Umowa zastawu











Umowa
zastawu

 

Określenie

Zastaw jest
formą zabezpieczenia wierzytelności (np. Iksiński-pożyczkodawca może stać się
zastawnikiem, a Igrekowski-pożyczkobiorca zastawcą). Klasycznym zastawem

 uregulowanym w Kodeksie cywilnym
można zabezpieczyć zarówno wierzytelność
pieniężną, jak i niepieniężną (w drugim wypadku możliwość zaspokojenia się
z przedmiotu zastawu zależy od przekształcenia wierzytelności w pieniężną,
czyli np. zamiany świadczenia określonej rzeczy na obowiązek odszkodowawczy;
leży to w gestii wierzyciela), a nawet przyszłej lub warunkowej. Zastaw jest
prawem akcesoryjnym w stosunku do wierzytelności, którą zabezpiecza. Oznacza
to, że nie może występować samoistnie i dzieli losy zabezpieczanej
wierzytelności. Gdyby wobec tego umowa pożyczki okazała się nieważna, to
i zastaw, który miał gwarantować jej zwrot, też byłby nieważny.

Jeśli
zabezpieczona wierzytelność zostanie przeniesiona, na jej nabywcę powinien
zostać przeniesiony również zastaw. W razie przejścia samej
wierzytelności, bez zastawu, wygasa on.

Zabezpieczana
wierzytelność powinna być oznaczona. Gdyby jednak nie była, musi zostać
ustanowiona górna granica zabezpieczenia.

Nie jest możliwe
zabezpieczenie zastawem wierzytelności, których wyegzekwowanie w drodze
przymusu jest niemożliwe
np. z gry w brydża (nie można żądać od
przegranych zegarka z obietnicą, że zostanie zwrócony, gdy zapłacą za każdy
punkt umówioną kwotę, ponieważ zobowiązania z gier i zakładów mogą być
wykonane, lecz nie muszą). Warunkiem dochodzenia przez zastawnika jego praw
jest wymagalność zabezpieczonej wierzytelności i nawet jej przedawnienie
nie narusza uprawnienia do zaspokojenia się z obciążonej rzeczy. Gdy jednak
chodzi o odsetki, to zastaw zabezpiecza tylko nieprzedawnione. Zabezpieczenie
zastawem dotyczy również roszczenia o odszkodowanie z powodu niewykonania lub
nienależytego wykonania zobowiązania, a także nakładów na zastawioną rzecz
(przechowywaną u zastawnika lub w depozycie).

 

Strony umowy

Zastawcą bywa
przeważnie dłużnik, choć może nim być także osoba trzecia (stosunek łączący
dłużnika z zastawcą jest w zasadzie dla instytucji zastawu obojętny
Zetowski
może dać swoją rzecz w zastaw zabezpieczający pożyczkę udzieloną
Igrekowskiemu). Może nim być zarówno Igrekowski prywatnie, jak i ten sam
Igrekowski-przedsiębiorca, pożyczający i zabezpieczający zobowiązanie dla
celów prowadzenia działalności gospodarczej.

Zastawnikiem
jest wierzyciel, którego wierzytelność zostaje zabezpieczona zastawem
(w praktyce najczęściej pożyczkodawca). Z zastawu uregulowanego Kodeksem
cywilnym na ogół nie korzystają banki ani inne instytucje finansowe, ponieważ z
myślą o nich został uregulowany w odrębnej ustawie zastaw rejestrowy
(zabezpieczający wierzytelności pieniężne).

 

Przedmiot

Zastawca według
k.c. może ustanowić zastaw na rzeczach ruchomych lub na prawach, jeśli są
zbywalne. Nie jest możliwy zastaw na nieruchomościach (na nich ustanawia się
hipoteki).

 

1) zastaw na rzeczach

Skutkiem
ustanowienia zastawu jest możność dochodzenia przez zastawnika (wierzyciela)
zaspokojenia się z obciążonej rzeczy bez względu na to, czyją stała się
własnością, i to w zasadzie z pierwszeństwem przed wierzycielami
osobistymi właściciela rzeczy. W ten sposób zabezpieczona wierzytelność
zostaje powiązana nie z majątkiem konkretnego dłużnika,
a z wartością ekonomiczną obciążonej rzeczy (kiedy zastawca sprzeda
swoją rzecz obciążoną zastawem, egzekucja będzie prowadzona przeciwko nabywcy).
Gdyby obciążona rzecz uległa podziałowi, to zastaw utrzymałby się na wszystkich
nowopowstałych rzeczach jako zastaw łączny. Wówczas wierzyciel mógłby żądać
zaspokojenia w całości lub w części z każdej rzeczy, z niektórych lub
ze wszystkich łącznie. Nie można jednak od początku obciążyć jednym zastawem
wielu rzeczy. Tym niemniej nic nie stoi na przeszkodzie, by kilkoma umowami
zastawu, na różnych rzeczach, zabezpieczyć tę samą wierzytelność.

Przedmiotem
zastawu może być udział we współwłasności rzeczy w częściach ułamkowych, gdy
np. ojciec i syn są właścicielami samochodu (przedmiotem zastawu nie może
być jednak udział we współwłasności łącznej, takiej jaka łączy ustawowo
małżonków czy wspólników spółki cywilnej).

Posiadanie
przedmiotu zastawu musi być przeniesione na zastawnika (bez tego umowa zastawu
jest nieważna). Nie oznacza to jednak, że zastawnik ma prawo używania tej rzeczy.
Zastawca zaś nie zostaje przez zawarcie umowy zastawu ograniczony w swoich
prawach właścicielskich. Dlatego nieważne byłoby zastrzeżenie, przez które
zastawca zobowiązałby się, że nie zbędzie ani nie obciąży rzeczy przed
wygaśnięciem zastawu.

A ponieważ i wierzytelność zabezpieczona
zastawem może być zbyta, więc jej nabywca może żądać od zbywcy wydania
obciążonej rzeczy, ale tylko, jeśli zastawca wyrazi na to zgodę. W razie braku
takiej zgody nabywca może żądać złożenia rzeczy do depozytu sądowego.

W zasadzie
możliwe jest ustanowienie zastawu również na pieniądzach
np. zabezpieczenie
wierzytelności wyrażonej w złotych na gotówce w walucie obcej. Niewykluczone
jest też zabezpieczenie świadczenia niepieniężnego na określonej kwocie w
złotych.

Jeżeli zastawnik
zwróci rzecz zastawcy, zastaw wygasa. I to bez względu na zastrzeżenia
przeciwne.

 

2) zastaw na prawach

Prawa można
zastawić, jeżeli są zbywalne. Toteż prawa związane z takimi dokumentami jak
weksle, czeki lub obligacje, a także udziały w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością czy akcje, bywają przedmiotem zastawu podobnie jak rzeczy.
Większa komplikacja ustanawiania i egzekwowania zastawu na papierach
wartościowych wynika z ustaw szczególnych.

Wolno obciążyć
zastawem również takie prawa jak do patentu, lecz wówczas konieczne jest
stosowanie prócz k.c. prawa własności przemysłowej.

 

Forma umowy

Dla ważności i
skuteczności umowy zastawu zwykłego na rzeczach nie jest konieczna forma
szczególna. Natomiast do ustanowienia zastawu na prawie w zasadzie stosuje się
odpowiednio przepisy o przeniesieniu tego prawa, przy czym konieczne jest co
najmniej zawarcie takiej umowy zastawniczej na piśmie, z datą pewną, czyli
urzędowo poświadczoną, choćby nawet umowa o przeniesienie prawa nie wymagała
takiej formy. Czasem jednak konieczna jest forma pisemna z podpisami
poświadczonymi notarialnie, jak w wypadku zastawienia udziału w spółce z o.o.
lub jego części.

 

Przyczyny wygaśnięcia zastawu na rzeczach

Najczęściej
umowny zastaw na rzeczach wygasa z powodu:


zwrócenia rzeczy zastawcy,
wygaśnięcia zabezpieczonej wierzytelności,
zrzeczenia się wierzytelności przez zastawnika,
połączenia uprawnień zastawnika i właściciela
w jednych rękach (wyjątek stanowi sytuacja, w której zabezpieczona
wierzytelność jest obciążona prawem osoby trzeciej),
zniszczenia rzeczy,
wydania rzeczy nabywcy w dobrej wierze,
sprzedaży rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym,
przejęcia długu zabezpieczonego na rzeczy należącej
do osoby innej niż dłużnik i braku zgody tegoż właściciela na trwanie
zastawu.


 

Zaspokojenie zastawnika z przedmiotu zastawu

Zaspokojeniu z
obciążonej rzeczy następuje według przepisów o sądowym postępowaniem
egzekucyjnym. Oznacza to, że wierzycielowi-zastawnikowi nie wolno
choćby za
zgodą dłużnika-zastawcy
wziąć sobie na własność przedmiotu zastawu
i zwolnić zobowiązanego z długu. Zastawnik musi uzyskać tytuł
wykonawczy, a więc np. wytoczyć powództwo przeciwko właścicielowi rzeczy,
i dopiero po uzyskaniu korzystnego dla siebie wyroku zaopatrzonego
w klauzulę wykonalności może prowadzić egzekucję z rzeczy obciążonej
zastawem. W dodatku jedynie za pośrednictwem komornika sądowego. Zasady
tej nie można zmienić wolą stron umowy zastawniczej.

 

Zastaw ustawowy

Prócz tzw.
kodeksowego zastawu umownego (który wymaga umowy zastawniczej), możliwy jest
także zastaw powstający z mocy samego prawa. Jego podstawą są przepisy różnych
ustaw
od Kodeksu cywilnego począwszy (np. zastaw przysługujący: spedytorowi
na przesyłce, wydzierżawiającemu na środkach produkcji w przedsiębiorstwie lub
gospodarstwie, bankowi na rzeczy kupionej za kredyt, póki znajduje się ona u
kupującego, wynajmującemu na rzeczach ruchomych należących do najemcy,
wniesionych do najmowanego lokalu), po Ordynację podatkową (Skarbowi Państwa i
jednostkom samorządu terytorialnego przysługuje z tytułu zobowiązań
podatkowych, zaległości i odsetek zastaw skarbowy na wszystkich
ruchomościach podatnika oraz stanowiących współwłasność majątkową małżeńską,
a także na zbywalnych prawach majątkowych, jeśli wartość każdego z
przedmiotów zastawu jest nie mniejsza niż 10 tys. zł).

Kolejną odmianą
zastawu jest uregulowany oddzielną ustawą zastaw rejestrowy.

 

Opłaty, formalności

Umowny zastaw
uregulowany w kodeksie cywilnym nie podlega podatkowi od czynności
cywilnoprawnych ani nie musi być nigdzie rejestrowany.

 

Podstawa prawna:


art. 306
art. 335 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. -
Kodeks cywilny
(Dz.U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.).


 

Dobromiła Niedzielska-Jakubczyk