OGRÓD  FORMA I SYMBOL
W TRADYCJI KULTUROWEJ
Pośrodku Równiny Rozkoszy rośnie cudowna jabłoń, która pokryta jest
jednocześnie liśćmi, kwiatami i owocami. Ktokolwiek spożywa cudowne
jabłka, ma zapewnione życie i młodość1.
emat1ogrodu, rozpatrywany w aspekcie historii świat nadprzyrodzony ze światem ludzi i sferą podzie-
Tsztuki czy też osiągnięć technicznych, wydaje mi. Zarys kręgu oddziela zewnętrzne od wewnętrznego,
się niezmiernie obszerny, a trudność, jak sądzę, nie to, co obce, od tego, co znane4. Brama sygnalizuje
wynika z braku wiedzy o przedmiocie, ale raczej przejście, zmianę kategorii i przekroczenie granic (fot.
z nadmiaru tej wiedzy i powszechnych, związanych 1). Toteż forma przestrzeni zamkniętej, jakkolwiek
z nią doświadczeń. Każdy przecież bywa w ogro- nie pozbawiona aspektu praktycznego, ma dla ogrodu
dzie lub przynajmniej marzy o tym, a dziś, w dobie bardzo wyraziste znaczenie magiczne.
załamania biologicznej równowagi świata, możemy Trudno zakwestionować też podobieństwo idei
powiedzieć, że ogród to dzieło najwyższej dosko- ogrodu i miasta, choć pozornie wykluczają się one,
nałości w rozumieniu harmonijnego współistnienia a dziś nawet pozostają w absolutnej opozycji. Jednakże
natury i kultury. ogród, podobnie jak miasto, jest swego rodzaju autono-
Dlatego na użytek naszych rozważań od samego początku micznym obszarem, który ma własne tajemnice i wewnętrzne prawa.
zawężamy zakres pojęciowy ogrodu do dwóch aspektów  formy Jego kompozycja przez setki lat podąża za urbanistyką i gustem epoki,
i symboliki. W odróżnieniu od, na przykład, funk- by w końcu złączyć się we wspólną ideę miasta
cji czy zagadnień przyrodniczych, choć czynnik ogrodu. Zakreślenie granic miasta czy ogrodu
przyrodniczy jest tu równouprawnionym tworzy- respektuje dualizm sacrum i profanum, a także
wem, pozwala to analizować zjawisko ogrodu znaczenie bram, strzeżonych przez kulturowe
głównie w kategoriach kultury. Jeżeli zatem uda się tabu, zbrojną straż lub przez archanioła z płomie-
dowieść, że forma ogrodu historycznego wyraża nistym mieczem. Tak więc ogród, podobnie jak
czy symbolizuje określone treści, będziemy mogli zaorany przez kapłana czy też otoczony murami
zastanowić się, jakie przesłanie o roli człowieka układ osadniczy, wyraża ideę sacrum i związki
w świecie znajdujemy w ogrodach współczesnych lokalnego porządku kultury5 (fot. 2).
i co nowego komunikuje ogród naszych czasów. Rozważania te zatoczą symboliczny krąg
w miejscu, gdzie Raj  nagroda zbawionych,
OGRÓD JAKO RAJ ZIEMSKI, utożsamia się z wizją eschatologicznej Jeruzalem,
KR
G KULTOWY I MIASTO społeczności zbawionych i Miastem Zstępują-
cym z Nieba6. Idea Ogrodu Rajskiego, miejsca
Konotacje formalne ogrodu bliskie są innym zjednoczenia z Bogiem, stoi tu ponad formą,
przykładom krajobrazu kulturowego, kreowane- i w ogóle ponad pojęciami należącymi do realnego
Fot. 1. Symboliczna brama w obrębie
go świadomie, z myślą o konkretnej idei. Takim świata (fot. 3).
zespołu klasztornego oo. Karmelitów
ogrodem jest biblijny Raj, gdzie rozgrywa się
w Czernej k. Krzeszowic
misterium stworzenia i gdzie człowiek zdobył się DIALOG NATURY
na pierwszy akt wolnej woli. Idea Raju, miejsca, w którym niewinny I KULTURY
człowiek otoczony jest przyjazną naturą i miłością Stwórcy, zdaje się
być dla ogrodu absolutnie ponadczasową i uniwersalną. Wypada też Dzieje sztuki ogrodowej mogą być postrzegane i opisane na wie-
zauważyć, że do dziś, mimo wygnania w świat cierpienia i niezaspo- le sposobów. Najbardziej przekonywujące wydaje się ujęcie, jakie
kojonych pragnień, nie straciła swego powabu2. zastosował wybitny znawca przedmiotu  architekt profesor Janusz
Kolejne, istotne związki formalne łączą ogród z kręgiem kulto- Bogdanowski. Przedstawia on rozwój sztuki ogrodowej jako proces po-
wym, jedną z najstarszych udokumentowanych postaci krajobrazu legający na rozgrywaniu efektu plastycznego pomiędzy dwoma prze-
kulturowego. Koncepcję pełnego, wizualnego wydzielenia przestrzeni ciwstawnymi biegunami  naturą i kulturą7. Rolę czynnika naturalnego
obrazują już megalityczne budowle Europy i Azji3. Powraca ona też pełni nie tyle sam świat przyrody, co formy, które ten świat respektują
konsekwentnie w ikonografii religijnej wszystkich kontynentów w istniejącej postaci, a nawet naśladują. Kultura to w naszym przypadku
 symbolach nieskończoności, nimbach i mandorlach, a nawet w odwzorowanie kompozycji architektonicznej, opartej na geometrii linii,
planach miast i budowli. Krąg służy wyznaczeniu granic świętej płaszczyzny i bryły. Proporcje czynników natury i kultury decydują
przestrzeni oraz zasygnalizowaniu centrum  axis mundi, łączącego o formie ogrodu, ale również wyrażają światopogląd  stosunek twórcy
36 ALMA MATER
M. Swaryczewska
w średniowieczu, na gruncie
chrześcijaństwa. Obok prak-
tycznych założeń użytkowych,
pojawia się ogród symboliczny,
a w sztuce  nawet całe, wie-
loznaczne krajobrazy. Meta-
foryczne ogrody wypełniają
przestrzeń tła i ścielą się pod
stopami świętych. Każda rośli-
na to symbol, sam ogród niesie
zakodowane znaczenie miłości,
niewinności lub męki. Użycie
roślin jako kodu kulturowego
Fot. 2. Ogród, podobnie jak zorganizowany układ osadniczy,
i podporządkowanie kompozy-
wyraża ideę sacrum i związki lokalnego porządku kultury.
cji skomplikowanym treściom
Panorama Kalwarii Warmińskiej i Sanktuarium Euchary-
religijnym tworzy w ogrodzie
Fot. 5. Ogród renesansowy, wyzbyty kono-
stycznego w Glotowie
średniowiecznym nadzwyczaj
tacji transcendentnych, miał dawać radość
do religii, seksu, możliwości
i rozrywkę człowiekowi na ziemi. Renesansowy
i chęci przekształcania świa- gobelin na zagłówku fotela z XVII w. Muzeum
Archidiecezji A
ódzkiej
ta, do godzenia przeciwności,
uległości lub konfrontacji
ogarnia coraz większe obszary, osie biegną
z siłami przyrody.
w nieskończoność, łącząc miasta, rezydencje,
Człowiek starożytny za-
kanały i leśne dukty. Ogród realizuje ideę
dziwiająco aktywnie i sku-
wszechwładzy, przymusu i panowania nad
tecznie przekształcał świat,
naturą. Jednak równolegle z tym przeskalo-
konstruował doskonałe sy-
wanym,  niemym ogrodem monarszym,
stemy irygacyjne i trzebił
odradza się władza i sztuka sakralna, a wraz
dziką przyrodę. Obawiał
z nią symbolika roślin, która czerpie inspirację
Fot. 3. Jeruzalem  Miasto Zstępujące z Nieba. Sanktuarium pw.
się swoich bogów, przeto
Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Krośnie k. Ornety (XVIII z tradycji średniowiecza (fot. 6).
czcił słońce, góry i z
ródła,
w.). Idea ogrodu stoi tu ponad formą i w ogóle ponad pojęciami,
Nagły uwiąd idei ogrodu geometrycz-
szanował święte gaje i opie-
należącymi do realnego świata
nego w XVIII wieku stanowi swoisty para-
kuńcze drzewa, kształtując
trwałą równowagę pomiędzy czynnikiem
natury i kreacją artystyczną (fot. 4).
Integracji tej realnie zagrażają dopiero
prądy humanistyczne i sekularyzacja kultury
w okresie renesansu i manieryzmu. Ogród,
wyzbyty konotacji transcendentnych, ma
dawać radość i rozrywkę człowiekowi na
ziemi. Gości w nim jawnie figlarny Eros,
coraz częściej też prestiżowe,  manierą
zdobne ogrody zaspokajają aspiracje moż-
nych (fot. 5). Udział czynnika kulturowego
w kompozycji i materii ogrodu gwałtownie
wzrasta, pojawiają się coraz bardziej okazałe
założenia, a w nich wyszukana rzez
ba i archi-
tektura. Woda, zamiast szemrać na kwietnej
łące, ujęta jest w skomplikowane fontanny
i kaskady. Teraz już tylko krok dzieli nas od
baroku i wielkich koncepcji geometrycznych
francuskiej monarchii oświeconej. Tutaj ogród
Fot. 4. Użycie roślin jako kodu kulturowego
i podporządkowanie kompozycji skompliko- spełnia zupełnie nową rolę  tła dla życia
wanym treściom religijnym tworzy w ogrodzie
dworskiego i manifestacji mocy, toteż natura
średniowiecznym nadzwyczaj trwałą równo-
dosłownie wtłoczona jest w ramy architekto- Fot. 6. W baroku odradza się władza i sztuka
wagę pomiędzy czynnikiem natury i kreacją
niczne i w istocie mało potrzebna. Pod noży- sakralna, a wraz z nią symbolika roślin, która
artystyczną. Matka Boska w Glorii w Paczół-
czerpie inspirację z tradycji średniowiecza.
cami ogrodnika drzewa i krzewy przybierają
towicach k. Krzeszowic (XVI w.)
Biała lilia oznacza czystość i niewinność.
formy kubiczne, tworzy się przenośne ogrody
Najświętsza Panna Maryja Niepokalanie Po-
pierwotne archetypy sacrum. Jednak z praw- z pojemnikowanych, strzyżonych kamelii
częta. Obraz z ołtarza bocznego Sanktuarium
dziwą mistyką ogrodu spotykamy się dopiero i pnączy. Za to kompozycja przestrzenna
w Krośnie k. Ornety
ALMA MATER 37
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
rodzime i swojskie, gdyż właśnie w tym
czasie rodzi się idea narodowa, która wpływa
na kształt ogrodu historyzującego i początki
instytucjonalnej ochrony przyrody w wieku
dziewiętnastym (fot. 8). Zainspiruje także
twórców nowej sztuki, oplatającej archi-
tekturę wicią roślinną i wyimaginowanym,
fantastycznym, ogrodem secesji (fot. 9).
OGRÓD WSPÓA
CZESNY
Fot. 10. Współczesny ogród, na wzór rokokowych
zabaw zwierciadłem, może stać się iluzją, albo
Doświadczenie secesji i modernizmu
absurdem technicznym. Szklana ściana gmachu
polega już nie tyle na współistnieniu, co na
Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego
przenikaniu natury i kultury, jednak wobec
problemów współczesnego świata ogród
1
wydaje się sprawą marginesową. Wypiera Z opisu celtyckiej krainy szczęśliwości: A. Michałowski, Drze-
Fot. 7. W ogrodzie arkadyjskim czy romantycz- wa w krajobrazie kulturowym. Studia i materiały  Krajobrazy .
go przestrzeń industrialna, z zasady nie-
Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo-Ogrodo-
nym czynnik kulturowy odgrywa minimalną rolę
przyjazna przyrodzie i prostym regułom
wych, Warszawa 1991, s. 19.
 tyle, by wzbudzić uczucia, elegijny nastrój czy
2
piękna. Jednocześnie rosną koszty dóbr S. Kobielus, Człowiek i ogród rajski w kulturze średniowiecza.
sentymentalne skojarzenia. Park Arkadia k. Nie-
PAX, Warszawa 1997, s. 115.
deficytowych. Jednym z nich jest czynnik
borowa. Domek Gotycki 1795 1797 3
Znaczenie symboliczne ogrodu i różne formy drzewa w sztuce
przyrodniczy krajobrazu, który staramy się
i krajobrazie sakralnym omawiam w publikacji M. Swaryczew-
doks dziejów. Oświeceniowy racjonalizm,
ska: Ogród i drzewo w europejskiej tradycji kulturowej. Materia-
ły z seminarium naukowego Ogrody przyświątynne i klasztorne.
który popycha architekturę
Rekonstrukcja, rewaloryzacja, pielęgnacja. Stowarzyszenie
w stronę sztywnej, antycznej
Ogrody Dolnośląskie, Wrocławska Kuria Metropolitalna, Pa-
klasyki, lansuje jednocześnie pieski Wydział Teologiczny we Wrocławiu, Akademia Rolnicza
we Wrocławiu, Wrocław 2003. Problem symboliki drzewa był
panteistyczny światopogląd
też myślą przewodnią wykładów M. Swaryczewska: Ogród
i domaga się kultu natu-
orientalny w sztuce. Drzewo w poezji i na jedwabiach Orientu.
W cyklu Interdyscyplinarne Seminarium Euroazjatyckie dr hab.
ry. W ówczesnej samotni 
Jadwigi Pstrusińskiej, Uniwersytet Jagielloński, Instytut Filologii
w ogrodzie arkadyjskim czy
Orientalnej, Kraków 2001 2002.
4
naturalistycznym, czynnik
M. Eliade, Sacrum i profanum. O istocie religijności. Wydaw-
nictwo KR, Warszawa 1996, s. 19.
kulturowy znów odgrywa
5
A. Gieysztor, Dziedzictwo i suwerenność. Materiały z między-
minimalną rolę. Pojawia się
narodowego sympozjum ICOMOS, Kraków 1996, s. 36 38,
Fot. 8. Swojska przyroda inspiruje sztukę ogrodową XIX i XX
sporadycznie i tylko po to, by
wieku. Witrażowe nadświetle bramy frontowej kamienicy przy
wzbudzić uczucia, elegijny
ul. Basztowej 28 w Krakowie
nastrój czy sentymentalne
skojarzenia (fot. 7). W dialogu tym natura
odzyskać, choćby w formie architektury
mówi zdecydowanie silniejszym głosem,
organicznej lub zielonych dachów. Współ-
a forma ogrodu zaczyna przypominać leśne
czesny ogród, na wzór rokokowych zabaw
uroczysko, z panoramą otwartą na rozległe,
zwierciadłem, często staje się iluzją (fot. 10)
dalekie krajobrazy. Dodajmy  krajobrazy
albo absurdem technicznym. Jest to ogród
pogański, przenikający całą przestrzeń,
pozbawiony tradycji i symbolu. Ignoruje
rozdzielność sacrum i profanum, niewątpli-
wie jednak stanowi osiągnięcie cywilizacji,
gdzie efekt myśli ludzkiej i zaplanowanego
porządku łączy się, przenika i splata z czystą
afirmacją przyrody.
Forma współczesnego ogrodu wyraża
więc dążenie do spójności, wręcz integracji
pierwotnych czynników, do wykreowania Fot. 11. Forma współczesnego ogrodu wyraża
ideę spójności, integracji pierwotnych czynni-
nowego, idealnego krajobrazu, gdzie natura
ków, dążenie do wykreowania nowego, ideal-
i kultura pozostają w rajskiej równowadze
nego krajobrazu. Hall dolny nowego skrzydła
(fot. 11). Jest to jednak idea, a nie rzeczywi-
Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie
stość. Opisany, namalowany czy prawdziwy
 ogród naszych czasów jest obrazem niepo-
[w:] A. Gieysztor, O dziedzictwie kultury, Towarzystwo Opieki
nad Zabytkami, Warszawa 2000, s. 17.
kojów człowieka, który wciąż cierpi niedosyt
6
Religia, Encyklopedia PWN. T. 5 � Wydawnictwo Naukowe
Fot. 9. Nowa sztuka, oplatająca architekturę
przestrzeni pięknej i bezpiecznej.
PWN S.A., Wersja elektroniczna, [a] Hasło: Jerozolima ziemska
wicią roślinną i wyimaginowanym, fanta-
i niebiańska, oprac. S. Kobielus.
stycznym ogrodem secesji. Pawilon Secesji
7
J. Bogdanowski, Polska sztuka ogrodowa, Arkady 2000,
Magdalena Swaryczewska
w Wiedniu, 1897 1898
s. 14.
38 ALMA MATER
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska
M. Swaryczewska