Laodycea1, maj 50 r. p.n.e.
Cyceron pozdrawia Attyka2!
3
1. Gdy twój wyzwoleniec Filogenes przybył (do mnie) do Laodycei, aby mnie
pozdrowić i powiedział mi, że wnet do ciebie wypływa, dałem mu ten list, w którym
odpisałem na ten który, otrzymałem od posłańca Brutusa4. I odpowiem najpierw na twoją
ostatnią stronę, na której to stało się przyczyną mojej wielkiej przykrości, co Cyncjusz5
napisał do ciebie o rozmowie ze Stacjuszem6; w której to, mnie najbardziej zabolało, że
Stacjusz powiedział, iż ja pochwalam ten zamiar7. Ja zaś mógłbym powiedzieć o tej sprawie
tyle, że ja życzyłbym sobie jak najwięcej więzów największej zażyłości z tobą, a przecież
najściślejsze są więzy miłości; tego tylko brak, abym chciał, żeby te więzy zostały
w jakikolwiek sposób osłabione.
2. Często byłem świadkiem, że Kwintus zwykł mówić o tych sprawach dosadnie,
często także uspakajałem go, gdy był zagniewany (sądzę, że o tym wiesz), zaś w czasie tej
naszej wyprawy, czy też wojaczki często widziałem go rozpalonego gniewem, [równie]
często spokojnego. Nie wiem, co napisał do Stacjusza, jednakże, cokolwiek miał zamiar z tym
uczynić w tej sprawie, nie powinien był pisać do wyzwoleńca. Ja zatem będę dokładał
wszelkich starań, aby nic nie potoczyło się inaczej niż chcemy i niż wypada. W tego rodzaju
sprawie nie wystarczy, aby każdy był odpowiedzialny tylko za siebie, co więcej ogromna rola
w tym zadaniu przypada chłopcu, czy też już młodzieńcowi Cyceronowi8, i dlatego mam
zwyczaj pobudzać go do działania. A co więcej, wydaje mi się, że on bardzo kocha matkę,
jak powinien, i ciebie także niezwykle, lecz charakter chłopca jest co prawda trudny, jednak
skomplikowany, wystarczająco przysparza mi kłopotów jego kształtowanie.
1
Laodycea (gr. Laodikeia)  stolica prowincji rzymskiej Cylicji, założona przez Antiocha II.
2
Tytus Pomponiusz Attyk (109 r. p.n.e. -32 r. p.n.e.)  przyjaciel Cycerona i wydawca jego dzieł oraz pism innych
rzymskich pisarzy. Pochodził ze starego rodu ekwickiego Pomponiuszy, przydomek  Attyk zawdzięczał
dwudziestoletniemu pobytowi w Atenach, nie brał czynnego udziału w życiu politycznym, lecz jako bankier i
finansista miał rozległe kontakty polityczne.
3
Zaufany wyzwoleniec, który nosił listy Attyka i Cycerona, wspomniany także w Ep. ad Atticum V 20; VI 3.
4
Marek Juniusz Brutus (85 r. p.n.e.  42 r. p.n.e.)  przyjaciel Cycerona, przyszły zabójca Cezara, który prowadził
rozległe interesy w Azji, w związku z tym często korespondował z Cyceronem w czasie jego namiestnictwa.
5
Lucjusz Cyncjusz  agent finansowy Attyka.
6
Wyzwoleniec Kwintusa Cycerona, brata Marka.
7
Prawdopodobnie mowa o jednej z kolejnych prób rozwiedzenia się z Pomponią, siostrą Attyka,
podejmowanych przez Kwintusa. Małżeństwo ostatecznie rozpadło się w 45 r. p.n.e. bądz
na początku 44 r.
p.n.e.
8
Mowa o synu Kwintusa, Kwintusie Cyceronie, który jak wiemy z Ep. ad Atticum V 20,9 przywdział niedawno
togę męską.
3. Skoro tylko odpowiedziałem na twoją ostatnią stronę, moją pierwszą (stroną),
teraz powrócę do twojej pierwszej. Zaufałem mapom nie byle jakiego człowieka, lecz
sprawdzonego także twoim sądem, Dikajarchosa9, że wszystkie miasta na Peloponezie leżą
nad morzem. On, [wspominając] wiele nazw miejscowych w opowieści Chajrona o zejściu do
jaskini Trofoniosa10, to zarzuca Grekom, że trzymali się miejscowości nadmorskich i nie
podaje żadnej miejscowości na Peloponezie, która stanowiłaby wyjątek. Chociaż autor bardzo
mi się podobał (był bowiem bardzo uczony11 i żył na Peloponezie), byłem zdziwiony i ledwie
dając wiarę, skonsultowałem się z Dionizjosem12. A on najpierw był wzburzony, następnie,
ponieważ o Dikajarchosie miał nie mniej gorszą opinię niż ty o Gajuszu Westuriuszu13, a ja
o Marku Kluwiuszu14, nie zdziwił się, że mu zaufaliśmy: uznawał, że arkadyjski Lepreon jest
miastem nadmorskim, zaś Tenea, Alifera i Trytia15 wydawały mu się być nowo założonymi
miastami, dowody na to znajdował w Katalogu okrętów16, gdzie nie wspomina się o nich.
Tak więc ja to całe miejsce w tych słowach przełożyłem z Dikajarchosa. Wiedziałem także,
że mówi się Flazyjczycy i postaraj się, abyś tak miał. My w każdym razie tak mamy. Lecz
wpierw mnie zwiodła analogia17: filunt, opunt, sypunt, dlatego Opuntyjczycy, Sypuntejczycy,
lecz to natychmiast poprawiłem.
4. Widzę, że cieszysz się z naszego umiarkowania i wstrzemięz
liwości, ponad to,
gdybyś tu był cieszył byś się jeszcze bardziej. Poza tym, co zrobiłem na tym forum na
Laodycei od Id Lutowych do Kalendów Majowych [13 luty  1 maja ], we wszystkich
okręgach z wyjątkiem Cylicji dokonałem różne wspaniałe rzeczy, w ten sposób, że tak wiele
miast zostało całkowicie uwolnionych ze wszystkich długów, a wszystkie korzystając
z powodu, że skorzystały ze swoich praw i sądów, uzyskawszy autonomię, one odżyły.
Stworzyłem im możliwości dwojakiego rodzaju, odciążenia i uwolnienia się od zadłużenia:
jedną taką, że podczas moich rządów nie poczyniły w ogóle żadnych wydatków (gdy mówię
9
Dikajarchos z Messyny (345 r. p.n.e.- 285 r. p.n.e.)  uczeń Arystotelesa, filozof i geograf grecki, twórca map
świata, większą część życia spędził na Peloponezie, jego najważniejsze dzieło to Opis ziemi.
10
Trofonios  beocki heros, syn Apollona, związany z Labadeą, gdzie mieściła się jego jaskinia, wspominana
przez Cycerona.
11
Cyceron używa tu greckiego słowa historikotatos.
12
Mowa albo o Dionizjosie, niewolniku Cycerona, który został wyzwolony w 45 r. p.n.e., albo, co bardziej
prawdopodobne, o wyzwoleńcu Attyka, Marku Pomponiuszu Dionizjosie, który był doradcą literackim Marka
Tulliusza Cycerona (ojca) i wychowawcą Marka Tulliusza Cycerona (syna).
13
Gajusz Westuriusz  bankier z Puteoli, często pojawiający się w korespondencji.
14
Marek Kluwiusz  bankier z Puteoli
15
Miasta leżące w głębi Arkadii.
16
Odw. do II pieśni Iliady Homera.
17
Z grec. analogia.
18 19
żadnych, nie mówię przesadnie ), żadnych powtarzam, ani nawet Teruncjusza .
Niewiarygodne jest jak bardzo miasta podniosły się dzięki tej możliwości.
5. Dochodzi ta druga: zadziwiające były złodziejstwa których dopuścili się sami Grecy
w tych miastach, które posiadały własnych urzędników. Sam przesłuchiwałem, tych którzy
sprawowali władzę w ciągu ostatnich dziesięciu lat, publicznie przyznawali się i tak bez
żadnego napiętnowania oni odnieśli ludziom pieniądze na swoich barkach. Ludzie zatem
zwrócili bez żadnego narzekania publikanom, zaległości z poprzedniego jeszcze lustrum20,
którym w tym okresie podatkowym jeszcze nic nie wypłacili. Dlatego zwróciliśmy na siebie
uwagę publikanów. Powiesz  ludzi pełnych wdzięczności . Odczuliśmy to. Reszta procesów
[zdradzała] biegłość w prawie oraz łagodność i przebiegała z podziwu godną łatwością.
A
atwość dostępu do mnie w ogóle [nie przypominała] praktykowanej na prowincji. Nic przez
21 22
pokojowca ; przed świtem przechadzałem się w domu tak jak niegdyś, gdy byłem
kandydatem23. Jest to dla mnie [obowiązek] miły i wielkiej wagi oraz nie tak wyczerpujący
jak ten wcześniejszy.
6. Postanowiłem w Nony majowe [7 maja] udać się do Cylicji, a lipiec przeznaczyć na
powrót, po tym, jak spędziłbym tam czerwiec (oraz oby w pokoju! Albowiem ze strony
Partów zagraża wielka wojna). Rok moich obowiązków upływa mi bowiem w trzecim dniu
przed Kalendami sierpnia [30 lipca]. Ufam mianowicie, że ani o chwilę nie zostanie to
24
przedłużone. Czytałem dzienniki miejskie do Non marcowych [7 marca], z których
dowiedziałem się, że dzięki stanowczości  naszego Kuriona25 prędzej o wszystkim innym
będzie się rozprawiać niż o prowincjach. Zatem jak mam nadzieję, że zobaczę cię lada dzień.
7. Przechodzę do twojego Brutusa, a raczej do naszego (tak bowiem wolisz). Co do
mnie uczyniłem wszystko co mogłem dokonać w mojej prowincji i wszystko co się dało
18
Z grec. uperbolikos.
19
Najdrobniejsza moneta, którą jeszcze w ok. republiki zastąpił kwadrans, składa się z trzech uncji, czyli
odpowiadała ź asa.
20
Okres podatkowy, składany po zakończeniu każdego cenzusu, okres trwał 5 lat.
21
Sługa odpowiedzialny za dostęp do pana.
22
Nad ranem do namiestnika przychodzili ze swoimi sprawami klienci. Miejscem przechadzki było atrium.
23
Określenie pochodzi od białej togi (toga candida), którą nosili ubiegający się o urzędy.
24
Dziennik ustaw (w oryginale acta urbana) dostarczał informacji o przebiegu działań senatu. Znajomość
spraw prowadzonych w Rzymie przez Cycerona świadczy o szybkim przebiegu informacji.
25
Gajusz Skryboniusz Kurion (ur. przed 84 r. p.n.e.  49 r. p.n.e. ) - należał do stronnictwa popularów, w 50 r.
p.n.e. sprzyjał Cezarowi, ponieważ bał się wzrostu wpływów Pompejusza. Starał się nie dopuścić do
przegłosowania jakiekolwiek ustawy dotyczącej prowincji ze względu na obecność Cezara w Galii. Zabiegi
Kuriona odpowiadały Cyceronowi, który pragnął powrócić do Rzymu. Por. Plutarch z Cheronei, Żywot
Pompejusza 58. w: idem, Żywoty sławnych mężów, t. 3, tłum. M. Brożek, Wrocław, 2006. s. 351-352.
w królestwie. Wszelkim sposobem pracowałem nad królem26 i czynię to również dziś, rzecz
jasna listownie. Bowiem ten król był ze mną przez trzy albo cztery dni, w związku
z niebezpiecznymi okolicznościami, od których go uwolniłem. Lecz wtedy osobiście i póz
niej
w bardzo częstych listach nie przestałem prosić i zabiegać o moją sprawę, zachęcać
i doradzać w jego. Wiele dokonałem lecz nie mam pełnej wiedzy ile, ponieważ długo byłem
nieobecny. Z kolei skłoniłem Salamińczyków27 (ich bowiem mogłem zmusić) żeby zechcieli
28
oddać Skapcjuszowi całą należność, lecz po naliczeniu procentów z poprzedniego
kontraktu, i nie stałych procentów lecz odnawianych co roku. Liczono w srebrnych
drachmach, Skapcjusz odmówił. Co ty nie powiesz? Brutus chce coś stracić? W kontrakcie
miał zapisane 4% miesięcznie, tak być nie mogło, a nawet gdyby mogłoby się tak zdarzyć to
ja nie mógłbym do tego dopuścić. Słyszę, że Skapcjusz wszystkiego żałuję. Albowiem to co
zdaniem Skapcjusza uchwalił senat, aby ten weksel stał się podstawą procesu, z tą myślą
29
uczyniono, że Salamińczycy wzięli pieniądze wbrew prawu Gabiniusza . Owa ustawa
zabraniała30, aby zasądzać należność z weksla z pieniędzy uzyskanych w ten sposób. Tak
więc senat postanowił31, żeby zasądzić należność z tamtego weksla. Tymczasem tamten
weksel podlega takiemu samemu prawu jak wszystkie inne, żadnemu szczególnemu.
8. Sądzę, że przekonam Brutusa, że postąpiłem właściwie, czy ciebie przekonam, nie
wiem, ale Katona32 z pewnością tak. Lecz już wracam do ciebie. Czy naprawdę to mówisz,
Attyku, chwalco mojej moralności i skrupulatności?  Odważyłeś się swoimi ustami , jak
mówi Enniusz33, prosić mnie, żebym dał Skacjuszowi oddział konny dla odebrania pieniędzy.
Czy gdybyś ty był ze mną, ty, który piszesz, że dręczysz się od czasu do czasu, że nie jesteś
razem ze mną, zniósłbyś, gdybym robił to, jeślibym zapragnął?
26
Mowa o królu Kapadocji Ariobarzanesie III Filoromajosie, którego Cyceron uratował przed spiskiem, do czego
właśnie się odnosi.
27
Mieszkańcy Salaminy Cypryjskiej. Sprawa ich długów została szerzej omówiona w Ep. ad Atticum V 21, 10-12
oraz VI 1, 5-7.
28
Marek Skapcjusz razem z Publiuszem Matyniuszem realizował interesy finansowe Marka Juniusza Brutusa w
Azji.
29
Prawo Gabiniusza (67 p.n.e.) zabraniało udzielania pożyczek miastom na prowincji.
30
Prawo z 56 p.n.e. mówiło o tym, że Salamińczycy zostali wyjęci spod prawa Gabiniusza. Jego pomysłodawcą
był Brutus.
31
51/50 p.n.e.  najprawdopodobniej mowa tu o ustawie , która nakazywała możliwość nadawania wyroku na
podstawie konkretnego weksla Kapcjusza.
32
Marek Porcjusz Katon Młodszy Utyceński (95  46 p.n.e.) - prawnuk Katona Starszego, polityk rzymski,
rygorystyczny wyznawca filozofii stoickiej.
33
Kwintus Enniusz (239  169 p.n.e.)  autor pierwszego oryginalnego rzymskiego eposu Annales, który wkrótce
został zastąpiony Eneidą. Ta forma cytatu zdradza, że Annales są wciąż żywą tradycją.
9. Powiesz:  Nie więcej niż pięćdziesięciu . Ze Spartakusem34 na początku było mniej
35
ludzi . Przecież jakiegoż zła nie dopuściliby się oni na tak bezbronnej wyspie? Czy
faktycznie,  nie dopuściliby się ? A raczej, czegóż to nie dopuścili się przed moim
przybyciem. Salamińską radę miejską trzymali zamkniętą przez tak wiele dni w kurii, że
wielu zmarło z głodu, bowiem prefektem Appiusza36 był Skaptiusz i miał oddział jazdy. Więc
ty prosisz mnie którego, na herkulesa ta twarz zwykle staje mi przed oczami, kiedy myślę
o jakiejś powinności, albo godnym pochwały czynie, ty mnie, mówię, prosisz aby Skaptiusz
został prefektem. Już wcześniej postanowiliśmy, że nie uznamy jako [prefekta] żadnego
człowieka interesu, a do tego przekonaliśmy Brutusa. I on miałby mieć oddziały jazdy? To
może jeszcze kohortę? Rozrzutny Skaptiusz wychodzi z ofertą utrzymywania wojska. Tego
chcą najważniejsi obywatele [Salaminy], mówi. Wiem bowiem do mnie aż do Efezu przybyli
i płacząc donieśli o występkach ekwitów i swoich nieszczęściach. Tak więc natychmiast
posłałem ich, żeby oddziały jazdy opuściły Cypr przed wyznaczonym terminem, z tej
przyczyny jak i z innych Salamińczycy w swoich uchwałach wynieśli nas pod niebo. Lecz czy
jest potrzeba oddziału jazdy? Płacą bowiem Salamińczycy, chyba, że chcemy to sprawić aby
liczyli odsetki po cztery procent miesięcznie. A czy ja odważę się czytać, albo sięgnąć po te
książki, które tak wychwalasz, jeśli uczynię coś takiego. Przesadnie mówię, zbyt w tym
wszystkim ukochałeś Brutusa, najsłodszy Attyku, boję się, że nas za mało. Napisałem do
Brutusa, że ty pisałeś o tym do mnie.
10. Teraz poznaj resztę. Robię tutaj wszystko dla sprawy Appiusza, jednak robię to
uczciwie, lecz z wyraz
ną ochotą. Albowiem nie czuję do niego nienawiści, Brutusa kocham,
a Pompejusz37 niezwykle stara się o zjednanie mnie sobie, którego, na herkulesa, z dnia na
dzień co raz bardziej cenię. Usłyszałeś, że przybył tu kwestor Gajusz Celiusz38. Nie wiem co
39
to za jeden, ale nie podobają mi się owe sprawy Pammeniuszowe . Wierzę, że będę
w Atenach we wrześniu, chciałbym poznać datę twojej podróży. Znam naiwność
34
Spartakus (zm. 71 p.n.e.)  w 73 p.n.e. wywołał największe powstanie niewolników w Kapui.
35
Większość autorów podaje większą liczbę ludzi Spartakusa (około siedemdziesięciu), być może Cyceron
celowo zmniejszył liczbę w celach perswazyjnych.
36
Appiusz Klaudiusz Pulcher  konsul z 54 r., poprzednik Cycerona na urzędzie namiestnika w Cylicji, zmarł w 49
r., był teściem Brutusa.
37
Gnejusz Pompejusz (106-48)  polityk i wódz rzymski, jeden z triumwirów, wkrótce rozpoczyna spór z
Cezarem, który kończy się wojną domową, w której ginie. Cyceron do końca pozostał wierny Pompejuszowi,
którego ślepo kochał.
38
Gajusz Celiusz Caldus - kwestor z 50r. , następca Cycerona na namiestnictwie Cylicji
39
Sprawa dot. Zamordowania Pammeniusza mówcy, bądz
jego syna o tym samym imieniu. W zaginionym liście
Attyk pisał o niej do Cycerona.
Semproniusza Rufusa40 z twoich listów z Korkyry. O co pytasz? Zazdroszczę Westoriuszowi
jego władzy.
Chciałbym jeszcze teraz wiele przegadać/omówić/o wielu sprawach gadać, ale świta,
tłum się tłoczy a Filogenes śpieszy się. Bądz
więc zdrów i przekaż w liście Pilii i Cecylii41
aby dbały o siebie. Masz pozdrowienia od mojego Cycerona.
40
Sempronisz Rufus - w wyniku zatargu z bankierem z Puteoli, Westoriuszem wytoczono mu proces, w wyniki,
którego udał się na wygnanie.
41
Pilia i Cecylia  żona i córka Attyka.