Shravasti Dhammika
DOBRE PYTANIE 
DOBRA ODPOWIED
PODSTAWY BUDDYZMU, TOM I
wydawnictwo
n .
Kraków, 2008
Przedmowa do wydania czwartego, poprawionego
© Shravasti Dhammika, 1987 2008
Mniej wi cej 18 lat temu grupa buddyjskich uczniów z Uniwer-
Tytu orygina u:
sytetu Singapurskiego przysz a do mnie, skar c si , e cz sto
Good Question, Good Answer
trudno jest udzieli odpowiedzi na zadawane im przez ludzi
pytania dotycz ce buddyzmu. Poprosi em wi c, aby przyto-
T umaczenie i redakcja:
czyli jakie przyk ady, a gdy to zrobili, by em wstrz ni ty tym,
sasana.pl
e inteligentni, wykszta ceni m odzi buddy ci wiedz tak nie-
(Wojciech Dudek, Maciej Dziubak, Katarzyna G siorek,
wiele o swojej religii i maj tak wiele w tpliwo ci, wyja niaj c
Robert Gulewicz, Maudgalyayana, Katarzyna Misiak,
j innym. Zanotowa em wiele z tych pyta , doda em cz tych,
Piotr Jagodzi ski, Dorota Wojciechowska)
które cz sto zadawano mnie i tak oto narodzi a si ksi ka Do-
bre pytanie  dobra odpowied . Ku mojemu zaskoczeniu i sa-
Sk ad i amanie tekstu oraz projekt ok adki:
tysfakcji to, co pierwotnie mia o s u y Singapurczykom, zna-
studio
laz o czytelników tak e w wielu innych krajach. Wydrukowano
n .
ponad sto pi dziesi t tysi cy kopii edycji angielskiej, ta za
doczeka a si licznych przedruków w Stanach Zjednoczonych,
Zdj cie na ok adce:
Malezji, Indiach, Tajlandii oraz na ri Lance. Niniejsza praca
yogabatik.com
zosta a ponadto prze o ona na czterna cie j zyków  ca kiem
niedawno na indonezyjski i hiszpa ski. W wydaniu czwartym,
uaktualnionym i poszerzonym, doda em jeszcze kilka pyta
i udzieli em  mam nadziej , e dobrych  odpowiedzi na nie.
ISBN ??????????
Doda em tak e rozdzia zawieraj cy niektóre z poucze Buddy.
Oby ta krótka ksi ka przyczyni a si do podtrzymania zainte-
resowania Dhamm Buddy.
Singapur, 2005
S. Dhammika
Wprowadzenie do wydania pi tego, poprawionego 1. CZYM JEST BUDDYZM?
Przez wiele lat dociera y do mnie liczne listy od czytelników
PYTANIE: Czym jest buddyzm?
z ca ego wiata, prosz cych o dodanie kolejnych pyta do tej
ODPOWIED : Nazwa  buddyzm pochodzi od s owa bu-
ksi ki, co ostatecznie sk oni o mnie do uczynienia tego. Do
dhi, które znaczy tyle co  przebudzi si  , tak wi c bud-
dnia dzisiejszego wydrukowano i rozprowadzono w j zyku an-
dyzm mo e by nazywany  lozo przebudzenia . Filo-
gielskim, a tak e w wielu innych j zykach 226 tys. kopii tytu u
zo a ta ma swój pocz tek w do wiadczeniu Siddhatthy
Dobre pytanie  dobra odpowied . Cieszy mnie niezmiernie
Gotamy znanego jako Budda, który maj c trzydzie ci pi
fakt, e mog pomaga tak wielu ludziom w lepszym rozumie-
lat, dzi ki w asnym staraniom dozna przebudzenia. Bud-
niu wyzwalaj cych nauk Buddy.
dyzm liczy sobie obecnie dwa i pó tysi ca lat i ma oko-
Singapur, wrzesie 2007
o trzysta milionów wyznawców na ca ym wiecie. Przez
wiele stuleci buddyzm by nurtem dominuj cym g ów-
S. Dhammika
nie w Azji, lecz stopniowo zdobywa zwolenników tak e
w Europie, Australii i Ameryce.
PYTANIE: Wi c buddyzm jest jedynie lozo ?
ODPOWIED : S owo  lozo a powsta o w wyniku z o e-
nia [greckich  dop. t um.] s ów: phileo, co znaczy  mi-
owa  , oraz sophia, które oznacza  m dro  . Jest zatem
lozo , czyli umi owaniem m dro ci lub mi o ci i m -
dro ci w jednym. Oba znaczenia doskonale opisuj bud-
dyzm. Buddyzm naucza, e powinny my stara si w pe -
ni rozwin nasze zdolno ci intelektualne, aby my mogli
osi gn pe ne i jasne zrozumienie. Uczy nas tak e rozwija
w sobie mi o i dobro , aby my potra li by prawdziwymi
5
przyjació mi wszystkich istot. Buddyzm nie jest wi c zwy- i waha przez d ugi czas, zanim ostatecznie odszed . Mia
k lozo  jest lozo najwy sz , najwspanialsz . jednak wybór  po wi ci swoje ycie rodzinie albo po-
wieci je wiatu. Ostatecznie jego wielkie wspó czucie
PYTANIE: Kim by Budda? sprawi o, e wybra ca y wiat i do dzi ca y wiat do-
ODPOWIED : W roku 563 p.n.e. w rodzinie królewskiej wiadcza korzy ci z powodu o ary, któr uczyni . Nie
w pó nocnych Indiach urodzi si ch opiec. Dorasta w ob - by o to nieodpowiedzialne. Mo liwe, e by o to najbar-
to ci i luksusie, lecz w pewnym momencie doszed do wnio- dziej znacz ce po wi cenie w dziejach ludzko ci.
sku, e doczesne wygody i bezpiecze stwo nie gwarantuj
szcz cia. By g boko poruszony cierpieniem, które wi- PYTANIE: Skoro Budda umar , to w jaki sposób mo e
dzia wokó i postanowi znale klucz do stanu szcz liwo- nam pomóc?
ci. Gdy mia dwadzie cia dziewi lat, opu ci swoj on ODPOWIED : Faraday, odkrywca elektryczno ci, tak e
oraz dziecko i uda si do najwi kszych duchowych nauczy- umar , ale jego odkrycie wci stanowi dla nas pomoc.
cieli, by uczy si od nich. Nauczyli go wiele, jednak aden Ludwik Pasteur, który odkry lekarstwa na tak wiele cho-
nie wiedzia tak naprawd nic o przyczynie cierpienia, ani rób, tak e zmar , lecz jego odkrycia w dziedzinie medy-
w jaki sposób mo na je przezwyci y . W ko cu, po sze ciu cyny wci ratuj ycie. Leonardo da Vinci, twórca dzie
latach poszukiwa , ci g ych zmaga i medytacji do wiad- sztuki, nie yje, jednak to, co stworzy , wci podnosi
czy uwolnienia ze stanu ignorancji i ca a niewiedza rozp y- na duchu i daje rado . Wielcy bohaterowie i bohaterki
n a si . W jednej chwili wszystko sta o si dla niego jasne. mog by martwi od stuleci, gdy jednak czytamy o ich
Od tego dnia nazywany jest Budd , czyli Przebudzonym. czynach i osi gni ciach, wci mo emy si nimi inspiro-
y przez kolejne czterdzie ci pi lat, w czasie których po- wa , by post powa tak jak oni. Tak, Budda odszed , lecz
dró owa po ca ych pó nocnych Indiach, ucz c innych tego, po up ywie dwóch i pó tysi ca lat jego nauki wci po-
co odkry . Jego wspó czucie i cierpliwo by y legendarne. magaj ludziom, a jego przyk ad wci ich inspiruje. Tyl-
Mia tysi ce uczniów. Maj c osiemdziesi t lat, stary i chory, ko Budda mo e oddzia ywa z tak si , mimo i od jego
lecz wci pe en dostojno ci i spokoju, zmar . mierci up yn o tak wiele czasu.
PYTANIE: Czy nie by o to ze strony Buddy nieodpowie- PYTANIE: Czy Budda by bogiem?
dzialne, e odszed od swojej ony i dziecka? ODPOWIED : Nie, nie by . Nie twierdzi , e jest bogiem,
ODPOWIED : Z pewno ci nie by o Buddzie atwo podj dzieckiem boga ani nawet przychodz cym od boga po-
decyzj o opuszczeniu ony i dziecka. Musia si martwi s a cem. By cz owiekiem, który osi gn doskona o
6 7
i naucza , e je li pójdziemy jego ladem, równie osi - o niezrozumieniu [ze strony  dop. t um.] osoby, któ-
gniemy ten stan. ra je wypowiada. S ownik de niuje idola jako  obraz lub
pos g b d cy obiektem boskiej czci . Powiedzieli my ju ,
PYTANIE: Skoro Budda nie jest bogiem, to dlaczego ludzie e buddy ci nie wierz w bosko Buddy, jak wi c mogliby
oddaj mu cze ? wierzy w to, e bogiem jest kawa ek drewna albo metalu?
ODPOWIED : S ró ne sposoby oddawania czci. Gdy kto Wszystkie religie korzystaj z symboli reprezentuj cych
oddaje cze bogu, modli si do niego, sk ada o ary, pro- najrozmaitsze wierzenia. W taoizmie diagram yin-yang
si o pomy lno , wierz c, e bóg wys ucha mod ów, otrzy- jest symbolem harmonii przeciwie stw. W sikhizmie
ma dary i odpowie na pro by. Buddy ci nie praktykuj tego miecz symbolizuje duchow walk . W chrze cija stwie
rodzaju kultu. Innym rodzajem czci jest okazywanie sza- ryba jest symbolem obecno ci Chrystusa, krzy natomiast
cunku komu lub czemu , co podziwiamy. Kiedy nauczyciel  jego o ary. W buddyzmie pos g Buddy przypomina nam
wchodzi do klasy, wstajemy z miejsc; gdy spotykamy wa n o ludzkim wymiarze buddyjskich nauk, o tym, e buddyzm
osob , wymieniamy z ni u cisk d oni; gdy natomiast gra- skupia si na cz owieku, a nie na bogu, e doskona o ci
j hymn narodowy, salutujemy. S to gesty szacunku i czci, i zrozumienia musimy szuka w sobie, a nie poza sob .
które wyra aj nasz podziw dla danej osoby lub rzeczy. Taki Dlatego twierdzenie, e buddy ci czcz idole jest tak samo
w a nie rodzaj oddawania czci wyst puje w buddyzmie. Po- pozbawione racji, jak mówienie, e chrze cijanie oddaj
s g Buddy z d o mi lekko spoczywaj cymi na podo ku, jego cze rybie i gurom geometrycznym.
wspó czuj cy u miech przypominaj nam o tym, by wci
d y do obudzenia spokoju i mi o ci w nas samych. Za- PYTANIE: Sk d w buddyjskich wi tyniach tyle dziwnych
pach niewinno ci przypomina nam o wszechogarniaj cym rytua ów?
wp ywie cnoty, lampa przypomina o wietle wiedzy, a kwia- ODPOWIED : Wiele rzeczy wygl da dla nas dziwnie, gdy
ty, które niebawem zwi dn i zgin , przypominaj nam ich nie rozumiemy. Zamiast je z miejsca odrzuca jako
o nietrwa o ci. Poprzez pok ony wyra amy nasz wdzi cz- niezrozumia e, powinni my raczej stara si odkry ich
no dla Buddy za to, co da y nam jego nauki. Taki jest w a- znaczenie. Cho rzeczywi cie niektóre praktyki stosowa-
nie sens oddawania czci w buddyzmie. ne przez buddystów maj swoje ród o w powszechnych
przes dach i niezrozumieniu, a nie w naukach Buddy. Nie-
PYTANIE: Ale s ysza em stwierdzenia, e buddy ci oddaj zrozumienie wkrada si od czasu do czasu w obr b ka dej
cze idolom. religii. Budda naucza w sposób klarowny i szczegó owy,
ODPOWIED : Stwierdzenie takie wiadczy wy cznie nie mo e by winiony za to, e niektórym ludziom nie
8 9
uda o si poj tych nauk w pe ni. W pismach buddyjskich bogate. Dla przyk adu Ameryka jest pod wzgl dem eko-
znale mo na takie pouczenie: nomicznym bogata i pot na, ale poziom przest pczo ci
Je li osoba cierpi ca z powodu choroby nie szuka po- jest tam bardzo wysoki. Miliony starszych osób umiera-
mocy nawet wtedy, gdy pod r k ma lekarza, nie jest j w samotno ci w  domach spokojnej staro ci , poniewa
to wina lekarza. Tak samo nie jest win Buddy, je li oso- zapomnia y o nich nawet ich w asne dzieci. Przemoc w ro-
ba gn biona i prze ladowana przez skazy, nie szuka jego dzinie, zn canie si nad dzie mi, uzale nienie od narko-
pomocy. [Jn. 28 29] tyków  wszystko to stanowi powa ny problem. Co trze-
Ani buddyzm, ani adna inna religia, nie powinna by cie ma e stwo ko czy si rozwodem. Co prawda Stany
os dzana przez tych, którzy nie praktykuj jej w sposób Zjednoczone s pa stwem zamo nym materialnie, ale
w a ciwy. Je li chcesz pozna prawdziwe nauki buddy- oferuj bardzo ubog jako ycia [pod wzgl dem moral-
zmu, przeczytaj s owa lub mowy wyg oszone przez Budd nym  dop. t um.]. Je li przyjrzysz si niektórym krajom,
do tych, którzy rozumieli je prawid owo. w których tradycyjnie od wieków wyznaje si buddyzm,
zauwa ysz, e dzieci darz tam rodziców szacunkiem, po-
PYTANIE: Czy istnieje buddyjski odpowiednik Bo ego Na- ziom przest pczo ci jest wzgl dnie niski, rozwody i sa-
rodzenia? mobójstwa s rzadko ci , a tradycyjne warto ci, takie jak
ODPOWIED : Tradycja g osi, e trzy najwa niejsze wyda- przyjazne nastawienie, szczodro i go cinno wobec ob-
rzenia w yciu Buddy  narodziny, o wiecenie i mier  cych, tolerancja oraz szacunek dla innych, s wci obec-
przypada y zawsze na dzie pe ni ksi yca w Vesak, czyli ne. Cho gospodarczo zacofane, kraje te zapewniaj lepsz
w drugi miesi c indyjskiego roku, który w kalendarzu Za- jako ycia [pod wzgl dem moralnym i etycznym  dop.
chodu [gregoria skim  dop. t um.] przypada na prze om t um.] ni kraje wysoko rozwini te. Jednak nawet je li ze-
kwietnia i maja. Tego dnia buddy ci wszystkich krajów dla chcemy ocenia kraje buddyjskie wy cznie pod wzgl dem
upami tnienia tych wydarze odwiedzaj wi tynie, uczest- ekonomicznym, to oka e si , e jednym z najbogatszych
nicz w ró nych ceremoniach lub te oddaj si medytacji. i najbardziej dynamicznie rozwijaj cym si pa stwem
na wiecie jest Japonia, której znaczna cz obywateli
PYTANIE: Skoro buddyzm jest taki dobry, to dlaczego nie- okre la siebie mianem buddystów.
które z buddyjskich krajów s biedne?
ODPOWIED : Je li mówi c o  biedzie , masz na my li nie- PYTANIE: Dlaczego niezbyt cz sto s yszy si o pracy cha-
dostatki ekonomiczne, to masz racj , lecz je li chodzi ci rytatywnej wykonywanej przez buddystów?
o jako ycia, to niektóre z buddyjskich krajów s ca kiem ODPOWIED : Mo e dlatego, e buddy ci nie odczuwaj
10 11
potrzeby rozg aszania o swoim udziale w wielu akcjach postacie, by dostosowa si do rozmaitych warunków
i programach nios cych pomoc innym. Kilka lat temu li- kulturowych, w których si rozwija . W ci gu stuleci do-
der japo skich buddystów Nikkho Nirwano, otrzyma na- chodzi o do reinterpretacji [pierwotnych tre ci  dop.
grod Templetona za swoj prac na rzecz zjednoczenia t um.], aby dla kolejnych pokole buddyzm pozostawa
poszczególnych wyzna . Ponadto, niedawno pewien taj- nadal ywy. Na pierwszy rzut oka poszczególne tradycje
ski mnich buddyjski otrzyma presti ow nagrod Mag- buddyjskie mog si od siebie bardzo ró ni , ale ich j dro
saysay za wspania prac na rzecz osób uzale nionych zawsze stanowi Cztery Szlachetne Prawdy i O mioraka
od narkotyków. W roku 1987 inny tajski mnich Czcigodny cie ka. Ka da wi ksza religia, wliczaj c w to buddyzm,
Kantayapiwat zosta nagrodzony Nagrod Pokojow Dzie- dzieli si na mniejsze szko y i wyznania. Od innych reli-
ci Norweskich za wieloletni prac na rzecz bezdomnych gii odró nia buddyzm postawa wzajemnej przyja ni i to-
dzieci z rejonów rolniczych. A co z akcj pomocy spo- lerancji poszczególnych szkó .
ecznej dla biedoty w Indiach przeprowadzon na wielk
skal przez zachodnie klasztory buddyjskie? Wybudowali PYTANIE: Pewnie masz bardzo wysokie mniemanie
szko y, o rodki dla dzieci, punkty opieki zdrowotnej oraz o buddyzmie. Domy lam si , e wierzysz, i jest to jedyna
niewielkie zak ady pracy umo liwiaj ce [ludziom tam prawdziwa religia, a wszystkie pozosta e s fa szywe?
mieszkaj cym  dop. t um.] samowystarczalno . Buddy- ODPOWIED : aden buddysta, który rozumie nauki Bud-
ci, podobnie jak to ma miejsce w innych wyznaniach, dy, nie b dzie s dzi , e pozosta e religie s b dne. Nie
widz w niesieniu pomocy innym wyraz w asnej religijnej b dzie my la w ten sposób równie kto , kto z otwartym
praktyki. Wierz te jednak, e powinno si to robi bez umys em podj szczery wysi ek poznania innych religii.
rozg osu czy promowania w asnej osoby. W istocie pierwsz rzecz , jak zauwa ysz podczas takich
bada , b dzie to, jak wiele maj one ze sob wspólnego.
PYTANIE: Dlaczego jest tyle ró nych typów buddyzmu? Wszystkie przyznaj , e obecny stan ludzko ci jest niesa-
ODPOWIED : S ró ne rodzaje cukru  br zowy, bia y, tysfakcjonuj cy. Wszystkie wierz , e niezb dna jest zmia-
w bry kach, syrop i lukier, ale wci jest to cukier i jest na nastawienia i zachowania, je li ludzie chc poprawi
s odki. Produkowany jest pod ró nymi postaciami, aby w asn sytuacj . Wszystkie g osz zasady moralne, w któ-
mo na go by o u y do ró nych celów. Buddyzm jest taki rych centrum znajduj si mi o , dobro , cierpliwo ,
sam  jest therawada, zen, buddyzm Czystej Krainy, joga- hojno i odpowiedzialno . Co wi cej, wszystkie akcep-
czara i wad rajana, lecz wci s to nauki Buddy i maj tuj istnienie jakiej formy Absolutu. By opisa i wyja ni
taki sam smak  smak wolno ci. Buddyzm przybra ró ne te rzeczy, pos uguj si rozmaitymi j zykami, ró nymi
12 13
nazwami i symbolami. Nietolerancja, duma, prze wiad- Buddy ci mogliby powiedzie , e stwierdzenie to zawie-
czenie o w asnej nieomylno ci pojawiaj si tylko wtedy, ra zarówno elementy prawdy, jak i fa szu. Buddyzm uczy,
gdy ludzie s za lepieni przez przywi zanie do jakiego e nie ma boga, z kolei chrze cija stwo naucza, e taki
okre lonego punktu widzenia. byt istnieje. Wydaje mi si , i jest to znacz ca ró nica.
Wyobra sobie Anglika, Francuza, Chi czyka i Indo- Niemniej jednak, jeden z najpi kniejszych wersetów bi-
nezyjczyka patrz cych na li ank . Anglik powie:  To jest blijnych g osi:
a cup . Francuz na to:  Ale nie. To jest une tasse . Wtedy Gdybym mówi j zykami ludzi i anio ów, a mi o ci bym
zareaguje Chi czyk:  Obaj si mylicie. To jest pei . Na ko - nie mia , sta bym si jak mied brz cz ca albo cymba
cu Indonezyjczyk wy mieje pozosta ych i powie:  G upcy. brzmi cy. Gdybym te mia dar prorokowania i zna
To jest cawan . Wtedy Anglik si gnie po s ownik i poka- wszystkie tajemnice, i posiada wszelk wiedz i wszel-
e im go, mówi c:  Mog udowodni , e to jest cup. Tak k [mo liw ] wiar , tak i bym góry przenosi , a mi o ci
jest wedle mojego s ownika .  Wi c twój s ownik zawiera bym nie mia , by bym niczym. I gdybym rozda na ja -
b dy , odpowie Francuz,  bo mój s ownik stawia spraw mu n ca maj tno moj , a cia o wystawi na spa-
jasno, e to jest tasse . Chi czyk zadrwi:  Natomiast we- lenie, lecz mi o ci bym nie mia , nic bym nie zyska .
dle mojego to jest pei, a mój s ownik jest o tysi ce lat star- Mi o cierpliwa jest, askawa jest. Mi o nie zazdro ci,
szy ni wasze, wi c na pewno jest dobry. Poza tym, wi cej nie szuka poklasku, nie unosi si pych , nie dopuszcza
ludzi mówi po chi sku ni w jakimkolwiek innym j zyku si bezwstydu, nie szuka swego, nie unosi si gniewem,
 to musi by pei . Gdy wszyscy zaczynaj si nadyma nie pami ta z ego, nie cieszy si z niesprawiedliwo ci,
si i k óci , podchodzi do nich inny cz owiek pij cy z li- lecz wspó weseli si z prawd . Wszystko znosi, wszyst-
anki i mówi:  Bez wzgl du na to, czy nazywacie to cup, kiemu wierzy, we wszystkim pok ada nadziej , wszystko
tasse, pei czy cawan, rol li anki jest utrzymanie p ynu, przetrzyma*. [1 Kor, 13:1 7]
aby da o si go wypi . Przesta cie si spiera i pijcie, prze- Tego w a nie uczy buddyzm  e czysto naszego serca
sta cie si nadyma i uga cie swoje pragnienie . Taka jest jest bardziej istotna ni jakiekolwiek nadludzkie moce,
w a nie buddyjska postawa wobec innych religii. jakie mogliby my mie , wa niejsza ni zdolno przepo-
wiadania przysz o ci, ni si a naszej wiary lub akty eks-
PYTANIE: Niektórzy ludzie mówi :  tak naprawd wszyst- trawagancji czy rozrzutno ci. Zatem pod wzgl dem so-
kie religie s takie same . Zgadzasz si z nimi? teriologicznym buddyzm i chrze cija stwo ró ni si
ODPOWIED : Religie s zjawiskiem zbyt z o onym i ró -
norodnym, by mo na je by o podsumowa w ten sposób. * Cyt. za: Biblia Tysi clecia.
14 15
ca kowicie. Wypowiadaj si jednak bardzo podobnie si bez koncepcji istoty wy szej i wyja nia pochodzenie
w kwestiach etycznych, takich jak czysto serca, moral- oraz funkcjonowanie wszech wiata w oparciu o prawa
no i odpowiednie zachowanie. natury. Wszystko to wskazuje na obecno ducha nauki.
Rady Buddy, mówi ce e nie powinni my lepo wierzy ,
PYTANIE: Czy buddyzm jest nauk ? lecz raczej pyta , bada , docieka i polega na w asnym
ODPOWIED : Zanim odpowiemy na to pytanie, najlepiej do wiadczeniu, maj zdecydowanie naukowy wyd wi k.
b dzie wpierw zde niowa poj cie  nauki . Nauka jest, W K ma Sutta, swojej s ynnej mowie, Budda naucza:
zgodnie z tym, co mówi s ownik,  wiedz , któr mo na Nie pod ajcie za objawieniem ani tradycj , nie pod -
uporz dkowa w system zagadnie , zdobywan na dro- ajcie za plotk ani wi tymi zapiskami, nie pod ajcie
dze obserwacji i bada maj cych na celu odkrycie praw za pog osk ani z udn logik , nie pod ajcie za uprze-
przyrody; ewentualnie [naukowym podej ciem nazywa- dzeniami rasowymi ani pozornymi umiej tno ciami
my  dop. t um.] metod , dzi ki której mo na [co  innej osoby, ani za ide  to jest nasz nauczyciel . Lecz
dop. t um.] precyzyjnie zbada . Pewne aspekty buddy- gdy osobi cie przekonacie si , e dana rzecz jest dobra,
zmu nie pasuj do tej de nicji, jednak jego j dro, Cztery e nie przynosi wstydu, e pochwalaj j m drzy i gdy
Szlachetne Prawdy, z pewno ci  tak. Cierpienie, Pierw- wiecie, e jej obserwowanie i praktykowanie wiedzie
sza Szlachetna Prawda, jest czym de niowalnym, mo - do szcz cia  pod ajcie za ni . [A. I, 188]
na jej do wiadczy i zmierzy . Druga Szlachetna Prawda Mo na zatem powiedzie , e chocia buddyzm nie jest 
mówi, e cierpienie ma naturaln przyczyn  przywi za- ci le rzecz bior c  nauk , to z pewno ci ma wyra nie
nie, które tak e poddaje si de niowaniu; mo na go do- naukow wymow i wykazuje wi cej krytycznego my le-
wiadcza i okre li . Nikt nie usi uje wyja nia cierpienia nia ni jakakolwiek inna religia. Nie bez znaczenia jest
za pomoc meta zycznych koncepcji czy mitów. Zgodnie te to, co na temat buddyzmu mówi Albert Einstein, naj-
z Trzeci Szlachetn Prawd kres cierpienia osi ga si nie wi kszy naukowiec XX wieku:
poprzez powierzenie si istocie wy szej, wiar czy mod y, Religia przysz o ci b dzie religi kosmiczn . Przekroczy
lecz dzi ki usuni ciu jego przyczyny. Jest to oczywisto . ona osobowego boga oraz odrzuci dogmaty i teologi .
Czwarta Szlachetna Prawda, droga prowadz ca do zako - B dzie opiera si na religijnym zrozumieniu wyp ywaj -
czenia cierpienia, tak e nie ma nic wspólnego z meta - cym z do wiadczania natury i duchowo ci jako pe nej zna-
zyk  polega ona, po prostu, na post powaniu w okre- czenia jedno ci. Temu opisowi odpowiada buddyzm. Je-
lony sposób. Tak e zachowanie jest czym , co mo na li istnieje jakakolwiek religia, która jest w stanie podo a
bada . Buddyzm, podobnie jak to robi nauka, obchodzi wspó czesnym wymaganiom nauki, jest ni buddyzm.
16 17
PYTANIE: S ysza em niekiedy, e nauki Buddy nazywane w buddyzmie. Pisma buddyjskie przedstawiaj Budd jako
s cie k rodka. Co znaczy to okre lenie? krytyka nauk braminów, hinduskich kap anów. Oni z ko-
ODPOWIED : Budda nada swojej O miorakiej cie ce al- lei odnosili si bardzo krytycznie do niektórych jego po-
ternatywn nazw  majjhim pa ipad , co znaczy  rod- gl dów. Nie dzia oby si tak, gdyby buddyzm i hinduizm
kowa droga . Jest to bardzo wa na nazwa, poniewa su- nie ró ni y si niczym od siebie.
geruje, e nie wystarczy po prostu pod a cie k , lecz
e powinni my robi to w pewien szczególny sposób. Lu- PYTANIE: Ale Budda zaczerpn koncepcj kammy z hin-
dzie potra czasami by bardzo nieugi ci w swoim po- duizmu, prawda?
dej ciu do religijnych regu i praktyki, staj c si z czasem ODPOWIED : Hinduizm tak e uczy o kammie i reinkar-
prawdziwymi fanatykami. W buddyzmie nale y rozs d- nacji, jednak interpretuje te koncepcje zupe nie inaczej
nie pod a za wskazaniami i praktykowa w sposób ni buddyzm. Na przyk ad hinduizm g osi, e kamma de-
zrównowa ony, by unikn ekstremizmu i przesady. Sta- terminuje nas i nasze dzia ania, natomiast wedle buddy-
ro ytni Rzymianie zwykli mawia o  umiarze we wszyst- zmu kamma kszta tuje jedynie warunki. Zgodnie z hindu-
kim i buddy ci zgadzaj si z tym ca kowicie. izmem nie miertelna dusza zwana atmanem przechodzi
z jednego ycia do nast pnego, buddyzm z kolei zaprzecza
PYTANIE: Czyta em, e buddyzm jest po prostu pewn istnieniu takiej duszy, twierdz c, e tym, co podlega odro-
form hinduizmu. Czy to prawda? dzeniu, jest nieustannie zmieniaj cy si strumie energii.
ODPOWIED : Nie, to nieprawda. W buddyzmie i hindu- To tylko niektóre spo ród wielu ró nic w sposobie rozu-
izmie wiele idei dotyczy moralno ci, tote te dwie religie mienia kammy i reinkarnacji w ramach tych dwu religii.
pos uguj si niekiedy tymi samymi terminami, jak kam- Jednak nawet gdyby nauki buddyzmu i hinduizmu by y
ma, sam dhi czy nibb na, i obie te wywodz si z Indii. identyczne, nie musia oby to od razu oznacza , e Budda
Z tego powodu niektórym ludziom wydaje si , e s iden- bezmy lnie kopiowa cudze pomys y.
tyczne lub bardzo podobne. Je li jednak poszukamy g - Zdarza si niekiedy, e dwoje ludzi niezale nie od sie-
biej, przekonamy si , e te dwie religie znacz co si ró - bie dokonuje tego samego odkrycia. Dobrym tego przy-
ni . Hindusi na przyk ad wierz w najwy szego boga, k adem jest teoria ewolucji. W 1858 roku, tu przed
buddy ci za nie. Jedn z centralnych nauk hinduizmu opublikowaniem swojej s ynnej ksi ki O powstawaniu
dotycz c lozo i spo ecznej jest idea kasty, któr z ko- gatunków, Karol Darwin dowiedzia si , e inny badacz
lei buddyzm stanowczo odrzuca. Rytualne oczyszczenie Alfred Russel Wallace tak jak i on opracowa idee ewolu-
jest w hinduizmie wa nym obrz dem, nie ma za miejsca cji. Darwin i Wallace nie kopiowali od siebie pomys ów
18 19
 po prostu, badaj c to samo zjawisko, doszli do tych sa-
mych wniosków. Zatem, nawet gdyby hinduizm i bud-
dyzm ide kammy oraz reinkarnacji rozumia y tak samo
(cho tak nie jest), to nie by oby to wcale dowodem na la- 2. PODSTAWOWE ZA O ENIA BUDDYZMU
downictwa. Prawda jest taka, e na drodze intuicyjnego
wgl du w pewnym stopniu obydwie te religie rozumia y
podobnie prawo kammy i reinkarnacji. Budda jednak wy- PYTANIE: Co zalicza si do g ównych nauk Buddy?
ja ni te zjawiska w sposób pe niejszy i dok adniejszy. ODPOWIED : Wszystkie spo ród wielu nauk Buddy sku-
piaj si na Czterech Szlachetnych Prawdach, tak jak ob-
r cz i szprychy ko a skupiaj si wokó piasty. Mówi si
o nich  Cztery , poniewa tyle w a nie ich jest. Nazy-
wane s  Szlachetnymi , poniewa uszlachetniaj tego,
który je poj . Mianem  Prawd okre la si je dlatego,
e s prawdziwe w odniesieniu do rzeczywisto ci.
PYTANIE: Jaka jest Pierwsza Szlachetna Prawda?
ODPOWIED : Pierwsza Szlachetna Prawda g osi, e y-
cie jest cierpieniem. y znaczy cierpie . Nie jest mo li-
we, by y bez do wiadczania bólu czy zmartwie . Musi-
my znosi zyczne cierpienie w postaci chorób, zranie ,
zm czenia, staro ci, a w ko cu  mierci. Musimy te
stawi czo a cierpieniu mentalnemu, takiemu jak samot-
no , niezadowolenie, strach, skr powanie, rozczarowa-
nie, gniew i tak dalej.
PYTANIE: Nie jest to odrobin pesymistyczne?
ODPOWIED : S ownik de niuje pesymizm jako  nawy-
kowe my lenie, e cokolwiek si wydarzy, b dzie to co
z ego lub  przekonanie, e z o jest silniejsze ni dobro .
21
Buddyzm nie uczy niczego podobnego. Nie zaprzecza te , zmody kowa swoje  chcenie . Pragnienie odbiera nam,
e zadowolenie jest mo liwe. Stwierdza wprost, e ycie bowiem, zadowolenie i rado .
wi e si nierozerwalnie z zycznym oraz mentalnym
cierpieniem i jest to co tak prawdziwego i oczywiste- PYTANIE: Ale jak pragnienie i przywi zanie mo e pro-
go, e nie sposób temu zaprzeczy . Buddyzm wychodzi wadzi do zycznego cierpienia?
od do wiadczenia, od niepodwa alnych faktów, od rzeczy, ODPOWIED : Przez ca e nasze ycie pe ne pragnie
o których wszyscy wiedz , których wszyscy do wiadczyli i przywi zania, zw aszcza za wtedy, gdy pragniemy swo-
i których wszyscy staraj si unikn . Tak wi c w pierw- jej dalszej egzystencji, stwarzamy pot n energi , która
szej kolejno ci buddyzm zajmuje si podstawow spraw pcha nas do ponownych narodzin. A kiedy si odradzamy,
z punktu widzenia ka dej jednostki  cierpieniem i spo- znów mamy cia o  cia o podatne na zranienia i choroby,
sobem jego unikni cia. jak ju mówili my. Cia o, które si m czy, które starzeje
si , a w ko cu  umiera. W taki oto sposób przywi zanie
PYTANIE: Jaka jest Druga Szlachetna Prawda? prowadzi do ponownych narodzin, a ponowne narodziny
ODPOWIED : Druga Szlachetna Prawda mówi, i przy-  do zycznego cierpienia.
czyn wszelkiego cierpienia jest przywi zanie. Gdy przyj-
rzymy si cierpieniu mentalnemu, szybko zauwa ymy, PYTANIE: No dobrze, ale je li ca kowicie wyzb dziemy si
w jaki sposób jest ono tworzone poprzez przywi zanie. pragnie , to nigdy niczego nie zdob dziemy ani nie osi -
Gdy pragniemy czego , czego nie mo emy zdoby , jeste- gniemy.
my rozczarowani i sfrustrowani. Gdy nastawiamy si , ODPOWIED : Prawda, lecz Budda naucza , e powinni-
e kto spe ni nasze oczekiwania, lecz tak si nie dzie- my przesta to robi wtedy, gdy nasze pragnienia i przy-
je, odczuwamy zawód i z o . Gdy chcemy, aby inni lu- wi zanie, nasze ci g e niezadowolenie z tego, co mamy
bili nas, a mimo to nie lubi , czujemy si zranieni. Na- i d enie, by posiada wci wi cej i wi cej, sprawiaj ,
wet je li pragniemy czego , co jest osi galne, to tak e nie e cierpimy. Przypomina , e nale y odró nia to, cze-
zawsze prowadzi do zadowolenia, bowiem szybko od- go potrzebujemy, od tego, czego chcemy, aby d y do za-
czuwamy znudzenie t rzecz , tracimy zainteresowanie spokojenia potrzeb, za nad zachciankami pracowa .
i zaczynamy chcie czego innego. Mówi c wprost, Dru- Nauczy nas, e nasze potrzeby mog zosta zaspokojo-
ga Szlachetna Prawda uczy, e otrzymanie tego, czego si ne w przeciwie stwie do pragnie , które s niczym bez-
chce, nie gwarantuje szcz cia  zamiast bez ko ca wal- denna przepa . Pewne potrzeby s zasadnicze, za po-
czy o zaspokajanie swoich pragnie , postaraj si raczej zosta e pragnienia winny z czasem zosta rozpuszczone.
22 23
Na dobr spraw , jaki jest cel ycia? Nieustanne d enie my le . S owa i my li pasuj jedynie do opisywania wy-
ku czemu czy bycie szcz liwym tu i teraz? miaru czasoprzestrzennego. Poniewa nibb na jest poza
czasem, nie ma w niej ruchu, a zatem nie ma w niej po-
PYTANIE: Mówi e wcze niej o reinkarnacji, ale czy istnie- wstawania ani mierci. Poniewa jest poza przestrzeni ,
je jakikolwiek dowód na to, e co takiego ma miejsce? nie ma w niej przyczynowo ci, ogranicze ani koncepcji
ODPOWIED : Istnieje na to wiele dowodów, ale dok ad-  ja lub  nie-ja . Dlatego te nibb na jest niesko czona.
niej przyjrzymy si temu zagadnieniu nieco pó niej. Budda zapewnia nas równie , e jest ona do wiadcze-
niem wielkiego szcz cia. Powiedzia :
PYTANIE: Jaka jest Trzecia Szlachetna Prawda? Nibb na jest najwy szym szcz ciem. [Dp. 204]
ODPOWIED : Trzecia Szlachetna Prawda mówi, e cierpie-
nie mo e zosta przezwyci one, za szcz cie  osi gni - PYTANIE: Czy istnieje dowód na istnienie takiego wymiaru?
te. Jest to prawdopodobnie najwa niejsza spo ród Czterech ODPOWIED : Nie, nie ma na to dowodu. Jednak jego ist-
Szlachetnych Prawd, poniewa Budda upewni nas w ten nienie mo e zosta wywnioskowane. Je li istnieje wymiar,
sposób, e prawdziwe szcz cie i zadowolenie s mo liwe. w którym dzia aj czas i przestrze (a istnieje  jest nim
Kiedy wyzbywamy si nieprzynosz cego nam adnej ko- do wiadczany przez nas wiat), to mo emy mniema ,
rzy ci przywi zania i uczymy si , jak y z dnia na dzie ; i istnieje tak e wymiar, w którym czas ani przestrze nie
kiedy uczymy si , jak odczuwa rado zamiast nieustannie dzia aj  jest nim nibb na. Nawet je li nie potra my do-
pragn czego wi cej; gdy uczymy si , jak cierpliwie zno- wie [empirycznie  dop. t um.] istnienia nibb ny, mamy
si niedogodno ci, które przynosi ycie i jak nie okazywa s owa Buddy, które o tym mówi . Powiedzia nam:
l ku, nienawi ci czy gniewu  wtedy w a nie stajemy si Istnieje Niezrodzone, Niepowsta e, Nieuczynione,
szcz liwi i wolni. Wtedy i tylko wtedy stajemy si zdolni, Niez czone. Gdyby nie by o Niezrodzonego, Niepo-
by y w pe ni. Poniewa nie jeste my ju d u ej op tani wsta ego, Nieuczynionego, Niez czonego, nie by o-
my lami o zaspokajaniu w asnych samolubnych pragnie , by ucieczki od tego, co zrodzone, powsta e, uczynione
przekonujemy si , e mamy mnóstwo czasu, by nie po- i z czone. Lecz poniewa istnieje Niezrodzone, Nie-
moc innym. Stan ten zwany jest nibb n . powsta e, Nieuczynione, Niez czone, istnieje uciecz-
ka od tego, co zrodzone, powsta e, uczynione i z czo-
PYTANIE: Czym jest nibb na lub gdzie si znajduje? ne. [Ud. 80]
ODPOWIED : Jest to wymiar przekraczaj cy czas i prze- B dziemy wiedzieli, gdy j osi gniemy. Jednak zanim
strze , dlatego trudno jest o tym mówi lub cho by to nast pi, mo emy przecie praktykowa .
24 25
PYTANIE: Jaka jest Czwarta Szlachetna Prawda?
ODPOWIED : Czwarta Szlachetna Prawda jest cie k
prowadz c do przezwyci enia cierpienia. Droga ta na-
zywana jest Szlachetn O miorak cie k i sk ada si 3. BUDDYZM A WIARA W BOGA
z w a ciwego pogl du, w a ciwego postanowienia, w a-
ciwej mowy, w a ciwego czynu, w a ciwego ycia, w a-
ciwego wysi ku, w a ciwej uwa no ci oraz w a ciwego PYTANIE: Czy wy, buddy ci, wierzycie w boga?
skupienia. Praktyka buddyjska polega na ich kultywowa- ODPOWIED : Nie, nie wierzymy z kilku powodów. Po-
niu, aby jak najpe niej je urzeczywistni . Mo na dostrzec, dobnie jak wielu wspó czesnych socjologów i psycho-
e kolejne stopnie Szlachetnej O miorakiej cie ki odno- logów Budda zauwa y , e wiele religijnych koncepcji,
sz si do ka dego aspektu ycia: intelektualnego, moral- a szczególnie idea boga, ma swój pocz tek w niepewno-
nego, spo ecznego, ekonomicznego i psychologicznego, ci i strachu.
a zatem zawiera ona wszystko, co jest cz owiekowi nie- Ludzie wiedzeni strachem chroni si w wielu miej-
zb dne, by wie dobre ycie i rozwija si duchowo. scach  na wzgórzach, w lasach, w gajach, na drzewach
i w wi tyniach. [Dp. 188]
Ludzie pierwotni mieli wokó siebie niebezpieczny i wrogi
wiat. Odczuwali ci g y strach przed dzikimi zwierz tami,
g odem, zranieniem lub chorob , oraz przed naturalnymi
zjawiskami, takimi jak grzmoty, b yskawice i erupcje wul-
kanów. Nie znajduj c przed nimi ochrony, wymy lili bo-
gów, by czu si komfortowo w czasach dostatku, znajdo-
wa odwag w czasie zagro enia lub pocieszenie, gdy co
sz o le. Nawet dzi mo esz zaobserwowa wzrost religij-
no ci w czasach kryzysu, us ysze , jak ludzie mówi , e wia-
ra w ich boga lub bogów daje im si , której potrzebuj ,
by radzi sobie w yciu. T umacz cz sto, e wierz w tego
akurat boga, poniewa odpowiedzia im, gdy modlili si
do niego w potrzebie. Wszystko to zdaje si popiera s o-
wa Buddy, wedle których koncepcja boga jest odpowiedzi
27
na strach i frustracj . Budda nauczy nas rozumie w asne ateistów i wolnomy licieli, nie wspominaj c o buddy-
l ki, redukowa pragnienia, ze spokojem i odwag akcep- stach, którzy prowadz po yteczne, szcz liwe i warto-
towa rzeczy, których nie mo emy zmieni . Strach zast pi ciowe ycie, nie uznaj c istnienia boga. Niektórzy twier-
zrozumieniem, a nie irracjonalnymi wierzeniami. dz , e wiara w boskie moce jest niezb dna, poniewa
Drugim powodem, dla którego Budda nie wierzy ludzie jako istoty s abe nie posiadaj wystarczaj cej si y,
w koncepcj boga, jest niewielka ilo dowodów na po- by pomóc samym sobie. Tu tak e dowody wskazuj na co
parcie jego istnienia. Istnieje wiele religii. Przedstawi- przeciwnego. Cz sto s yszy si o ludziach, którzy prze-
ciele ka dej z nich twierdz , e wy cznie oni s w po- zwyci yli kalectwo, wielkie trudno ci i przeciwie stwa
siadaniu spisanych w wi tej ksi dze s ów boga, e tylko losu dzi ki w asnym wysi kom i sile wewn trznej, lecz
oni rozumiej jego natur , e ich bóg istnieje, a bogowie bez wiary w boga. Niektórzy twierdz , e istnienie takiej
innych religii s fa szywi. Niektórzy twierdz , e bóg jest istoty jest konieczne, by cz owiek móg zosta zbawiony.
m czyzn , inni  e kobiet , z kolei jeszcze inni  e jest Jednak ten argument jest dobry jedynie wtedy, gdy zaak-
rodzaju nijakiego. Z zadowoleniem uznaj , e jest do ceptujemy teologiczne koncepcje zbawienia, a buddy ci
dowodów na istnienie czczonego przez nich boga, drwi ich nie przyjmuj . Opieraj c si na w asnym do wiad-
za z dowodów, którymi pos uguj si pozosta e religie. czeniu, Budda dostrzeg , e ka da ludzka istota posiada
Zaskakuj ce, e licznym wyznaniom mimo odwo ywania zdolno oczyszczenia umys u, rozwini cia niesko czo-
si do ludzkiej pomys owo ci przez tak wiele stuleci nadal nej mi o ci, wspó czucia oraz doskona ego pojmowania.
nie uda o si znale prawdziwego, konkretnego, nama- Przesun rodek ci ko ci z niebios na serce i zach ca
calnego i niezbitego dowodu. Buddy ci wstrzymuj os d nas, by my rozwi zania naszych problemów szukali po-
do czasu, gdy taki dowód si pojawi. przez zrozumienie samych siebie.
Trzecim powodem, dla którego Budda nie wierzy
w istnienie boga, by o przekonanie, e wiara nie jest ko- PYTANIE: Skoro nie ma bogów, to w jaki sposób powsta
nieczna. Niektórzy twierdz , e wiara w boga jest nie- wszech wiat?
zb dna, by wyja ni powstanie wszech wiata, a jednak ODPOWIED : Wszystkie religie maj swoje mity i histo-
nauka zdo a a to zrobi ca kiem przekonywaj co bez rie, które usi uj udzieli odpowiedzi na to pytanie. W cza-
uciekania si do idei istoty wy szej. Inni znów twierdz , sach staro ytnych mity by y czym wystarczaj cym, jednak
e wiara w boga jest konieczna, by móc prowadzi szcz - w XXI wieku, w erze zyki, astronomii i geologii, zosta y
liwe, warto ciowe ycie. Jednak i w tym wypadku mo e- wyparte przez naukowe fakty. Nauka wyja ni a powstanie
my przekona si , e tak nie jest. Na wiecie s miliony wszech wiata bez uciekania si do koncepcji boga.
28 29
PYTANIE: Co mówi Budda na temat pochodzenia wszech- nie maj wagi mocnych dowodów, a te z kolei s bardzo
wiata? rzadkie. Niemniej jednak, niezwyk e i niewyja nione rze-
ODPOWIED : Jest ciekawe, e wyja nienia Buddy doty- czy niekiedy si zdarzaj . Mimo to nasza niezdolno do ich
cz ce pochodzenia wszech wiata w znacznym stopniu po- wyt umaczenia nie dowodzi istnienia boga, a jedynie tego,
krywaj si ze spojrzeniem naukowym. W Agańńa Sut- e nasza wiedza jest wci niekompletna. Zanim rozwin a
ta Budda mówi, e wszech wiat jest niszczony, po czym si wspó czesna medycyna, w czasach, gdy ludzie nie wie-
przez niezliczone miliony lat rozwija si na nowo a dzieli, co jest przyczyn chorób, wierzono, e s one kar
do osi gni cia obecnej postaci. ycie zrodzi o si na po- bo . Teraz wiemy, co stanowi ich przyczyn i gdy zacho-
wierzchni wody i  jak poprzednio  w ci gu milionów lat rujemy, bierzemy lekarstwa. Z czasem, gdy nasza wiedza
ewoluowa o od prostych form do z o onych organizmów. o wiecie stanie si pe niejsza, b dziemy mogli odnale
Budda stwierdzi , e wszystkie te procesy nie mia y po- to, co le y u podstaw niewyja nionych zjawisk, tak jak dzi
cz tku ani ko ca i e zosta y wprawione w ruch zapocz t- rozumiemy, co jest przyczyn chorób.
kowany przez prawa natury.
PYTANIE: Jednak, skoro tak wielu ludzi wierzy w jakiego
PYTANIE: Twierdzisz, e nie ma dowodów na istnienie ja- boga, to musi to by prawd .
kiegokolwiek boga, a co z cudami? ODPOWIED : Niekoniecznie. By taki czas, gdy wszyscy
ODPOWIED : Jest wielu ludzi, którzy wierz , e cuda s dzili, e wiat jest p aski  mylili si jednak. Ilo ludzi
s dowodem boskiej egzystencji. S yszymy gor ce zapew- wierz cych w dan rzecz nie jest probierzem jej prawdzi-
nienia, e mia o miejsce uzdrowienie, lecz nigdy nie dosta- wo ci lub fa szywo ci. Jedyny sposób pozwalaj cy stwier-
jemy niezale nego potwierdzenia ze strony s u by zdrowia dzi , czy dana koncepcja jest prawdziwa, czy te nie,
lub lekarza. Docieraj do nas raporty z drugiej r ki o tym, to przyjrzenie si faktom, zbadanie dowodów.
e kto zosta w cudowny sposób ocalony z katastrofy, ale
nigdy nie otrzymujemy zezna naocznego wiadka, który PYTANIE: Wiele osób mówi, e takie dowody s wsz -
opowiedzia by, co w a ciwie si wydarzy o. S yszymy pog o- dzie. Twierdz , e pi kno natury oraz harmonia ludz-
ski o tym, jak modlitwa uleczy a schorowane cia o lub przy- kiego cia a s dowodem na istnienie wy szej inteligencji
wróci a czucie w sparali owanej ko czynie, jednak nigdy oraz kochaj cego stwórcy.
nie mamy mo liwo ci zobaczenia zdj rentgenowskich lub ODPOWIED : Niestety, tak ide atwo podwa y , jak tyl-
zapoznania si z lekarsk opini , która by tego dowodzi a. ko spojrzysz na drug stron natury  tr d, komórki ra-
Gor ce zapewnienia, wiadomo ci z drugiej r ki i pog oski kowe, larwy paso ytów, insekty wysysaj ce krew czy plaga
30 31
szczurów. Dlaczego to wy sza inteligencja mia aby pro-
jektowa zjawiska sprawiaj ce tak wiele n dzy oraz cier-
pienia? Zatrzymaj si na chwil i pomy l, jak wielu ludzi
umiera b d zostaje okaleczonych w wyniku trz sie zie- 4. PI WSKAZA
mi, susz, powodzi, tsunami. Je eli rzeczywi cie istnieje
jaki kochaj cy stwórca, dlaczego zezwala na wyst powa-
nie podobnych zjawisk? PYTANIE: Inne religie czerpi wiedz o tym, co dobre,
a co z e z przykaza swojego boga lub bogów. Jednak
PYTANIE: Skoro wy, buddy ci, nie wierzycie w bogów, to buddy ci nie wierz w boga, sk d wi c wiedz , co jest do-
w co wierzycie? bre, a co nie?
ODPOWIED : Nie wierzymy w boga, poniewa wierzymy ODPOWIED : Wszelkie my li, s owa i czyny, które wy-
w ludzko . Wierzymy, e ka da ludzka istota jest cenna p ywaj z chciwo ci, nienawi ci i u udy, a zatem odda-
i wa na, e ka dy mo e zosta budd  istot ludzk , któ- laj nas od nibb ny, s z e. Natomiast te, które bio-
ra osi gn a doskona o . Wierzymy, e ludzie s w stanie r si ze szczodro ci, mi o ci i m dro ci, oczyszczaj c
przemóc w asn ignorancj oraz brak rozs dku i zoba- nam drog ku nibb nie, s dobre. By dobrym w religii
czy rzeczy takimi, jakimi one s . Wierzymy, e niena- teocentrycznej oznacza robi to, co zosta o nakazane.
wi , gniew, z o i zazdro mog zosta zast pione W skupionej na cz owieku za , takiej jak buddyzm, aby
przez mi o , cierpliwo , szczodro i dobro . Wierzy- odró nia dobro od z a, musisz rozwin g bok wra -
my, e wszystko to jest w zasi gu ka dej osoby prowadzo- liwo i wewn trzne zrozumienie. Moralno wzniesio-
nej i wspieranej przez pozosta ych buddystów oraz inspi- na na zrozumieniu samego siebie jest zawsze mocniejsza
rowanej przyk adem Buddy, je li tylko zdob dzie si ona ni taka, która opiera si na pos usze stwie. Zatem, aby
na wysi ek. Jak naucza Budda: odró ni dobro od z a, buddysta zwraca uwag na trzy
Samemu czyni si z o, samemu sprowadza si na siebie rzeczy  intencj stoj c za czynem, efekt, jaki czyn wy-
skalania. Samemu mo na z o odwróci , samemu mo na wrze na nim oraz efekt, jaki wywrze na innych. Je li in-
siebie oczy ci . Czysto i nieczysto zale od nas sa- tencja jest dobra (wyp ywa ze szczodro ci, mi o ci i m -
mych  nikt nie mo e oczy ci drugiego. [Dp. 165] dro ci), je li skutek jest po yteczny dla mnie (pomaga
mi sta si bardziej szczodrym, kochaj cym i m drzej-
szym) oraz pomaga innym by bardziej szczodrymi, ko-
chaj cymi i m drzejszymi, wtedy moje czyny s zdrowe,
33
dobre i moralne. Oczywi cie istnieje wiele ró nych kom- si zabi roznosz cego zaraz insekta, twoje intencje
binacji tych trzech czynników. Niekiedy podejmuj dzia- s mieszanin troski o siebie (dobrze) i wstr tu ( le).
anie, maj c jak najlepsze intencje, a jednak mo e nie Dzia anie przyniesie korzy tobie (dobrze), ale w spo-
przynie ono po ytku ani mnie, ani innym. Czasami sób oczywisty nie b dzie takie dla tej istoty, któr zabijesz
dzia am bez dobrych intencji, i cho przynosi to korzy- (b dzie z e). Czasem wi c mo emy by zmuszeni zabi ,
ci mnie, jednocze nie mo e szkodzi innym. W takich ale nigdy nie b dzie to w pe ni dobre.
sytuacjach uczynki s niejednoznaczne  tworz po cze-
nie dobrych i tych niezbyt dobrych. Gdy intencje s z e, PYTANIE: Wy, buddy ci, za bardzo przejmujecie si mrów-
a czyn nie przynosi korzy ci ani mnie, ani innym lu- kami i robakami.
dziom, to wtedy dzia anie takie jest z e. Natomiast, gdy ODPOWIED : Buddy ci staraj si rozwin nierozró -
moje intencje s dobre, moje czyny przynosz po ytek niaj ce wspó czucie, które obejmuje wszystko. Widzimy
zarówno mnie, jak i innym, wtedy dzia anie jest ca ko- wiat jako integraln ca o , gdzie ka da rzecz i istota
wicie dobre. maj swoje miejsce i funkcj . Wierzymy, e musimy by
bardzo ostro ni, nim zniszczymy czy tylko naruszymy
PYTANIE: Czy zatem buddy ci posiadaj kodeks mo- delikatn równowag w przyrodzie. Przyroda buntowa-
ralny? a si wsz dzie tam, gdzie nacisk k adziono na pe ne jej
ODPOWIED : Tak, posiadaj . Podstaw moralno ci dla eksploatowanie, gdzie wyciskano z niej ostatnie soki,
buddystów jest pi wskaza . Pierwsze mówi, e nale y nie daj c niczego w zamian, opanowuj c i podbijaj c.
unika zabijania lub krzywdzenia ywych istot, drugie  Powietrze staje si zatrute, rzeki ska one i martwe, tak
e nie nale y kra , trzecie  e nale y unika niew a ci- wiele zwierz t i ro lin znajduje si na skraju wygini cia,
wej seksualno ci, czwarte  e nie nale y k ama , pi te zbocza gór staj si ja owe. Nawet klimat si zmienia.
za  e nale y unika alkoholu i innych substancji odu- Gdyby ludzie wstrzymali odrobin swój p d do mia -
rzaj cych. d enia, niszczenia i zabijania, ta straszna sytuacja nie
mia aby miejsca. Powinni my d y do rozwijania wi k-
PYTANIE: Ale przecie w niektórych sytuacjach dobrze szego szacunku dla ycia. O tym w a nie mówi pierwsze
jest zabi  na przyk ad roznosz ce zaraz insekty lub wskazanie.
kogo , kto zamierza zabi nas.
ODPOWIED : Dla ciebie owszem, ale co z insektem lub PYTANIE: Co buddyzm mówi na temat aborcji?
zabit osob ? Pragn y tak samo jak ty. Gdy decydujesz ODPOWIED : Zgodnie z naukami Buddy nowe ycie
34 35
pojawia si w momencie pocz cia lub nied ugo potem, negatywnych emocji skierowanych przeciw komu . Przy-
wi c usuni cie p odu jest odebraniem ycia. czyn samobójstwa s negatywne emocje skierowane prze-
ciw samemu sobie i dlatego jest ono z amaniem wskaza-
PYTANIE: A co, je li kobieta zosta a zgwa cona lub je li nia. Jednak komu , kto planuje pope nienie samobójstwa
wie, e jej dziecko urodzi si zdeformowane  czy nie b - lub komu , kto ju podejmowa takie próby, nie trzeba
dzie w takim wypadku lepiej przerwa ci ? wcale mówi , e to, co robi, jest z e. Osoby takie potrzebu-
ODPOWIED : Dziecko pocz te w wyniku gwa tu ma ta- j naszego wsparcia i zrozumienia. Musimy pomóc im zro-
kie samo prawo do ycia i mi o ci jak ka de inne. Nie zumie , e zabicie samych siebie prowadzi do unie mier-
powinno by zabite tylko dlatego, e jego biologiczny oj- telnienia ich problemu, a nie do rozwi zania go.
ciec pope ni przest pstwo. Urodzenie dziecka zdeformo-
wanego lub umys owo opó nionego b dzie dla rodziców PYTANIE: Powiedz co o drugim wskazaniu.
du ym szokiem, lecz je li jest w porz dku zabijanie ta- ODPOWIED : Gdy przyjmujemy to wskazanie, zobowi -
kich p odów, to czemu w takim razie nie zabija dzieci lub zujemy si nie bra niczego, co nie nale y do nas. Drugie
doros ych, którzy s zdeformowani lub kalecy? W pew- wskazanie mówi o okie znaniu chciwo ci i poszanowaniu
nych sytuacjach aborcja jest najbardziej humanitarnym cudzej w asno ci.
wyj ciem, na przyk ad, by ocali ycie matki. Ale b d my
uczciwi  wi kszo aborcji przeprowadza si tylko dla- PYTANIE: Trzecie wskazanie mówi, e powinni my uni-
tego, e ci a jest czym niewygodnym, k opotliwym lub ka niew a ciwej seksualno ci. Czym jest niew a ciwa
dlatego, e rodzice chc mie dzieci pó niej. Dla buddy- seksualno ?
stów s to do b ahe powody, aby niszczy ycie. ODPOWIED : Je li pos ugujemy si oszustwem, emocjo-
nalnym szanta em lub si , eby zmusi kogo do upra-
PYTANIE: Czy je li kto pope ni samobójstwo, to z amie wiania z nami seksu, wtedy jest to niew a ciwa sek-
w ten sposób pierwsze wskazanie? sualno . Cudzo óstwo jest tak e form niew a ciwej
ODPOWIED : Gdy jedna osoba zabija drug , mo e to ro- seksualno ci, poniewa kiedy bierzemy lub, przysi ga-
bi z powodu strachu, gniewu, napadu sza u, chciwo ci lub my wspó ma onkowi, e b dziemy mu wierni. Gdy po-
innych negatywnych emocji. Gdy kto pope nia samobój- pe niamy cudzo óstwo, amiemy przysi g i dopuszczamy
stwo, przyczyny mog by bardzo podobne; ewentualnie si zdrady. Seks powinien by wyrazem mi o ci i blisko ci
robi to z powodu innych negatywnych emocji, takich jak pomi dzy dwojgiem ludzi i gdy tak jest, wzmacnia to na-
rozpacz i frustracja. Morderstwo jest wynikiem dzia ania sze mentalne i emocjonalne samopoczucie.
36 37
PYTANIE: Czy uprawianie seksu przed zawarciem ma - PYTANIE: Gdyby , siedz c w parku, zobaczy uciekaj ce-
e stwa zalicza si do niew a ciwej seksualno ci? go przed czym przera onego m czyzn , za kilka minut
ODPOWIED : Nie, je li jest mi o i obopólna zgoda mi - pó niej inny cz owiek, trzymaj c nó , podbieg by do cie-
dzy dwojgiem zainteresowanych. Jednak nie powinno si bie, pytaj c, czy widzia e , w któr stron pobieg ten
nigdy zapomina , e biologiczn funkcj zbli enia jest pierwszy, to powiedzia by mu prawd , czy mo e sk a-
reprodukcja i je li niezam na kobieta zajdzie w ci , ma by ?
mo e sta si to wielkim problemem. Wielu dojrza ych ODPOWIED : Je li mia bym dobry powód, by podejrze-
i rozs dnych ludzi uwa a, e jest o wiele lepiej poczeka wa , e ten drugi zamierza wyrz dzi krzywd pierwsze-
z uprawianiem seksu do lubu. mu, to jako rozumny buddysta sk ama bym bez wahania.
Mówili my wcze niej, e jednym z czynników maj cych
PYTANIE: Co buddyzm mówi na temat kontroli urodze ? wp yw na to, czy dany czyn jest dobry, czy z y, jest inten-
ODPOWIED : Niektóre religie nauczaj , e uprawianie cja. Intencja ratowania ycia usprawiedliwia k amstwo
seksu z powodu innego ni prokreacja jest niemoralne; w sytuacji takiej jak ta. Je li k ami c, pij c lub nawet krad-
uznaj wi c wszystkie sposoby kontroli urodze za z e. n c, ratuj ycie, to powinienem to zrobi . Zawsze mog
Wedle buddyzmu seks mo e mie na celu prokreacj , re- odpokutowa z amanie tych wskaza , lecz nigdy nie b d
laks, wyra enie mi o ci czy przywi zania dwojga ludzi w stanie przywróci ycia, które raz zosta o stracone. Jed-
i tak dalej. Z tego powodu akceptuje wszystkie poza abor- nak  jak ju mówi em wcze niej  prosz , nie odbierajcie
cj metody antykoncepcji. W gruncie rzeczy buddyzm tego jako przyzwolenia na amanie wskaza , kiedy tylko
g osi, e na wiecie, gdzie przeludnienie stanowi powa - jest nam to na r k . Wskazania powinny by praktyko-
ny problem, kontrola urodze jest prawdziwym b ogo- wane z wielk trosk i naruszane tylko w wyj tkowych
s awie stwem. przypadkach.
PYTANIE: Co z czwartym wskazaniem? Czy jest mo liwe, PYTANIE: Wed ug tego, co mówi pi te wskazanie, nie
by nigdy nie k ama ? powinni my pi alkoholu ani bra narkotyków. Czemu
ODPOWIED : Je li naprawd niemo liwe jest ycie w spo- nie?
ecze stwie lub robienie interesów bez garstwa, to ten ODPOWIED : Ludzie nie pij dla smaku. Kiedy pij sami,
szokuj cy stan rzeczy powinien zosta zmieniony. Buddy- robi to, by si rozlu ni , a gdy pij w grupie, robi
sta to kto , kto postanawia co z tym zrobi , usi uj c sa- to po to, by si nie wyró nia . Nawet ma a dawka alkoho-
memu by bardziej prawdomównym i uczciwym. lu upo ledza zmys y i zak óca wiadomo . Przyjmowany
38 39
K ad c kres fa szywej mowie, stajesz si g osicielem
w du ych ilo ciach mo e mie wyniszczaj cy wp yw. Bud-
prawdy, s ownym, godnym zaufania, niezawodnym,
dy ci mawiaj , e gdy amiesz pi te wskazanie, mo esz
tym, który nie oszukuje wiata. K ad c kres z o liwej mo-
atwo z ama wszystkie pozosta e.
wie, nie powtarzasz tam, co us ysza tutaj, ani tutaj tego,
co us ysza tam, aby poró ni ludzi. Godzisz ludzi, któ-
PYTANIE: Ale przecie ma a ilo nie by aby amaniem
rzy s podzieleni i zbli asz do siebie tych, którzy ju te-
wskazania, prawda? To drobnostka.
raz s przyjació mi. Harmonia jest twoj rado ci , har-
ODPOWIED : Tak, to drobnostka, lecz je li nie jeste
monia jest twoj uciech , harmonia jest twoj mi o ci
w stanie praktykowa nawet ma ych rzeczy, to twoje zaan-
 to jest motywem twojego przemawiania. Gdy k adziesz
ga owanie i motywacja raczej nie s zbyt silne, czy nie?
kres szorstkim s owom, twoja mowa staje si pozbawio-
na winy, przyjemna dla ucha, zgodna, docieraj ca prosto
PYTANIE: Czy palenie papierosów narusza pi te wska-
do serca, uprzejma, lubiana przez wi kszo . K ad c kres
zanie?
czczej paplaninie, przemawiasz zawsze we w a ciwym
ODPOWIED : Palenie na pewno ma negatywny wp yw
czasie i o czym nale y, a konkretnie o Dhammie i o dys-
na cia o, ale na umys wp ywa tylko nieznacznie. Kto mo e
cyplinie. Wypowiadasz s owa, którym warto zaufa , sto-
pali i by wci w pe ni przytomny, uwa ny i kontrolowa
sowne, rozs dne, dobrze dobrane i na temat. [M. I, 179]
si , zatem palenie mo e by czym niezdrowym, ale mimo
to nie stoi w sprzeczno ci ze wskazaniami.

PYTANIE: Pi wskaza ma wymow negatywn . Mówi ,
czego nie wolno. Nie mówi , co nale y robi .
ODPOWIED : Pi wskaza to podstawa moralno ci
dla buddystów; oczywi cie s jeszcze inne. Zaczynamy
od rozpoznania naszych negatywnych zachowa i usi u-
jemy je zmieni . Po to w a nie jest pi wskaza . Po tym,
jak przestali my czyni z o, zaczynamy czyni dobro.
We my dla przyk adu czwarte wskazanie  Budda powie-
dzia , e powinni my zacz od zaprzestania mówienia
k amstw. Nast pnie powinni my mówi prawd , agod-
nie, uprzejmie i we w a ciwym czasie:
40
w nauce, jednak i ono pozostawia pewne pytania bez od-
powiedzi. W jaki sposób fenomen tak z o ony jak ludzka
wiadomo mo e powsta ot tak, w ci gu dziewi ciu mie-
5. ODRODZENIE si cy, w wyniku po czenia plemnika z komórk jajow ? Te-
raz, gdy parapsychologia uwa ana jest za jedn z dziedzin
nauki, zjawiska takie jak na przyk ad telepatia bardzo trud-
PYTANIE: Sk d my, ludzie, przybywamy i dok d zmie- no wpasowa do materialistycznego modelu umys u.
rzamy? Buddyzm oferuje najbardziej satysfakcjonuj ce wy-
ODPOWIED : Istniej trzy mo liwe odpowiedzi na to pyta- ja nienie tego, sk d cz owiek przyszed i dok d zmierza.
nie. Ci, którzy wierz w boga lub bogów, twierdz zazwy- Kiedy umieramy, nasz umys wraz ze wszystkimi sk onno-
czaj, e powstali z woli bo ej i e nie istnieli przedtem. Wie- ciami, preferencjami, mo liwo ciami i cechami, które roz-
rz , e po mierci odchodz do wiecznego nieba lub piek a wija i które okre la y go w tym yciu, osadza si na nowo
w zale no ci od tego, w co wierzyli lub jak post powali. w zap odnionej komórce jajowej. Tak wi c jednostka ro-
Inni za  humani ci i naukowcy  twierdz , e jednostka nie, odradza si i rozwija osobowo okre lan zarówno
powstaje z przyczyn naturalnych w chwili pocz cia i prze- przez cechy charakteru pochodz ce z przesz ego ycia, jak
staje istnie , gdy umiera. Buddy ci nie akceptuj adnego i przez warunki obecne. Osobowo b dzie si zmienia ,
z powy szych wyja nie . Pierwsze rodzi zbyt wiele proble- przekszta ca w wyniku wiadomych stara oraz warun-
mów natury etycznej. Je li dobry bóg faktycznie stworzy kuj cych czynników, takich jak edukacja, wp yw rodziców
ka dego z nas, trudno wyja ni , dlaczego tak wielu ludzi ro- i spo ecze stwa, aby ponownie w chwili mierci osadzi
dzi si z u omno ciami cia a, albo dlaczego tak wiele dzieci si w zap odnionej komórce jajowej. Ten proces umiera-
przychodzi na wiat martwe. Kolejny problem w podej ciu nia i ponownych narodzin b dzie powtarza si , dopóki
teologicznym to wielka niesprawiedliwo , jak wydaje si nie wygasn jego przyczyny  po danie i ignorancja. Gdy
by wieczne cierpienie w piekle za to, co si robi o w ci - to [ca kowite wyga ni cie  dop. t um.] nast pi, umys za-
gu sze dziesi ciu lub siedemdziesi ciu lat na ziemi. Sze - miast ponownie si odrodzi osi gnie stan zwany nibb n .
dziesi t lub siedemdziesi t lat niewiary lub niemoralnego Jest to ostatecznym celem buddyzmu, jak i sensem ycia.
ycia nie powinno skazywa na wieczne tortury. Tak jak
sze dziesi t lub siedemdziesi t lat cnotliwego ycia to nie- PYTANIE: W jaki sposób umys przemieszcza si z jednego
wielka cena za wieczn b ogo w niebie. Drugie wyt uma- cia a do nast pnego?
czenie jest lepsze od pierwszego, ma te mocniejsze oparcie ODPOWIED : Wyobra sobie, e jeste jak fale radiowe.
42 43
Fale radiowe, które nie s zrobione ani ze s ów, ani z mu- PYTANIE: Co wp ywa na to, gdzie odrodzi si dana
zyki, lecz z energii o ró nej cz stotliwo ci, s transmitowa- osoba?
ne, przesy ane przez przestrze i chwytane przez odbiornik ODPOWIED : Najistotniejszym czynnikiem, lecz nie je-
jako s owa i muzyka. Podobnie jest z umys em. W chwili dynym, który ma wp yw na to, gdzie si odrodzimy i ja-
mierci mentalna energia przemieszcza si w przestrzeni, kiego rodzaju ycie b dziemy wie , jest kamma. S owo
jest chwytana i odbierana przez zap odnione jajo. Gdy em- kamma znaczy tyle, co  dzia anie i odnosi si do na-
brion ro nie, koncentruje si ona w mózgu, sk d pó niej szych wiadomych czynów. Innymi s owy, to, czym je-
 transmituje siebie jako now osobowo . ste my, bardzo zale y od tego, jak my leli my i post -
powali my w przesz o ci; podobnie nasze obecne my li
PYTANIE: Czy zawsze odradzamy si jako ludzie? i czyny wp yn na to, jacy b dziemy w przysz o ci. Osoba
ODPOWIED : Nie, istnieje kilka sfer, w których mo na si agodna i kochaj ca odrodzi si prawdopodobnie w sfe-
odrodzi . Niektórzy ludzie odradzaj si w niebie, inni rze niebia skiej lub jako istota ludzka maj ca g ównie
w piekle, jeszcze inni jako g odne duchy i tak dalej. Niebo dobre do wiadczenia. Natomiast osoba pe na niepokoju,
jest nie tyle miejscem, co poziomem egzystencji, na któ- zmartwie lub wyj tkowo okrutna odrodzi si najpraw-
rym nie posiada si materialnego cia a i gdzie umys do- dopodobniej w piekle albo jako cz owiek do wiadczaj -
wiadcza g ównie przyjemno ci. Podobnie jak wszystkie cy g ównie przykro ci. Osoba poddaj ca si obsesyjnemu
stany uwarunkowane, niebo jest nietrwa e i gdy kto za- po daniu, niepohamowanym pragnieniom i przesadnej
ko czy tam swoje ycie, mo e równie dobrze odrodzi ambicji, której nie sposób zaspokoi , mo e odrodzi si
si jako cz owiek. Podobnie piek o nie jest miejscem, lecz jako g odny duch lub cz owiek cierpi cy z powodu dz
poziomem egzystencji, na którym nie posiada si mate- i pragnie . Wszystkie silne nawyki z tego ycia pojawi
rialnego cia a i gdzie umys do wiadcza g ównie niepoko- si w nast pnym. Mimo to, wi kszo osób odradza si
ju oraz przykro ci. Tak e w wiecie g odnych duchów nie powtórnie jako ludzie.
posiada si materialnego cia a, natomiast umys dr czy
nieustanne pragnienie i niezaspokojenie. Tak wi c nie- PYTANIE: Wspomnia e o istotach piekielnych. Nie chcesz
bia skie istoty do wiadczaj g ównie przyjemno ci, isto- chyba powiedzie , e wy, buddy ci, naprawd wierzycie
ty piekielne i g odne duchy  g ównie bólu, ludzie za s w piek o?!
mieszank tych dwu stanów. Podstawowa ró nica mi dzy ODPOWIED : Je li przez  piek o rozumiesz miejsce,
wiatem ludzkiej egzystencji a pozosta ymi wiatami po- gdzie jaki zez oszczony bóg wrzuca wszystkich tych, któ-
lega na rodzaju cia a i jako ci odczu . rzy w niego nie wierz , by ich ukara na wieki wieków,
44 45
wówczas odpowied brzmi: nie. Buddysta powiedzia by, wp ywem swoich wcze niejszych nawyków, nie robi c nic,
e podobna idea mog a by produktem tylko jakiego cho- by je przezwyci y i ostatecznie padaj ich o ar . Tacy
rego i m ciwego umys u. Niraya oraz ap ya, dwa bud- ludzie b d cierpie , dopóki nie zmieni swoich negatyw-
dyjskie terminy t umaczone zwykle jako piek o, oznacza- nych przyzwyczaje . Im d u ej jaki nawyk pozostaje, tym
j w istocie  upadek i  strat  . Wyj tkowo okrutni albo trudniej jest go zmieni . Buddysta rozumie to i korzysta
egoistyczni ludzie tworz sami dla siebie ów stan men- z ka dej okazji, by prze ama nawyki, które maj przykre
talny, którego do wiadczenie musi by w g ównej mie- konsekwencje i rozwija te, które s pozytywne. Medyta-
rze negatywne. Budda naucza :  G upiec mówi, e piek o cja jest jedn z technik u ywanych w celu zmiany wzorców
mie ci si pod morzem. Ja jednak mówi , e piek o jest zachowa , takich jak mówienie lub powstrzymywanie si
nazw dla bolesnego doznania . Podam wam przyk ad. od mówienia, dzia anie lub unikanie dzia ania w okre lo-
Jednostka paranoidalna dostrzega niebezpiecze stwo, ny sposób. Ca e ycie buddysty jest treningiem maj cym
spisek, zdrad wsz dzie wokó , nawet je li nic takiego na celu oczyszczenie i uwolnienie umys u. Na przyk ad,
nie ma miejsca. To tylko jej nastawienie czyni j bezustan- je li bycie cierpliwym i dobrym stanowi o wyra ny rys
nie podejrzliw , przepe nion strachem i niepokojem. twojego charakteru w przesz ym yciu, to tendencja taka
Tak wi c nikt nie os dzi tej osoby ani tym bardziej nie powróci w yciu obecnym. Je li b dzie wzmacniana i roz-
pot pi , wtr caj c w negatywn egzystencj , lecz to ona wijana w obecnym yciu, w przysz ym powróci jeszcze
sama sobie wykreowa a ów stan. Przy czym ludzie zawsze silniejsza. Jest to oparte na prostym do zaobserwowania
maj mo liwo uwolnienia si od negatywnego sposobu fakcie, e d ugo piel gnowane wzorce zachowa zwykle
my lenia, a zatem zgodnie z buddyzmem piek o nie jest trudno zmieni .
wieczne. Zawsze mamy kolejn szans . Je li jeste cierpliwy i mi y, to prawdopodobnie inni
nie b d w stanie atwo wyprowadzi ci z równowagi;
PYTANIE: Zatem nie jeste my okre lani przez nasz kam- je li nie ywisz urazy, to ludzie b d ci lubi  zatem
m , lecz mo emy j zmieni ? twoje do wiadczenia b d przyjemniejsze. Przyjrzyj-
ODPOWIED : Oczywi cie, e mo emy. W a nie dlate- my si innemu przyk adowi. Za ó my, e masz wrodzo-
go jednym z elementów Szlachetnej O miorakiej cie - n sk onno do bycia cierpliwym i mi ym ze wzgl du
ki jest w a ciwy wysi ek. Zmiana zale na jest od uczciwo- na przyzwyczajenia z twojego poprzedniego ycia. Lecz
ci wzgl dem siebie oraz od tego, ile energii po wi cimy obecnie zaniedbujesz wzmacnianie i rozwijania tych
i jak silny jest nawyk. Lecz prawd te jest, e niektórzy sk onno ci. Stopniowo te dobre cechy os abn , zanikn
ludzie zwyczajnie przechodz przez ycie, pozostaj c pod i prawdopodobnie b d ca kiem nieobecne w przysz ym
46 47
 yciu. Cierpliwo i dobro staj si wtedy s abe i istnieje PYTANIE: Sporo mówi e o odradzaniu, ale czy istniej
du e prawdopodobie stwo, e w obecnym lub kolejnym na to jakie dowody?
yciu pojawi si nieopanowanie, gniew i okrucie stwo, ODPOWIED : Buddyjska wiara w odradzanie jako jedyna
przynosz c ze sob wszystkie zwi zane z nimi bolesne teoria dotycz ca  ycia po yciu ma na swoje poparcie
do wiadczenia. dowody naukowe. Nie istnieje natomiast aden dowód
Rozwa my ostatni przyk ad. Powiedzmy, e ze wzgl - na istnienie nieba ani na odchodzenie w niebyt. W ci -
du na przyzwyczajenia z przesz ego ycia masz obecnie gu ostatnich trzydziestu lat parapsycholodzy badali do-
sk onno do bycia niecierpliwym, gniewnym i uprzy- niesienia na temat ludzi maj cych wyra ne wspomnienia
tamniasz sobie, e przynosi to tylko cierpienie. Je li je- swojego przesz ego ycia. Na przyk ad w Anglii pewna
ste w stanie jedynie os abi te tendencje, to powróc one pi cioletnia dziewczynka pami ta a swoich  drugich ro-
w przysz ym yciu, lecz przy odrobinie dodatkowego wy- dziców i opowiada a o tym ze szczegó ami, tak jakby
si ku b dziesz móg uwolni si od nich ca kowicie. mówi a o yciu jakiej innej osoby. Dziewczynka odpo-
wiedzia a na setki pyta zadanych przez badaczy  opo-
PYTANIE: Czy istnieje mo liwo spotkania w nast pnym wiada a o konkretnym miasteczku, które, jak si okaza o,
yciu ludzi, których si zna w yciu obecnym? znajduje si w Hiszpanii, poda a jego nazw , nazw uli-
ODPOWIED : Tak, jest taka mo liwo . Pewnego razu s - cy, na której mieszka a, nazwiska swoich s siadów oraz
dziwy m czyzna wraz z on , któr po lubi wiele lat szczegó y dotycz ce jej codziennego ycia. Opisa a te to,
temu i któr kocha g bok , odwzajemnion mi o ci , jak potr ci j samochód, w wyniku czego zmar a dwa dni
powiedzia Buddzie, e tak jak si  sk aniali ku sobie pó niej. Gdy sprawdzono wszystkie te informacje, okaza-
wzajemnie w obecnym yciu, chcieliby tego samego w y- y si one prawdziwe. Odnaleziono to miasteczko w Hisz-
ciu kolejnym. Budda odrzek , e je li ich wi wzajemna panii, a przy wskazanej ulicy sta pasuj cy do opisu dom.
by a silna i je eli posiedli podobn wiar , cnot , hojno Co wi cej, ustalono, e mieszkaj ca w nim dwudziesto-
oraz zrozumienie, to mo e tak si sta . Kiedy dwie osoby trzyletnia dziewczyna zgin a w wypadku samochodo-
spotykaj si i nawi zuj natychmiastow ni porozumie- wym pi lat wcze niej. Jak to mo liwe, e pi cioletnia
nia rozwijaj c si w trwa oraz g bok przyja lub mi- dziewczynka mieszkaj ca w Anglii, która nigdy nie by a
o , buddysta mo e powiedzie , e co prawdopodobnie w Hiszpanii, zna a te wszystkie szczegó y? I oczywi cie
czy o ich w yciu poprzednim. Oto jeden z pozytywnych nie jest to jedyny tego typu przypadek. Ian Stevenson b -
aspektów ponownych narodzin  wi zi pomi dzy lud mi d cy profesorem na wydziale psychologii Uniwersytetu
mog przetrwa mier . Wirginii opisa ich dziesi tki w swojej ksi ce. Jest on
48 49
uznanym uczonym, którego dwudziestopi cioletnie ba- istnienie. Lecz, jak widzimy, istniej dowody pozwalaj -
dania nad lud mi pami taj cymi swoje wcze niejsze ycie ce przypuszcza , e odrodzenia faktycznie maj miejsce.
dostarczy y bardzo mocnych dowodów potwierdzaj cych Wiara oparta na faktach nie mo e by przes dem.
buddyjsk nauk o odrodzeniu*.
PYTANIE: Czy którykolwiek naukowiec wierzy w mo li-
PYTANIE: Cz ludzi mog aby powiedzie , e domnie- wo odrodzenia?
mana zdolno pami tania poprzednich wciele jest ro- ODPOWIED : Tak. Tomas Huxley, odpowiedzialny za
bot diab a. wprowadzenie w XIX wieku nauki do brytyjskiego sys-
ODPOWIED : Nie mo esz odrzuca jako dzie a diab a temu o wiaty, pierwszy uczony broni cy teorii Darwina,
wszystkiego, co nie pasuje do twoich przekona . Gdy po- wierzy , e reinkarnacja to bardzo przekonywaj ca idea.
jawiaj si suche fakty potwierdzaj ce jak koncepcj i W swojej s ynnej ksi ce Ewolucja i etyka napisa :
je li zamierzasz podda je krytyce, to musisz pos u y si W doktrynie reinkarnacji, jakiekolwiek jest jej pocho-
rozs dkiem i logicznymi argumentami, a nie przes dnym dzenie, brami skie i buddyjskie dociekania na podo-
mówieniem o diab ach. r dziu znalaz y wiarygodne dowody na powi zanie
wszech wiata z cz owiekiem& A jednak to uzasad-
PYTANIE: Mo na by powiedzie , e mówienie o odradza- nienie nie jest mniej mo liwe do przyj cia ni inne
niu tak e jest odrobin przes dne. i nikt poza nierozwa nymi my licielami nie odrzuci go
ODPOWIED : S ownik de niuje przes dno jako  prze- na gruncie oczywistej niedorzeczno ci. Doktryna rein-
konanie, które nie znajduje poparcia w dociekaniu rozu- karnacji posiada korzenie w wiecie rzeczywisto ci po-
mowym ani w faktach, lecz opiera si na wyobra eniach dobnie jak sama doktryna ewolucji i mo e domaga si
jak w przypadku magii . Je li przedstawisz mi drobiazgo- takiego wsparcia, jakiego wspania y dowód przez ana-
w prac naukow po wi con istnieniu diab ów, przy- logi dostarcza.
znam wtedy, e faktycznie nie s to przes dy. Nigdy jednak Profesor Gustaw Stromberg, s ynny szwedzki astro-
nie s ysza em o adnych badaniach dotycz cych diab ów; nom, zyk oraz przyjaciel Einsteina, tak e uzna , e jest
naukowcy najzwyczajniej nie zajmuj si takimi rzecza- to atrakcyjna koncepcja.
mi, twierdz wi c, e nie ma adnego dowodu na ich W kwestii mo liwo ci ponownego odrodzenia duszy
na ziemi opinie s podzielone. W 1936 roku bardzo cie-
kawy przypadek by dok adnie badany i relacjonowa-
* Por. Twenty Cases Suggestive of Reincarnation and Cases of Rein-
carnation Type, University Press of Virginia, Charlotteville, 1975. ny przez w adze pa stwowe Indii. Dziewczynka (Szanti
50 51
Dewi z Delhi) potra a precyzyjnie opisa swoje poprzed- co wiadomo radiowa dla nadajnika; lecz w takim ra-
nie ycie (w Muttrze, 500 mil od Delhi), które dobieg o zie  umarli byliby, jak mo emy si przekona , niczym
ko ca mniej wi cej rok przed jej  ponownymi narodzi- wi cej jak zak óceniem z o onym z ró nych wzorców
nami . Poda a imi m a i dziecka, opisa a swój dom w druj cym po Uniwersum do momentu& . gdy& za-
oraz histori swojego ycia. Badaj ca t spraw komisja istnieje ponownie jako wiadomo w chwili zetkni cia
zabra a j do jej dawnych krewnych, którzy potwierdzili z czym , co dla umys u spe nia mo e rol odbiornika.
wszystko, co powiedzia a wcze niej. W ród mieszka ców Nawet bardzo praktyczni i twardo st paj cy po ziemi lu-
Indii reinkarnacja uznawana jest za zjawisko powszech- dzie, jak ameryka ski przemys owiec Henry Ford, uznaj
ne, zdumiewaj ca jednak w tym wypadku by a dla nich koncepcj odradzania si za mo liw do przyj cia. Forda
wielka liczba faktów zapami tanych przez dziewczynk . poci ga a ona, poniewa daje drug szans na to, by si
Ten oraz podobne przypadki uzna mo na za dodatkowy rozwija . Henry Ford powiedzia :
dowód wspieraj cy teori niezniszczalno ci pami ci. Przyj em teori reinkarnacji, gdy mia em dwadzie cia
Profesor Julian Huxley, wybitny naukowiec brytyjski, sze lat& Religia nie mia a mi nic do zaoferowania&
pierwszy sekretarz generalny UNESCO, by przekonany Nawet praca nie mog a da mi pe niej satysfakcji. Praca
o tym, e koncepcja odradzania si pozostaje w zgodzie jest daremna, je li do wiadcze zgromadzonych obec-
z my leniem naukowym. nie nie mo emy spo ytkowa w nast pnym yciu. Ze-
Nie ma powodu, dla którego nie mo na by by o uzna tkni cie z koncepcj reinkarnacji by o dla mnie niczym
istnienia trwa ej duszy-osobowo ci wysy anej w chwili odnalezienie uniwersalnego planu. Zda em sobie spra-
mierci, podobnie jak ma to miejsce w przypadku okre- w , e istnieje mo liwo , i b d mia szans rozwin
lonego sygna u radiowego nadanego przez odpowied- swoje pomys y. Czas przesta by ograniczony. Nie by-
nie urz dzenie. Nale y jednak pami ta o tym, e sygna em ju niewolnikiem w r kach zegara. Geniusz to do-
radiowy staje si ponownie wiadomo ci dopiero wtedy, wiadczenie. Niektórzy [mylnie] s dz , e jest to dar
gdy zostanie odebrany przez inn materialn struktur  b d talent, a to jest owoc do wiadczenia wyniesione-
odbiornik. To& mog oby nigdy nie my le ani nie czu go z poprzednich y . Niektórzy posiadaj dusze starsze
do czasu ponownego  uciele nienia . Nasze osobowo- ni inni i w zwi zku z tym wiedz wi cej& Odkrycie
ci s w tak du ym stopniu zale ne od cia , e bez nich koncepcji reinkarnacji da o mi wewn trzny spokój&
naprawd nie sposób wyobrazi sobie istnienia pod- Je li zachowacie zapis tej rozmowy, spiszcie j , by umy-
miotowego w jakimkolwiek sensie& Potra wyobra- s y ludzi znalaz y ukojenie. Chcia bym przekaza innym
zi sobie co , co dla m czyzn i kobiet jest tym samym spokój, jaki daje perspektywa d ugiego ycia.
52 53
Tak wi c buddyjskie nauczanie o odradzaniu si posiada
pewne podstawy naukowe, jest spójne pod wzgl dem lo-
gicznym oraz walnie przyczyni o si do odpowiedzi na nie-
które istotne pytania dotycz ce ludzkiego przeznaczenia. 6. MEDYTACJA
Dodaje tak e otuchy. Zgodnie z tym, czego naucza Budda,
je li nie uda ci si osi gn nibb ny w obecnym yciu, b -
dziesz mia okazj spróbowa ponownie w nast pnym. Je- PYTANIE: Czym jest medytacja?
li w tym yciu pope ni e fatalne pomy ki, b dziesz móg ODPOWIED : Medytacja jest wiadomym wysi kiem pod-
je naprawi w yciu przysz ym. Naprawd b dziesz w sta- j tym w celu zmiany naszego sposobu my lenia. W j zy-
nie uczy si na w asnych b dach. To, czego nie potra e ku pali s owem oznaczaj cym medytacj jest bh van 
dokona b d osi gn w tym yciu, mo e sta si mo li-  wzrasta  ,  rozwija si  .
we w nast pnym. Có za cudowne nauczanie!
PYTANIE: Czy medytacja jest wa na?
PYTANIE: Wszystko to brzmi bardzo rozs dnie, jednak ODPOWIED : Tak, jest. Niewa ne, jak bardzo chcieliby-
musz przyzna , e wci pozostaj nieco sceptyczny. my by dobrzy, dopóki nie potra my zapanowa nad
ODPOWIED : W porz dku. Buddyzm nie jest tym ty- pragnieniami, zmiana post powania b dzie trudna.
pem religii, po przyj ciu której masz obowi zek wierzy Na przyk ad, pewien cz owiek mo e zda sobie spraw ,
we wszystko, czego uczy. Jaki by by cel zmuszania siebie e jest niecierpliwy wobec ony i postanowi :  Od dzi
do wiary w co , w co uwierzy po prostu nie potra my? nie b d taki niecierpliwy . Lecz ju po godzinie mo e
Wci jednak mo emy praktykowa te rzeczy, które oka- krzycze na swoj ma onk , poniewa nie by wiadomy
zuj si pomocne, akceptowa te idee, które s zrozumia- narastaj cego zniecierpliwienia. Medytacja pomaga roz-
e i czerpa z nich korzy bez wiary w reinkarnacj . Kto win uwa no i energi niezb dne, by zmiana wrodzo-
wie? Z czasem mo e dojdziesz do wniosku, e jest to jed- nych nawyków sta a si mo liwa.
nak prawda.
PYTANIE: S ysza em, e medytacja mo e by niebezpiecz-
na. Czy to prawda?
ODPOWIED : Aby y , potrzebujemy soli, jednak zjedzenie
kilograma prawdopodobnie by nas zabi o. Do sprawnego
funkcjonowania w nowoczesnym wiecie potrzebujemy
55
samochodu, lecz je li nie przestrzegamy zasad ruchu dro- PYTANIE: Ile jest rodzajów medytacji?
gowego lub prowadzimy pod wp ywem alkoholu, samo- ODPOWIED : Budda uczy wielu ró nych typów medyta-
chód staje si niebezpieczn maszyn . Taka w a nie jest cji. Ka da z nich mia a pomóc w przezwyci eniu okre-
medytacja. Ma bardzo pozytywny wp yw na nasze zdrowie lonego problemu lub rozwini ciu specy cznego stanu
i dobre samopoczucie, lecz praktykowana w niew a ciwy umys u. Jednak dwie najbardziej powszechne i u ytecz-
sposób mo e sta si przyczyn problemów. Niekiedy lu- ne techniki medytacyjne to  wiadomo oddechu 
dzie cierpi cy z powodu depresji, irracjonalnych l ków ânâpâna sati, oraz  mi uj ca dobro   mett bh van .
czy schizofrenii s dz , e medytacja jest dla nich ideal-
nym lekiem. Rozpoczynaj wi c medytacj i niekiedy ich PYTANIE: Je li chcia bym praktykowa  wiadomo od-
dolegliwo ci pog biaj si . Je li masz podobne proble- dechu , jak powinienem si za to zabra ?
my, powiniene najpierw zwróci si o pomoc do specja- ODPOWIED : Powiniene trzyma si zasady czterech  p :
listy, a dopiero pó niej  gdy twój stan si poprawi  roz- przestrzeni, pozycji, praktyki i problemów. Na pocz -
pocz praktyk . Inni z kolei niepotrzebnie si spiesz . tek znajd odpowiednie miejsce  na przyk ad w miar
Rozpoczynaj c praktyk , nie id krok za krokiem, lecz cichy pokój, w którym nikt nie b dzie ci przeszkadza .
medytuj zbyt d ugo na raz lub wk adaj w to zbyt du o Nast pnie usi d , przyjmuj c wygodn pozycj cia a. Do-
energii i w rezultacie s wyczerpani. Jednak chyba naj- brze jest siedzie ze skrzy owanymi nogami, poduszk
wi cej problemów sprawia tak zwana  kangurza medy- pod po ladkami, prostym kr gos upem, d o mi u o ony-
tacja  ludzie id do jednego nauczyciela i praktykuj mi na podo ku i z zamkni tymi oczami. Mo esz te sie-
przez jaki czas zgodnie z jego wskazówkami, po czym dzie na krze le, jednak koniecznie z prostymi plecami.
czytaj w ksi ce o czym innym i postanawiaj wypróbo- Teraz przechodzimy do w a ciwej praktyki. Siedz c z za-
wa t now technik . Tydzie pó niej s ynny nauczyciel mkni tymi oczami, skup swoj uwag na wdechu i wyde-
odwiedza ich miasto, a oni postanawiaj w czy cz chu. W tym celu mo esz liczy oddechy lub obserwowa
jego wskazówek do swojej praktyki. Po nied ugim czasie wznoszenie si i opadanie brzucha. W pewnym momen-
maj w g owie jedynie groch z kapust . Skakanie jak kan- cie mog pojawi si problemy i trudno ci. Mo esz do-
gur od nauczyciela do nauczyciela, od techniki do techni- wiadcza irytuj cego sw dzenia lub bólu w kolanach.
ki jest b dem. Je li jednak nie cierpimy z powodu ad- Powiniene wtedy bez poruszania si utrzyma cia o roz-
nych zaburze umys owych i mamy rozs dne podej cie lu nione i nieprzerwanie skupia si na oddechu. Poja-
do praktyki, to medytacja jest jedn z najlepszych rzeczy, wi si pewnie wiele przeszkadzaj cych my li, które b d
jakimi mo emy si zaj . odwraca twoj uwag . Jedyn na to rad jest cierpliwe
56 57
i agodne powracanie do wiadomo ci oddechu. Po pew- PYTANIE: Jakie odnosi si korzy ci dzi ki tej medytacji?
nym czasie napór my li os abnie, a twoja koncentracja ODPOWIED : Je li wykonujesz medytacj  wspó czuj cej do-
stanie si mocniejsza  do wiadczysz wtedy g bokiego broci regularnie i z w a ciwym nastawieniem, zauwa ysz,
spokoju i wewn trznego wyciszenia. jak zachodz w tobie bardzo pozytywne zmiany. Staniesz si
dla samego siebie bardziej otwarty i wyrozumia y. Uczucia,
PYTANIE: Jak d ugo powinienem medytowa ? jakie ywisz wobec swoich najbli szych, pog bi si . Od-
ODPOWIED : Dobrze jest medytowa pi tna cie minut najdziesz przyjació w ród ludzi, którzy byli ci dawniej obo-
ka dego dnia przez tydzie . Nast pnie nale y wyd u- j tni, a uraza i niech wobec innych osób zmniejszy si ,
a ten czas o pi minut ka dego nast pnego tygodnia, by ostatecznie ca kowicie zanikn . Je li znasz kogo cho-
a b dziesz medytowa przez czterdzie ci pi minut. rego, nieszcz liwego lub zmagaj cego si z przeszkodami,
Po kilku tygodniach regularnej praktyki medytacyjnej za- mo esz uwzgl dni tak osob podczas swojej medytacji.
uwa ysz, e twoja koncentracja poprawia si . Jest prawdopodobne, e z czasem jej sytuacja poprawi si .
PYTANIE: A co z medytacj  wspó czuj cej dobroci ? PYTANIE: Jak to mo liwe?
W jaki sposób si j praktykuje? ODPOWIED : W a ciwie rozwijany umys stanowi po-
ODPOWIED : Gdy ju oswoisz si z medytacj  wiadomo- t ne narz dzie. Je li jeste my w stanie nauczy si sku-
ci oddechu i b dziesz j praktykowa regularnie, nast pi pia mentaln energi i kierowa j ku innym ludziom,
w a ciwy moment, by przyst pi do medytacji  wspó czuj - mo e ona wywiera na nich wp yw. Mo liwe, e ju kie-
cej dobroci . Powinno si j wykonywa dwa lub trzy razy dy tego do wiadczy e . Czasami przebywaj c w zat oczo-
w tygodniu po sko czonej medytacji  wiadomo ci odde- nym pokoju, mamy wra enie, e kto si nam przygl da.
chu . Najpierw skupiasz uwag na sobie i powtarzasz w du- Gdy si odwracamy, okazuje si , e rzeczywi cie tak jest.
chu s owa:  Obym by zdrowy i szcz liwy. Obym by wyci- To przeczucie jest rezultatem odebrania mentalnej ener-
szony i pogodny. Oby nie dotkn o mnie adne nieszcz cie. gii innej osoby. Medytacja  wspó czuj cej dobroci dzia a
Oby mój umys by wolny od nienawi ci. Oby moje serce w ten w a nie sposób. lemy ku innym pozytywn ener-
by o wype nione mi o ci . Obym by zdrowy i szcz liwy . gi , co z czasem mo e ich odmieni .
Nast pnie kierujesz my li ku osobom przez ciebie kocha-
nym, potem ku tym, które s ci oboj tne, na samym ko cu PYTANIE: Czy istniej jeszcze inne rodzaje medytacji?
za ku nielubianym, wszystkim ycz c szcz cia i powodze- ODPOWIED : Tak. Ostatni i prawdopodobnie najwa -
nia (tego, co wcze niej samemu sobie). niejsz technik medytacyjn jest tak zwana vipassan .
58 59
Znaczenie tego s owa to  wejrze  ,  zg bia  ; t umaczone PYTANIE: Czy zatem b d mia racj , je li powiem, e me-
jest ono zwykle jako  medytacja wgl du . dytacja wgl du ma pomóc nam sta si lepszymi i szcz -
liwszymi?
PYTANIE: Wyja nij, prosz , czym jest medytacja wgl du. ODPOWIED : To jest pocz tek, bardzo istotny zreszt .
ODPOWIED : W trakcie medytacji wgl du starasz si Jednak cel medytacji jest o wiele wznio lejszy. Kiedy na-
po prostu by wiadomym wszystkiego, co si dzieje bez sza praktyka dojrzeje, a uwa no pog bi si , zauwa y-
analizowania czy reagowania na to. my, e nasze do wiadczenia cechuje  bezosobowo  . Do-
strze emy nieobecno  ja mog cego stanowi przyczyn
PYTANIE: Jaki jest tego cel? tego, co si wydarza, a nawet brak  ja , które by do wiad-
ODPOWIED : Zwykle nasz reakcj na to, co nas spoty- cza o. Pocz tkowo b d to sporadyczne przeb yski, jed-
ka, jest lubienie lub nielubienie, albo zaczynamy rozmy- nak z czasem nabior wyrazisto ci.
la , ni na jawie czy wspomina . Reakcje te wypaczaj
lub zaciemniaj nasze do wiadczenia i w rezultacie nie PYTANIE: Brzmi to do przera aj co.
udaje nam si w pe ni ich zrozumie . Dzi ki rozwija- ODPOWIED : Tak, to prawda. Rzeczywi cie, niektórzy
niu czystej uwa no ci  umiej tno ci biernej obserwa- ludzie mog by nieco wystraszeni, do wiadczaj c tego
cji  zaczynamy dostrzega , dlaczego my limy, mówi- po raz pierwszy. Jednak strach szybko zostaje wyparty
my czy staramy si zachowywa w okre lony sposób. przez g bok wiadomo , e nie s tak naprawd tym,
Powi kszaj ca si samowiedza b dzie mia a oczywi cie co zawsze uwa ali za  ja . Stopniowo ego s abnie i z cza-
bardzo pozytywny wp yw na nasze ycie. Kolejn zalet sem rozpuszcza si zupe nie, podobnie jak poczucie  ja ,
tej techniki jest wytworzenie si po pewnym czasie dy-  mnie ,  moje . Od tej chwili ca e ycie buddysty oraz
stansu mi dzy nami i naszymi do wiadczeniami, dzi ki jego dotychczasowy punkt widzenia zaczynaj si zmie-
czemu zamiast reagowa automatycznie i nie wiadomie nia . Pomy l tylko, jak wiele osobistych, spo ecznych,
na wszystkie pokusy lub prowokacje, potra my podej a nawet mi dzynarodowych kon iktów ma swój pocz tek
do wszystkiego z dystansem. Pozwala nam to z kolei w ego, rasowej lub narodowej dumie, w poczuciu krzyw-
oceni , kiedy powinni my dzia a , a kiedy nie  a je li dy, upokorzenia lub zagro enia, w gniewnych okrzykach:
tak, to w jaki sposób. Tak wi c zaczynamy mie wi ksz  To moje! ,  To nale y do nas! Zgodnie z zasadami bud-
kontrol nad naszym yciem nie dlatego, e rozwin li- dyjskich nauk prawdziwy spokój i szcz cie mog zosta
my w sobie elazn wol , ale dlatego, e wszystko wy- odnalezione dopiero wtedy, gdy poznamy nasz prawdzi-
ra niej widzimy. w natur . W a nie to nazywane jest o wieceniem.
60 61
PYTANIE: To bardzo poci gaj ca idea, lecz jednocze nie ODPOWIED : Nauczyciel nie jest kim absolutnie ko-
tak e niepokoj ca. Jak o wiecona osoba mo e funkcjono- niecznym, jednak wskazówki otrzymane od osoby do-
wa bez poczucia w asnego  ja lub w asno ci? wiadczonej s z pewno ci pomocne. Niestety, niektórzy
ODPOWIED : Równie dobrze osoba o wiecona mog a- mnisi i ludzie wieccy próbuj cy uczy medytacji najzwy-
by nas zapyta :  Jak udaje wam si funkcjonowa z po- czajniej w wiecie nie wiedz , co robi . Postaraj si wy-
czuciem ja ni? W jaki sposób radzicie sobie z cierpieniem bra nauczyciela ciesz cego si dobr reputacj , zrówno-
powodowanym przez strach, al i dum ? Nie macie nigdy wa onego, takiego, który przestrzega nauk danych przez
do nieustaj cej szamotaniny, by wci posiada wi cej, Budd .
ni macie, by zawsze by lepszym ni osoba obok, ani
dr cz cego poczucia, e mogliby cie to wszystko straci ? PYTANIE: S ysza em, e medytacja jest dzi powszech-
Wygl da na to, e o wieceni radz sobie w yciu ca kiem nie stosowana przez psychiatrów i psychologów. Czy
dobrze. To ci nieo wieceni jak ty i ja nieustannie borykaj to prawda?
si z problemami i problemy tworz . ODPOWIED : Tak, jest. Obecnie uwa a si , e medyta-
cja ma bardzo pozytywny wp yw na umys i stosowana
PYTANIE: Rozumiem twój punkt widzenia, ale jak d ugo jest przez wielu profesjonalistów. Pomaga w osi gni ciu
trzeba medytowa , nim osi gnie si o wiecenie? stanu relaksu, przezwyci eniu fobii, a tak e wzmacnia
ODPOWIED : Nie da si tego okre li i prawdopodob- samo wiadomo . Wgl d w natur cz owieka, jaki osi -
nie jest to bez znaczenia. Czy nie lepiej zacz medyto- gn Budda, pomaga ludziom tak samo dzi , jak pomaga
wa , by sprawdzi , ile czasu ci to zajmie? Je li b dziesz w czasach staro ytnych.
praktykowa szczerze i do tego z g ow , przekonasz si ,
e ma to bardzo pozytywny wp yw na twoje ycie. Z cza-
sem mo esz zechcie dowiedzie si czego wi cej o medy-
tacji i Dhammie. Stopniowo mo e sta si to najwa niejsz
rzecz w twoim yciu. Nie powiniene rozmy la o kolej-
nych poziomach cie ki ani martwi si o to, skoro nawet
nie rozpocz e jeszcze podró y. Zrób pierwszy krok.
PYTANIE: Czy potrzebuj nauczyciela, który pokaza by
mi, w jaki sposób medytowa ?
62
 e w rzeczywisto ci wszystkie zjawiska s niekompletne,
nietrwa e i pozbawione ja ni. Uchwycenie tego jest czym
ca kowicie wyzwalaj cym i prowadzi do poczucia bezpie-
7. M DRO I WSPÓ CZUCIE cze stwa i rado ci nazywanego nibb n . Jednak Budda
niewiele mówi o tym poziomie m dro ci. Nie ma nato-
miast m dro ci, je li po prostu wierzymy w co , co kto
PYTANIE: Cz sto s ysz , jak buddy ci mówi o m dro ci nam mówi. Prawdziwa m dro polega na bezpo red-
i wspó czuciu. Co oznaczaj te dwa s owa? nim uchwyceniu i zrozumieniu. A wi c na tym poziomie
ODPOWIED : Wspó czucie i mi o , uczucia bardzo do sie- m dro to zachowanie otwartego umys u, umiej tno
bie podobne, s w niektórych religiach najwa niejszymi wys uchania odmiennej opinii i unikanie fanatyzmu; sta-
duchowymi jako ciami; nie zwraca si jednak jakiejkol- ranne badanie faktów stoj cych w sprzeczno ci z naszy-
wiek uwagi na m dro . W rezultacie mo esz sko czy mi przekonaniami, a nie chowanie g owy w piasek; wy-
jako dobroduszny g upiec  osoba bardzo uprzejma, lecz robienie sobie z czasem w asnego zdania i przekona ,
o niewielkim, albo wr cz adnym, zrozumieniu. W innych a nie akceptowanie pierwszej lepszej rzeczy, która zadzia-
systemach my lenia, jak cho by w nauce, istnieje prze- a na nasze emocje. By zawsze gotowym do zmiany swo-
konanie, e m dro rozwija si najlepiej, gdy wszystkie ich przekona , je li przedstawione zostan fakty stoj ce
emocje  w czaj c w to wspó czucie  zostaj odsuni te z nimi w sprzeczno ci  to w a nie jest m dro . Osoba,
na bok. W efekcie naukowcy maj sk onno do skupiania która tak post puje, niew tpliwie jest m dra i ma pew-
si wy cznie na wynikach, zapominaj c, e nauka nie ist- no , e w ko cu osi gnie prawdziwe zrozumienie. atwo
nieje po to, by sprawowa nad lud mi kontrol , lecz po to, pod a cie k zawierzenia w to, co kto powiedzia .
eby im s u y . Gdyby o tym pami tali, to jak mogliby wy- Natomiast cie ka buddysty wymaga odwagi, wytrwa o-
korzystywa swoj wiedz w celu stworzenia broni nukle- ci, elastyczno ci my lenia oraz inteligencji.
arnej, biologicznej i innych tego typu rzeczy? Buddyzm
uczy, e aby pozosta w równowadze, musisz rozwija za- PYTANIE: My l , e niewielu ludzi jest w stanie to zrobi .
równo m dro , jak i wspó czucie. Jaki wi c sens ma buddyzm, je li tylko nieliczni mog go
praktykowa ?
PYTANIE: A wi c czym, wed ug nauk buddyjskich, jest ODPOWIED : To prawda, e nie wszyscy s gotowi
m dro ? na przyj cie nauk oferowanych przez buddyzm. Lecz je li
ODPOWIED : Najwy sz m dro ci jest dostrzeganie, kto nie jest wystarczaj co dojrza y, by rozumie nauk
64 65
Buddy teraz, to mo liwe, e dojrzeje do niej w przysz ym w sposób naturalny objawia si trosk o dobro innych.
yciu. Jednak przy odpowiedniej zach cie wiele osób ycie Buddy ilustruje t zasad bardzo dobrze. Po sze ciu
jest w stanie pog bi swoje rozumienie ju teraz. W a- latach sp dzonych na walce o w asne dobro, by on w sta-
nie dlatego buddy ci agodnie i bez natarczywo ci stara- nie przynie korzy ca emu rodzajowi ludzkiemu.
j si dzieli swoim zrozumieniem buddyzmu z innymi.
Powodem, dla którego Budda naucza , by o wspó czucie PYTANIE: Twierdzisz wi c, e jeste my w stanie pomóc in-
i my tak e powinni my kierowa si wspó czuciem w na- nym najlepiej, dopiero gdy pomo emy samym sobie. Nie
uczaniu. jest to odrobin egoistyczne?
ODPOWIED : Zazwyczaj altruizm, czyli trosk w pierw-
PYTANIE: Czym jest wspó czucie wed ug buddyzmu? szej kolejno ci o innych, a dopiero potem o siebie, po-
ODPOWIED : Tak jak m dro obejmuje intelektualn , strzegamy jako przeciwie stwo egoizmu  troski o siebie,
rozumow cz natury, tak wspó czucie obejmuje jej stro- a dopiero potem o innych. Buddyzm nie patrzy na to tyl-
n emocjonaln  odczuwanie. Podobnie jak m dro , ko z jednej albo drugiej perspektywy, lecz raczej czy oba
wspó czucie jest jednoznacznie ludzk cech .  Wspó czu- punkty widzenia. Gdy dostrze emy, e inni s tacy sami
cie sk ada si z dwóch s ów:  wspó  (wespó /wspólnie) jak my, szczera troska o samego siebie stopniowo rozwi-
oraz  czucie (odczuwanie). I tym w a nie ono jest. Gdy nie si w trosk o innych. To w a nie jest szczere wspó -
widzimy kogo w potrzebie i odczuwamy jego cierpie- czucie  najpi kniejszy klejnot w koronie nauk Buddy.
nie tak, jakby by o naszym w asnym, staramy si tak e
sprawi , by by o mniejsze  wtedy jest to wspó czucie. PYTANIE: Powiedzia e wcze niej, e wspó czucie i mi o
Wszystko, co najlepsze w ludzkich istotach  cechy w a- s do siebie podobne. Czy co je ró ni?
ciwe Buddzie jak szczodro , gotowo niesienia ulgi, ODPOWIED : By mo e lepiej to wyrazi w ten sposób,
wzajemne zrozumienie, troska i opieku czo  jest ma- e s one ze sob spokrewnione. W j zyku angielskim s o-
nifestacj wspó czucia. Zauwa ysz tak e, e troskliwo wem  mi o  mo na opisa szerok gam uczu . Mo emy
i mi o u wspó czuj cej osoby ma swój pocz tek w mi o- kocha ma onka, rodziców, dzieci, najlepszego przyjacie-
ci i trosce o siebie samego. Najlepiej rozumiemy innych, la, s siada. To znaczy, e wszystkie te rodzaje uczu ró ni
gdy naprawd rozumiemy siebie samych. Wiemy, co jest si w pewnym stopniu pomi dzy sob , chocia wci po-
najlepsze dla innych, kiedy rozumiemy, co jest najlepsze siadaj w sobie wspólne pierwiastki, dzi ki którym mo e-
dla nas. Potra my wspó czu innym, gdy wspó czuje- my okre li je jednym s owem   mi o  . O jakich pier-
my samym sobie. Zatem w buddyzmie duchowy rozwój wiastkach mówimy? Kiedy kogo kochamy, poszukujemy
66 67
blisko ci z t osob , interesujemy si ni , troszczymy si przyjació , osób ch tnych do pomocy ni wyzyskiwaczy.
o jej dobro, natomiast jej nawyki, cechy charakteru, któ- Dlaczego, bowiem, mia by pozwala na rozwój w sobie
re mog dra ni innych, nam w ogóle nie przeszkadza- takich cech, których nie lubisz u innych?
j i bez wysi ku, naturalnie jeste my uprzejmi wobec tej
bliskiej osoby. Mi o jest dookre leniem takich s ów jak
wi , yczliwo , troska oraz uprzejmo wobec innych
ludzi. Czujemy j zazwyczaj wobec osób, z którymi czy
nas bliska wi . Jednak e Budda powiedzia , e powinni-
my skierowa podobne uczucia do wszystkich ludzi:
Niczym matka troszcz ca si o ycie swojego jedynego
syna  takie samo nastawienie nale y rozwija wobec
wszystkich istot, bez rozró niania. [Sn 1, 8]
 Pe na mi o ci dobro  okre lana jest w buddyzmie ter-
minem mett .
Kiedy spotykamy kogo cierpi cego albo zrozpaczo-
nego, wtedy g ówny pierwiastek mi o ci staje si domi-
nuj cy, manifestuj c si pod postaci wspó czucia. Tak
rozumiane wspó czucie jest cie k kochaj cego umys u,
skoncentrowan na tych, którzy cierpi .
PYTANIE: Wydaje mi si , e kiedy jeste mi i wra liw
osob , ludzie ch tnie pójd za tob .
ODPOWIED : To ca kiem mo liwe. Ale to si mo e zda-
rzy nawet wtedy, je li jeste egoistyczny i agresyw-
ny, bo zawsze si znajdzie kto gorszy od ciebie. I nie
ma tu adnej gwarancji. Jednak cho prawd jest, e wie-
lu ludzi mo e nadu y twojej dobroci, to wi kszo z nich
doceni [poprzez t dobro  dop. t um.] ciebie i b dzie
ci traktowa z szacunkiem. Zawsze b dziesz mie wi cej
68
oleju do myd a, którego u ywasz, a tak e do tysi ca innych
produktów. Niemo liwe jest ycie bez bycia w pewien spo-
sób odpowiedzialnym za mier innych istot. Jest to zatem
8. WEGETARIANIZM inny przyk ad Pierwszej Szlachetnej Prawdy  zwyk e ist-
nienie jest pe ne cierpienia i niezadowolenia. Kiedy przyj-
mujesz pierwsze wskazanie, starasz si unika bycia bez-
PYTANIE: Buddy ci powinni by wegetarianami, prawda? po rednio odpowiedzialnym za zabijanie istot.
ODPOWIED : Niekoniecznie. Budda nie by wegetarianinem
i nie naucza swoich uczniów, aby byli wegetarianami, tote PYTANIE: Buddy ci mahajany nie jedz mi sa.
nawet dzisiaj jest wielu dobrych buddystów, którzy nie s we- ODPOWIED : To prawda. Buddyzm mahajana w Chinach
getarianami. W buddyjskich pismach zosta o napisane: po o y silny nacisk na wegetarianizm, ale mnisi i ludzie
Brutalno , bycie bezlitosnym, knucie, krzywdzenie wieccy nale cy do tej tradycji w Japonii, Mongolii i Ty-
przyjació , nieczu o , arogancja i chciwo  to czyni becie zazwyczaj jedz mi so.
cz owieka nieczystym, nie za jedzenie mi sa. Niemo-
ralne zachowanie, odmowa sp acania d ugów, oszuki- PYTANIE: Ale ci gle uwa am, e buddysta powinien by
wanie w interesach, powodowanie podzia ów mi dzy wegetarianinem.
lud mi  to czyni cz owieka nieczystym, nie za jedze- ODPOWIED : Je li wzi pod uwag osob , która by a-
nie mi sa. [Sn. 246 247] by surowym wegetarianinem, ale by aby samolubna, nie-
uczciwa i sk pa, a inna osoba, nie b d c wegetarianinem,
PYTANIE: Ale je li jesz mi so, jeste odpowiedzialny by aby troskliwa, uczciwa, hojna i yczliwa, która z tych
za zabijanie zwierz t. Czy nie jest to amanie pierwszego dwóch osób by aby lepszym buddyst ?
wskazania?
ODPOWIED : To prawda, e kiedy jesz mi so, jeste po- PYTANIE: Osoba, która by aby uczciwa i yczliwa.
rednio lub cz ciowo odpowiedzialny za zabijanie istoty, ODPOWIED : Dlaczego?
ale to samo dzieje si , kiedy jesz warzywa. Rolnik musi
spryskiwa swoje plony rodkami owadobójczymi i truci- PYTANIE: Poniewa taka osoba ma z pewno ci dobre
znami, aby warzywa, które pojawiaj si na twoim tale- serce.
rzu, nie mia y w sobie dziur. Co wi cej, zwierz ta zosta y ODPOWIED : W a nie. Osoba, która je mi so, mo e mie
zabite, aby dostarczy skóry do twojego paska czy torebki, czyste serce, tak samo jak osoba niejedz ca mi sa mo e
70 71
mie serce nieczyste. W nauczaniu Buddy wa n rzecz dobrze do jakiego rodzaju warzywa, ciastka czy czego-
jest stan twojego serca, a nie zawarto twojej diety. Wielu kolwiek innego. Cokolwiek to by o, wzmianka na temat
ludzi niesamowicie stara si nie je mi sa, nie przejmu- owego jedzenia spowodowa a, e niektórzy ludzie zacz li
j c si zbytnio kwesti bycia samolubnym, nieuczciwym, my le , i zjedzenie go spowodowa o mier Buddy, któ-
okrutnym czy zazdrosnym. Zmieniaj swoj diet , co jest ry zmar de facto, gdy mia osiemdziesi t lat i chorowa
bardzo atwe, podczas gdy zaniedbuj zmian swego ser- ju od pewnego czasu. Prawda jest taka, e zmar ze sta-
ca, co jest trudne. Tak wi c, czy jeste wegetarianinem, ro ci.
czy te nie, pami taj, e oczyszczanie umys u jest w bud-
dyzmie rzecz najwa niejsz .
PYTANIE: Ale czy z buddyjskiego punktu widzenia osoba,
która ma dobre serce i jest wegetarianinem, nie by aby
lepsza ni osoba o dobrym sercu jedz ca mi so?
ODPOWIED : Je li oznak dobrodusznego wegetariani-
na w kwestii niejedzenia mi sa by aby troska o zwierz ta
i niech zwi zana z okrucie stwem nowoczesnego rol-
nictwa przemys owego, wtedy oznacza oby to, e roz-
win on w sobie wspó czucie i trosk dla innych zde-
cydowanie bardziej ni osoba jedz ca mi so. Wielu ludzi
odkrywa, e wraz z rozwijaniem si w Dhammie, pojawia
si w nich naturalna sk onno do wegetarianizmu.
PYTANIE: Kto powiedzia mi, e Budda zmar od zjedze-
nia zepsutej wieprzowiny. Czy to prawda?
ODPOWIED : Nie, to nieprawda. Pisma g osz , e ostatni
posi ek Buddy sk ada si z dania zwanego s kara mad-
dava. Znaczenia tego terminu nie da si ju prze o y , ale
s owo s kara oznacza wini , dlatego te mo e si ono
odnosi do przygotowania wieprzowiny, chocia równie
72
Zgodnie z nauczaniem Buddy tym, co rzeczywi cie daje
ochron i zapewnia prawdziw pomy lno jest uczci-
wo , yczliwo , zrozumienie, cierpliwo , przebaczenie,
9. SZCZ CIE I LOS szczodro , wierno oraz pozosta e pozytywne cechy.
PYTANIE: Ale przecie niektóre amulety przynosz ce
PYTANIE: Co Budda mówi o magii i przepowiadaniu szcz cie dzia aj , prawda?
przysz o ci? ODPOWIED : Znam cz owieka, któremu ca kiem nie le
ODPOWIED : Praktyki takie jak przepowiadanie przy- si powodzi dzi ki sprzeda y amuletów. Zapewnia, e jego
sz o ci, noszenie magicznych talizmanów dla ochrony, amulety mog przynie szcz cie, pomy lno i gwaran-
wyznaczanie pomy lnego miejsca pod budow albo szcz - tuje, i dzi ki nim b dziesz w stanie przewidzie szcz li-
liwych dni uzna za bezu yteczne przes dy i kategorycz- we numery na loterii. Lecz je li to, co mówi, jest prawd ,
nie zabroni tego swoim uczniom. dlaczego sam nie jest milionerem? Je li jego amulety na-
Podczas gdy niektórzy kap ani i m drcy yj cy z jad a prawd dzia aj , to czemu nie wygrywa co tydzie na lo-
o arowanego w wierze trwaj w nieprawym ywocie, do- terii? Ca e jego szcz cie polega na tym, e znajd si lu-
puszczaj c si poni aj cych sztuk, takich jak chiromancja, dzie wystarczaj co naiwni, by kupowa jego amulety.
czytanie znaków i omenów, interpretacja snów& spro-
wadzanie dobrego lub z ego losu& wybieranie pomy l- PYTANIE: Czy istnieje zatem co takiego jak szcz cie?
nych miejsc pod budow , m drzec Gotama powstrzymuje ODPOWIED : S ownik de niuje szcz cie jako  przeko-
si od nieprawego ywota, nie dopuszczaj c si poni aj - nanie, e cokolwiek si komu przydarza w wyniku bie-
cych sztuk, takich jak te wymienione. [D.I, 9 12] gu wypadków  zarówno dobrego, jak i z ego  ma miej-
sce z powodu szansy, losu lub przeznaczenia . Budda
PYTANIE: Dlaczego wi c ludzie niekiedy zajmuj si tego zaprzecza temu ca kowicie. Wszystko, co si wydarza,
typu rzeczami, a do tego wierz w nie? ma okre lon przyczyn lub przyczyny. Mi dzy przyczy-
ODPOWIED : Z powodu chciwo ci, strachu i niewiedzy. n a skutkiem musi te istnie jaki zwi zek. Na przy-
Gdy tylko ludzie zaczn rozumie nauki Buddy, pojm , k ad, aby zachorowa , trzeba mie kontakt z zarazkami
e czyste serce mo e ochroni ich o wiele lepiej ni skra- i by os abionym na tyle, eby drobnoustroje mog y si
wek papieru, kawa ek metalu czy wyrecytowanie kilku zacz rozwija . Istnieje konkretny zwi zek mi dzy przy-
s ów i nie b d ju wi cej polega na takich przes dach. czyn (drobnoustroje i os abienie organizmu) i skutkiem
74 75
(choroba), wiemy, bowiem, e zarazki atakuj organizm,
powoduj c chorob . Natomiast nie ma adnego zwi zku
mi dzy noszeniem zapisanego kawa ka papieru a bogac-
twem lub zdaniem egzaminu. Buddyzm naucza, e cokol- 10. MNISI I MNISZKI
wiek si wydarza, ma miejsce z powodu przyczyny lub
przyczyn, a nie ze wzgl du na szcz cie, los lub przezna-
czenie. Ludzie zainteresowani szcz ciem zawsze próbu- PYTANIE: Instytucja klasztoru w buddyzmie odgry-
j co zdoby , zazwyczaj wi cej pieni dzy. Budda poucza wa wa n rol . Co robi mnisi i mniszki, jak pe ni
nas, e o wiele wa niejszy jest rozwój serca i umys u. Po- funkcj ?
wiedzia on: ODPOWIED : Ustanawiaj c wspólnot zakonn , Budda
Posiada dog bn wiedz i umiej tno ci, dobre szko- mia zamiar zapewni warunki, w których rozwój du-
lenie i atwo wymowy to jest najwi ksze szcz cie. chowy by by atwiejszy. Wspólnota wieckich zaspokaja
Wspiera matk i ojca, mi owa wspó ma onka i po- podstawowe potrzeby mnichów i mniszek, dostarczaj c
tomstwo, prowadzi proste ycie to jest najwi ksze im po ywienia, odzienia, zapewniaj c schronienie oraz
szcz cie. By szczodrym, prawym, pomocnym dla bli- lekarstwa. Dzi ki temu mog oni po wi ci swój czas
skich i nie mie poczucia winy w swych poczynaniach na studiowanie i praktykowanie Dhammy. Uporz dko-
to jest najwi ksze szcz cie. Wystrzega si z a i nad- wany i prosty styl ycia klasztornego sprzyja wewn trz-
u ywania alkoholu, by niezachwianym w cnocie to jest nemu spokojowi oraz medytacji. Od mnichów i mni-
najwi ksze szcz cie. Szacunek, pokora, zadowolenie, szek oczekuje si , e wzamian podziel si swoj wiedz
wdzi czno i s uchanie dobrej Dhammy to jest naj- i b d dawa przyk ad, jak powinien y dobry buddysta.
wi ksze szcz cie. [Sn. 261 266] W praktyce okazuje si , e czasem zakres tych dzia a jest
du o szerszy, ni pierwotnie zak ada Budda. Dzi mnisi
i mniszki bywaj nauczycielami, pracownikami spo ecz-
nymi, artystami, lekarzami, a nawet politykami. Niektó-
rzy twierdz , e przyjmowanie takich ról jest w a ciwe,
skoro przyczynia si do propagowania buddyzmu. Inni
wskazuj , e w ten sposób mnisi i mniszki zbyt atwo
wik aj si w sprawy doczesne i zapominaj o g ównym
celu, dla którego wst pili do klasztoru.
76 77
PYTANIE: Jakie osoby wst puj do klasztoru? si barw wyrzeczenia. Mnisie szaty te s ó te, wi c za-
ODPOWIED : Ludzie po wi caj swoj uwag ró nym wsze przypominaj , jak wa ne jest to, by niczego si nie
sprawom  rodzinie, pracy, zainteresowaniom, polity- chwyta , puszcza wszystko, pozwala odej .
ce, religii i tym podobnym. Zawsze co b dzie najwa -
niejsze, zwykle rodzina lub praca, natomiast inne rzeczy PYTANIE: W jakim celu mnisi i mniszki gol g owy?
znajd si na dalszym planie. Gdy dla kogo najistotniej- ODPOWIED : Zwykle po wi camy du o uwagi swojemu
sze, wa niejsze od wszystkiego innego, staje si studio- wygl dowi, zw aszcza je li chodzi o g ow . Kobiety przej-
wanie i praktykowanie nauk Buddy, to taka osoba praw- muj si swoj fryzur , za m czy ni obawiaj si wy y-
dopodobnie zechce wst pi do klasztoru. sienia. Dbanie o w osy zabiera sporo czasu. Gol c g ow ,
mnich lub mniszka daje sobie wi cej czasu na to, co jest
PYTANIE: Czy trzeba by mnichem lub mniszk , eby do- naprawd wa ne. Oprócz tego ogolona g owa symbolizu-
zna o wiecenia? je wi ksze skupienie si na wewn trznej przemianie ni
ODPOWIED : Oczywi cie, e nie. Niektórzy spo ród naj- na zewn trznym wygl dzie.
znakomitszych uczniów Buddy byli osobami wieckimi.
Osi gn li tak du y stopie rozwoju duchowego, e mogli PYTANIE: No tak, wszystko adnie, ale jakby to by o, gdy-
uczy mnichów. W buddyzmie najbardziej liczy si stopie by wszyscy wst pili do klasztoru?
zrozumienia, a on nie ma nic wspólnego z tym, czy kto ODPOWIED : Mo na by zapyta tak samo o ka de powo-
nosi ó te szaty, czy niebieskie d insy, albo czy kto miesz- anie.  No tak, wszystko adnie, ale jakby to by o, gdy-
ka w klasztorze, czy w domu. ycie klasztorne ze swoimi by wszyscy zostali dentystami? Zabrak oby nauczycieli,
zaletami i wadami mo e niektórym zapewni najkorzyst- kucharzy, taksówkarzy .  Jakby to by o, gdyby ka dy zo-
niejsze warunki dla duchowego wzrostu. Dla innych naj- sta nauczycielem? Nie by oby dentystów . I tak dalej,
lepsze mog si okaza rado ci i smutki domowego ogni- i tym podobnie. Budda nie twierdzi , e ka dy ma zo-
ska. Ka dy jest inny. sta mnichem czy mniszk , a poza tym nigdy do tego
nie dojdzie. Jednak zawsze znajd si osoby, którym
PYTANIE: Dlaczego mnisi i mniszki nosz ó te szaty? podoba si ycie w prostocie i wyrzeczeniu, i dla któ-
ODPOWIED : W zamierzch ych czasach Hindusi przy- rych nauka Buddy jest ród em najwi kszej rado ci. Tak
gl daj c si drzewom w d ungli, zawsze potra li powie- samo jak denty ci czy nauczyciele, posiadaj oni okre-
dzie , które li cie wkrótce opadn , bo by y ó te, poma- lone umiej tno ci i wiedz przydatne w spo eczno ci,
ra czowe lub br zowe. W ten sposób w Indiach ó sta a w której yj .
78 79
PYTANIE: Mo e tak rzeczywi cie jest, je li chodzi o tych, Jednak na Tajwanie, w Korei i w Japonii mniszki maj si
którzy nauczaj , pisz ksi ki albo anga uj si spo ecz- ca kiem dobrze. Na ri Lance podejmuje si obecnie kro-
nie. Ale co z tymi mnichami, którzy poza medytowaniem ki, aby ponownie stworzy zakon, sprowadzaj c mniszki
nie robi nic? Co takiego daj oni spo eczno ci? z Tajwanu, cho niektórzy tradycjonali ci nie podchodz
ODPOWIED : Medytuj cego mnicha mo na porówna do tego zbyt entuzjastycznie. Jednak zgodnie z pierwot-
do naukowca. Spo ecze stwo go utrzymuje, gdy ten so- nym zamys em Buddy kobiety jak najbardziej powinny
bie siedzi w swoim laboratorium i przeprowadza eks- mie prawo do korzy ci p yn cych z ycia klasztornego.
perymenty, bo jest nadzieja, e w ko cu odkryje on co ,
co przyniesie po ytek ogó owi. Podobnie wspólnota bud-
dyjska wspiera mnichów oddanych medytacji (ich potrze-
by s zreszt bardzo skromne), ywi c nadziej , e m -
dro i wgl d przez nich osi gni te oka si korzystne
dla wszystkich. Lecz jeszcze zanim do tego dojdzie  a na-
wet, je li nie dojdzie wcale  tacy mnisi i tak mog przy-
nosi po ytek. Dzi w niektórych spo ecze stwach za ide-
a godny na ladowania, czy chocia pozazdroszczenia,
uznaje si luksus, rozrzutno i brak umiaru. Mnich po-
kazuje na w asnym przyk adzie, e wcale nie trzeba by
bogatym, eby by zadowolonym. Pokazuje, e skromne
i proste ycie te ma swoje zalety.
PYTANIE: S ysza am, e nie ma ju buddyjskich mniszek.
Czy to prawda?
ODPOWIED : Po tym, jak Budda ustanowi ich zakon,
przez pi lub sze stuleci mniszki odgrywa y wa n
rol w rozprzestrzenianiu i rozwijaniu buddyzmu. Jed-
nak, z niejasnych powodów, nigdy nie cieszy y si takim
samym szacunkiem i wsparciem jak mnisi. W Indiach
i w po udniowo-wschodniej Azji zakon przesta istnie .
80
dotycz ce zarz dzania klasztorem i klasztornych proce-
dur. Przedstawia równie wczesn histori wspólnoty za-
konnej. Ostatnia cz nosi nazw Abhidhamma Pi aka.
11. PISMA BUDDYJSKIE Jest ona zaawansowan prób analizy i klasy kacji wszyst-
kich sk adników, które tworz jednostk . Cho Abhidham-
ma powsta a nieco pó niej ni pozosta e cz ci Tipi aki,
PYTANIE: Prawie ka da religia ma jakie wi te pisma. to nie zawiera niczego, co by im zaprzecza o. Teraz wyja-
Jakie s wi te pisma buddyzmu? nienie wyrazu pi aka. Otó w staro ytnych Indiach pra-
ODPOWIED : wi ta ksi ga buddyzmu nazywa si Tipi- cownicy na budowie transportowali materia y z jednego
aka. Spisana zosta a w staro ytnym indyjskim j zyku  miejsca w inne przez podawanie sobie kolejno koszyków.
pali  bardzo podobnym do j zyka, którym pos ugiwa K adli kosz na g owie, podchodzili kawa ek do nast p-
si Budda. Angielski przek ad zajmuje nawet czterdzie ci nej osoby, przekazywali go jej, a ona powtarza a to samo.
tomów. W czasach Buddy znano pismo, lecz uwa ano je za mniej
godne zaufania ni ludzka pami . Ksi ka mog a zgni
PYTANIE: Co oznacza tytu Tipi aka? w b ocie podczas monsunu albo sta si po ywieniem dla
ODPOWIED : Sk ada si z dwóch cz onów  ti oznacza mrówek. Za to ludzka pami trwa a tak d ugo jak ludzkie
 trzy , a pi aka oznacza  kosz . Pierwszy zwi zany jest ycie. Dlatego te mnisi i mniszki wszystkich nauk Buddy
z faktem, e omawiany zbiór pism sk ada si z trzech cz - uczyli si na pami , przekazuj c je sobie kolejno, tak jak
ci. Pierwsza, zwana Sutta Pi aka, zawiera wszystkie wy- przy budowie domu pracownicy przekazywali sobie zie-
k ady wyg oszone przez Budd oraz przez niektórych spo- mi i ceg y w koszach. I dlatego trzy cz ci buddyjskich
ród jego o wieconych uczniów. Zawarto ta jest bardzo pism tak w a nie nazwano. Po okresie przechowywania
zró nicowana, dzi ki czemu mo e dotrze do ró nych w pami ci przez kilkaset lat Tipi ak ostatecznie spisano
osób. Wiele spo ród nauk Buddy ma form kaza , pod- ok. 100 roku p.n.e. na ri Lance.
czas gdy inne przyjmuj form dialogów. Pozosta e, jak
cho by Dhammapada, wyra aj nauki za pomoc poezji. PYTANIE: Skoro pisma przechowywano w pami ci przez
Za to na przyk ad j taki przedstawiaj cudowne opowie- tak d ugi czas, to na pewno nie mo na na nich polega .
ci, w których g ówna rola przypada zwykle zwierz tom. Wiele z nauk Buddy mog o zagin lub ulec zmianom.
Druga cz nazywa si Vinaya Pi aka. Zawiera spis zasad ODPOWIED : Zachowanie nauk odbywa o si dzi ki wy-
i metod post powania dla mnichów i mniszek oraz porady si kowi ca ej wspólnoty mnisiej. Wszyscy spotykali si
82 83
razem w regularnych odst pach czasu i recytowali frag- zorientowanego buddysty do pism przypomina podej-
menty b d ca o Tipi aki. To uniemo liwi o praktycz- cie naukowca do raportów i naukowych dzienników.
nie jak kolwiek zmian czy dodanie czego . Zastanówmy Kto przeprowadza eksperyment i publikuje swoje odkry-
si  je li grupa stu osób zna na pami piosenk i w cza- cia oraz wnioski na amach jednego z takich dzienników.
sie, gdy wszyscy j piewaj , kto chce zmieni albo doda Kto inny to uwa nie przeczyta, ale nie uzna za prawdzi-
wers, to co si stanie? Ta wi kszo , która zna poprawn we, dopóki sam nie przeprowadzi tego samego ekspery-
wersj , nie dopu ci do adnych zmian. Trzeba te pami - mentu i nie uzyska tych samych wyników.
ta , e w tamtych czasach nie istnia a telewizja, gazety ani
reklamy rozpraszaj ce umys , co w po czeniu z praktyk PYTANIE: Wspomnia em przedtem o Dhammapadzie.
medytacji uprawian przez mniszki i mnichów oznacza- Co to jest?
o, e mieli oni niesamowicie dobr pami . Nawet dzi- ODPOWIED : Dhammapada jest jednym z najmniejszych
siaj, gdy ksi ki s ju od tak dawna w powszechnym u y- utworów z pierwszej cz ci Tipi aki. Tytu mo na prze-
ciu, ci gle yj mnisi, którzy potra wyrecytowa ca t umaczy jako  cie ka Prawdy b d  Wersety Prawdy .
Tipi ak z pami ci. Umie to zrobi na przyk ad mnich Sk ada si z czterystu dwudziestu trzech wersów. Niektó-
Mengong Sayadaw z Birmy, który widnieje w Ksi dze Re- re s bardzo zwi z e, niektóre zawieraj interesuj ce po-
kordów Guinessa jako posiadacz najlepszej na wiecie pa- równania, jeszcze inne oczarowuj swym pi knem, ale
mi ci. wszystkie pochodz z ust Buddy. Dlatego te Dhamma-
pada stanowi najpopularniejszy wycinek buddyjskiej lite-
PYTANIE: Jakie znaczenie maj [kanoniczne  dop. t um.] ratury. Przet umaczono j na wi kszo popularnych j zy-
pisma dla buddystów? ków i cieszy si ona uznaniem jako jedno z najwi kszych
ODPOWIED : Buddy ci nie uwa aj Tipi aki za nadprzy- dzie wiatowej literatury religijnej.
rodzone, nieomylne objawienie od boga, w którego ka de
s owo musz wierzy . Traktuj j raczej jako nauk wiel- PYTANIE: S ysza em od kogo , e nigdy nie powinno si
kiego cz owieka, która oferuje wyja nienia, porady, prze- k a pism na pod odze ani poni ej r k, ale e trzeba
wodnictwo, zach t , któr nale y czyta uwa nie i z sza- je umieszcza na wysokich miejscach. Czy to prawda?
cunkiem. Naszym celem jest zrozumienie tego, o czym ODPOWIED : Jeszcze do niedawna w krajach buddyj-
Tipi aka mówi, a nie sama wiara w jej nauki. Dlatego s o- skich, podobnie jak w redniowiecznej Europie, ksi ki
wa Buddy powinny by zawsze konfrontowane z naszym stanowi y rzecz rzadk i cenn . Dlatego pisma zawsze
do wiadczeniem. Mo na by rzec, e podej cie dobrze traktowano z wielkim szacunkiem i zwyczaj, o którym
84 85
mówisz, jest tego odzwierciedleniem. Jednak cho zwy- arkuszami metalu lub li mi palmowymi. Buddy ci nie
czaje i tradycje maj swoje zalety, to wspó cze nie wi k- chcieli u ywa zwierz cych skór, natomiast metalowe
szo osób przyzna aby, e najlepszym sposobem na oka- blaszki by yby zbyt drogie i niepor czne. Zdecydowali si
zanie szacunku buddyjskim pismom jest praktykowanie zatem na ostatni sposób. Po specjalnym przygotowaniu
tego, co zawieraj . li cie zwi zywano sznurkiem i umieszczano mi dzy dwo-
ma drewnianymi tabliczkami, dzi ki czemu stawa y si
PYTANIE: Trudno mi czyta buddyjskie pisma. S takie wytrzyma e i wygodne jednocze nie  zupe nie jak wspó -
d ugie, monotonne i nudne. czesne ksi ki. Gdy buddyzm zaw drowa do Chin, na-
ODPOWIED : Gdy bierzemy do r ki tekst religijny, spo- uki zacz to utrwala na jedwabiu i na papierze. Pi set
dziewamy si ujrze s owa uniesienia, rado ci, chwa- lat pó niej potrzeba stworzenia wielu kopii jednocze nie
y, które nas podbuduj i zainspiruj . Dlatego te osoba doprowadzi a do wynalezienia druku. Najstarsza druko-
czytaj ca pisma buddyjskie mo e si nieco rozczarowa . wana ksi ka na wiecie, pochodz ca z 828 roku, zawiera
Owszem, niektóre z wyk adów Buddy emanuj niezaprze- t umaczenie jednego z wyk adów Buddy.
czalnym pi knem. Mimo tego wi kszo przypomina -
lozo czne rozprawy z mnóstwem de nicji poj , staran-
nie przemy lanych argumentów, szczegó owych instrukcji
co do zachowania i medytacji oraz precyzyjnego wyra a-
nia prawd. Maj one, bowiem, dzia a bardziej na umys
ni na emocje. Gdy przestajemy porównywa pisma bud-
dyjskie z pismami innych religii, zaczynamy dostrzega ,
e posiadaj one swoje w asne pi kno  pi kno przejrzy-
sto ci, g bi i m dro ci.
PYTANIE: Czyta em, e pisma buddyjskie pierwotnie spi-
sywano na li ciach palmowych. Dlaczego?
ODPOWIED : Przez ca y okres, gdy spisywano nauki,
ani w Indiach, ani na Sri Lance nie znano papieru. Dla
zwyk ych dokumentów, takich jak listy, umowy, rachun-
ki i akty pos ugiwano si skórami zwierz t, cienkimi
86
Lanki, sta si wiod c religi w Birmie, Tajlandii, La-
osie i Kambod y.
12. HISTORIA I ROZWÓJ PYTANIE: Kiedy i w jakich okoliczno ci Tybet przyj bud-
dyzm?
ODPOWIED : Mniej wi cej w VII wieku król Tybetu wys a
PYTANIE: Buddyzm jest obecnie religi wielu osób w ró - do Indii ambasadora z misj sprowadzenia mnichów i pism
nych krajach. Jak do tego dosz o? buddyjskich do swojego kraju. Buddyzm nie przyj si jed-
ODPOWIED : W ci gu stu pi dziesi ciu lat od odej cia nak w tym regionie jako g ówne wyznanie, na co najwi k-
Buddy jego nauki do mocno rozpowszechni y si w pó - szy wp yw mia opór stawiany przez duchownych rdzennej
nocnych Indiach. Potem, ok. 262 roku p.n.e., ówczesny religii Bon. Gdy ostatecznie w XI wieku do Tybetu przyby-
cesarz Indii A oka Mauriya przeszed na buddyzm i roz- a wielka ilo indyjskich mnichów oraz nauczycieli, bud-
propagowa go w ca ym swoim królestwie. Wysokie nor- dyzm zyska silne podstawy. Od tamtej pory Tybeta czycy
my etyczne, a przede wszystkim opozycja wobec systemu pozostaj jednymi z naj arliwszych wyznawców.
kastowego, sprawia y, e przyci ga do siebie wielu lu-
dzi. Oprócz tego król A oka zwo a wielk rad i wypra- PYTANIE: A wi c buddyzm rozprzestrzeni si na du
wi mnichów do innych krajów, w tym tak e do Europy. skal ?
Najwi kszy sukces osi gn a misja na ri Lance. Miesz- ODPOWIED : Ale trzeba te wspomnie , e istnieje nie-
ka cy wyspy na sta e przyj li buddyzm. Inne poselstwa wiele przypadków, kiedy buddyzm prze ladowa inne,
zanios y buddyzm na po udnie i zachód Indii, do Kasz- napotkane religie  zarówno wtedy, gdy rozprzestrzenia
miru, na tereny wspó czesnej Birmy i do Tajlandii. Ja- si w czasach pokoju, jak i wtedy, gdy przynosi y go [pa-
kie sto lat pó niej buddyzm zawita do Afganistanu radoksalnie  dop. t um.] zwyci skie wojska. Buddyzm
oraz na górzyste tereny pó nocnych Indii. Stamt d dzi - zawsze by agodny, za pomys nawracania si napawa
ki mnichom i kupcom pow drowa dalej, do Azji rod- buddystów odraz .
kowej, i w ko cu do Chin, sk d pó niej zosta przenie-
siony do Korei i Japonii. Warto zauwa y , e buddyzm PYTANIE: Jaki wp yw wywar buddyzm na kraje, do któ-
jest tak naprawd jedynym obcym systemem my lowym, rych tra ?
który zakorzeni si w Chinach. Mniej wi cej w XII wie- ODPOWIED : Gdy mnisi wys ani na misj przybywali
ku, przede wszystkim dzi ki wysi kom mnichów ze ri do ró nych krajów, zwykle nie li ze sob co wi cej, ni
88 89
tylko nauk Buddy  zaszczepiali najlepsze aspekty in- zamieszania i przemocy, jakie przyniós najazd muzu -
dyjskiej cywilizacji. Niektórzy byli biegli w medycynie, manów na te tereny w XIII wieku.
a nauk t zaszczepiali na terenach, gdzie nigdy wcze-
niej nie istnia a. Przed przybyciem mnichów ani na ri PYTANIE: Ale w Indiach wci s buddy ci, prawda?
Lance, ani w Tybecie, ani w wielu rejonach Azji rod- ODPOWIED : Rzeczywi cie, s . Od po owy XX wieku za-
kowej nie znano pisma. Oczywi cie, wraz z jego wpro- czyna ich nawet przybywa , a buddyzm w Indiach stop-
wadzeniem pojawi y si tam nowe pogl dy i nieznane niowo odradza si . W roku 1956 przywódca niedotykal-
dot d ga zie wiedzy. Buddyzm sprawi , e mieszka cy nych przeszed na buddyzm z powodu cierpienia, jakie on
Tybetu i Mongolii  dot d dzicy i niesforni  stali si a- i jego ludzie musieli znosi ze wzgl du na indyjski system
godni i cywilizowani. Nawet w samych Indiach za spra- kastowy. Od tamtej pory buddyzm przyj o oko o o miu
w buddyzmu usta a moda na sk adanie w o erze zwie- milionów Hindusów, a liczba ta stale si zwi ksza.
rz t, a system kastowy  przynajmniej na pewien czas
 sta si mniej surowy. Równie obecnie, gdy buddyzm PYTANIE: Kiedy buddyzm pojawi si na Zachodzie po raz
rozprzestrzenia si w Europie i Ameryce, nowoczesna pierwszy?
zachodnia psychologia zaczyna korzysta z jego wiedzy ODPOWIED : Pierwszymi zachodnimi wyznawcami bud-
na temat ludzkiego umys u. dyzmu byli zapewne Grecy, którzy wyemigrowali do In-
dii po naje dzie Aleksandra Wielkiego w III wieku p.n.e.
PYTANIE: Czemu buddyzm w Indiach wymar ? Jedna z najwa niejszych staro ytnych ksi g buddyjskich
ODPOWIED : Jeszcze nikt nie udzieli satysfakcjonu- Milindapanha zawiera dialog mi dzy indyjskim mni-
j cej odpowiedzi na to pytanie. Niektórzy historycy, chem Nagasen a hellenistycznym królem Milind . Je li
doszukuj c si przyczyn niepomy lnego rozwoju bud- za chodzi o bli sze nam czasy, to buddyzm na Zachodzie
dyzmu na tym terenie, stwierdzaj , e przejmowa on zacz zyskiwa uznanie i szacunek u schy ku XIX wie-
zbyt wiele koncepcji hinduistycznych, przez co sto- ku. To wtedy badacze zacz li t umaczy buddyjskie pisma
pi si z religijnymi zasadami hinduizmu. Inna teoria i przedstawia buddyzm swoich pracach. Na pocz tku
mówi, e mnisi zacz li si gromadzi w wielkich, utrzy- XIX wieku byli ju tacy, którzy okre lali siebie mianem
mywanych przez w adców klasztorach i e tym zrazili buddystów, a jedna lub dwie osoby podj y ycie mnisie.
do siebie zwyk ych ludzi. Jakiekolwiek by y tego przy- Od lat sze dziesi tych XX wieku liczba zachodnich bud-
czyny, w VII i VIII wieku buddyzm w Indiach chyli si dystów stale ro nie. Obecnie tworz niewielk , ale zna-
ku upadkowi. Natomiast kompletnie zanik w czasach cz c mniejszo w wielu krajach na Zachodzie.
90 91
PYTANIE: Mo esz troch opowiedzie o ró nych rodza- zowa niektóre z konsekwencji wynikaj cych z nauk Bud-
jach buddyzmu? dy. Poza tym spo ecze stwo si rozwija o, potrzebowa o
ODPOWIED : U szczytu swojego rozwoju buddyzm si - wi c nowych, u yteczniejszych interpretacji nauk. Liczne
ga od Mongolii po Malediwy i od Balkh* do Bali, a za- szko y zapocz tkowane w ten sposób okre lono zbiorczo
tem musia w tym samym czasie funkcjonowa w ród lu- mianem  mahajana , co znaczy  Wielka Droga . Twier-
dzi yj cych w rozmaitych kulturach. Co wi cej, zdo a dzono, bowiem, e nauki te s odpowiednie dla wszyst-
przetrwa przez tak wiele stuleci i wraz z rozwojem ycia kich, a nie tylko dla mnichów i mniszek, którzy wycofali
spo ecznego i intelektualnego musia przyjmowa i przej- si ze wiata. Mahajana sta a si dominuj c form bud-
mowa wiele nowych elementów. Dlatego, cho esencja dyzmu w Indiach, za dzi praktykuje si j w Chinach,
Dhammy pozosta a ta sama, jej zewn trzna forma uleg a na Tajwanie, w Wietnamie oraz w Japonii. Niektórzy the-
wielkim zmianom. Obecnie mamy trzy g ówne rodzaje rawadini twierdz , e odesz a ona od pierwotnych nauk.
buddyzmu  therawad , mahajan oraz wad rajan . Jednak mahajani ci wskazuj , e Budda przyj zmienno
jako jedn z najwa niejszych prawd i e ich interpretacja
PYTANIE: Czym jest therawada? niewiele ró ni si od Dhammy, tak jak d b niewiele ró ni
ODPOWIED : Therawada znaczy  Nauki Starszych . Szko- si od o dzia.
a ta opiera si g ównie na palijskim kanonie Tipi aka,
najstarszym i najpe niejszym zapisie nauk Buddy. The- PYTANIE: Cz sto spotykam si z okre leniem hinajana.
rawada jest tak postaci buddyzmu, która pozostaje Co ono oznacza?
jak najbli ej róde buddyjskich i koncentruje si wokó ODPOWIED : W trakcie swojego rozwoju szko y maha-
wspólnoty zakonnej, podkre la wag podstaw Dham- jany chcia y jako odró ni si od wcze niejszych szkó
my oraz sk ania si ku prostocie i zwyczajno ci. Obecnie buddyzmu, wi c siebie okre li y jako  mahajan  , czyli
praktykowana jest g ównie na ri Lance, w Birmie, Taj-  Wielk Drog  , a dotychczasowe szko y przezwa y mia-
landii, Laosie i Kambod y. nem  hinajany , czyli  Ma ej Drogi . Zatem  hinajana jest
nieco sekciarsk nazw nadan therawadinom przez ma-
PYTANIE: Czym jest buddyzm mahajany? hajanistów.
ODPOWIED : Oko o I wieku p.n.e. zacz to g biej anali-
PYTANIE: A wad rajana?
ODPOWIED : Ta forma buddyzmu zacz a wy ania si
* Staro ytne miasto w obecnym Afganistanie, zniszczone w XII w.
przez Mongo ów w Indiach w VI oraz VII wieku  w czasie, gdy hinduizm
92 93
prze ywa swoje odrodzenie. W efekcie niektórzy buddy- uwag , w jaki sposób te nauki si rozwija y i zmienia y,
ci przej li z niego pewne wp ywy, zw aszcza w aspekcie a potem skup si na tym podej ciu do buddyzmu, które ci
czci oddawanej bóstwom oraz rozbudowanej obrz dowo- najbardziej odpowiada. Wtedy nie b dziesz ju móg po-
ci. W XI wieku wad rajana zyska a silne oparcie w Ty- wiedzie , e ród o rzeki jest gorsze od uj cia albo e uj-
becie, gdzie nast pi jej dalszy rozwój. Nazwa tej tradycji cie jest zniekszta ceniem czy odst pstwem od ród a.
znaczy  Diamentowa Droga i odnosi si do niezaprze-
czalnej logiki, któr wad rajani ci zwykli si pos ugiwa ,
by broni b d uzasadnia niektóre ze swych pogl dów.
Opiera si w wi kszym stopniu na pismach zwanych tan-
trami ni na tradycyjnym buddyjskim kanonie, dlatego
czasem spotka mo na nazw  tantrajana . Obecnie sta-
nowi najwa niejsze wyznanie w Mongolii, Tybecie, La-
dakh, Nepalu, Bhutanie oraz w ród Tybeta czyków yj -
cych w Indiach.
PYTANIE: Mo na si w tym wszystkim pogubi . Je li chc
praktykowa buddyzm, to sk d mam wiedzie , który ro-
dzaj wybra ?
ODPOWIED : Mo emy u y porównania do rzeki. Je li
znalaz aby si u jej ród a, a potem ujrza a uj cie, to pew-
nie w tych dwóch miejscach rzeka wygl da aby zupe nie
inaczej. Lecz je liby w drowa a od ród a przez ca jej
d ugo , przez wzgórza i doliny, mijaj c wodospady i licz-
ne strumyki, które do niej wp ywaj , dosz aby w ko cu
do uj cia, ale teraz ju rozumiej c, czemu jest ono tak ró -
ne od ród a. Najlepiej, je li pocz tek praktyki zaczniesz
od najwcze niejszych, najbardziej podstawowych nauk 
Czterech Szlachetnych Prawd, Szlachetnej O miorakiej
cie ki, historii ycia Buddy i tak dalej. Nast pnie zwró
94
Wtedy, kiedy b dziesz ju gotowy, stajesz si formalnie
buddyst przez przyj cie Trzech Schronie .
13. KIM JEST WSPÓ CZESNY BUDDYSTA? PYTANIE: Czym s Trzy Schronienia?
ODPOWIED : Schronienie jest miejscem, w które udaj
si ludzie, kiedy potrzebuj bezpiecze stwa. Jest wiele ty-
PYTANIE: To, co mówisz, jest dla mnie wielce zajmuj ce. pów schronienia. Gdy ludzie czuj si nieszcz liwi, szu-
W jaki sposób staje si buddyst ? kaj oparcia w przyjacio ach. Budda powiedzia :
ODPOWIED : By niegdy cz owiek o imieniu Upali, któ- Ale kto szuka bezpiecze stwa u Buddy, w Prawie i Zako-
ry by pod wra eniem nauk Buddy i zdecydowa si zosta nie i w doskona ym rozpoznaniu widzi Szlachetne Czte-
jednym z jego uczniów. Budda jednak powiedzia mu: ry Prawdy  cierpienie, cierpie powstawanie, cierpie-
Najpierw przeprowad wnikliwe dociekanie, Upali. nia m ne pokonanie, Szlachetn cie k O miorak ,
Wnikliwe dociekanie jest w a ciwe dla tak znamienitej która do kresu cierpie wiedzie  ten bezpiecze stwo
osoby jak ty sam. [M. II, 379] ma zdobyte, ten bezpiecze stwo ma najwy sze; gdy
W buddyzmie zrozumienie jest najwa niejsz rzecz i wy- bezpiecze stwo to osi gnie, od wszelkich cierpie b -
maga czasu  jest efektem ko cowym procesu. Nie nale y dzie wolny. [Dp. 190 192]
wi c impulsywnie rzuca si na buddyzm. Daj sobie czas, Przyjmowa schronienie w Buddzie to ufa , e my tak e
zadawaj pytania, zastanów si uwa nie, a potem podej- mo emy osi gn pe ne o wiecenie i doskona o . Przy-
mij decyzj . Budda nie by zainteresowany posiadaniem j cie schronienia w Dhammie oznacza rozumienie Czte-
wielkiej liczby uczniów. Zale a o mu na tym, aby ludzie rech Szlachetnych Prawd i pod anie w yciu O miorak
pod ali za jego naukami po dok adnym zbadaniu i roz- cie k . Przyj cie schronienia w Sandze oznacza poszuki-
wa eniu faktów. wanie wsparcia, inspiracji i wskazówek wszystkich tych,
którzy krocz O miorak cie k . Robi c to, stajemy si
PYTANIE: Je li to zrobi em i akceptuj nauki Buddy, buddystami i jest to nasz pierwszy krok na cie ce wiod -
co jeszcze powinienem zrobi , gdybym chcia zosta bud- cej ku nibb nie.
dyst .
ODPOWIED : By oby najlepiej przy czy si do dobrej PYTANIE: Jakie zasz y zmiany w twoim yciu po tym, gdy
wi tyni lub grupy buddystów, wspiera ich i by przez przyj e Trzy Schronienia?
nich wspieranym, i kontynuowa zg bianie nauk Buddy. ODPOWIED : Podobnie jak nieprzebrane miliony osób
96 97
na przestrzeni minionych dwu i pó tysi ca lat odkry em, Je li mam jab ko i zaproponuj ci po ow , a ty j przyj-
e nauki Buddy czyni bardziej zrozumia ym ten trudny miesz, wtedy si z tob dziel . Co innego, gdy odpowiesz:
wiat. Nada y znaczenie temu, co wcze niej by o yciem  Dzi kuj , ju jad em , a ja mimo wszystko b d nale-
pozbawionym sensu. Da y mi one opart na wspó czuciu, ga , by j przyj , dopóki nie ulegniesz  ci ko nazywa
humanitarn etyk , która prowadzi mnie w yciu. Poka- to dzieleniem si . Ludzie tacy jak twój  przyjaciel staraj
za y mi one tak e, w jaki sposób mog osi gn czysto si maskowa swoje z e maniery, nazywaj c podobne za-
i doskona o w nast pnym yciu. chowanie  dzieleniem si  ,  mi o ci  lub  wspó uczest-
Szuka u niego schronienia, wychwala go, oddawa nictwem . Jednak, bez wzgl du jak to nazw , s po pro-
mu cze oraz trzyma si jego Nauki to post powa ro- stu nieuprzejmi, le wychowani i samolubni.
zumnie.
Zgadzam si z tymi s owami ca kowicie. PYTANIE: Wi c w jaki sposób mog go powstrzyma ?
ODPOWIED : To proste. Po pierwsze, musisz wiedzie ,
PYTANIE: Mam przyjaciela, który przy ka dej okazji pró- czego chcesz. Po drugie, jasno i zwi le mu to powiedz.
buje mnie nawróci . Nie interesuje mnie za bardzo jego Po trzecie, gdy zadaje pytania typu:  W co wierzysz,
religia i powiedzia em mu o tym, jednak on nie daje co o tym my lisz? lub  Czemu nie chcesz i ze mn
mi spokoju. Co mog zrobi ? na spotkanie? , dobitnie, delikatnie i wytrwale powta-
ODPOWIED : Przede wszystkim musisz zrozumie , rzaj to samo, co powiedzia e mu na pocz tku:  Dzi kuj
e ta osoba nie jest tak naprawd twoim przyjacielem. za zaproszenie, ale wola bym nie przychodzi  .
Prawdziwy przyjaciel akceptuje ci takim, jakim jeste  Czemu nie?
i liczy si z twoimi yczeniami. Przypuszczam, e ta oso-  To naprawd moja sprawa. Po prostu wola bym tam
ba tylko udaje twojego przyjaciela, aby móc ci nawróci . nie i  .
Ludzie próbuj cy narzuci ci w asn wol z pewno ci nie  B dzie tam wielu interesuj cych ludzi .
s przyjació mi.  Nie w tpi , jednak wola bym tam nie i  .
 Zapraszam ci , poniewa zale y mi na tobie .
PYTANIE: Ale on powiedzia , e chce si ze mn dzieli  Ciesz si , ale mimo wszystko wola bym nie i  .
swoj religi . Je li dobitnie, cierpliwie i wytrwale b dziesz to po-
ODPOWIED : Dobrze jest dzieli si z innymi swoj re- wtarza i nie dasz si wci gn w dyskusj , to da ci
ligi , odnosz jednak wra enie, e twój przyjaciel nie on w ko cu spokój. Szkoda, e musisz to robi , jednak
widzi ró nicy mi dzy  dzieleniem si  a  narzucaniem . jest to niezwykle istotne, by ludzie nauczyli si , e nie
98 99
wolno próbowa narzuca innym w asnej woli ani prze-
kona .
PYTANIE: Czy buddy ci powinni dzieli si z innymi 14. NIEKTÓRE Z POUCZE BUDDY
Dhamm ?
ODPOWIED : Tak, powinni. Je li ludzie pytaj ci o bud-
dyzm, opowiedz im. Mo esz opowiedzie im o nauce Bud- M dro jest doskonalona przez cnot , cnota za przez
dy nawet, je li nie b d pytali. Ale je li dali ci do zrozu- m dro . Gdzie jest pierwsza, tam zawsze jest te i dru-
mienia za pomoc s ów lub swoim zachowaniem, e nie ga. Cnotliwa osoba posiada m dro , m dra za  cno-
s zainteresowani, przyjmij to do wiadomo ci i uszanuj t . Po czenie tych dwóch nazywane jest najwznio lej-
ich decyzj . Pami ta nale y tak e o tym, e o wiele lep- sz na wiecie rzecz . [D. I, 84]
szym ni g oszenie kaza sposobem zaznajamiania ludzi
z Dhamma jest nasze zachowanie. Ukazuj innym Dham- Umys poprzedza wszelkie my li. Umys jest ich
m , b d c zawsze troskliwym, mi ym, wyrozumia ym, zwierzchnikiem, umys je kszta tuje. Gdy kto mówi lub
sprawiedliwym i uczciwym. Niech Dhamma b dzie wi- dzia a z czystym umys em, szcz cie pod a za tak oso-
doczna w twoich s owach i czynach. Je li ka de z nas, b niczym nieopuszczaj cy jej w asny cie . [Dp. 2]
ty i ja, dog bnie poznamy Dhamm , b dziemy w pe ni
j praktykowa oraz szczodrze dzieli si ni z innymi, Nie powinno si innych wini ani innymi pogardza , ni-
przyniesie to wielk korzy zarówno nam, jak i innym. gdy, nigdzie, bez wzgl du na powód. Nie yczcie bólu in-
nemu ani z powodu gniewu, ani rywalizacji. [Sn. 149]

Tak jak rozleg y ocean ma tylko jeden smak  smak soli,
tak ta Dhamma ma tylko jeden smak  smak wyzwole-
nia. [Ud. 56]
atwo widzi si b dy innych, lecz trudno dostrzec
w asne. B dy innych rozdmuchuje si niczym plewy
z ziarna, lecz w asne skrywa si , tak jak zr czny my li-
wy maskuje si za ci tymi ga ziami. Kto zawsze szuka
101
b dów u innych, kto jest zawsze krytyczny, ten tylko Uczcie si tego od wód. Górskie rozpadliny i przepa-
rozwija swe w asne skazy. Jest daleki od ich usuwania. ci nios ryk rw cych potoków, lecz wielkie rzeki p yn
[Dp. 252 253] spokojnie. Rzeczy puste s d wi czne, a pe ne zawsze
pozostaj ciche. G upiec jest jak do po owy wype niony
Tak jak z wielkiej sterty kwiatów mo na zrobi wiele garnek, osoba m dra niczym g bokie, spokojne jezio-
girland, tak te ten, kto urodzi si miertelnym, wi- ro. [Sn. 720 721]
nien dokona wielu dobrych czynów. [Dp. 53]
Nawet gdyby bandyci mieli rozcz onkowa twe cia o
Gdy przemawiacie do innych, mo ecie mówi we w a- dwur czn pi , je liby umys swój wype nia nienawi-
ciwym czasie albo w z ym czasie, zgodnie z faktami ci , nie b dziesz praktykowa moich nauk. [M. I, 126]
albo nie, agodnie albo szorstko, na temat albo nie,
z umys em pe nym nienawi ci albo pe nym mi o ci. Po- Nie poprzez elokwencj czy pi kno cia a cz owiek staje
winni cie wiczy si w ten sposób:  Nasze umys y nie si doskona ym, gdy jest przy tym zazdrosny, samolub-
b d wypaczone ani nie b dziemy u ywa z ych s ów, ny i zwodniczy. Lecz w kim tamte z e cechy zosta y usu-
lecz y b dziemy z agodno ci i wspó czuciem, z umy- ni te, wykorzenione i wygas y, kto odrzuci nienawi ,
s em wolnym od nienawi ci i przepe nionym mi o ci . ten jest m drym cz owiekiem i jest prawdziwie dosko-
y b dziemy, roztaczaj c na bli nich mi o i zaczy- na y. [Dp. 262 263]
naj c z nimi roztacza mi o na ca y wiat, gdy jest
to rozprzestrzeniaj ce si , przenikaj ce si , nie daj ce Nie jest mo liwe, by ten, kto sam nie jest pow ci gli-
si zmierzy i ca kowicie pozbawione nienawi ci i wro- wy, zdyscyplinowany i zadowolony, móg nauczy po-
go ci . Oto, jak powinni cie si wy wiczy . [M. I, 126] w ci gliwo ci, dyscypliny i zadowolenia innych. Jest
za to bardzo mo liwe, e ten, kto sam jest pow ci gli-
S trzy rzeczy, dzi ki którym mo na rozpozna m dr wy, zdyscyplinowany i zadowolony, pomo e innym taki-
osob . Jakie trzy? Widzi ona swoje b dy takimi, jakie mi si sta . [M. I, 45]
s ; widz c, stara si je poprawi ; gdy inni przyznaj si
do swoich w asnych, wybacza im. [A. I, 103] Zdrowie jest najwy sz zdobycz , a zadowolenie naj-
wi kszym bogactwem. Osoba godna zaufania jest naj-
Unikaj z a, czy dobro, oczyszczaj swój umys  oto na- lepszym krewnym, a nibb na najwy szym szcz ciem.
uka wszystkich Buddów. [Dp. 183] [Dp. 204]
102 103
Je li inni krytykuj mnie, Dhamm czy Sangh , nie po- Nawet je li kto recytuje wi te teksty, lecz nie dzia a
winni cie wpada w z o , czy czu si dotkni tymi, po- z nimi w zgodzie, to taki nieuwa ny cz owiek jest niczym
niewa za mi oby to wasz os d i nie wiedzieliby cie, czy pasterz, który liczy jedynie cudze krowy  nie uczestni-
to, co mówi , jest s uszne, czy nie. Je li inni to czyni , czy w b ogos awie stwach wi tego ycia. [Dp. 19]
wyja nijcie im, jak bardzo jest niew a ciwy krytycyzm,
który mówi:  To nie jest w a ciwe. To nie jest prawe. Tak jak matka chroni swoje jedyne dziecko nawet za cen
To nie jest nasza droga. To nie jest to, co czynimy . Po- w asnego ycia, tak te powinno si mie nieograniczo-
dobnie, je li inni s awiliby mnie czy Dhamm , b d n mi o do wszystkich istot na wiecie. [Sn. 150]
Sangh , nie powinni cie by dumni ani nad ci, ponie-
wa za mi oby to wasz os d i nie wiedzieliby cie, czy Ten, kto zamierza upomnie innego, powinien wpierw
to, co mówi , jest s uszne, czy nie. Je li wi c inni to czy- rozwa y :  Jestem, czy nie jestem tym, który praktykuje
ni , wyja nijcie im, jak ich wys awianie jest zasadne, pe n czysto cia a i mowy? Czy te zalety s we mnie
mówi c:  To jest w a ciwe. To jest prawe. To nasza dro- obecne, czy te nie? Je li tak nie jest, bez w tpienia
ga. To jest w nas . [D. I, 3] znajd si ludzie, którzy powiedz :  Czemu sam nie
praktykujesz pe nej czysto ci cia a i mowy? Nast pnie
S owa, gdy posiadaj pi cech, nie s niestosowne, ale ten, kto zamierza upomnie innego, powinien wpierw
s trafne, godne pochwa y i wys awiane przez m dr- rozwa y :  Czy wyzwoli em si od z ej woli wzamian
ców. Jakich pi ? S wymawiane we w a ciwym czasie, rozwijaj c mi o do innych? Czy ta zaleta jest obecna
s prawdziwe, s wymawiane z agodno ci , s na te- we mnie, czy te nie? Je li jej nie ma, z pewno ci znaj-
mat i s wymawiane z mi o ci . [A. III, 243] d si ludzie, którzy powiedz :  Czemu sam nie rozwi-
jasz w sobie mi o ci?  [A. V
, 79]
S ysz c Nauk , m drzec staje si doskonale oczyszczo-
ny niczym g bokie, przejrzyste i spokojne jezioro. Ktokolwiek umacnia si w prawo ci rano, w po udnie
[Dp. 82] lub w nocy, ten mie b dzie radosny ranek, radosne po-
udnie i radosn noc. [A. I, 294]
Ma e znaczenie ma utrata takich rzeczy jak bogactwo,
straszn rzecz jest za utrata m dro ci. Niewielkie Je li ktokolwiek ci obrazi, uderzy, obrzuci kamieniami
ma znaczenie zdobycie takich rzeczy jak bogactwo, cu- lub uderzy kijem albo mieczem, musisz odrzuci wszel-
down jest za rzecz zdobycie m dro ci. [A. I, 15] kie ziemskie pragnienia oraz wzgl dy i my le tak oto:
104 105
 Moje serce pozostanie nieporuszone. Nie wypowiem najlepszymi przyjació mi. Dlaczego? Poniewa robi to,
s ów pe nych z o ci. Nie b d ywi urazy, lecz utrzy- co uczyni by dla nich najlepszy przyjaciel. [S. I, 71]
mam yczliwo i wspó czucie dla wszystkich istot . Tak
w a nie powiniene my le . [M. I, 126] Nie lekcewa dobra, mówi c:  To mi nic nie da . Kropla
po kropli nape nia si dzban wod i podobnie m dry
Budowniczowie kana ów reguluj rzeki, wytwórcy strza cz owiek, gromadz c po trochu dobro, ca y si nim wy-
prostuj je, cie le nadaj kszta ty drewnu, a m drcy pa- pe nia. [Dp. 122]
nuj nad sob . [Dp. 80]
Pewnego razu jeden z mnichów cierpia z powodu dy-
Na wiecie istniej cztery rodzaje ludzi. Jakie cztery? Ci, zenterii i le a we w asnych nieczysto ciach tam, gdzie
którzy nie troszcz si ani o w asne dobro, ani o dobro upad . Odwiedzaj cy mnichów Budda uda si wraz
innych; ci, którzy troszcz si o dobro innych, lecz nie z nand do chorego i zapyta go:
o swoje w asne; ci, którzy troszcz si o swoje w asne do-  Co si sta o, mnichu?
bro, ale nie o dobro innych; oraz ci, którzy troszcz si  Zachorowa em na dyzenteri , panie .
zarówno o dobro w asne, jak i dobro innych& Spo ród  Czy nie ma nikogo, kto by si tob zaj ?
tych czterech rodzajów ludzi ci, którzy troszcz si za-  Nie, panie .
równo o dobro w asne, jak i dobro innych, s najwa niej-  Czemu wi c nie opiekuj si tob pozostali mnisi?
si, ponad innymi, najwspanialsi i najlepsi. [A. II, 94]  Poniewa jestem dla nich bezu yteczny .
Wtedy Budda zwróci si do nandy:
Przyjmuj c schronienie w Buddzie, Dhammie oraz San-  Id , przynie wody, aby my mogli umy tego mni-
dze, wyzwolisz si od strachu i dr enia. [S. I, 220] cha .
nanda przyniós wi c wod i razem z Budd umyli
Zwyci aj gniewnego spokojem; zwyci aj z ego dobro- chorego. Nast pnie, trzymaj c mnicha za g ow i stopy,
ci ; zwyci aj sk pego szczodro ci ; zwyci aj k amc przenie li go i po o yli w ó ku. Pó niej Budda przywo-
prawd . [Dp. 223] a pozosta ych mnichów i zapyta ich:
 Dlaczego nie opiekowali cie si chorym mnichem?
Ci s swymi najlepszymi przyjació mi, których my li,  Poniewa by dla nas bezu yteczny .
mowa i dzia ania s dobre. Nawet je li mówi :  Nie  Mnisi, nie macie matki ani ojca, którzy by si wami
troszczymy si o samych siebie , wci pozostaj swoimi opiekowali. Kto b dzie si o was troszczy , je li nie
106 107
wy sami? Ten, kto opiekowa by si mn , niech opiekuje to wasz dobrobyt i szcz cie, dlatego mówi :  Piel -
si ka dym chorym . [Vin. IV gnujcie dobro . [A. I, 58]
, 301]
Dar Dhammy przewy sza wszystkie dary; smak Dham- Wszyscy dr przed przemoc , ycie jest cenne dla
my przewy sza wszelkie smaki; rozkosz Dhammy prze- wszystkich. Stawiaj c si w po o eniu innych, nie po-
kracza wszelkie rozkosze; kto uwolniony od pragnie , winno si ani zabija , ani prowokowa do zabijania.
przezwyci a wszelkie cierpienie. [Dp. 354] [Dp. 130]
Dobrze jest od czasu do czasu pomy le o w asnych b - Ludzie dobrzy ja niej z daleka niczym szczyty Himala-
dach. Dobrze jest od czasu do czasu pomy le o b dach jów. A ludzie li s niewidoczni niczym strza y wystrze-
cudzych. Dobrze jest od czasu do czasu pomy le o w a- lone z uku noc . [Dp. 304]
snych zaletach. Dobrze jest od czasu do czasu pomy le
o zaletach innych ludzi. [A. V Budda rzek :  Co my licie o tym  jaki jest cel lustra?
, 159]
 Istnieje w celu odbijania  odpar Rahula.
Dobroczy ca raduje si teraz i w nast pnym yciu  ra- Wówczas Budda powiedzia :  Tak te dzia anie win-
duje si w obu wiatach. Raduje si i triumfuje, wspomi- no by wykonane cia em, mow i umys em jedynie
naj c swe czyste uczynki. [Dp. 16] po rozwa nej re eksji* . [M. I, 415.]
Porzu cie, co niew a ciwe. Mo na to zrobi . Je li by oby Podobnie jak rzeka Ganges p ynie, sk ania si , zmie-
niemo liwe, nie prosi bym was o to. Lecz jest to mo li- rza ku wschodowi, tak kultywuj cy i rozwijaj cy Szla-
we i dlatego mówi :  Porzu cie, co niew a ciwe . Gdy- chetn O miorak cie k p ynie, sk ania si i zmierza
by porzucenie tego, co niew a ciwe prowadzi o do stra- ku nibb nie. [S. V
, 40]
ty i smutku, nie prosi bym was o to. Lecz przyniesie
to wam korzy i szcz cie, i dlatego mówi :  Porzu -  Skrzywdzi mnie, uderzy mnie, pokona mnie, ogra-
cie, co niew a ciwe . Piel gnujcie dobro. Mo na to zro- bi mnie  kto utrzymuje podobne my li, nie uspokoi
bi . Je li by oby to niemo liwe, nie prosi bym was o to. swej nienawi ci. Kto nie utrzymuje podobnych my li,
Lecz jest to mo liwe, dlatego mówi :  Piel gnujcie do-
bro . Gdyby piel gnowanie dobra prowadzi o do stra-
* Wg angielskiego przek adu tekst jest oparty na grze s ów (ang. re-
ty i smutku, nie prosi bym was o to. Lecz powi kszy
ection   odbicie , ale i  re eksja umys owa ).
108 109
uspokaja sw nienawi . Nienawi ci w tym wiecie ni-
gdy nie uspokoi si nienawi ci ; jedynie przez nie-nie-
nawi nienawi si uspokaja. To jest odwieczne pra-
wo. [Dp. 3 5]
Wykaz skrótów

A.  Anguttara Nik ya
D.  D gha Nik ya
Dp.  Dhammapada
M.  Majjhima Nik ya
S.  Sa yutta Nik ya
Sn.  Sutta Nip ta
Ud.  Ud na
Vin.  Vinaya
Spis tre ci
Przedmowa do wydania czwartego, poprawionego ......... 3
Wprowadzenie do wydania pi tego, poprawionego ........ 4
1. Czym jest buddyzm? ............................................. 5
2. Podstawowe za o enia buddyzmu ........................... 21
3. Buddyzm a wiara w boga ...................................... 27
4. Pi wskaza ...................................................... 33
5. Odrodzenie ........................................................ 42
6. Medytacja .......................................................... 55
7. M dro i wspó czucie .......................................... 64
8. Wegetarianizm ................................................... 70
9. Szcz cie i los ..................................................... 74
10. Mnisi i mniszki ................................................... 77
11. Pisma buddyjskie ................................................ 82
12. Historia i rozwój ................................................. 88
13. Kim jest wspó czesny buddysta? ............................. 96
14. Niektóre z poucze Buddy .................................... 101
Wykaz skrótów ......................................................... 111