Mgr inż. Marek Morciniec1, prof. dr hab. Anna Bach2  opieka naukowa
TRADYCJA A WSPÓA
CZESNY OGRÓD WIEJSKI NA OPOLSZCZYy
NIE
TRADITION AND A CONTEMPORARY RURAL GARDEN IN THE REGION
OF OPOLE
n Inwentaryzacja dwudziestu celowo wybranych ogrodów roku (w miesiącach: IV V, VIII IX). Przedstawiono zmiany kom-
przydomowych w miejscowościach Prószków, Przysiecz, Do- pozycji oraz składu gatunkowego starszych ogródków, a także
brzen Mały, Chróścice i Siołkowice Nowe powiatu opolskiego nowo założonych. Określano położenie oraz wymiary badanych
wykazała, że zmienia się charakter i wygląd wiejskich założeń obiektów. Scharakteryzowano także domy i ogrodzenia, prze-
ogrodowych na Opolszczyz
nie. Inne są uprawiane w nich ga- prowadzono ankietę wśród osób opiekujących się ogródkami.
tunki roślin, jak również kompozycja. Obecnie ogrody kwiatowe Na jej podstawie wykazano zmiany, jakie zaszły na przestrzeni
występują znacznie rzadziej, pomimo to zagrody wiejskie ciągle lat w ogrodzie. Wykonano szkice polowe oparte na własnych
są niezwykle ozdobne i kolorowe, poprzez zastosowanie bar- pomiarach i planach sytuacyjno-wysokościowych.
wnych zestawień z roślin iglastych i liściastych. Dawny ogród przydomowy obfitował w rośliny, których kom-
Proces przemiany ogrodu wiejskiego w wybranych miej- pozycja, złożona m.in. z bujnie rosnących, kolorowych i pachną-
scowościach Opolszczyzny pokazuje, że przejmowany jest wi- cych kwiatów, aromatycznych ziół, często była przypadkowa.
zerunek ogrodu miejskiego, przez wprowadzenie trawników Ogródek rustykalny przy wiejskiej chałupie na Opolszczyz
-
i skalniaków . Widoczne jest dążenie do zminimalizowania pra- nie, według scenariusza Ewy Wijas-Grochowskiej,7 który powstał
cochłonności w pielęgnacji. Powszechna jest zmiana funkcji podczas inwentaryzacji zabytkowych budynków na potrzeby
użytkowo-ozdobnej na rekreacyjno-ozdobną. Napływ obcych, Muzeum Wsi Opolskie, składał się z dwóch rabat kwiatowo-wa-
zunifikowanych wzorów, takich jak oczka wodne, figurki gipso- rzywnych ogrodzonych płotem ze sztachet. Pomiędzy rabatami
we, rośliny iglaste, skalne i kostka brukowa, powodują nieod- znajdowało się przejście do drzwi wejściowych domu, zaś po
wracalną utratę tożsamości miejsca, indywidualności wsi, a tak- obu stronach pod płotem rosły rozłożyste paprocie oraz róże.
że opolskich tradycji w sferze ogródków wiejskich. Pierwsza z rabat miała nieregularny kształt. Tutaj rosły wa-
rzywa, rośliny kwiatowe, a w rogu przy drodze krzewy agrestu.
Archetyp wiejskiego ogródka wsi opolskiej Podzielona była na trzy grządki, na których uprawiano warzywa
Tradycyjne ogrody wiejskie istniejące w stosunkowo nie- i zioła. Kwiaty zdobiły zagrodę wzdłuż ściany chałupy, jak rów-
zmienionej postaci od średniowiecza, charakteryzują się re- nież przy płocie i przejściu do domu oraz od strony drogi wiej-
gularnÄ… formÄ… kwadratu lub prostokÄ…ta z wyraz
nie zaznaczo- skiej. Były to głównie malwy, georginie, aksamitki jak również
nymi granicami. Są one usytuowane bezpośrednio przy domu bratki, lewkonie letnie i łubiny. Grządki rozdzielone były wąski-
i blisko z
ródła wody.3 Różnice regionalne w budowie tradycyj- mi ścieżkami.
nego ogródka wiejskiego są niewielkie. Najczęściej związane Druga rabata, o podobnym kształcie, posiadała dwa wej-
z różnym rodzajem materiału używanego na ogrodzenia, a tak- ścia przy ścianie chałupy. Zamykano je furtkami. W rogu rabaty,
że z doborem roślin, co wskazuje na charakter osadnictwa, lo- przy drodze wiejskiej, rosła pojedynczo grusza. Rabata składa-
kalną tradycję i świadczy o estetycznej wrażliwości danej spo- ła się z czterech rzędów warzyw, wśród których uprawiano ro-
łeczności. śliny kwiatowe. Ścieżki występowały w identycznej konfiguracji,
Wiejskie ogrody przydomowe złożone są z wielu części jak w przypadku pierwszej rabaty.8
składowych. Zalicza się do nich: przedogródek  najbardziej
reprezentacyjna, a tym samym najbogatsza w roÅ›liny ozdob- Tradycja a współczesność ogrodu wiejskiego na Opol­
ne i najlepiej widoczna część, zlokalizowana pomiędzy drogą szczyz
nie
a domem;4 ogródek warzywno-owocowy; drogi i ścieżki z ubi- Ogród ulega przekształceniom w zakresie doboru gatun-
tej ziemi obramowane kamieniami, płytkami, muszlami lub kęp- ków roślin jak i kompozycji, zachowując ozdobny i barwny cha-
kami kwiatów; ogrodzenie, do budowy, którego stosowano za- rakter. We wszystkich badanych obiektach występują krzewy
zwyczaj materiały naturalne, dostępne w najbliższej okolicy. Nie iglaste i liściaste, a z roślin kwiatowych aksamitki, bratki, że-
należy zapominać również o gaiku, porośniętym murawą i ocie- niszki i pelargonie. Przeprowadzone badania wykazały znaczną
nionym lipami, jesionami lub innymi, charakterystycznymi dla
danego regionu drzewami, miejscu odpoczynku na upalne dni
1
Studium doktoranckie przy Akademii Rolniczej im. H. Kołłątaja w Krakowie.
lata.5 W tradycyjnych ogródkach wiejskich sadzone były przede 2
Katedra Roślin Ozdobnych, Wydział Ogrodniczy, Akademia Rolnicza im. H. Koł-
Å‚Ä…taja w Krakowie.
wszystkim rośliny kwitnące. Kompozycje miały przeważnie pro-
3
Ciołek G., Ogrody polskie, Arkady, Warszawa 1978.
ste formy w postaci grządek, kęp i rzędów, o śmiałych zestawie-
4
Renda J., Iglaki w ogródkach wiejskich, Krajobraz i ogród wiejski, t. 3: Przyrod-
niach kolorystycznych.6
niczy i kulturowy krajobraz wiejski. KUL, Lublin 2003, ss. 35 38.
5
Obserwacjami objęto 20 ogrodów przydomowych w po- Plessner H., Wiejski ogród przydomowy, Zakład Wyd. CRS, Warszawa 1975.
6
wiecie opolskim: 8 w Przysieczy, 4 w Prószkowie, 4 w Dobrze- Burska A., Szczeblowska A., Urok wiejskich ogródków, Ogrody, Ogródki, Zieleń-
ce, 3(6), 1999, ss. 30 37.
niu Małym, 2 w Chróścicach i 2 w Siołkowicach Nowych. Ba-
7
Wijas-Grocholska E., Scenariusz do ogródka przy chałupie, Muzeum Wsi Opol-
dania prowadzone były w sezonie wegetacyjnym 2004 i 2006 skiej, Opole 1990.
Morciniec Marek, Bach Anna 55
różnorodność gatunków roślin wykorzystanych w nasadzeniach, Zmiana oblicza podopolskich wsi, ewoluuje w kierunku ujed-
ale całkowicie innych, niż w dawnych ogródkach wiejskich, nolicenia swoistych dla poszczególnych regionów odrębności,
gdzie drzewa uprawiano rzadko. Zazwyczaj był to jeden okazały wyrastających z podłoża przyrodniczo-społecznego. Na terenie
orzech włoski lub jawor, sadzony dla stworzenia cienia.9 opolskich ogródków spotkać można nieznane dotąd motywy
Rośliny kwiatowe, które dawniej stanowiły nieodłączny i za- ogrodowe, tj.  skalniaki zbudowane z polnych kamieni, oczka
razem bardzo ważny element zdobiący wnętrze wiejskiego ogród- wodne czy pergole. Przykładem niefortunnego naśladownictwa
ka, obecnie, w większości przypadków, uważane są za dodatek. obcych wzorców jest tworzenie kompozycji z figurek ogrodo-
Najczęstszymi roślinami bywały10: wych, głównie krasnali.
  śmierdziuchy  aksamitki, Do obsadzania skrzynek ustawianych na balkonach, pa-
 bratki, rapetach okiennych i tarasach, powszechnie służą pelargonie
  talarki Judasza , i petunie. Stosowane są również do obsadzania starych urzą-
 goz
dziki, dzeń gospodarstwa wiejskiego, takich jak taczki, maselnice,
  maciejka  lewkonia letnia, maszyny do szycia. Donice z pelargoniami wieszane są również
 niezapominajki, na drewnianych kołach od wozu, eksponowane na trawnikach.
 lilie, Zaobserwowano, że ogródki, które nie uległy modyfika-
 lwia paszcza, cji i wciąż są kształtowane oraz pielęgnowane w duchu trady-
 Å‚ubin cji, obecnie spotyka siÄ™ coraz rzadziej, bo tylko w przypadku
 narcyzy. ok. 20% zbadanych obiektów. Uprawiane są przeważnie przez
Byliny spotykane są coraz rzadziej, zazwyczaj: lilie, kosaćce, starsze kobiety. Główną przyczyną tego intensywnego prze-
floksy, mieczyki, tulipany czy narcyzy. Rośliny uprawiane w opol- obrażania ogródków wiejskich  żywych zabytków kultury ludo-
skich ogródkach miały swoje lokalne, często  zniemczone na- wej  jest powszechny brak czasu. Zmieniła się rola kobiety,
zwy zwyczajowe, używane przez starsze pokolenia jak np.: co przyczyniło się do przemian w wyglądzie wiejskiego ogrodu,
  stifmiterka (bratek ogrodowy), a głównie w doborze roślinności.
  gansipampka (stokrotka ogrodowa), Dawniej zagrody wiejskie prowadzone były przez rolników.
  maiglekchien (konwalia majowa). Obecnie większość mieszkańców podopolskich miejscowości,
Obecnie tradycyjne nazewnictwo funkcjonuje rzadko, szcze- w których prowadzono obserwacje, nie uprawia już roli i nie ho-
gólnie wśród młodych właścicieli ogrodów. duje zwierząt gospodarskich.
Do opolskich ogrodów masowo napływają gatunki roślin Mimo intensywnych i drastycznych zmian zachodzących
ze specjalistycznych szkółek, np. żywotnik zachodni, jałowiec w tradycyjnym budownictwie, oraz w wyglądzie i sposobie za-
horyzontalny, tulipanowiec, klony i wiele innych. Są to gatunki kładania przydomowych ogródków wiejskich zaobserwowano,
obce lokalnej tradycji, a także warunkom klimatycznym i gle- że istnieją jeszcze właściciele, którzy nie ulegają presji mody
bowym. W obecnych ogrodach przydomowych na Opolszczyz
- i podtrzymujÄ… dawne wzory.
nie rzadko występują grządki z warzywami i ziołami. Wymagają
one znacznego nakładu pracy, podobnie jak rośliny sadowni- Streszczenie: Ogród wiejski na Opolszczyz
nie zmieniał się
cze. Tylko w połowie zinwentaryzowanych ogrodów stwierdzo- z pokolenia na pokolenie. Obecnie we wsiach regionu zauwa-
no uprawę drzew owocowych. ża się ogromną różnorodność ogrodów. Ich charakter i wygląd
Ogródki te zmieniły swoją funkcję bezpowrotnie. Dawniej ulega ciągłym intensywnym zmianom. Dzisiaj ogrody kwiatowe
przeważały ogrody użytkowe, w których dominowały gatunki ro- występują znacznie rzadziej, pomimo to zagrody wiejskie ciągle
ślin kwiatowych rodzimego pochodzenia, łatwe w uprawie i do- są niezwykle ozdobne i kolorowe, poprzez zastosowanie bar-
stępne, które występowały na jednej grządce z warzywami i zio- wnych zestawień z roślin iglastych i liściastych.
łami. Z upływem lat, zaczęto przywiązywać wagę do estetyki Słowa kluczowe: ogród rustykalny, przedogródek, ogród ozdob-
obejścia, ogród zaczął odgrywać w głównej mierze rolę ozdob- ny, ogród użytkowy.
nÄ… i rekreacyjnÄ….
Badania wykazały, że podopolskie ogródki zatraciły funkcję Abstract: The rural garden in the Opole region has been trans-
publiczną, zmieniając się w założenia zamknięte, indywidual- forming from generation to generation. Recently, a great diversity
ne dla każdego mieszkańca. Coraz częściej dawne drewniane of gardens is noticed in villages. The character and appearan-
ogrodzenia są zastępowane płotami z metalowej siatki lub z ku- ce of those gardens continue to change intensively. Presently,
tego metalu, wprowadza siÄ™ dodatkowo wizualne przeszkody floral gardens occur more rarely, but despite that, the country
w postaci ciętych żywopłotów, w każdej zagrodzie. houses are still unusually decorative and colourful, owing to the
Dominującą częścią kompozycji jest trawnik. Nie wymaga introduction of colourful combinations of coniferous and broad-
znacznych nakładów pracy, a jednocześnie pozwala na czynną leaf plants.
rekreację. Na obrzeżu i w jego obrębie, często w sposób przy- Key words: rustical garden, foregarden, decorative garden, crop
padkowy, uprawiane są krzewy iglaste i liściaste. garden.
Ok. 25% z badanych ogrodów nawiązuje do tradycyjnej for-
my. Pozostałe znacznie odbiegają od typowych form wiejskich 8
Wijas-Grocholska E., ibid.
przedogródków. Są one wyrazem gustu oraz zamożności właś- 9
Bach A., Kapias K., Przeobrażenia współczesnych ogrodów wiejskich na przy-
kładzie powiatu pszczyńskiego, Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krako-
cicieli. Regionalizm i symbolika przestają mieć znaczenie, co
wie (379), 2001, ss. 47 51
wynika m.in. z braku świadomości tożsamości kulturowej.11 10
Wijas-Grocholska E., op.cit.
11
Objęte badaniami obiekty przedstawiają założenia niepo-
Czechowicz M., Kozłowska E., Zmiany w zagospodarowaniu przestrzeni przy-
domowych na terenach wiejskich na przykładzie wsi dolnośląskich, Krajobraz
dzielone, stanowiące wraz z domem wspólną całość. Poszcze-
i ogród wiejski, t. 2: Tradycja a współczesny krajobraz wsi polskiej, KUL, Lublin,
gólne mają najczęściej formę swobodną. 2004, ss. 63 72.
56 TWÓRCZOŚĆ