udziela mi swego placet. Mam nadzieję, że wystarczą już
same te szlacheckie tytuły."'
Powiedziałem, że łatwo jest wymienić dziś dzieło wi�
dz i al ne Menarda. Badając troskliwie jego prywatne
archiwum stwierdziłem, że zawiera ono następujące prace:
a) Symbolistyczny sonet, który ukazał się dwukrotnie^
(z wariantami) w czasopiśmie  La conque" (numery z mar�
ca i paz
dziernika 1899).
PIERRE MENARD, AUTOR DON KICHOTA
b) Monografia o możliwości stworzenia poetyckiego
słownika pojęć, które nie byłyby synonimami czy pery-
Dla Silvany Ocampo
frazami pojęć składających się na język potoczny,  ale
przedmiotami idealnymi, uformowanymi zgodnie z pewną
ą
konwencją i przeznaczonymi zasadniczo dla potrzeb poetyc�
Wyliczenie dzieła wi dz i al nego, jakie pozostawił po
kich" (N�mes 1901).
sobie ten powieściopisarz, jest łatwe i krótkie. Toteż nie�
c) Monografia o  pewnych powinowactwach czy podo�
wybaczalne są opuszczenia i dodatki poczynione przez Ma�
bieństwach" myśli Kartezjusza, Leibniza i Johna Wilkin-
dame Henri Bachelier w sfałszowanym spisie, jaki pewien
sa (N�mes 1903).
dziennik, którego pr ot es t uj ąc a intencja'nie jest dla
d) Monografia o dziele Characteristica universalis Leib�
nikogo tajemnicą, nietaktownie przedstawił swym godnym
niza (N�mes 1904).
politowania czytelnikom  choć ci ostatni są nieliczni
e) Artykuł techniczny na temat możliwości wzbogace�
i kalwini, o ile nie masoni i obrzezaneji Prawdziwi przy�
nia gry w szachy w wyniku wyeliminowania jednej wie�
jaciele Menarda ujrzeli z niepokojem ten katalog, a nawet
ży. Menard proponuje, zaleca, rozważa i wreszcie odrzuca
z pewnym smutkiem. Wydaje się, że to wczoraj zebraliś�
tę innowację.
my się przed ostatecznym marmurem, wśród żałobnych
f) Monografia o dziele Ars magna generalis Ramona
cyprysów, a już Błąd usiłuje zamglić jego Pamięć... Sta�
Lulla (N�mes 1906).
nowczo narzuca się krótkie sprostowanie.
g) Tłumaczenie, ze wstępem i przypisami, dzieła Księga
Wiem, że bardzo łatwo jest zakwestionować mój ubogi
wolnej inwencji i kunszt gry w szachy Ruya Lópeza de
autorytetu Toteż mam nadzieję, że wolno mi będzie powo�
Segura (Paryż 1907).
łać się na dwóch godnych uwagi świadków. Baronowa de
h) Brulion monografii o symbolicznej logice George';
Bacourt^(na której niezapomnianych vendredis miałem za�
Boole'a.
szczyt poznać nieodżałowanego poetę) zechciała zaaprobo�
i) Analiza zasadniczych praw metryki w prozie francus�
wać poniższe uwagi. Hrabina di Bagnoregio, jeden z naj�
kiej, ilustrowana przykładami z Saint-Simona ( Revue c:es
subtelniejszych umysłów księstwa Monaco (a obecnie Pit-
langues romanes", Montpellier, paz
dziernik 1909).
tsburga, Pensylwania, po swym niedawnym ślubie z .mię�
j) Replika pod adresem Luca Durtaina (który przeczył
dzynarodowym filantropem Szymonem Kautzschemf^ tak
istnieniu takich praw) ilustrowana przykładami z Luca
atakowanym z powodu ofiar jego bezinteresownych ma�
Durtaina ( Revue des langues romanes", Montpellier, gru�
chinacji), poświęciła  prawdzie i śmierci" (tak brzmią jej
dzień 1909).
słowa) właściwą sobie wielkopańską rezerwę i w liście
k) Rękopis przekładu utworu Busola uczeńców Queveda,
otwartym opublikowanym w czasopiśmie  Luxe" również
zatytułowany La boussole des pr�cieux.
36
37
Do tego miejsca (pomijając jedynie kilka mglistych oko�
1) Przedmowa do katalogu wystawy litografii Carolusa
Hourcade'a (N�mes 1914).
licznościowych sonetów dla gościnnego czy też zachłanne�
go albumu Madame Henri Bachelier) przedstawiłem dzie�
m) Dzieło Les problŁmes d'un problŁme (Paryż 1917),
które roztrząsa w chronologicznym porządku rozwiązania ło widzialne Menarda w porządku chronologicznym. Prze�
słynnego problemu Achillesa i żółwia^ Dotychczas ukazały chodzę teraz do tego drugiego, ukrytego, nieskończenie
się dwa wydania tej książki; drugie zawiera jako motto
bohaterskiego, nie mającego równych sobie. Również 
radę Leibniza:  Ne craignez point, monsieur, la tortue",
ograniczone są możliwości ludzkie!  nieukończonego.
a rozdziały poświęcone Russelowi i Kartezjuszowi są w
Dzieło to, być może najbardziej znamienne dla naszych
nim gruntownie przerobione.
czasów, składa się z dziewiątego i trzydziestego ósmego
n) Drobiazgowa analiza  nawyków składniowych" Tou- rozdziału Don Kichota oraz z fragmentu rozdziału dwu�
leta ( Nouvelle Revue Fran�aise", marzec 1921). Pamiętam, dziestego drugiego. Wiem, że twierdzenie takie wydaje się
że Menard oświadczył, iż ganienie i chwalenie są aktami
absurdalne; uzasadnienie tego absurdu jest głównym za�
uczuciowymi, które nie mają nic wspólnego z krytyką.
daniem tej notatki. *
o) Transpozycja na aleksandryny utworu CimetiŁre Dwa teksty o niejednakowej wartości zainspirowały to
marin Paula Val�ry ( Nouvelle Revue Fran�aise", styczeń przedsięwzięcie. Jednym z nich jest ów fragment filolo�
1928). giczny Novalisa  noszący w wydaniu drezdeńskim nu�
mer 2005  który szkicuje temat całkowitej identyfikacji
p) Inwektywa przeciwko Paulowi Val�ry w Feuilles
pour la suppression de la r�alit� Jacques'a Reboula (in� z określonym autorem. Drugim jest jedna z tych pasożyt�
wektywa ta, mówiąc nawiasem, jest ścisłym przeciwsta� niczych książekfkktóre umieszczają Chrystusa na bulwarze,
wieniem jego prawdziwej opinii o Val�rym. Ten ostatni Hamleta na Cannebiere czy też don Kichota na Wall Street.
tak ją właśnie zrozumiał i ich stara przyjaz
ń nie została Jak każdy człowiek obdarzony dobrym gustem, Menard
narażona na niebezpieczeństwo). czuł odrazę do tych zbędnych maskarad  " zdolnych je�
dynie do wywoływania w nas prymitywnej przyjemności
g)  Definicja" hrabiny di Bagnoregio w  zwycięskim
anachronizmu czy też (co gorsze) czarowania trywialnym
tomie"  wyrażenie to pochodzi od innego współpracow�
pomysłem, że wszystkie epoki są jednakowe lub że są
nika tego tomu, Gabriela d' Annunzio  którą rokrocznie
różne. Bardziej interesujący, choć w realizacji pefen
publikuje ta dama, aby sprostować nieuniknione błędy
sprzeczności i powierzchowny, wydał mu się słynny za�
dziennikarskie i aby przedstawić  światu i Italii" auten�
miar Daudeta: połączenie w jednej postaci, którą jest Tar-
tyczny wizerunek swojej własnej osoby, tak bardzo wy�
stawionej (właśnie z powodu swej urody i swej działal� tarin, Przemyślnego Hidalga i jego giermka... Ci, którzy
ności) na błędne czy przedwczesne interpretacje. sugerowali, że Menard poświęcił życie, aby napisać współ�
czesnego Don Kichota, spotwarzają jego jasną Pamięć.
r) Cykl pięknych sonetów dla baronowej de Baccurt
Nie pragnął ułożyć innego Don Kichota  co byłoby
(1934).
łatwe  lecz właśnie Don Kichota. Zbędne byłoby doda-
s) Rękopis listy wierszy, które zawdzięczają swój wy�
raz interpunkcji. *
Musi tu chodzić o jakiś z
le zrozumiany żart naszego przyja-
Madame Henri Bachelier wymienia również dosłowny
Miałem również zamiar naszkicować portret Pierre Menar�
przekład dosłownego przekładu, Xjakiego dokonał Quevedo,
da Ale jakże bym śmiał współzawodniczyć ze złotymi stroni�
Introduction a la vie d�vote Św. Franciszka Salezego
cami, które podobno przygotowuje baronowa de Bacourt, lub
bl
bhotece Pierre Menarda nie ma ani śladu takiego dzieła
z subtelnym i trafnym ołówkiem Carolusa Hourcade?
38
39
wać, że nie myślał nigdy o mechanicznym przepisaniu
tu.  Wystarczyłoby mi być nieśmiertelnym, aby dopro�
oryginału; nie zamierzał go skopiować. Jego podziwu god�
wadzić je do kresu." Wyznam, że wyobrażam sobie często,
ną ambicją było stworzenie stronic, które zbiegałyby się 
iż je ukończył i że czytam Don Kichota  całego Don
słowo w słowo i zdanie po zdaniu  ze stronicami Migue�
Kichota  iak gdvbv r�omvslat PU Menard. Kilka wieczo-
la de Cervantes.
rów temu, przeglądając rozdział dwudziesty szósty  nie
 Mój zamiar jest wręcz zdumiewający  pisał do mnie
próbowany nigdy przez naszego przyjaciela "  rozpozna�
30 września 1934 z Bayonne.  Ostateczny rezultat jakie�
łem jego styl i prawie jego głos w tym wyjątkowym zda�
goś teologicznego czy metafizycznego dowodzenia  świat
niu:  nimfy rzeczne, żałosne a wilgotne Echo". * To sku�
zewnętrzny, Bóg, przypadkowość, powszechniki  nie jest
teczne połączenie przymiotnika moralnego i fizycznego
bardziej uprzedni ani wiadomy niż moja rozpowszechnio�
przywiodło mi na myśl pewien wiersz Szekspira, o któ�
na powieść. Jedyna różnica polega na tym, że filozofowie
rym dyskutowaliśmy jednego wieczoru:
publikują w przyjemnych tomach pośrednie etapy swej
pracy, a ja postanowiłem je zniszczyć." I rzeczywiście nie
Where a malignant and turbaned Turk... **
ocalał żaden brulion, który świadczyłby o tej wieloletniej
pracy. Dlaczego właśnie Don Kichota?  powie nasz czytelnik.
U Hiszpana preferencja ta nie byłaby niewytłumaczalna;
Metoda, którą początkowo przyjął, była względnie pro�
ale jest bez wątpienia niewytłumaczalna u symbolisty
sta: poznać dobrze język hiszpański, odzyskać wiarę kato�
z N�mes, wielkiego wielbiciela Edgara Poe, który zrodził
licką, wojować przeciwko Maurom czy przeciwko Turkom,
Baudelaire'a, który zrodził Mallarm�go, który zrodził Va-
zapomnieć historię Europy od roku 1602 do roku 1918.
l�ry'ego, który zrodził Edmonda Teste'a. Poprzednio
być Miguelem de Cervantes. Pierre Menard przemyślał
wspomniany list tłumaczy ten punkt.  Don Kichote 
tę metodę (wiem, że doszedł do dość wiernego posługiwa�
wyjaśnia Menard  interesuje mnie bardzo, ale nie wy�
nia się siedemnastowieczną hiszpańszczyzną), ale odrzucił
daje mi się... jakby to powiedzieć?... nieunikniony.
ją jako zbyt łatwą. Raczej jako niemożliwą  powie czy�
Nie potrafiłbym wyobrazić sobie wszechświata bez
telnik. Zgoda, ale zamiar był już z góry niewykonalny
okrzyku Edgara Allana Poe:
i ze wszystkich możliwych środków na zrealizowanie go
ten był najmniej interesujący. Być w dwudziestym wieku
Ah, bear in mind this garden was enchanted! ***
popularnym powieściopisarzem z wieku siedemnastego
wydało mu się obniżeniem własnej wartości. Być, w ja� lub bez Bateau ivre czy Ancient mariner, ale wiem, że je�
kiś sposób, Cervantesem i dojść do Don Kichota wydało stem zdolny wyobrazić go sobie bez Don Kichota (mówię
mu się mniej trudne  a więc mniej interesujące  niż oczywiście o mojej zdolności osobistej, nie zaś o historycz�
pozostać Pierre Menardem i dojść do Don Kichota poprzez nym oddz
więku dzieł). Don Kichote jest książką przypad�
doświadczenia Pierre Menarda. (Przekonanie to, powiedz� kową, Don Kichote jest niekonieczny. Mogę z góry prze�
my mimochodem, sprawiło, że zrezygnował z autobiogra� myśleć napisanie go, mogę go napisać nie popadając w
ficznego prologu do drugiej części Don Kichota. Włączenie
tego prologu oznaczałoby stworzenie drugiej postaci 
* Cytaty z Don Kichota w tłumaczeniu Edwarda Boye,
Cervantesa, ale oznaczałoby również przedstawienie Don Książka i Wiedza, Warszawa 1952 (przyp. tłum.).
** Dosł.:  Gdzie rozwścieczony i noszący turban Turek... ,
Kichota jako funkcji tej postaci, a nie Menarda. Ten, oczy�
Szekspir, Otello, akt V, scena 2 (przyp. red.).
wiście, zrezygnował z łatwizny.)  Zasadniczo przedsięwzię�
***  Jak powiedziałem, ogród był zaklęty." E. A. Poe, Do He�
cie moje nie jest trudne  czytam w innym miejscu li�-
leny, tłum. Zenon Przesmycki (przyp. red.).
41
40
tautologię. Przeczytałem go w wieku dwunastu czy trzy� ani autodaf�. Lekceważy lub celowo wyklucza koloryt lo�
nastu lat, chyba w całości. Póz
niej przeczytałem ponownie kalny. Pogarda ta wskazuje na nowe zrozumienie powieści
z uwagą niektóre rozdziały, te, o które się chwilowo nie historycznej. Pogarda ta potępia nieodwołalnie Salambo.
pokuszę. Przeszedłem również przez Intermedia, Galatee,
Niemniej interesujące jest branie pod uwagę poszczegól�
Nowele przykładne, Trudy niewątpliwie męczące Persilesa
nych rozdziałów z osobna. Przyjrzyjmy się na przykład
i Segismundy i Podróż na Parnas... Ogólne wspomnienie,
rozdziałowi XXXVIII części pierwszej, który  mówi o cie�
jakie pozostało mi z Don Kichota, zubożone przez zapomnie�
kawym dyskursie Don Kichota o orężu i pismach". Wiado�
nie i obojętność, może doskonale odpowiadać niedokładne�
mo, że Don Kichote (podobnie jak Quevedo w ustępie ana�
mu obrazowi pierwotnemu nienapisanej książki. Skoro
logicznym, i póz
niejszym, utworu Godzina dla wszystkich)
przyjmę ten obraz (którego nikt w dobrej wierze nie może
wypowiada się przeciwko literaturze, na korzyść broni.
mi odmówić), stanie się niewątpliwe, że problem mój jest
Cervantes był starym żołnierzem; jego sąd jest tu zrozu�
znacznie trudniejszy niż ten, przed którym stanął Cervan�
miały. Ale żeby Don Kichote Pierre Menarda  " człowieka
tes. Mój łaskawy poprzednik nie odrzucał współpracy
współczesnego z La trahison des clercs i z Bertrandem
przypadku: układał swe nieśmiertelne dzieło trochę ą la
Russellem  " popadał ponownie w owe mgliste sofizmaty!
diable, niesiony bezwładnością języka i inwencji. Ja podją�
Madame Bachelier dostrzegła w nich zachwycające i ty�
łem się tajemniczego zadania dosłownej rekonstrukcji jego
powe podporządkowanie się autora psychice bohatera;
spontanicznego dzieła. Moją samotną grą rządzą dwa prze�
inni (bez najmniejszej wnikliwości)  transkrypcję Don
ciwstawne prawa. Pierwsze pozwala mi wypróbowywać
Kichota; baronowa de Bacourt  wpływ Nietzschego. Nie
warianty typu formalnego czy psychologicznego; drugie
wiem, czy' do tej trzeciej interpretacji (którą uważam za
zmusza mnie do poświęcenia ich tekstowi �oryginalnemu
nie do odparcia) ośmielę się dodać czwartą, która paso�
i do wytłumaczenia samemu sobie, w sposób niezbity, tego
wałaby doskonale do boskiej niemal skromności Pierre
unicestwienia... Do tych sztucznych utrudnień trzeba do�
Menarda: jest nią jego uległy czy ironiczny zwyczaj gło�
dać jeszcze jedno, wrodzone. Napisanie Don Kichota w po�
szenia idei ściśle sprzecznych z jego własnymi. (Przypo�
czątkach wieku siedemnastego było przedsięwzięciem roz�
mnijmy jeszcze raz jego diatrybę przeciwko Paulowi Va�
sądnym, koniecznym, być może spowodowanym jakimś
l�ry na efemerycznej, surrealistycznej stronicy u Jac-
fatum; w początkach wieku dwudziestego jest ono prawie
ques'a Reboula.) Teksty Cervantesa i Menarda są pod
niemożliwe. Nie na próżno upłynęło trzysta lat, brzemien�
względem słownym identyczne, ale ten drugi jest niemal
nych w nader złożone fakty. Wśród nich, aby wymienić
nieskończenie bogatszy. (Bardziej dwuznaczny, powiedzą
jeden tylko: sam Don Kichote."
jego potwarcy; ale dwuznaczność jest pewnym bogactwem.)
Pomimo tych trzech przeszkód fragmentaryczny Don Porównanie stronic Menarda i Cervantesa jest rewela�
Kichote Menarda jest subtelniejszy niż Don Kichote Cer- cyjne. Ten ostatni, na przykład, napisał (Don Kichote,
vantesa. Ten ostatni, w jakiś prymitywny sposób, przeciw� część pierwsza, rozdział dziewiąty):
stawia rycerskim fikcjom ubogą prowincjonalną rzeczy�  ... prawda, której matką jest historia, spółzawodniczka
wistość swego kraju; Menard obiera jako  rzeczywistość" czasu, depozytariuszka czynów, świadek przeszłości, przy�
ziemię Carmen w stuleciu Lepantu i Lope de Vegi. Jakich- kład i monit dla teraz
niejszości i nauka dla wieków przy�
że hispanizmów nie podsunąłby podobny wybór Maurice szłych".
BarrŁsowi czy doktorowi Rodriguezowi Larreta! Menard,
Zredagowane w wieku siedemnastym, napisane przez
7 całą naturalnością, unika ich. W dziele jego nie ma Cy�
 genialnego laika" Cervantesa, wyliczenie to jest po pro�
ganów ani konkwistadorów, ani mistyków, ani Filipa II,
stu retoryczną pochwałą historii. Menard pisze natomiast:
42
43
gokolwiek przeczytane, i zatroszczył się o to, aby go nie
 ... prawda, której matką jest historia, spółzawodniczka
przeżyły. Na próżno usiłowałem je odtworzyć.
czasu, depozytariuszka czynów, świadek przeszłości, przy�
Pomyślałem, że można dostrzec w  ostatecznym" Don
kład i monit dla teraz
niejseości i nauka dla wieków przy�
Kichocie rodzaj palimpsestu, w którym powinny prześwie�
szłych".
cać ślady  znikome, ale czytelne  uprzedniego pisma
Historia  matką prawdy; pomysł jest zadziwiający.
naszego przyjaciela. Niestety jedynie jakiś następny Pier�
Menard, współczesny Williamowi Jamesowi, nie określa
re Menard, odwracając pracę poprzedniego, mógłby od�
historii jako badania rzeczywistości, ale jako jej z
ródło.
grzebać i wskrzesić owe Troje...
Prawdą historyczną, dla niego, nie jest to, co się wyda�
 Myślenie, analizowanie, tworzenie  pisał mi rów�
rzyło: jest nią to, co uważamy, że się wydarzyło. Końcowe
nież  nie są czynami anormalnymi, są normalnym od�
zwroty:  przykład i monit dla teraz
niejszości i nauka dla
dechem umysłu. Gloryfikacja sporadycznego wypełniania
wieków przyszłych", są bezwstydnie pragmatyczne.
tej czynności, zbieranie dawnych i cudzych myśli, wspo�
Równie żywy jest kontrast stylów. Archaizujący styl
minanie z niedowierzającym zdumieniem tego, co pomyślał
Menarda  bądz
co bądz
cudzoziemca  odznacza się
doctor universalis, to wyznawanie naszej bezsilności czy
pewną afektacją. Nie odnosi się to do jego prekursora,
naszego barbarzyństwa. iCażdy człowiek powinien być
który posługiwał się swobodnie codziennym językiem hisz�
zdolny do wszystkich myśli i sądzę, że tak będzie w przy�
pańskim swojej epoki.
szłości."
Nie ma zajęcia umysłowego, które nie byłoby w rezul�
Menard (być może nieświadomie) wzbogacił przy po�
tacie bezużyteczne. Jakaś doktryna filozoficzna jest po�
mocy nowej techniki niezdecydowaną i prymitywną sztu�
czątkowo prawdopodobnym opisem wszechświata; mijają
kę lektury: techniki zamierzonego anachronizmu i błęd�
lata i staje się po prostu rozdziałem  o ile nie ustępem
nych atrybucji. Ta technika, o nieskończonym zastosowa�
czy nawet tylko nazwą  w historii filozofii. W literatu�
niu, skłania nas do czytania Odysei, jakby była ona póz
�
rze ta póz
niejsza nieważność jest jeszcze bardziej widocz�
niejsza od Eneidy, i książki Le jardin du Centaure Mada�
na. Don Kichote  mówił mi Menard  był przede
me Bachelier, jakby była to książka Madame Bachelier.
wszystkim przyjemną książką; teraz stał się okazją do pa�
Technika ta zaludnia przygodami najspokojniejsze utwory.
triotycznych toastów, do gramatycznej dumy, do bezwsty�
Czy przypisanie Louisowi Ferdinandowi Celine lub Jame�
dnie luksusowych wydań. Chwała jest formą niezrozumie�
sowi Joyce Naśladowania Chrystusa nie jest dostatecznym
nia, być może najgorszą.
odnowieniem tych subtelnych rad duchowych?
Te nihilistyczne stwierdzenia nie mają w sobie nic no�
wego; rzeczą godną uwagi jest decyzja, jaką dzięki nim
Nimes 1939
powziął Pierre Menard. Postanowił wyprzedzić tę bezuży-
teczność, jaka oczekuje wszelkie trudy ludzkie; podjął się
przedsięwzięcia niezwykle skomplikowanego i od początku
czorami lubił spacerować po przedmieściach Nimes; zazwyczaj
bezsensownego. Poświęcił swe skrupuły i swe bezsenne
miał ze sobą jeden z tych zeszytów i robił z niego wesołe
noce na powtórzenie w obcym języku istniejącej już książ� ognisko.
ki. Mnożył bruliony, poprawiał zawzięcie i darł tysiące
stronic rękopisu. * Nie pozwolił, aby zostały one przez ko-
* Pamiętam jego kratkowane zeszyty, jego czarne skreślenia,
Jego osobliwe znaki korektorskie i jego mrówcze pismo. Wie-
44