Kampania wrześniowa'..
Polityka zagraniczna II Rzeczypospolitej pod koniec lat trzydziestych.
System sojuszy polityczno-militarnych w 1939 r.
Najazd niemiecki na Polskę
Nad ranem 1 IX 1939 r. hitlerowskie Niemcy rozpoczęły działania zbrojne przeciw Polsce. Na Westerplatte spadły pociski z pancernika "Schleswig Holstein", a armie hitlerowskie przekroczyły granicę polsko-niemiecką na calej jej długości. Samoloty niemieckie przystąpiły do bombardowania celów na terenie Polski. Nieco wcześniej specjalna grupa hitlerowska upozorowała atak rzekomych powstańców polskich na niemiecką radiostację w Gliwicach, co miało dostarczyć bezpośredniego pretekstu do najazdu na Polskę.
Przez pierwsze trzy dni wojny uwal bój graniczny. Na pólnocno-zachodnim odcinku frontu Niemcy po uderzeniu z zachodu i z Prus Wschodnich osaczyli polską Armię Pomorze i zmusili do odwrotu Armię Poznań. Zacięty opór stawiały polskie bazy morskie w Gdyni, Pucku i na Helu. W zmaganiach o północne Mazowsze Armia Modlin uległa w bitwie pod Mławą i wycofała się na linię Wisły i Narwi. Na południowym odcinku frontu siły niemieckie wdany się w lukę między armiami bódź i Kraków Po dwóch dniach walk zaczęły się także wycofywać oddziały armii Kraków ze Sląska i Karpaty z Podhala.
Najazd niemiecki na Polskę spowodował gorączkowe zabiegi dyplomatyczne. Anglia i Francja zażądały wstrzymania ofensywy niemieckiej, grożąc wypełnieniem zobowiązań sojuszniczych wobec Polski. Ponieważ III Rzesza odrzuciła to żądanie, 3 września Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę. Fakt ten przyjęto w bombardowanej Warszawie z ulgą i radością.
Tymczasem armie niemieckie przełamały polski opór na granicach. Na północy trwał odwrót Armii Modlin wzdłuż Wisły. Na północnym zachodzie Armia Pomorze wyrwała się z okrążenia niemieckiego i cofała na południe. 7 września kapitu
13
~( 1939 r. oficerowie niemieccy usuwajc~ słup iniczny. Wojna polsko-niemiecka zamieniła wkrótce w konflikt o wymiarze światowym. iczego na kamieniu jest data 19232

Opt~
certyfikatem t kontenery ; Atesty
lowala zaloga Westerplatte. Armia Poznań kontynuowali odwrót, natomiast Armia Łódź została częściowo rozbita pod Tomaszowem Mazowieckim, co otworzylo Niemcom drogę na Warszawę. W lukę między armiami Prusy i Kraków wdarty się niemieckie zagony pancerne, zagrażając przeprawom na Wiśle. Uderzenie z Podhala rozdzielilo wspólpracujące ze sobą dotąd armie Kraków i Karpaty Sytuacja pod koniec pierwszego tygodnia wojny szala się dramatyczna. W nocy z 4 na 5 września rozpoczęto ewakuację rządu, instytucji państwowych oraz zlota Banku Polskiego z Warszawy Komisarzem cywilnym obrony stolicy został jej prezydent Stefan Starzyński.
m. stanowiska wojsk niemieckich 1 IX 1939 gtówne kierunki natarcia wojsk niemieckich
~= stanowiska wojsk polskich 1 IX 1939
W~ gtówne kierunki odwrotu wojsk polskich m-rrrr stanowiska oddziatów KOP 17 IX 1939
-- stanowiska wojsk radzieckich we wrześniu 1939
r. gtówne kierunki wkroczenia wojsk radzieckich 17 IX 1939 Kock
t 5 X~ miejsca i daty ważniejszych bitew z x daty kapitulacji
~��~~~�~-~~��-umowna linia niemiecka-radziecka z 23 VIII 1939 granica niemiecko-radziecka z 281X 1939
Królewiec o
kani) A1
x ~. k0$Ze
I.
r
510j
G
~
Kolobrzego oszalim o ,
K
o Gda
w
o
~
0 ~
l
Q ARMIA
v
ARMIA JJ
~' E
a 7 /
Ą
p POMORZ
P
<
dg.,
B
k, ~� 7o
ruń
ARMIA O
POZNAŃ

oPoznań
W
Tylza
�sterplatte 7 IX m
sro M K G N E oa o
1 VdsoH Prusy
c'~ G oClsztyn e ~ 19 K. P p A A R M t t w,.A ~~ 3 ARMIA
OPiock
ARMIA om
ó
tODŹ a
odź. Ma
Legnica ~" ARMIA Piotrkówo ,
o Tryb.
Wrociawo kra
M
?
o Kielce
m Id ~ ęstochowa
\ ~ AFIMIA
v , Katowice
ARMIA Krako
KRAKÓW
Cieoszy n.,,
Protektorat ~a 1
"r,"
~ ltlSF'll1
Czech i Moraw r
0
Brno f'
O t
0 0 N 1 E C
A
SGO f NAREW
oBiatystok
1 sx ARMIA eblin PRUSY
'~.A~A....,~." ; ARMIA LUBLIN
~A
Drohobycz 0
Austria W S Ł
Wiedeń0Brat ssawa
V I tDOkm i W Ę G R
Kampania wrześniowa 7939 r. w Polsce
14
N


r
N
) ~ m
~ Potock
a KOP o
r "
~
t7 "Glehokie Witebsl~.
:
~p~ KvFa
3
er ) r.~. ARMIA
.
" " O
1 ń
~rt~ 5
o ~
~ ~
Wil ka" J
no .'Wile
.

o r`
.... _. oMińsk
a N'1
10 ARMIA
Nowogroódek
KOP
Baranowicze"
r"'
" 6 GRUPA fjl
aranowicze0 konno.mot. Z

0
f
m i ~
KOP u.
Kobryń "polesie�
q qHMIA
ińsk


ES~~ O
y'
Ś
pOI a C
Kowel r
,:
5 ARMIA .
O
Y W
rt r
otuck ,Z -
ó ówne 1
6 ARMIA -
KOP q ~ytomierz ,
~
"Równe"

~ Be rdyczów n
J O
N ,

Tarnopo
m
O n
KOP 72
" ~
..Podole ARMIA ~) 7C
~
stawów ~ \~
oKamieniec Podolski
K
oiom~ja

oCzerniowce
y ~..
K
m iejsca p kroczonia
granicy z Runwmd
przez wtadze Rreczypospolhaj
U M U N I A
w 1 o emniki metalowe KM o emniki siatkowe ami RS wózki ręczń'e hydrauliczne palety z drewna prasowanego INKA
P 1 I P 1 p I do 2000 kg ,- I 1000x1200, 800x1200 i mniejsze
r�yeryłarny Iaieodpłatnie materiały informacyjne, prosimy podać numery pozycji ;~~.~~P~.A1,N~' TRANSPORT, ~RO'I'~KI T~~MIN ` DOSTAWY
.t

Sojusznicy zachodni nie kwapili się z podjęciem dziatań przeciw Niemcom. Francuzi posunęli się kilka kilometrów na niewielkim odcinku frontu zachodniego i stanęli w miejscu. Postępowanie Anglików dowodzico braku jakiegokolwiek planu pomocy Polsce. 12 września premierzy Francji Edouard Daladier i Wielkiej Brytanii Arthur Neville Chamberlain spotkali się w Abbeville na pólnocy Francji i uzgodnili wstrzymanie wszelkich akcji przeciw Niemcom, nie informując nawet o tym przedstawicieli Polski.
Dwuznaczne stanowisko zajmowal Związek Radziecki. Zachowując pozory neutralności, a nawet życzliwości, ambasador ZSRR w Warszawie oferował Polsce materiacy wojenne. Jednocześnie jednak nad granicą polską zgrupowano kilkadziesiąt dywizji Armii Czerwonej, a prasa radziecka oskarżała Polskę o naruszanie obszaru ZSRR i prześladowanie Ukraińców i Biacorusinów. Gdy propaganda niemiecka doniosta ktamliwie o zdobyciu Warszawy, Kreml pospieszyt z gratulacjami. Radiostacja w Mińsku orientowata lotnictwo niemieckie w nalotach na miasta polskie.
Zaciskanie wielkich kleszczy
Napór na Warszawę zelżat w wyniku polskiego zwrotu zaczepnego znad Bzury. Wycofujące się z Kujaw i Wielkopolski armie Poznań i Pomorze znalazcy się w rejonie Ptocka i Łęczycy 9 września od
dziaty polskie pod dowództwem gen. Ta- y"y'y' 'ł~~~
deusza Kutrzeby rozpoczęty natarcie na ~~ ' _ ~ ~`(r)' ~.~s Łęczycę i Łowicz. Atak ten zahamowat g ~$ "~. ~ y
bt skawiczn kam ani Hitlera. Nie- ` k .~` "" Y ą P ę
mieckie armie zmierzające na Warszawę zostaty zmuszone do wstrzymania mar
szu. 12 wrzesma atak polski zacamac się '` �;~h;'-~ - brakowalo odwodów, a żotnierze byli ~~`'~"'~ wyczerpani czterema dniami nieprzerwa
nej walki. Gen. Kutrzeba i wódz naczelny marszatek Edward Smigty-Rydz nakazali wstrzymanie ofensywy i odwrót na Warszawę.
Armie hitlerowskie zaczęty zaciskać wielkie kleszcze na wschód od Warszawy Na pócnocy sity niemieckie przecamaty polski opór nad Bugiem, zajęty Wyszków i kierowacy się na Brześć nad Bugiem. Na zachodzie oddziacy Armii Prusy zostaty rozbite pod Ilżą, oddając przeprawy w Dęblinie. Zgrupowanie polskie między Wistą i Bugiem, podzielone na front pócnocny środkowy i pocudniowy znalazco się w bezpośrednim zagrożeniu. Na pocudniu armie Kraków i Matopolska byty stale wyprzedzane przez jednostki niemieckie.
16 września sytuacja II Rzeczypospolitej byta krytyczna. Większa część zachodniej i środkowej Polski znalazca się w ręku wroga. Na
_r _-;.. gis- ~ ~_
. ..
.~ .
15

Sojusznicy zachodni nie kwapili się z podjęciem dzialań przeciw Niemcom. Francuzi posunęli się kilka kilometrów na niewielkim odcinku frontu zachodniego i stanęli w miejscu. Postępowanie Anglików dowodziło braku jakiegokolwiek planu pomocy Polsce. 12 września premierzy Francji Edouard Daladier i Wielkiej Brytanii Arthur Neville Chamberlain spotkali się w Abbeville na północy Francji i uzgodnili wstrzymanie wszelkich akcji przeciw Niemcom, nie informując nawet o tym przedstawicieli Polski.
Dwuznaczne stanowisko zajmował Związek Radziecki. Zachowując pozory neutralności, a nawet życzliwości, ambasador ZSRR w Warszawie oferował Polsce materiały wojenne. Jednocześnie jednak nad granicą polską zgrupowano kilkadziesiąt dywizji Armii Czerwonej, a prasa radziecka oskarżała Polskę o naruszanie obszaru ZSRR i prześladowanie Ukraińców i Białorusinów Gdy propaganda niemiecka doniosła kłamliwie o zdobyciu Warszawy, Kreml pospieszył z gratulacjami. Radiostacja w Mińsku orientowała lotnictwo niemieckie w nalotach na miasta polskie.
Zaciskanie wielkich kleszczy
Napór na Warszawę zelżał w wyniku
polskiego zwrotu zaczepnego znad Bzury
Wycofujące się z Kujaw i Wielkopolski ar-
mie Poznań i Pomorze znalazły się w re-
jonie Płocka i Łęczycy 9 września od-
~
~~
działy polskie pod dowództwem gen. Ta- ~
":
deusza Kutrzeby rozpoczęły natarcie na uF
Łęczycę i Łowicz. Atak ten zahamował
błyskawiczną kampanię Hitlera. Nie- `~,~;
mieckie armie zmierzające na Warszawę
zostały zmuszone do wstrzymania mar-
szu. 12 września atak polski załamał się � =y
- brakowało odwodów, a żołnierze byh =:~� wyczerpani czterema dniami nieprzerwa
nej walki. Gen. Kutrzeba i wódz naczelny marszałek Edward Śmigly-Rydz nakazali wstrzymanie ofensywy i odwrót na Warszawę.
Armie hitlerowskie zaczęły zaciskać wielkie kleszcze na wschód od Warszawy Na północy sity niemieckie przełamały polski opór nad Bugiem, zajęły Wyszków i kierowały się na Brześć nad Bugiem. Na zachodzie oddziały Armii Prusy zostały rozbite pod Iłżą, oddając przeprawy w Dęblinie. Zgrupowanie polskie między Wisłą i Bugiem, podzielone na front północny, środkowy i południowy, znalazło się w bezpośrednim zagrożeniu. Na południu armie Kraków i Małopolska były stale wyprzedzane przez jednostki niemieckie.
16 września sytuacja II Rzeczypospolitej była krytyczna. Większa część zachodniej i środkowej Polski znalazła się w ręku wroga. Na
15
. nu~ćtCry : I' `i'1)~'iA

jeźdźcy dopuszczali się mordów na ludności cywilnej i jeńcach. Na przyklad w odwet za śmierć dywersantów niemieckich hitlerowcy rozstrzelali w Bydgoszczy 5 tys. osób. Drogami plynęly tysiące uchodźców, naraźonych na ataki lotnicze. Panowal chaos i nastrój klęski. Mimo to w rejonie między Wislą i Bugiem, a także na Kresach Wschodnich, istnialo jeszcze 25 dywizji, a więc okolo polowy sil polskich. Większość sil niemieckich byla związana walką, a ich zapasy amunicji mogly wystarczyć na 15 dni.
Inwazja radziecka
17 września rozpocząl się kolejny akt polskiej tragedii. 0 godz. 2 rano ambasador RP w Moskwie Waclaw Grzybowski otrzymal notę radziecką, stwierdzającą, że wobec "bankructwa państwa polskiego" rząd ZSRR nie mógl pozostać neutralny i nakazal Armii Czerwonej przekroczenie granicy z Polską, by "wziąć w opiekę ludność bialoruską i ukraińską" (zob. s. 123). Dokonując nie sprowokowanej agresji, ZSRR pogwalcil traktat ryski z 1921 r. o granicy polsko-radzieckiej, protokól Litwinowa z 1929 r. o wyrzeczeniu się wojny jako środka rozwiązywania sporów i pakt o nieagresji z Polską z 1932 r., przedlużony w 1934 r. na 10 lat. Przedstawiciele Polski w Paryżu, Londynie i Waszyngtonie zloźyli oświadczenia potępiające agresję ZSRR. Londyński "Times" określil najazd Armii Czerwonej jako "pchnięcie Polski nożem w plecy". Anglia i Francja zlożyly w Moskwie noty protestacyjne, nie uznające argumentacji radzieckiej ani stanu faktycznego wytworzonego w Polsce. Mimo to w parlamencie i prasie brytyjskiej pojawily się glosy tlumaczące agresję radziecką na Polskę jako krok w istocie antyniemiecki.
Zakończenie walk
17 września rząd Rzeczypospolitej obradowal w Kolomyi, a następnie w Kutach, w atmosferze najwyższego napięcia. Premier Slawoj Skladkowski stwierdzil bezsilność wobec polączonych sil niemieckich i radzieckich. Wódz naczelny wydal "dyrektywę ogólną", nakazującą wycofywanie wojska i sprzętu do Rumunii i na Węgry oraz unikanie walki z Armią Czerwoną poza obroną konieczną. Byla to decyzja utrudniająca opór oddzialom polskim, które i tak nie mogly dotrzeć do granicy rumuńskiej lub węgierskiej. Wieczorem wojska radzieckie byty już 30 km od Kut. W nocy z 17 na 18 września wladze RP przekroczyly granicę rumuńską.
Agresja Związku Radzieckiego przypieczętowala klęskę armii polskiej. W decydujących bojach pod Tomaszowem Lubelskim w dniach 18-20 września zostal rozbity polski front środkowy W drugiej bitwie
16

pod Tomaszowem 23 wrześ- ( � `
nia wojska frontu północnego "' o p E ~ę `:-"' ~'va. zostały otoczone i pokonane v
ó )V 4~ przez Niemców z zachodu w~,~%, .i `"�
i Rosjan ze wschodu. Siły ~'' frontu południowego uległy ,r a�,~ ....: '� , y rozbiciu pod Lwowem, który o''~ Ą .~~`,~^ ~ `~~�.~�� _
2e G ' MPCnra został zajęty przez Armię ' -v
Sp. ~ E P~~v, o c:~ i~ .1 i
Czerwoną. Armie radzieckie o '
y. - ~ _ ' 6i ~y W t ~',
posuwały się na zachód do v<~ � ~ .. � ""
wyznaczonej w pakcie Ribben- ~ ,~.� ~, d ., , "
~a `.lee~s~,~~ ~`~ .
trop-Mołotow linii na Wiśle. ,~``~"~~' 6 .~"~K ~ "� ~.~. . ,,~~I 20 września wojska radziec- Ąs ! ~ '``�"ri �" ~" s kie po cieżkich walkach i zma
sowanym ostrzale artyleryj- ~"�`s�y: '''
skitu zdobyły bronione przez , , Polaków Grodno, a wkrótce ~ ~ ` c ,'';"
b� 1 potem Białystok. Od 17 wrze- `" ^ ~ c " ~ ~ ~ ,~' ~,sEP" -",y~ śnia trwało w rejonie Pińska ' � ^ e e ~~~~_ ~, ~e ~~' '".~'` "~T wysadzanie mostów i zatapia
nie flotylli rzecznej, by okręty g"ao ~a ~,
nie dostały się w ręce wroga. ó ~'~=' f `~'- ~"""ar-~
Zachowanie żołnierzy ra- ~ $ ś ---''.f .H I�oi I 'P"W ,
f dzieckich było różne. Czasem ~-^~~~r ~ ----a~,"~ ~,- e.c�PavM,~
~ow ~; J~r.~. podawali się oni za sprzymie- ~ ~~Y.~�~
rzeńców spieszących do walki ~ p @ A z ~"3 i E z Niemcami, w innych przy
padkach zaś mordowali jeńców i ludność cywilną. Ofiarą takiego mordu padł na przykład dowódca zgrupowania polskiego w Puszczy Augustowskiej gen. Józef Olszyna-Wilczyński, a także oddziały polskie wzięte do niewoli w Wilnie, Oszmianie, Grodnie. Wraz z wejściem Armii Czerwonej ujawniły się też pokłady wrogości do Polaków ze strony mniejszości narodowych.
28 września kapitulowała broniąca się bohatersko Warszawa, a 2 października załoga Helu. Dowódca Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Polesie" gen. Franciszek Kleeberg spieszył na odsiecz Warszawie, która tymczasem padła. Napotkawszy poważne siły niemieckie w rejonie Kocka, 2 października zgrupowanie podjęło walkę, jednak włączenie się uo akcji lotnictwa i wojsk pancernych Związku Radzieckiego oraz brak amunicji skłoniły gen. Kleeberga do kapitulacji wobec Niemców 5 X 1939 r.
Na skutek ogromnego nasilenia walk obie główne strony walczące poniosły w kampanii wrześniowej duże straty Po stronie polskiej poległo ok. 70 tys. żołnierzy i oficerów, a 133 tys. odniosło rany Do niewoli niemieckiej dostało się ok. 300 tys. żołnierzy i oficerów, do radzieckiej zaś - 180 tys. we wrześniu oraz następne 50 tys., których wyłapano już po zakończeniu działań zbrojnych. Do Rumunii, na Węgry, Litwę i Łotwę przedostało się ok. 83 tys. żołnierzy i oficerów
0 'r
CT ~ T. , 3~
0
r" 4 . ~.rw eruee Kaaw4.. , a
O p~~ e~ - .3a.3~ '. ~.:'
9,
~`o ~ę:A:
-~~,,~�
1 ~~
_ T~iĄ ~ ~ ~ ~ ~,:'~a..
1l
Y W l~Caec~ee~
o
6Y `i
v
'
I P - ", ~ o
`
s
f
'
`�.;~~ 1~ ~J~~A~~P
TMP
_~�, ~p
,' B
... 1
q
0 0
rn eo e '8 1
.~,.~ ~.~. v
17

polskich. Straty niemieckie oceniane są różnie, prawdopodobnie wyniosły kilkadziesiąt tysięcy zabitych i rannych. 0 stratach radzieckich brak dokładnych danych.
Klęska armii polskiej wynikała przede wszystkim z ogromnej przewagi Niemiec, prawie dwukrotnej w liczbie żołnierzy, trzykrotnej pod względem sity ognia, pięciokrotnej w samolotach i dziesięciokrotnej w czołgach, a więc głównie w szybkości i sile uderzenia. Po 17 września przeciw walczącym jeszcze 25 wielkim jednostkom polskim stanęły obok 75 niemieckich także 52 wielkie jednostki Armii Czerwonej. Duże znaczenie miało niekorzystne dla Polski ukształtowanie frontu, otaczającego sity polskie z trzech, a po wkroczeniu armii radzieckiej z czterech stron. W tej sytuacji niedoskonałość polskiego planu wojny, słaba łączność i bierność Naczelnego Dowództwa miały znaczenie drugorzędne. Zważywszy dysproporcję sil, miesięczny opór Polski we wrześniu 1939 r. należy ocenić wysoko. Kosztował on Niemcy nie tylko ponad kilkadziesiąt tysięcy zabitych i rannych, ale także setki czołgów, samolotów i masę innego sprzętu. Odtworzenie tych strat zajęło Niemcom wiele miesięcy. Zyskany w ten sposób czas wykorzystała jednak tylko Wielka Brytania.
1
"~s ~c Jr~.
18