Przestanie Pana Cogito

W roku 1974 ukazał się tom wierszy Zbigniewa Herberta "Pan Cogito ". Bohater
tytułowy, Pan Cogito, to inaczej "człowiek myślący", konstrukcja wyraźnie
nawiÄ…­zujÄ…ca swym charakterem do Kartezjusza i jego sÅ‚ynnego "cogito ergo sum"
("myślę, więc jestem") . Na kontynuowany przez poetę do dzisiaj cykl o Panu
Cogito składają się przemyślenia i refleksje filozoficzne oraz - chyba przede
wszystkim - etyczno­moralizatorskie Zbigniewa Herberta. Wystarczy przypomnieć
kilka tytułów utworów o Panu Cogito: "Pan Cogito o postawie wyprostowanej",
"Rozmyślania Pana Cogito o odkupieniu ", "Pan Cogito rozmyśla o cierpieniu ",
"Pan Cogito a myśl czysta ".
Zamykający tom z 1974 roku utwór "Przesłanie Pana Cogito" jest zbiorem wskazań
moralnych i etycznych dla człowieka pragnącego odnaleźć się w dzisiejszym
świecie, poszukującego trwałych wartości. Wiersz napisany jest tonem
imperatywnym (nakazowym), zawiera polecenia określające godną postawę człowieka
poszukujÄ…cego. Pan Cogito naucza:
"idź wyprostowany wśród tych co na kolanach (...)
bądź odważny gdy rozum zawodzi bądź odważny (...)
Niech nie opuszcza ciebie twoja siostra Pogarda
dla szpiclów katów tchórzy (...)
i nie przebaczaj zaiste nie w twojej mocy
przebaczać w imieniu tych których zdradzono o świcie ".
Pan Cogito również przestrzega:
"strzeż się jednak dumy niepotrzebnej (...)
strzeż się oschłości serca ".
Pan Cogito mówi o największych wartościach warunkujących nasze człowieczeństwo,
powodujących, że jesteśmy godni, aby nazywano nas ludźmi. Wartościami tymi są
według niego przede wszystkim godność, odwaga i wierność wyznawanym zasadom.
Jednak postawa ta nie jest popularna i nie przynosi żadnych korzyści. Człowiek
żyjący zgodnie z zaleceniami Pana Cogito stoi na przegranej z góry pozycji:
"oni wygrają pójdą na twój pogrzeb i z ulgą rzucą grudę
a kornak napisze twój uładzony życiorys (...).
nagrodzÄ… ciÄ™ (... )
chłostą śmiechu zabójstwem na śmietniku ".
Jednak ostatnie zdanie utworu wskazuje na konieczność pozostania konsekwentnym
w swym wyborze. Chcąc zachować godność i człowieczeństwo nie wolno się ugiąć,
poddać. Stąd właśnie wynika ostateczne wezwanie, stanowiące o przesłaniu
moralnym i etycznym wiersza:
"Bądź wierny Idź ".


Apollo i Marsjasz. Mit głosił, że w "pojedynku" (gra na flecie) między
Apollinem i Marsjaszem zwyciężył Apollo. Bóg Apollo obdarł przeciwnika ze skóry
i powiesił, a z łez tych, którzy opłakiwali Marsjasza powstała rzeka. Wiersz
Herberta mówi o tym co było dalej, już po zakończeniu pojedynku. Oto krzyk
cierpiącego Marsjasza tak sugestywnie oddaje jego cierpienie, opowiada całą
anatomię bólu, (wąwozy pokarmu, lasy płuc, stawy, żółć, krew i dreszcze) - że
staje się to nową, silną, konkurencyjną wobec klasycznego piękna sztuki Apolla
gałęzią sztuki. Wycie Marsjasza stało się źródłem sztuki konkretnej, bo jest
bogate w siłę wyrazu i mówi prawdę. Jest to stara dyskusją i odwieczna
rywalizacja apollińskiego (klasycznego, stosownego, regularnego) i
dionizyjskiego (pełnego ekspresji uczuć, wyrazu) nurtu w sztuce. Herbert pyta o
źródło i wartość tej drugiej gałęzi. Narodziła się sztuka uczuć z bólu i z
przeżycia, a ma wartość prawdy o odczuciach i takiego oddziaływania, które
wstrząsa odbiorcą. Nawet słowik skamieniał a drzewo pozostało siwe. Zatem kto
wygrał ten pojedynek?