Z. A
yko  Wstęp do Pisma Świętego
Rozdział drugi
BIBLIA W ÅšWIETLE ARCHEOLOGII
 Pod wpływem wszystkich tych odkryć zaczęliśmy patrzeć na Biblią innymi oczami i ku naszemu
zdumieniu spostrzegliśmy, że jest ona jednym z największych arcydzieł literatury światowej, dziełem
wyjątkowego realizmu, w którym przelewa się i kipi autentyczne życie. Po prostu trudno uwierzyć, że
ów bogaty kalejdoskop powieści, pełnych plastyki, ruchu i kolorytu, oraz ludzi w ciało i krew
obleczonych  mógł powstać w tak odległej przeszłości i przetrwał do naszych czasów (Zenon
Kosidowski,  Opowieści biblijne , s. 8).
Zanim odpowiemy na pytanie o tajemnice zawrotnej kariery Pisma Świętego, spojrzymy na tę księgę
w świetle archeologii. Zapytajmy, co mówi o Biblii ta interesująca dziedzina współczesnej nauki?
I. POCZ
TKI ARCHEOLOGII
ZapoczÄ…tkowana wyprawÄ… Napoleona do Egiptu w roku 1798 i odkryciem w roku 1799 przez jednego
z żołnierzy Napoleona kamienia z trójjęzycznym napisem z Rossety, archeologia jest dzisiaj jedną z
najbardziej rozwiniętych i dalej się dynamicznie rozwijających dyscyplin naukowych.
Historia archeologii obfituje w momenty pasjonujÄ…ce, nieraz dramatyczne, a dorobek jej jest imponu-
jący. Dzięki odkryciom archeologicznym wydobyto na światło dzienne dawne, zasypane gruzem ziemi
i zapomnienia kultury starożytne, ukazując oczom współczesnego człowieka świat minionych epok i
świetności. Fakty te nie pozostały bez wpływu dla rozwoju nauk biblistycznych.
II. DZIAA
Y ARCHEOLOGII
Archeologia jest w swej istocie nauką badając czasy zamierzchłe na podstawie materiałów uzyskanych
w trakcie prac wykopaliskowych, a pochodzących z tamtych czasów1. Archeologia ustala także zasady
zdobywania tych materiałów, gromadzenia i naukowego opracowywania.
1. Archeologia prehistoryczna Głównym działem archeologii jest archeologia prehistoryczna, badająca
przeszłość społeczeństw na niskim stopniu rozwoju na podstawie znalezisk odkrywanych często
przypadkowo. W roku 1836 Ch.J.Thomsen ustalił chronologiczny system trzech epok: kamienia,
brązu i żelaza jako podstawowych surowców do wyrobu narzędzi. Epoka kamienia podzielona została
na paleolit (starszy, środkowy i młodszy), mezolit i neolit.
2. Archeologia wczesnohistoryczna i historyczna. Drugim działem jest archeologia
wczesnohistoryczna i historyczna, badająca przeszłość konkretnego kręgu kulturowego. Dzieli się na
archeologię starożytnego Wschodu, śródziemnomorską, Europy wczesnośredniowiecznej. Azji
południowo-wschodniej i Ameryki2.
III. ARCHEOLOGIA BIBLIJNA
Jest to bardzo ważny dział archeologii starożytnego Wschodu. Celem jego jest poznanie  na
podstawie wykopalisk  pomników pochodzących z okresu od patriarchów do I w. po Chr. oraz
wyjaśnienie ich w świetle przekazów biblijnych 3.
Archeologia biblijna rzuciła olbrzymie światło na wiarygodność przekazów biblijnych. Dzisiaj
dokumentacja archeologiczna Pisma Świętego jest olbrzymia. W studiach biblistycznych faktów tych
nie można pominąć. Ułatwieniem badań jest spora liczba opracowań z dziedziny archeologii biblijnej
w języku polskim, co łącznie z pozycjami w językach obcych stanowi dostatecznie mocne oparcie
teoretyczne 4.
ż 1. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W EGIPCIE
Po słynnym odkryciu kamienia z Rossety i odczytaniu w roku 1827 przez Champoliona 
znajdującego się na nim pisma hieroglificznego, rozpoczął się żywiołowy okres odkryć
archeologicznych.
I. DZIEJE ODKRYĆ
Odkrycia archeologiczne w Egipcie majÄ… swojÄ… interesujÄ…cÄ… i imponujÄ…cÄ… historiÄ™.
1. WIEK XIX
Początkowo prace były niezorganizowane, indywidualne, i polegały na opisywaniu widocznych
zabytków starożytnego świata. W drugiej połowie XIX w., od czasu objęcia nad tą dziedziną patronatu
przez Mariette'a, dyrektora Antiąuities in Egypt, rozpoczęto prowadzenie prac archeologicznych sy-
stematycznie. Nastąpił okres wielkich odkryć, które tysiącem eksponatów ozdobiły kairskie muzeum.
Odkryto przede wszystkim wielka ilość grobowców słynnych faraonów egipskich: Cheopsa - twórcy
najwspanialszych piramid, Tutmozisa III  jednego z faraonów ucisku z czasów exodusu, Ramzesa II
 pogromcy Hetytów, Ramzesa III  znanego z okresu wędrówki ludów morskich. Z czasem, za
następcy Marriettea  Gastona Maspera  zaproszono do współpracy zagraniczne instytuty i szkoły, co
niesłychanie zintensyfikowało tempo prac badawczych.
2. OJCIEC ARCHEOLOGII
Trudno nie wspomnieć nazwiska Anglika, Flindersa Petrie, uważanego za ojca nowoczesnej
archeologii naukowej, który w okresie 60 lat swej działalności (1880 1940) dokonał olbrzymiego
dzieła na polu archeologii. Na uwagę zasługują także Niemiec, Ludwig Borchardt, i Amerykanin G. A
Reisner.
3. WYNIKI
Nie sposób opisać postępu prac w dalszym rozwoju tej nauki. Zbadane dzisiątki piramid, odkryto i
opisano tysiące grobów, także królewskich, wśród nich grobowiec Tutenhamona (odkryty w roku
1922), natrafiono na ślady panowania Hatszepsut (1504 1482), przypuszczalnej córki faraona wycho-
wującej Mojżesza6. Zgromadzono do muzeów świata niezliczone ilości cennych zabytków
starożytności, poznano blaski i cienie władzy dumnych faraonów, historię i kulturę kraju zwanego
Darem Nilu, a przy tym zrozumiano wiele szczegółów z życia i obyczajów ludzi epoki patriarchów i
epok póz
niejszych, uwiecznionych na monumentach Egiptu.
II. ZNACZENIE BIBLISTYCZNE
Spójrzmy obecnie na odkrycia archeologiczne w Egipcie przez pryzmat nauk biblistycznych.
1. CZASY PATRIARCHALNE I KRÓLEWSKIE
Opis Kanaanu z XX w. przed Chr. zamieszczony w historii Sinuha, urzędnika królewskiego, który z
niewiadomych powodów ucieka z Egiptu i w wieku podeszłym wraca do swojej ojczyzny, zgadza się
z biblijnym opisem Kanaanu w epoce Abrahama. W grobowcu pewnego egipskiego notabla,
Chnemhotepa, z czasów mniej więcej Abrahama, znaleziono kolorowy obraz przedstawiający
przybycie do Egiptu 37-osobowej grupy mężczyzn, kobiet i dzieci z Palestyny, który daje wyo-
brażenie o strojach, narzędziach, broni i instrumentach, jakimi posługiwano się w Palestynie w epoce
patriarchów.
Dużo cennego materiału do poznania starożytnych ludów Palestyny dostarczają tzw. teksty
eksekracyjne, czyli wyklinające, pochodzące z czasów XII dynastii faraonów egipskich. Wspominają
one ponad stu królów amorejskich, potwierdzając tym samym fakt pozostawania ówczesnej Palestyny
w rękach Amorejczyków (1 Mojż. 14.13; 15.16), oraz znane 2 Pisma Świętego miasta, jak Askalon,
Atek, Lachisz, Kazor, Sychem i inne. Na ścianach świątyni w Karnak zachowało się szereg opisów
wojennych wypraw faraonów egipskich do Palestyny i Syrii, pozwalających na lepsze poznanie
geografii tych ziem, a wśród nich opis bitwy pod Megiddo prowadzonej przez Tutmozisa III (1482
1450) w r. 1480 (ok. 35 lat przed wyjściem Izraelitów z Egiptu) oraz wyprawy faraona Szeszonka,
biblijnego Szyszaka, który zdobył Jerozolimę za panowania króla Roboama, syna Salomona (1 Król.
14,25.26).
Należy wspomnieć także o odkryciu przez Flindersa Petrie w roku 1906 na Półwyspie Synaickim w
Serabit-el-Chadim tzw. inskrypcji protosynaickich. Był to pierwszy tego rodzaju przykład pisma
alfabetycznego. Inskrypcje pochodziły jak wykazały badania Gardinera, z wieków 1800-1500 przed
Chr., a więc z epoki mniej więcej Mojżeszowej, o czym już wspomniano.
2. OKRES INWAZJI
Olbrzymie znaczenie archeologiczne przedstawiajÄ… tzw. listy z Tell-el-Amarna, odkryte w r. 1887 po
Chr., przedstawiające korespondencję dyplomatyczną faraonów Amenhotepa III i Amenhotepa IV,
zwanego Echnatonem, z władcami Babilonu i Asyrii oraz wasalami Syrii i Kanaanu. Listy pisane były
na tabliczkach glinianych pismem klinowym w języku babilońskim (akadyjskim) jako języku
dyplomatycznym. Niektóre listy zawierają glossy w języku kanaańskim, zbliżonym do hebrajskiego.
Treść listów wskazuje na słabość polityczna Egiptu w XIV w. przed Chr., tj. w okresie, gdy Izraelici
dokonywali inwazji na Kanaan pod wodza Jozuego. Niektóre listy pochodzą od króla Jerozolimy,
Abdi-Aiba, proszącego faraona o pomoc przeciwko Habiru, którzy zajęli znaczną część kraju i
zamierzają podbić całą Palestynę. Jeśli Habiru oznaczają Izraelitów, co jest bardzo prawdopodobne i
co potwierdza wielu biblistów, to w listach z Tell-el-Amarna zawarta została historia podboju
Kanaanu.  Obraz polityczny Kanaanu z czasów Tell-el-Amarna  pisze Podręczna Encyklopedia
Biblijna  odpowiada w dużej mierze sytuacji opisanej w księdze Jozuego 7.
Słynna stela Merenptaha (1234 1214), faraona z XIX dynastii, syna Ramzesa II, opisuje zwycięstwo
faraona w Kanaanie i wymienia nazwÄ™ Izrael, stajÄ…c siÄ™ tym samym pierwszym pozabiblijnym
dokumentem potwierdzającym istnienie Izraelitów w Palestynie w XIII w. przed Chr.
3. EPOKA S
DZIÓW
O słabości Egiptu pod koniec epoki sędziów, tak doskonale odzwierciedlonej w księdze biblijnej,
noszącej tę samą nazwę, świadczy opowiadanie Egipcjanina imieniem Nen-Amona. Tebańczyka,
który udaje się do Libanu po drzewo potrzebne na sporządzenie łodzi Amona. Na uwagę zasługuje
także literatura sapiencjalna, kwitnąca w Egipcie (np. Przypowieść Amenen-opa), potwierdzająca
biblijną wzmiankę o  mądrości Egipcjan (1 Król. 4,30 BG).
4. CZASY POWYGNANIOWE
Nieoceniona wartość przedstawiają tzw. papirusy asuańskie z Elefantyny, wyspy na Nilu w Górnym
Egipcie, odkryte w 1904 1907, a pochodzące z V w. przed Chr., pisano w języku aramejskim.
Rzucają one poważne światło na czasy powygnaniowe. W Egipcie znaleziono również wiele cennych
papirusów nowotestamentowych (np. papirusy Chester Beaty, fragment Rylanda itp.).
Piaski Egiptu  jak widać  zachowały dokumenty o doniosłym znaczeniu biblistycznym. Archeologia
egipska rozwija się nadal i prace badawcze wciąż jeszcze wzbogacają wiedzę o tym wielkim państwie
starożytności.
ż 2. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W MEZOPOTAMII8
Mezopotamia,  Międzyrzecze , to kraina leżąca miedzy Eufratem a Tygrysem, dwiema rzekami
wspomnianymi przez Biblie (1 Mojż. 2,14), zwana w Piśmie Świętym krajem Szinear (1 Mojż. 8,16;
11,2 BT). Historia biblijna łączy z terenem tym wzmianki o najstarszej cywilizacji ludzkości.
Archeologia potwierdza tę informację w całej rozciągłości9.
I. DZIEJE ODKRYĆ
W przeciwieństwie do Egiptu, w Mezopotamii nie zachowały się piramidy, świątynie i obeliski, które
by zwróciły uwagę badaczy. Starożytne miasta Międzyrzecza zostały doszczętnie zburzone, a ruiny
wspaniałych niegdyś pałaców i świątyń oraz niezliczone inskrypcje pokryte zostały ziemią i zarosły
murawą, a pamięć o nich wkrótce zaginęła zupełnie.
1. GENEZA
W początkach XIX stulecia wielu badaczy postawiło pytanie, gdzie są dawne stolice Babilonu i
Asyrii, wspomniane w Biblii. Dało to impuls do rozpoczęcia prac archeologicznych w tej części
starożytnego Wschodu.
Początek prac archeologicznych w Mezopotamii sięga roku 1843 i łączy się z imieniem francuskiego
konsula w Mosulu, P. E. Botty. Szukając starożytnej Niniwy, rozpoczął on prace wykopaliskowe w
Kujundzili, a potem w Korsabadzie. Prace w Korsabadzie nie dały, co prawda, spodziewanych re-
zultatów, doprowadziły jednak do odkrycia wielkiego pałacu króla Sargona II, władcy asyryjskiego z
VIII w. przed Chr., znanego dotychczas jedynie ze Starego Testamentu. . W ten sposób  pisze
Moscati  wiadomości zawarte w Biblii i odkrycia naukowe zaczęły się wzajemnie weryfikować. Był
to początek pełnego chwały stulecia archeologii mezopotalnej 10.
2. DATA PRZEA
OMOWA
Przełomową datą dla archeologii w Mezopotamii był rok 1844. Młody oficer angielski, Rawlison,
napotkał wówczas trójjęzyczny napis na skale w Behistunie i skopiował go. Studia nad tą inskrypcją
wskrzesiły po wielu latach żmudnych badań język i pismo starożytnych ludów Mezopotamii 
Sumerów 11, Babilończyków12, Asyryjczyków13, Hurytów14, Elamitów 15 i Persów l6  ludów
wzmiankowanych w Biblii 17.
II. ZNACZENIE BIBLISTYCZNE
Archeologia mezopotamska dostarczyła olbrzymiej liczby informacji związanych z dziejami
biblijnymi.
1. ODKRYCIE MIAST BIBLIJNYCH
W rezultacie prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Botta i Layarda, odkryto również
starożytną Niniwę. W 1852 r. odkopano olbrzymią bibliotekę króla asyryjskiego Asurbanipala,
zawierającą tysiące tabliczek glinianych pokrytych pismem klinowym. Dwadzieścia lat póz
niej, z
jednej z nich asyriolog G. Smith odczytał babilońską opowieść o potopie, co w świecie naukowym
wywołało olbrzymią sensację, potwierdzającą w pewnym sensie i uwiarygodniającą biblijny opis
potopu.
W roku 1889 odkryto miasto Nipur i znaczne ilości dokumentów handlowych z okresu Artakserksesa i
Dariusza II królów perskich, rzucające światło na życie i działalność Żydów w Babilonie w epoce
powygnaniowej. W roku 1899 natrafiono na miasto Babilon, słynną stolicę króla Nebukadnesara II, a
w 1903  na biblijne miasto Assur. W roku 1901 w mieście Susan odkryto słynny kodeks
Hammurabiego, króla mezopotamskiego, współczesnego Abrahamowi, potwierdzający wiarygodność
epoki prawa Mojżeszowego.
Okres międzywojenny przyniósł nowe, nieoczekiwane rezultaty. Odkryto najstarsze miasta znane w
Piśmie Świętym. I tak w roku 1922 odkryto miasto Ur  ojczyznę Abrahama a w r. 1928  Uruk,
biblijne Erech, dalej miasta Akad, Kalne, Nuzi, Mari i inne. Odkrycia te wydobyły na światło dzienne
monumenty, przedstawiające olbrzymia wartość naukową i biblistyczną.
2. INSKRYPCJE KRÓLEWSKIE
Prace archeologiczne w Mezopotamii pozwoliły zgromadzić m.in. inskrypcje z czasów asyryjskich, w
których znajdują się imiona wielu królów izraelskich i judzkich. Np. Salmanazar II wspomina w swej
inskrypcji króla Achaba, współczesnego prorokowi Eliaszowi, oraz króla Jehu, płacącego
Asyryjczykom haracz. W innej inskrypcji wymienieni sÄ…: Menachem, Jozjasz, Azariasz, Hiskiasz i
Manases  królowie żydowscy. W inskrypcji Senacheryba jest wzmianka o obszerni; Jerozolimy,
potwierdzająca opis biblijny (2 Król. 19.2).
Z kolei imiona wielu królów asyryjskich i perskich, wspomnianych w Biblii, znalazły swoje
potwierdzenie w odkrytych inskrypcjach. Były to takie imiona jak Salmanazar i Tiglad-pilezer,
Nebukadnesar, Belsazar, Cyrus, Dariusz, Kserkses i inni. Nawet imiona niektórych urzędników
królewskich zostały potwierdzone przez archeologów.
ż 3. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W PALESTYNIE 18
Palestyna nigdy nie była kolebką wielkich imperiów światowych, jak Egipt czy Babilon, niemniej
jednak wkład kulturowy tego regionu geograficznego w dzieją ludzkości był niezwykły.
I. DZIEJE BADAC

Palestyna stała się szczególnie interesującym polem badań archeologicznych z uwagi na dzieje Izraela,
działalność Chrystusa i kolebką Kościoła chrześcijańskiego.
1. ZAKRES BADAC

Prace archeologiczne rozpoczęto w drugiej połowie XIX w. Zapoczątkował je Flinders Petrie w roku
1890, chociaż już wcześniej, bo w roku 1868 odkryto w Palestynie słynny kamień króla moabskiego,
Meszy, zawierajÄ…cy napis w alfabecie starohebrajskim. Prace wykopaliskowe na terenie Palestyny
były prowadzone z różnym szczęściem.
2. WYNIKI
Do dnia dzisiejszego przebadano prawie wszystkie ważniejsze miasta. Poza licznymi inskrypcjami
hebrajskimi i aramejskimi  pozwalającymi prześledzić rozwój języka hebrajskiego i pisma, od form
prymitywnych do pisma kwadratowego  Palestyna dostarczyła również wielu dowodów po-
twierdzajÄ…cych relacje zawarte w Biblii.
II. ODKRYCIA
Prace archeoloigczne skoncentrowały się przede wszystkim na odkrywaniu miast biblijnych i analizie
pozostałości materialnych ich przeszłości i kultury.
1. MEGIDDO, JERYCHO I SAMARIA
W Megiddo odkryto fragment pomnika zwycięstwa faraona Szeszonka z czasów króla Roboama (1
Król. 14,25.26) i ślady garnizonu króla Salomona (1 Król. 9, 15 19) oraz dwie pieczątki ze
starohebrajskim napisem (na pierwszej Asaf, na drugiej Szema sługa Jeroboama), pochodzące z IX w.
przed Chr. Prace prowadzone w Jerycho przez Garstanga potwierdziły historię biblijną o upadku
murów i spaleniu miasta w czasach Jozuego19. W Samarii znaleziono resztki pałacu Amrego (1 Król.
16,24) oraz ślady póz
niejszej jego przebudowy za czasów Achaba i Jeroboama II (1 Król. 22,39).
2. INNE MIEJSCOWOÅšCI
Wyobrażenie o bogactwie Salomona, sprowadzającego złoto z Ofir, potwierdziły wykopaliska z
Eziongeber, porcie Salomona w zatoce Akaba (1 Król. 9,26 28). W Lachisz znaleziono słynne
tabliczki z czasów Jeremiasza, zawierające pismo oficera armii inwazyjnej Nebukadnesara, zwanego
także Nabuchodomozorem, do dowódców obrony miasta Lachisz. Z Taanak pochodzi pieczęć
cylindryczna z XV w. przed Chr., z napisem klinowym. W Betszan odkryto ruiny dwóch świątyń, w
których Filistyni czcili Dagona i Astarte, i gdzie złożyli zwycięskie trofea po wygranej bitwie z
Izraelitami, w której zginęli Saul i Jonatan (1 Kron. 10,10; 1 Sam. 31,10). W Mamre znaleziono ślady
studni i ołtarza z czasów Abrahama20.
3. GROTY NAD MORZEM MARTWYM
Szczególnie doniosłe znaczenie przedstawiają pasjonujące odkrycia archeologiczne w grotach nad
Morzem Martwym, które dostarczyły wspaniałej dokumentacji biblijnej, jak również interesujących
danych o sekcie esseńczyków 21.
Prace wykopaliskowe w Palestynie prowadzone są nadal, m.in. przez grupę archeologów z
adwentystycznego Andrews University w USA. Wyniki tych prac publikowane sÄ… w roczniku uczelni.
ż 4. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W SYRII 22
Syria, to kraj leżący między północną granicą Palestyny a rzeką Eufratem oraz pustynią arabską na
wschodzie, a Morzem Śródziemnym na zachodzie, z górami Libanu i Antylibanu, i słynnymi miastami
Sydon, Tyr, Biblos, Ugarit, Damaszek i Ebla (Tell Mardik).
I. DONIOSA
E ODKRYCIA
Choć prace archeologiczne zapoczątkowane zostały w XIX w., ważne odkrycia przypadły na okres
międzywojenny. Dwa z nich zasługują na uwagę.
1. BIBLOS
Przede wszystkim odkrycia w Biblos. Miasto to, dawne Gebal, było z jednej strony głównym
eksporterem drzewa cedrowego, a z drugiej  trudniło się handlem papirusem, materiałem
piśmienniczym w starożytności, sprowadzanym z Egiptu. Grecy nazywali słowem biblos zarówno
papirus jak i miasto, które się trudniło handlem papirusami. Słowem pochodnym biblion określano
księgę, z czego  jak wiadomo  wywodzi się również nazwa Pisma Świętego   Biblia . W Biblos
odkryto wiele przedmiotów świadczących o rozwoju sztuki w czasach Salomona. Stąd sprowadzano
rzemieślników do budowy jerozolimskiej świątyni (1 Król. 5,18). Tutaj odkryto także szereg
grobowców z cennymi inskrypcjami w alfabecie starohebrajskim, najstarsza z nich pochodni z XIII w.
przed Chr. (napis na grobowcu króla Ahirama). Badania przeprowadzone na terenie byłych miast
Sydonu i Tyru, całkowicie zniszczonych, potwierdziły prawdziwość starotestamentalnych zapowiedzi
proroczych o zniszczeniu miast i nieodbudowaniu ich (Jer. 47,4; Ezech. 26,3 5.21).
2. RAS SZAMRA
Do najbardziej sensacyjnych należą prace dokonane w roku 1929 w Ras Szamra, starożytnym mieście
Ugarit. To połnocno-kanaańskie miasto, zniszczone w XIII w. przed Chr. i nigdy nie odbudowane,
zachowało cenne świadectwa archeologiczne dla poznania tamtych czasów. Odkryto świątynię Baala i
Dagona, pałac królewski z olbrzymią ilością tabliczek glinianych, zapisanych  jak się okazało 
dialektem kanaańskim, bardzo zbliżonym do hebrajskiego i alfabetycznym pismem klinowym. Z
tabliczek tych wynika, że Kanaanici oddawali się ciemnym praktykom religijnym, połączonym ze
składaniem ofiar z ludzi, kultem węża, niemoralnością i upadkiem ducha, co potwierdza biblijny opis
narodów Kanaanu i pozwala  na tym tle  lepiej zrozumieć wzniosłość religii izraelskiej, jak również
plany Boże wobec ludów zamieszkujących Palestynę.
II. EBLA
Innym sensacyjnym odkryciem, dokonanym w połowie lat siedemdziesiątych, były wyniki prac
wykopaliskowych w Ebla.
1. DZIEJE ODKRYĆ
Ebla, to miasto leżące w północnej Syrii, w okolicy wioski Tell Mardik. Prace wykopaliskowe zostały
tam przeprowadzone w latach 1975 1979 przez prof. Paolo Matthiae z Uniwersytetu Rzymskiego.
2. WYNIKI
Wykopaliska dostarczyły ok. 60000 tabliczek glinianych zapisanych pismem klinowym,
pochodzących z ok. 2500 2400 lat przed Chr.23 Z inskrypcji wynika, że w tych czasach znane były np.
miasta Sodomy i Gomory24. SÄ… to sprawy sensacyjne.
ż 5. ARCHEOLOGIA A NOWY TESTAMENT 25
Nowy Testament obejmuje historię biblijną zaledwie jednego wieku, co w porównaniu z czasami
starotestamentalnymi, trwającymi kilka tysięcy lat, jest okresem stosunkowo krótkim. Ponadto Nowy
Testament nie posiadał instytucji, które by pozostawiły po sobie trwałe pomniki na wzór sta-
rotestamentalnych. Nie należało się zatem spodziewać wielkich odkryć archeologicznych związanych
z Nowym Testamentem. Jednak archeologia i na tym polu dostarczyła dużo bezcennego materiału
informacyjnego, posiadającego doniosłe znaczenie dla biblistyki nowotestamentalnej.
I. ODKRYCIA TOPOGRAFICZNE
Badania archeologiczne spożytkowane zostały przede wszystkim w zakresie geograficzno-
topograficznym, bardzo cennym z punktu widzenia Nowego Testamentu.
1. TEREN DZIAA
ALNOÅšCI JEZUSA I APOSTOA
ÓW
Przede wszystkim zidentyfikowane zostały prawie wszystkie ważniejsze tereny i miasta działalności
Chrystusa (jak Kafarnaum, Tyberiada, Kana, Chorazim, Naim, Sychem, Betania itp.) i apostołów (np.
miasta leżące na trasach podróży misyjnych ap. Pawła), łącznie z siedmioma miastami Małej Azji z
Apokalipsy. Archeologia dostarczyła interesujących danych dotyczących topografii starożytnej
Jerozolimy, a nawet zidentyfikowany został  jak się wydaje  plac Lithostratos, na którym sądzony
był Jezus, a który  według prac wykopaliskowych Vincenta  znajdował się na zamku Antonia.
2. ŻYCIE CODZIENNE
Archeologia wydobyła na światło dzienne budowle i olbrzymie ilości przedmiotów codziennego
użytku, wyrobów ceramicznych, ze szkła i metalu, monet itp. Dane te pozwalają na wyobrażenie o
życiu codziennym ludności Palestyny, o naczyniach wzmiankowanych w Ewangeliach, takich jak
stÄ…gwie. dzbany, naczynia na oliwÄ™, kaganki, misy, kielichy, o monetach rzymskich z wizerunkiem
cesarza (Mat. 22,20.21) i groszu wdowim (Mar. 12,41 44), o drogach palestyńskich, o zwyczaju
zamykania grobów potężnymi kamieniami i opieczętowywaniu ich oraz urządzaniu synagog, w
których z reguły znajdowały się na przedzie zdobne fotele dla lektorów  jak o tym świadczą np. ruiny
synagogi w Delos. W Jerozolimie odkryto wzmiankowanÄ… przez A
ukasza  synagogę wyzwoleńców
(Dz.Ap. 6,9), a nawet napis umieszczony na świątyni Jerozolimskiej, ostrzegający obcokrajowców
przed wejściem na jej teren (Dz. Ap. 21,28).
3. IMIONA
Liczne inskrypcje, odnalezione na ossuariach, czyli skrzyniach kamiennych z kośćmi zmarłych,
wskazują, że występujace w Ewangeliach imiona  apostołów, pobożnych niewiast, a nawet Jezusa 
należały do imion często używanych w tym czasie na terenie Palestyny. Kilka inskrypcji zawiera, jak
sądzą niektórzy archeolodzy, wczesnochrześcijańską modlitwę skierowaną do zmartwychwstałego
Jezusa:  Jezu każ temu, który tu spoczywa powstać (Jesou Aloth), będąca dowodem wiary
ówczesnego Kościoła w zmartwychwstanie Pańskie. Prace archeologiczne potwierdziły wzmianki
ewangeliczne o przeprowadzonym za czasów legata rzymskiego w Syrii, Quiriniusa, spisie ludności,
podczas którego narodził się Jezus (A
uk. 2,1 7), oraz o tetrarsze Lizyniaszu, za czasów którego
wystąpił Jan Chrzciciel (A
uk. 3,1.2), a pół roku póz
niej  Chrystus (A
uk. 1,26).
II. CZASY AP. PAWA
A
Archeologia stała się z
ródłem przebogatego materiału dokumentalnego związanego z terenem i
czasem działalności ap. Pawła.
1. TRASY PODRÓŻY AP. PAWA
A
Inskrypcja znaleziona na Cyprze wspomina np. prokonsula Sergiusza Pawła (Dz.Ap. 13,7). Inskrypcje
znalezione koło Lystry wskazują na szczególny tam kult Zeusa i Hermesa (Dz.Ap. 14,17). W Filipach
odkryto fundamenty bramy miejskiej, którą wychodziło się nad rzekę (Dz.Ap. 16,13). W Atenach
ustalono miejsce Agory, a zwłaszcza Areopagu, na którym przemawiał ap. Paweł, odnaleziono nawet
napis sakralny  bogom nieznanym (Dz.Ap. 17,23). W Koryncie odkryto blok kamienny z napisem
pochodzącym z korynckiej synagogi (Dz.Ap. 18,4). Inna inskrypcja potwierdziła fakt urzędowania
tam Galiona, prokonsula Achai. Natrafiono tam także na siady trybunału, znajdującego się na rynku
korynckim (Dz.Ap. 18,12). W Koryncie odkryto również ruiny mięsnego rynku i znajdujących się
wokół niego kilku świątyń (1 Kor. 10,23). Dzięki odkryciom Wooda znamy dziś świątynię bogini
Artemis w Efezie. Odkryto tam również wiele figurek słynnej  Diany Efeskiej (Dz.Ap. 19,34).
Nawet dziś można tam oglądać ów teatr, na który podburzony tłum efeski prowadził ap. Pawła
(Dz.Ap. 19,29).
2. RZYM
Interesujący jest odkryty przez archeologów napis na murze cesarskiego pałacu w Rzymie, wyryty
przez jednego z żołnierzy cesarza Wespazjana, zawierający informacje o Chrzcie i Wieczerzy Pańskiej
(Filip. 4,22). Nawet forma listów apostolskich zyskała potwierdzenie w dokumentacji archeologiczno
epistolarnej.
III. R
KOPISY BIBLIJNE
Szczególnie doniosłe dla biblistyki znaczenie mają odkryte papirusy biblijne Nowego Testamentu.
1. KODEKS SYNAICKI
Zwłaszcza duże znaczenie przedstawia odkryty w roku 1844 przez K. Tischendorfa na Synaju w
klasztorze Kodeks Synaicki, zawierający tekst grecki starotestamentalnej Septuaginty i cały Nowy
Testament, a pochodzÄ…cy z IV w. po Chr.
2. PAPIRUSY
Na uwagę zasługują papirusy Cheaster Beatty, odkryte w r. 1931 przez Kenyona, zawierające
niekompletny tekst Nowego Testamentu z III, a nawet II w. po Chr., papirus Bodmer II, odkryty w
1936 przez Martina, zawierający 14 rozdziałów Ew. Jana, pochodzący z końca II w. po Chr., i wresz-
cie papirus Rylandsa, odkryty w roku 1920, zawierajÄ…cy fragmenty Ew. Jana, a pochodzÄ…cy z okolic
egipskiego Fajum z pierwszej połowy II w. po Chr.
Przytoczone fakty stanowią zaledwie część danych archeologicznych. Prace badawcze są w toku i
stale dostarczają jeszcze nowszych, interesujących i ważnych doniesień naukowych.
ż 6. ZNACZENIE ODKRYĆ ARCHEOLOGICZNYCH
Archeologia, jak wykazano, oddała Pismu Świętemu nieocenione usługi. Wbrew przypuszczeniom
krytyki nie tylko nie osłabiła autorytetu Biblii, lecz jeszcze bardziej wzmocniła go.
I. DOKUMENTY POZABIBLIJNE
Przede wszystkim dostarczyła cennych dokumentów pozabiblijnych, potwierdzających wiarygodność
Pisma ÅšwiÄ™tego w wielu drobnych nawet szczegółach.  Wydarzenia uważane dotÄ…d za «pobożne
historie  pisze W. Keller  przybrały naraz postać historyczną. Wyniki badań niejednokrotnie aż do
najdrobniejszych szczegółów pokrywały się z wiadomościami biblijnymi 26.
II. UWIARYGODNIENIE
Każda epoka historii świętej  od stworzenia i potopu począwszy, poprzez dzieje patriarchów,
proroków i królów, a skończywszy na czasach Chrystusa i apostołów27  zyskała wspaniałą
dokumentację faktograficzną, która zweryfikowała treść Biblii i dostarczyła bogatego materiału
naukowego, pozwalajÄ…cego na lepsze jej zrozumienie 28. Prace wykopaliskowe w Egipcie,
Mezopotamii, Palestynie, Syrii, Azji, Grecji i Rzymie wykazały całkowitą zgodność Pisma Świętego z
rzeczywistością.
Okoliczność ta umacnia zaufanie do autorytetu oraz historycznej wiarygodności Pisma Świętego29.
Archeologia udowodniła, że Biblia jest księgą starożytną, autentyczną i prawdomówną.
PRZYPISY:
1
Por. EK, t. 1, s.
2
Por. tamże.
3
Por. tamże.
4
Por. J. A. Thompson, Biblia i archeologia, PAX, Warszawa 1965; Recent Discoveries in Bibie Land. w: Joungs Analytical
Concordance to The Bibie, Grand Rapids, Mich.; S. Mędala. Odkrywanie świata biblijnego przez archeologię ( Ateneum
Kapłańskie . Tom 77 z 1971 r., s. 39 56); W.F.Albright, Archeologia Palestyny, PWN, Warszawa 1964; S. N. Kramer,
Historia zaczyna się w Sumerze, PWN, Warszawa 1961; S.Moscati, Kultura starożytnych ludów semickich. PWN. Warszawa
1963; L. Lipin i A. Bietow, Gliniane księgi. Wiedza Powechna, Warszawa 1954; F. Gryglewicz, Archeologiczne odkrycia w
egzegezie
Nowego Testamentu, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1969; W. Keller, A jednak Pismo Święte ma rację. PAX,
Warszawa 1959; A. Mierzejewski, Tajemnica glinianych tabliczek. Iskry, Warszawa 1981; Archeologia Palestyny, praca
zbiorowa, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1969.
5
Por. SDABC. t. I, s. 102 109: S.H.Horn. The Spade Confirms the Book, Washington 1957, s. 75 110: P. Montet, Egipt i
Biblia. Warszawa 1963.
6
Por. S. H. Horn, dz.cyt., s. 99 101
7 PEB, t. I, s. 40.
8
Por. SDABC, t. I, s. 109.119; S. H. Horn, dz.cyt., s. 9 74: A.Parrot, Biblia i starożytny świat, Warszawa 1968; S. H.
Kramer. dz.cyt.; S. Moscati, dz.cyt., s. 25 114.
9
Por. Historia powszechna, Warszawa 1S62, t. I. s. 228; S. N. Kramer, dz.cyt., s. 28.
10
S. Moscati, dz.cyt., s. 28.
11
Sumerowie, lud niesemickiego pochodzenia, zamieszkujący w IV stuleciu południe Mezopotamii, twórca odrębnych miast-
państw (m. in. Ur, Uruk, Larsa, Eridu, Lagasz, Kisz) i wysokiej kultury (kanały nawadniające, metalurgia, handel wymienny,
pismo klinowe, matematyka, astronomia, sztuka, medycyna itp.). W roku 2340 przed Chr. Sumerowie ulegajÄ… przewadze
króla Akkadu Sargona i semickim Akkadyjczykom. Powstaje wówczas państwo sumero-akkadyjskie podbite potem, ok. r.
2200 przed Chr. przez Gutejów. Ok. 2110 przed Chr. hegemonię zdobyli władcy z III dynastii Ur i zorganizowali potężne
państwo, obejmujące całą Mezopotamię. Na początku II tysiąclecia państwo upadło pod naporem Amorytów, a potem weszło
w skład Babilonii  por. EP, s. 749.
12
Babilończycy, semiccy mieszkańcy południowej Mezopotamii, m. in. Akkadowie, Amoryci i Amorejczycy, twórcy miasta
Babilon nad Eufratem, istniejącego już w III tysiącleciu, a potem, w II tysiącleciu, twórcy państwa starobabilońskiego, w
którym zwierzchnictwo obejmują Amoryci, a którego przedstawicielem był słynny Hammurabi (1792 1750). W połowie II
tysiąclecia Babilonią zawładnęli Kasyci, tworząc średniowieczne państwo babilońskie z II dynastią babilońską, zwaną
kasycką (1590 1150). Póz
niej nastaje okres państwa babilońskiego z przewagą Elamitów (Amorejczyków), czyli Chaldej-
czyków, którego reprezentantem był Nebukadnesar I. Po okresowym uzależnieniu Babilonii od Asyrii, od VII w. następuje
okres państwa neobabilońskiego i wielkiej jego świetności za Nabopolazara, a zwłaszcza jego syna, Nebukadnesara II (605
562). Państwo zostaje podbite w 539 przez Persów. Por. EP, s. 54.
13
Asyryjczycy, ludność semicka zamieszkująca Północną Mezopotamię, twórcy państwa Asyryjskiego (pocz. II tysiąclecia
do roku 612 przed Chr.). Początek daje miasto Aszur, które znajduje się pierwotnie pod wpływem miasta Ur, potem
usamodzielnia się u schyłku III dynastii Ur i wówczas następuje rozkwit państwa (inne miasta to Niniwa, Kelach i inne). W
połowie II tysiąclecia Asyria zostaje uzależniona od Hurytów, a po pokonaniu ich przez Hetytów (ok. 1350), staje się potęgą
militarną, która dokonuje podboju Babilonii, Syrii, Palestyny. Ulega wreszcie koalicji Medii i Babilończyków. Por. EP, s. 46.
14
Huryci (Mitani)  lud niesemickiego pochodzenia, który w II tysiącleciu dochodzi do większego znaczenia w
Mezopotamii, EP, s. 283.
15
Elamici  lud przypuszczalnie azjacki, zamieszkujÄ…cy Elam, nad ZatokÄ… Pankapir, EP, s. 189.
16
Persowie  lud zamieszkujący Iran, zorganizowani pod wodzą Acheminidów w olbrzymie państwo, które pokonało Medię,
BabiloniÄ™, Lidie i Egipt. Zdobyte zostaje przez Aleksandra Wielkiego.
17
Por. J. B. Niemczyk i A. Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych w zarysie, ChAT, Warszawa 1978; A. Tschirschnitz,
Dzieje ludów biblijnych, tom I. Ludy ościenne, Warszawa 1986.
18
Por. SDABC, t. I. s. 119 127; S.H.Horn, dz.cyt. s. 124 134; S. Moscati, dz.cyt., s. 117 250; Archeologia Palestyny,
Księgarnia św. Wojciecha, Poznań, 1971.
19
Por. W. H. Boulton, Wieczność piramid i tragedia Pompei. s. 222. Zagadnienie jest nadal przedmiotem kontrowersji  J.
Kudasiewicz, Biblia historia nauka,  Znak , Kraków 1978, s. 229. Ostatnie słowo jednak wciąż jeszcze należy do
przyszłości, jako że zbadano dotychczas niewielki zakres tego olbrzymiego pomnika archeologicznego.
20
Por. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956. s. 96.
21
Por. J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni Judzkiej. Warszawa 3968.
22
Por. SDABC, t. I, s. 127 129; S. H. Horn, dz.cyt., s. 238-256; S. Moscati, dz.cyt., s. 117 173; H. Klengel, Historia i
kultura Starożytnej Syrii, Warszawa 1971.
23
Por. G. Hasel, Undestanding the Living Word of God, Mountain View, Calif. 1980, s. 129.
24
Por. tamże.
25
Por. A. Thompson, Biblia i archeologia, s. 219-320; F. Gryglewicz, Archeologiczne odkrycia w egzegezie Nowego
Testamentu. Lublin 1962.
26
w. Keller, dz.cyt, s. 8.
27
Por. F. Gryglewicz, dz.cyt.
28
Por. J.A.Thompson, dz.cyt., s. 297.302.320; S. Mędala, dz.cyt., S. 53.
29
Por. PEB, t. I, s. 93 94; L. W. Stefaniak, Archeologia Palestyny, termin i zarys jej historii, w: Archeologia Palestyny,
dz.cyt., s. 25.