawana jest hutnikom i górnikom. Wydajność eksploatowanych źródeł jest duża (źródło GEO-2 ma wydajność 9,9 m3/ godzinę, zaś źródło M-4 daje 8,5 m3/ godz.),
2. Rys historyczny uzdrowiska
Pierwsze wiadomości o wodach mineralnych Podgórza podał w 1841 r. Torosiewicz. W 1905 r. inż. Antoni Mateczny wybudował w parku dom kąpielowy, urządzono w nim siarczanowo-solankowy zakład kąpielowy. W przedziałach kąpielowych wyposażonych w wanny i urządzenia natryskowe zażywało kąpieli 40 osób, przeważnie mieszkańców Krakowa. Według "Przeglądu Zdrojowo-Kąpielowego" w 1926 r. Dom kąpielowy rozporządzał 20 przedziałami kąpielowymi, na parterze wyposażone w części w wytworne fajansowe wanny angielskie, w części zaś w cementowe i żelazne pokryte emalią. W niektórych przedziałach znajdują się urządzenia do natrysków.
Antoni Mateczny zmarł w 1924 r., po jego śmierci zakładem zarządzała jego córka - Maria Broszkiewicz. Wtedy to zakład czynny był przez 4 miesiące w roku: od 1 czerwca do końca września. Niestety, w czasie okupacji zakład zdewastowali Niemcy, uruchomili tu produkcję gumy syntetycznej. W 1954 r. przekazano zakład w administrację Dyrekcji Państwowych Uzdrowisk w Swoszowicach. Budowa ronda i stacji benzynowej spowodowała znaczne okrojenie terenu zakładu uzdrowiskowego. W 1957 r. "Mateczny" otrzymał nazwę Zakładu Przyrodoleczniczego Swoszowice-Mateczny w Krakowie i rozpoczął działalność leczniczą. Obecnie w budynku zakładu przyrodoleczniczego mieści się również siedziba Dyrekcji PP "Zespół Uzdrowisk Krakowskich", w skład którego wchodzi Mateczny, Swoszowice i Wieliczka. Od 1968 r. uruchomiono tu produkcję znakomitej wody mineralnej "Krakowianka".
3. Naturalne czynniki lecznicze
Mateczny ma wody mineralne mieszane, powstałe z dwóch odmiennych typów. Z głębszego podłoża pochodzą wody chlorkowe. Wody siarczanowe swoją mineralizację zawdzięczają pokładom gipsu. Eksploatacja odbywa się dwoma odwiertami: GEO-2 i M-4. Niewielkie zapotrzebowanie zakładu kąpielowego stworzyło możliwość wyko-
220
4. Profil i specjalizacje lecznicze
Wody eksploatowane na "Matecznym" nadają się do leczenia schorzeń reumatologicznych i pourazowych narządów ruchu, dolegliwości neurologicznych, zaburzeń przemiany materii, chorób układu pokarmowego, ginekologicznych, jamy ustnej (paradontoza), a także zatruć przemysłowych.
5. Zakład przyrodoleczniczy
Główny budynek Zakładu Przyrodoleczniczego pochodzi z 1905 roku; został on uznany przez konserwatora za obiekt zabytkowy. Główna część budynku wykorzystywana jest do świadczenia usług leczniczo-
-ambulatoryjnych dla pacjentów kierowanych na leczenie przyrodolecznicze i rehabilitacyjne. Budynek zakładu otacza park. Wyposażenie Zakładu to:
- 3 stanowiska do płukania przyzębia,
- 8 stanowisk do kąpieli mineralnych,
- 6 stanowisk do okładów borowinowych,
- stanowisko do zawijań parafinowych,
- urządzenia do biczów wodnych,
- 3 urządzenia do masażu wirowego,
- gabinety fizykoterapii i kinezyterapii,
- 4 stanowiska masażu klasycznego.
Zakład Przyrodoleczniczy Swoszowice-Mateczny, Kraków, ul. Ryd-łówka 8, tel. centrala 66-08-44.
Uwaga!
Uzdrowisko Mateczny jest częścią Krakowa, tutejszy zakład świadczy usługi dla mieszkańców Krakowa i okolicznych miejscowości. Dlatego też rezygnujemy w tym miejscu z podawania informacji turystycznych, krajoznawczych i usługowych o Krakowie, jako że wykraczałyby one znacznie poza ramy niniejszego informatora.
221

1. Położenie geograficzne
Miasto Krzeszowice, liczące około 7 tysięcy mieszkańców, jest położone w zachodniej części województwa miejskiego krakowskiego, w odległości 25 km od Krakowa. Leży przy linii kolejowej Kraków-Katowice oraz przy międzynarodowej trasie E-22a, prowadzącej także do Katowic. Z geograficznego punktu widzenia Krzeszowice położone są na przewężeniu Rowu Krzeszowickiego, stanowiącego dość rozległą kotlinę pomiędzy wzniesieniami Wierzchowiny Jurajskiej i Garbu Tenczyńskiego, na wysokości 260 m n.p.m.
Wokół miasta rozciągają się w promieniu 5-15 km unikalne w swej krasie tzw. dolinki jurajskie (np. Eliaszówki, Racławki, Bętkowska, Mnikowska), które codziennie ściągają na łono natury amatorów niedzielnego wypoczynku oraz początkujących taterników.
2. Rys historyczny uzdrowiska
Początki Krzeszowic giną w mrokach dziejów; założenie przypada na rok 1286. Przez długi czas były własnością biskupów krakowskich;
od przełomu XVI i XVII wieku przeszły w ręce prywatne, stając się kolejno własnością Tęczyńskich, Opalińskich, Sieniawskich, Czarto-ryskich, Lubomirskich, a w latach 1817-1939 Potockich.
Sława Krzeszowic wiąże "się ze źródłami siarczanymi, które odkryto tutaj w XVII w., jednak dopiero w XVIII w. ówczesny właściciel Krzeszowic książę August Czartoryski zainteresował się właściwościami krzeszowickich wód leczniczych i w 1770 r. polecił ocembrować źródło siarczane dla celów leczniczych.
Po jego śmierci sprawę źródeł leczniczych w Krzeszowicach przejęła w swoje ręce jego córka - księżna Izabella Lubomirska, która postanowiła uczynić z Krzeszowic nowoczesne uzdrowisko na skalę europejską. W tym celu sprowadziła do miasta najlepszych balneologów, wybudowała na początek 5 budynków kąpielowych, szpital ik, pałacyk ,,Vauxhall" (służący rozrywkom i zabawom) oraz założyła pocztę zdrojową.
Już w 1779 r. do Krzeszowic zjechali pierwsi oficjalnie zarejestrowani kuracjusze. Wielkie zasługi dla rozwoju uzdrowiska położył wybitny balneolog doby stanisławowskiej - Leopold de Lafontaine, który w latach 1779-1785 pełnił obowiązki głównego lekarza zdrojowego Krzeszowic.
Na początku XIX w. Krzeszowice przeszły w ręce wnuka księżnej
223

Lubomirskiej - Artura Potockiego, który zapoczątkował w Krzeszowicach boczną linię tego rodu. Sam Potocki, a po jego śmierci żona Zofia z Branickich Potocka poświęcili wiele czasu na dalsze upiększanie i rozwój uzdrowiska. W 1819 r. wybudowano istniejący do dziś budynek łazienek "Zofia", odkryto drugie źródło siarczane i wybudowano przy nim szpital i dom schronienia dla kalek i ubogich. W tym okresie wzniesiono także inne okazałe budowle: nowy kościół, nowy obszerny pałac; założono park w stylu angielskim i tzw. planty zdrojowe.
Wielu artystów z przełomu XVIII i XIX wieku sławi uroki Krzeszowic (np. poeta Franciszek Wężyk). Przebywał tutaj generał Jan Henryk Dąbrowski i książę Józef Poniatowski. Bywał w Krzeszowicach poeta Zygmunt Krasiński, a po upadku powstania listopadowego mieszkał jakiś czas - i w Krzeszowicach został pochowany - dyktator Józef Chłopicki. Odwiedzali Krzeszowice malarze: Artur Grottger, Juliusz Kossak, Jan Matejko, Stanisław Wyspiański. Konstanty Maje-ranowski wierszem zachwalał uroki Krzeszowic;
Niech sobie inni Jadą za granice Skutkiem uprzedzeń albo cudzej rady;
Dla nas Krakowian lepsze Krzeszowice Niż Akwizgrany, Trenczyny, Karisbady.
W 1847 r. doprowadzono do Krzeszowic kolej żelazną, ale tenże rok datuje i powolny upadek kurortu. Jeszcze w 1876 r. sędziwa Zofia Potocka poleciła odnowić i przebudować dla celów leczniczych łazienki "Zofia", a w ich pobliżu zbudowała duży hotel dla kuracjuszy, ale zdrojowisko zaczynało wyraźnie oddawać palmę pierwszeństwa uzdrowiskom górskim.
Pod koniec XIX w. w Krzeszowicach zaczął rozwijać się przemysł, przeważnie terenowy, zwłaszcza materiałów budowlanych. W 1933 r. Krzeszowice uzyskały oficjalnie status miasta. W czasie okupacji hitlerowskiej gubernator Hans Frank - kat Ziemi Krakowskiej - upatrzył sobie dawny pałac Potockich na swoją rezydencję.
Po wyzwoleniu miasto Krzeszowice i okoliczne miejscowości zaczęły się harmonijnie rozwijać zarówno pod względem gospodarczym (największe zakłady to; Kopalnia Wapienia Czatkowice, Krzeszowickie Kamieniołomy Drogowe, Zakłady Hodowli Roślin Ogrodniczych), jak i pod względem społeczno-kulturalnym (Zespół Szkół Budowlanych, Szkoła Muzyczna, biblioteka, liczne kluby). Ostatnio ukonstyuowało się Stowarzyszenie Miłośników Ziemi Krzeszowickiej, którego zadaniem jest pielęgnowanie i propagowanie chlubnych tradycji miasta i rejonu.
224
3. Naturalne czynniki lecznicze
Na terenie Krzeszowic występują dwa typy wód mineralnych: woda związana z utworami miocenu, siarczanowo-wapniowa o mineralizacji 2,6-2,8 g/ 1 l, zawierająca HgO w ilości 6,5 mg/1, oraz woda chlor-kowo-siarczanowo-sodowa o mineralizacji 3,0 g/1, występująca w utworach jury. Rozpoznane zasoby wód pokrywają obecne potrzeby Zakładu Przyrodoleczniczego w Krzeszowicach. Wydajność źródeł wynosi 6,49 m3/ h.
Walory klimatyczne Krzeszowic podkreślane przez publicystów z XIX w. zostały w dużym stopniu zdegradowane w wyniku rozwoju lokalnego przemysłu, a także sąsiedztwo dużych aglomeracji przemysłowych Krakowa i Górnego Śląska.
4. Profil lecznictwa
W okresie swojej największej świetności, tj. sto lat temu w Krzeszowicach leczono przede wszystkim choroby skórne i reumatyczne;
tutejsze wody pomocne były w leczeniu ran. Obecnie w Krzeszowicach wody siarczanowe wykorzystywane są w celach rehabilitacyjnych w ośrodku sanatoryjnym kopalni węgla kamiennego ,,Siersza". Leczy się tu schorzenia narządów ruchu i urazy powypadkowe, najczęściej bóle lędźwiowe - lumbago, dyskopatię.
5. Zakłady przyrodolecznicze, urządzenia lecznicze
Zakład Przyrodoleczniczy - łazienki "Zofia" (zabytkowy z 1819 r.), zabiegi rehabilitacyjne dla górników z KWK "Siersza". Zakład posiada takie urządzenia jak:
- bicz szkocki,
- urządzenia do masaży podwodnych,
- wanny do kąpieli siarkowych,
- urządzenia do okładów borowinowych i parafinowych,
- urządzenia do kinezy i fizykoterapii.
6. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
Najciekawsze zabytki:
Łazienki "Zofia" - budynek zakładu przyrodoleczniczego, wybudowany w 1819 r. w stylu klasycystycznym przez Zofię z Branie-
l
15 - Uzdrowiska Karpackie
225

kich Potocką. Od 1969 r. przeszedł w posiadanie górników, którzy łutaj leczą schodzenia narządów ruchu i urazy powypadkowe.
Rynek - charaktery styczna zabudowa małomiasteczkowa z XVIII i XIX w., np. pałacyk "Vauxhall", dawna karczma (tzw. "Kółko"), "Buzdyganówka", "Stara Apteka".
Pałacyk "Vauxhall" - jeden z najstarszych na ziemiach polskich budynków zdrojowych, murowany, piętrowy. Zbudowany w stylu klasycystycznym w latach 1783-1789 przez architekta Szczepana Humberta na zlecenie ówczesnej właścicielki Krzeszowic księżnej Izabelli Lubomirskiej. Wzniesiony dla celów rozrywkowych dla kuracjuszy.
Kościół famy - przepiękna budowla neogotycka, dwuwieżowa, zaliczona do l klasy zabytków architektury. Kościół zbudowany w la-. tach 1832-1844 według projektu słynnego architekta berlińskiego Karla Friedricha Schinkla, z kamienia ciosowego i cegły. Posiada ciekawe obrazy i rzeźby, np. obraz włoskiego malarza Santi di Titi "Hołd Trzech Króli" z 1597 r.
Park - założony w 1849 r. w stylu angielskim przez Adama Potockiego i jego żonę Katarzynę. Powierzchnia jego wynosi 12,5 ha. Stanowi ciekawe arboretum rzadkich drzew i krzewów.
Pałac Stary - jest typową klasycystyczną budowlą z l połowy XIX w., murowaną, piętrową. Była to pierwotna siedziba Potockich po ich osiedleniu się w Krzeszowicach.
Pałac Nowy Potockich - obszerna budowla w stylu neorenesanso-wym w latach 1850-1857 według projektu architekta włoskiego Francesco Lanciego. Murowany, piętrowy, był później wielokrotnie przebudowywany i powiększany, dlatego zatracił z czasem swój pierwotny wygląd. Tylko główne skrzydło pałacu oraz tzw. pawilony zachowały się w stanie z okresu wczesnej budowy.
Kaplica Chłopickiego - budowla w stylu neogotyckim; są tam umieszczone prochy Dyktatora Powstania Listopadowego, generała Józefa Chłopickiego, który umierając w 1854 r. kazał pochować się w Krzeszowicach.
Atrakcje najbliższej okolicy Krzeszowic
Tenczynek (3 km na południe autobusem PKS) - leży wśród lasów tzw. "Zwierzyńca Potockich". We wsi murowany kościół z XVIII w.
Rudno (7 km na południe autobusem PKS) - niegdyś miasto, dziś wieś z resztkami małomiasteczkowej zabudowy w rynku.
Czerna (4 km na północ autobusem PKS) - znajduje się tutaj zabytkowy klasztor Karmelitów Bosych, zbudowany w stylu barokowym w latach 1631-1640 przez Agnieszkę z Tęczyńskich Firlejową,
ozdobiony pięknymi dziełami kamieniarzy dębnickich z czarnego marmuru (ołtarze, antepedia, portale, chrzcielnice itp.), w dolinie Eliaszówki ruiny kaplic i domki pustelników; miejsce kultu bł. Rafała Kalinowskiego.
Paczółtowice (8 km na północ autobusem PKS) - wartościowy kościółek drewniany z 1520 r.
Dębnik (5 km na północ) - wieś słynie z kunsztu artystów-kamie-niarzy, którzy tutaj przez wiele wieków wyrabiali z miejscowego czarnego marmuru wyroby rzemiosła artystycznego.
Dubie (7 km na północny-wschód autobusem PKS) - leży u wylotu przepięknych dolinek jurajskich. Posiada dobre miejsce do biwakowania (las, woda).
Rudawa (6 km na wschód, PKP i PKS) - kościół murowany z XIV w. z cennym wyposażeniem.
Do wszystkich tych miejscowości prowadzą wygodne, asfaltowe drogi, zaś dla amatorów wędrówek pieszych poleca się następujące szlaki znakowane, wychodzące z Krzeszowic:
- żółty: przez dół. Eliaszówki, Dubie, doliny Będkowską i Kobylańską, Bolechowice do Zabierzowa (24 km, PKP i PKS),
- żółty: przez Tenczynek, Rudno do Alwerni (14 km PKP i PKS),
- zielony: przez Tenczynek, Rudno, Baczyn do doliny Mnikowskiej (17 km, PKS).
7. Informacje użytkowe
Komunikacja:
- stacja PKP na trasie Kraków-Krzeszowice,
- stacja benzynowa CPN, Krzeszowice-Kęty.
Obsługa ruchu turystycznego;
- Ekspozytura KPT "Wawel-Tourist", ul-Krakowska 3, tel. 211-31, tlx 032 2657
Noclegi;
- kwatery prywatne - Biuro Zakwaterowania Turystów w pokojach gościnnych - Ekspozytura KPT "Wawel-Tourist", ul. Krakowska, tel. 211-31, tlx 032 2657.
Żywienie:
- restauracja "Zdrojowa", ul, Daszyńskiego 10, łel. 203-22, miejsc konsumpcyjnych 120, godz. otwarcia 8-22 (dancing w soboty i niedziele),
226
ł 5-
227

- restauracja "Centralna", Rynek 30, łel. 203-67, kat. III, 110 m.k., godz. otwarcia 8-22,
- bar "Warszawianka", Rynek 23,
- bar "Popularny", ul. Krakowska 16, kat. IV,
- kawiarnia "Stylowa", Rynek 2, tel. 204-20, kat. II, 70 m.k.
Placówki kulturalne:
- Miejska Biblioteka Publiczna, ul. Rzeźna 10,
- kino "Nowość", ul. W. Danka 6, tel. 208-86,
- klub NOT-u, ul. Grunwaldzka 4,
- Izba Pamięci Narodowej, w Zespole Szkół Budowlanych, ul. Krakowska 15, tel. 205-40,
- Izba Regionalna Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krzeszowickiej, w Starym Pałacu Potockich, ul. Nagórzańskiego 5, tel. 209-26.
MSZANA DUM
PORĘBA WIELKA

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Znana wieś letniskowa o walorach uzdrowiskowych położona u stóp Gorców przy ujs'ciu Koninki do Poręby, i rozłożona w dolinach obu tych potoków na kształt litery ,,Y". Doliny te otaczają wzgórza Po-taczkowej (747 m n.p.m.). Ostrej (765 m n.p.m.), Tobołowa (961 m n.p.m.), Wasielki (1023 m n.p.m.), Wilczowni (716 m n.p.m.) oraz Grani (767 m n.p.m.).
Poręba ma dobre warunki klimatyczne, sprzyjające wypoczynkowi i lecznictwu uzdrowiskowemu. Co prawda wiosna zaczyna się tu późno, lato trwa krótko, ale w zamian jest długa i słoneczna jesień. Duże zalesienie wpływa znakomicie na czystość powietrza.
2. Zarys historii miejscowości
Pierwsze wzmianki o wsi pochodzą z 1380 r.; początkowo stanowiła ona własność królewską, a od 1608 r. należała do Lubomirskich, którzy utworzyli tu siedzibę dużego klucza dóbr zwanego ,,państwem wielkoporębskim", w skład którego wchodziły okoliczne wsie. W 1710 r. właścicielami klucza wielkoporębskiego zostali Sanguszko-wie. Poręba stała się wtedy ośrodkiem przemysłu drzewnego i hutnictwa. W miejscu zwanym do dziś Huciskiem funkcjonowała kiedyś huta szkła, druga czynna była w Lubomierzu; ich wyroby sprzedawane były do Krakowa i Lwowa. Istniała ponadto potaźnia, folusz, browar i gorzelnia. Ludność miejscowa handlowała również wyrobami drewnianymi - gontami, bednarką na beczki i tarcicą; odbiorcami tej ostatniej były kopalnie soli w Bochni i Wieliczce.
W 1875 r. w przysiółku Poręby zwanym Koninki urodził się znany pisarz i poeta Franciszek Smereczyński, tworzący pod pseudonimem Władysław Orkan. Spędził tu dzieciństwo i większą część swojego życia. W swoich utworach opisuje on życie Zagórzan i piękno tutejszego krajobrazu. W domu, w którym mieszkał znajduje się wiele pamiątek po pisarzu.
Przed l wojną światową wybudowano tu dom wypoczynkowy krakowskich gimnazjów męskich, wykorzystany obecnie jako Dom Wczasów TPD. W 1953 r. odkryto w Porębie wody mineralne, a miejscowość uznano za potencjalnie uzdrowiskową.
3. Naturalne czynniki lecznicze
W 1953 r. odkryto w Porębie źródła gorącej solanki leczniczej (temperatura 23-27�C), jodobromowej, sprzyjającej leczeniu schorzeń dziąseł i śluzówek jamy ustnej, narządów oddechowych,
230
astmy, przemiany materii i zaburzeń hormonalnych, chorób układu ruchu, stanów reumatycznych oraz wszelkich stanów wyczerpania fizycznego i psychicznego. Leczeniu sprzyja łagodny mikroklimat podobny do rabczańskiego.
W Porębie Wielkiej planowana jest budowa zakładów przyrodoleczniczych; czyni się starania o deglomerację uzdrowiska rabczańskiego w oparciu o tutejsze walory uzdrowiskowe.
4. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
Obok funkcji rolniczych Poręba Wielka pełni obecnie rolę wsi letniskowej, a także jest punktem wypadowym dla turystyki górskiej w Gorcach i Beskidzie Wyspowym. Popularne są szlaki turystyczne prowadzące z Poręby na Turbacz przez Koninki i Czoło Turbacza (1270 m n.p.m.) albo przez Niedźwiedź i Gorczański Park Narodowy. Interesujące spacery można odbyć na okoliczne wzgórza otaczające wieś, a także do Orkanówki drogą przez Gron (767 m n.p.m.) lub okrężną trasą przez wieś Niedźwiedź. Dom rodzinny Władysława Orkana stał kiedyś obok rosnącej do dzisiaj starej gruszy. Willę w stylu podhalańskim wybudował Orkan w 1906 r., jej werandę, pięterko z gościnnymi pokojami oraz fronton zdobią motywy podhalańskie. Urządzono tu muzeum pamiątek Orkanowskich. Obok ,,Orkanówki" znajduje się skromna kapliczka ufundowana przez matkę pisarza w 1918 r.
W czasie ostatniej wojny spłonął dwór wielkoporębski, zachował się tylko zabytkowy lamusik i wozownia - typowy budynek góralski o dwuspadowym dachu gontowym. Na dachu wozowni znajduje się wieżyczka, z której sygnaturka zwoływała niegdyś chłopów pańszczyźnianych do roboty. Budynki te leżą w rozległym, ale zaniedbanym parku podworskim, otoczonym murem z kamienia. W parku rosną wspaniałe okazy wiązów, jodeł, modrzewi, jesionów i olch. Jedno z drzew, zwane ,,wiązem Łokietka", ma ponad 6 m obwodu.
5. Informacje praktyczne
- przystanek PKS na trasie Kraków-Poręba Wielka, Limanowa-Poręba Wielka,
- kwatery prywatne (w gestii PT "Snieżnica", Ekspozytura w Mszanie Dolnej, ul. Nowotki 24),
- restauracja "Krokus", kat. IV, miejsc 108, punkt "it",
- jadłodajnie prywatne (w gestii PT "Snieżnica"),
231

- Dom Orkana na Zagroniu, tel. 88,
- kino, klub-kawiarnia, "Ruch",
- Dni Orkanowskie (na wiosnę),
- wyciąg narciarski (orczyk) na polanie Jaworzyna.
Domy wypoczynkowe zakładów pracy;
- Przedsiębiorstwa Geofizyki Górnictwa Naftowego z Krakowa, tel. 42 Niedźwiedź,
- "Agroma" Przedsiębiorstwa Handlu Sprzętem Rolniczym z Krakowa,
- "Cebera" Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Budowy Urządzeń Chemicznych ż Krakowa, tel. 30,
- RSW "Prasa-Książka-Ruch" z Krakowa, łel. 44 Niedźwiedź,
- OC Kopalni Węgla Kamiennego ,,,,Komuna Paryska",
- OC Sp-ni Pracy Przemysłu Spożywczego "Polmos" z Krakowa, tel. 44,

1. Położenie geograficzne, walory klimatyczne
Wieś turystyczna o potencjalnych walorach uzdrowiskowych położona w dolinie rzeki Kamienicy na pograniczu Gorców i Beskidu Wyspowego. Ze względu na malownicze położenie oraz występujące tu źródła mineralne nazywana jest "Perłą Ziemi Limanowskiej". Centrum wsi położone jest na wysokości 520 m n.p.m., na północ od Szczawy wznosi się najwyższy szczyt Beskidu Wyspowego - Mogielnica (1179 m n.p.m.), opadająca ku wsi ramieniem Hali. Od zachodu i południa otaczają Szczawę boczne pasma Gorca (1229 m n.p.m.), jednej z ładniejszych kulminacji gorczańskich. Około 65% powierzchni Szczawy pokrywają lasy. Ze względu na stopień zalesienia i konfigurację terenu, Szczawa posiada specyficzny klimat charakteryzujący się dużym nasłonecznieniem - zwłaszcza jesień jest tu długa i pogodna.
2. Rys historyczny
Najstarsza wzmianka o Szczawie pochodzi z 1607 r., miejscowość była wtedy peryferyjną osadą Kamienicy i należała do dóbr klasztoru klarysek w Starym Sączu. W 1674 r, istniała już jako samodzielna wieś, a po kasacie zakonu przeszła na własność państwa jako rządowy fundusz religijny. W 1833 r. rząd austriacki sprzedał Szczawę J. Kirchne-rowi, a w 1840 r. stała się ona własnością M. Marszałkowicza, który założył tu dwie kuźnie. Pod koniec XIX w. rozwinął się w Szczawie przemysł drzewny. W okresie międzywojennym zaczęto wykorzystywać Szczawę jako wieś letniskową, założono tu stację turystyczną PTT. W czasie II wojny światowej wieś była punktem oparcia dla oddziałów partyzanckich działających w Gorcach i Beskidzie Wyspowym.
Obecnie Szczawa rozwija się jako ośrodek turystyczno-wypoczynko-wy i uzdrowiskowy. Planowana jest budowa sanatorium oraz obiektów FWP. Przez wieś biegnie malownicza krajobrazowe droga turystyczna z Mszany Dolnej do Zabrzeża i dalej w Pieniny.
3. Naturalne czynniki lecznicze
O walorach uzdrowiskowych Szczawy decydują warunki mikrokli-matyczne (omówione wcześniej) oraz wody mineralne.
Na terenie Szczawy bije 15 źródeł mineralnych; są to szczawy wodorowęglanowo-chlorkowo-sodowe. Wody te nie są eksploatowane,
a w istniejących ujęciach (10 ujęć źródeł w dolinie potoku Głębi-niec i w centrum wsi, obok poczty) wykorzystywane są "na dziko". Ich wydajność określona jest na około 3 m3/h. Woda ze źródła "Krystyna" leczy różnego rodzaju choroby gardła, "Hanna" sto-wana jest przy chorobach serca i narządów moczowych, a "Dzie-dzila" przy schorzeniach przewodu pokarmowego.
4. Atrakcje krajoznawcze, wycieczki turystyczne
Ludność Szczawy należy do grupy etnicznej zwanej Białymi Góralami; na ich folklor duży wpływ wywarły grupy etniczne Sądecczyzny i Zagórzanie. Z osobliwości przyrody warto wymienić dwa wodospady:
jeden na rzece Kamienicy w przysiółku Białe, zwany "Spadem" o wysokości 2 m, drugi na potoku Głębiniec.
Szczawa jest dogodnym punktem wypadowym do wycieczek górskich w Gorce i Beskid Wyspowy. Główne szlaki turystyczne prowadzą z niej na Gore (1230 m n.p.m.), na Mogielnicę (1170 m n,p.m.), Jasień (1062 m n.p.m.) oraz na Turbacz (1311 m n.p.m.). Polecać można także bardzo atrakcyjną wycieczkę dół. Kamienicy na Turbacz. Rekomendacji nie wymagają malownicze spacery na okoliczne wzgórza, dogodne warunki dla wypoczynku, wędkarstwa, zbierania runa leśnego. W zimie istnieją tu dobre warunki śniegowe, możliwość uprawiania narciarstwa zjazdowego (wyciąg) i turystycznego.
5, Informacje użytkowe:
- stacja PKP w Limanowej 28 km, dojazd PKS;
- przystanek PKS na linii Szczawa-Kraków, Limanowa-Szczawa, Nowy Sącz-Szczawa (40 km),
- PT "Snieżnica", Ekspozytura u p. Mikołajczyka, Szczawa 274, tel. 24, "ił",
- hotel GS "Kiczora" (48 miejsc), tel. 12,
_ schronisko młodzieżowe (48 miejsc), tel. 12,
- schronisko młodzieżowe PTSM, tel. 6, czynne w lipcu i sierpniu
(22 miejsca), _ kwatery prywatne .(50 miejsc - w gestii PT "Snieżnica"),
- restauracja GS "Kiczora", kat. III, tel. 9 (220 miejsc),
- wyciąg narciarski (orczykowy) na Małą Kiczorę,
- doskonałe tereny narciarskie, liczne lasy, źródła mineralne.
234
235

Domy wczasowe zakładów pracy:
- SPT "Spółdzielnia Transportowa" z Krakowa
- PZU Kraków DW "Pod Turnią", łel. 17,
- "Eltor", Przedsiębiorstwo Elektryfikacji Technicznej Obsługi Rolnictwa w Krakowie,
- ^"P0"". Przedsiębiorstwa Instalacji Pożarniczych w Krakowie,
- OC Krakowskiej Sp-ni Pracy "Złom-Stal",
- ÓW Krak. Przeds. Obrotu Prod. Naftowymi CPN
- ÓW "Zbyrek" Przeds. Specjalist. Górnictwa "Hydroskop" w Kra-
KOWIG, t(c)l, 2.m
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA (wybór)
1. Adamczyk M., U początków uzdrowiska w Krynicy, "Wierchy", R. 42, 1973.
2. Bujak J., Trybowski Cz., Rabka, WAG, Kraków 1967.
3. Chrzanowski T., Krynica. Sport i Turystyka, Warszawa 1980.
4. Ciężkowice i okolice, praca zbiorowa wydana nakładem Urzędu Gminnego, KAW, Kraków 1975.
5. Czarnowski A., Kraina tysiąca źródeł, O Ziemi Sądeckie;', Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1975.
6. Karwon K., Wody mineralne Karpat, WATRA 6, OA PTTK, Kraków 1984.
7. Krygowski W., Krynica, Muszyna, Żegiestów, Piwniczna i okolice, wyd. IV, Warszawa 1974.
8. Krygowski W., Beskid. Przewodnik, tomy 1-4, Sport i Turystyka, Warszawa 1962-1978.
9. Kruczek Z., Orzechowska-Kowalska K., Dolina Popradu. Przewodnik, KAW, Kraków 1985.
10. Kruczek Z., Województwo tarnowskie. Yademecum turystyczne, KAW, Kraków 1983.
11. Majka J., Wieliczka. Przewodnik turystyczny, OOiT, Kraków 1964.
12. Michalak J., Iwonicz-Zdrój i okolice, KAW, Rzeszów 1979.
13. Ńogieć K., Szczawa, folder WOIT, Kraków 1971.
14. Nyka J., Szczawnica-Krościenko i okolice. Przewodnik, Sport i Turystyka, Warszawa 1970.
15. Nyka J., Gorce, Sport i Turystyka, Warszawa 1965.
16. Pagaczewski S., Spotkajmy się u wód. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1972.
17. Rąb J., Iwonicz-Zdrój, Rymanów-Zdrój i okolice. Sport i Turystyka, Warszawa 1978.
18. Sosna W., Sikora A., Ustroń, Wisła, Szczyrk i okolice. Sport i Turystyka, Warszawa.
19. Skulimowski M., Perspektywy rozwoju uzdrowiskowego Wieliczki, Problemy uzdrowiskowe 1975, nr 7/95.
20. Uzdrowiska polskie, Zjednoczenie "Uzdrowiska Polskie" Centralny Ośrodek Informacji Uzdrowiskowej, Warszawa 1973.
21. Węcławik S., Wysowa, uzdrowisko Beskidu Niskiego, Wierchy R. 48, 1981.
22. Wojtaszek T., Raport o uzdrowiskach krakowskich. Zespół Uzdrowisk Krakowskich, Kraków 1983.
23. Wolski J., Wypoczynek i turystyka w uzdrowiskach, AWF Poznań 1978.
237

SPIS TREŚCI
OD AUTORÓW . 3
l. UZDROWISKA W POLSCE .. 4
1. Cele i zadania lecznictwa uzdrowiskowego .. 5
2. Zarys rozwoju lecznictwa uzdrowiskowego w Polsce 10
3. Naturalne czynniki lecznicze . 15
4. Profile lecznictwa uzdrowiskowego .... 22
5. Zakłady lecznictwa uzdrowiskowego .... 29
6. Rozmieszczenie uzdrowisk w Polsce .... 33
7. Zasady korzystania z lecznictwa uzdrowiskowego . 42
II. UZDROWISKA KARPACKIE
Miejscowości o statusie uzdrowiska 45
1. Goczałkowice-Zdrój ... 46
2. Iwonicz-Zdrój .... 52
3. Jastrzębie-Zdrój .... 67
4. Krynica . 79
5. Muszyna-Zdrój .... 100
6. Piwniczna-Zdrój .... 109
� 7. Rabka-Zdrój 116
8. Rymanów-Zdrój .... 126
9. Swoszowice 136
10. Szczawnica-Zdrój ... 141
11. Ustroń SIąski-Zdrój ... 156
12. Wapienne 165
13. Wieliczka 169
14. Wysowa-Zdrój .... 176
15. Zegiestów-Zdrój .... 184
UZDROWISKA KARPACKIE Miejscowości, na które rozciągnięto przepisy o ustawie uzdrowiskowej . 192
1. Czarna . 193
2. Łomnica-Zdrój .... 196
3. Polańczyk 200
4. Złockie . 208
IV. UZDROWISKA KARPACKIE
Miejscowości o potencjalnych funkcjach uzdrowiskowych .
1. Ciężkowice .
2. Głębokie .
3. Kraków-Podgórze (Mateczny) .
4. Krzeszowice .
5. Poręba Wielka,
6. Szczawa ..
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA ...
238

Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1987 Wydanie I.