Czas. Stomatol., 2007, LX, 8, 519-526
© 2007 Polish Dental Society
http://www.czas.stomat.net
Współczesne poglądy na powstawanie erozji
zmineralizowanych tkanek zębów
 na podstawie piśmiennictwa
Current concepts on erosive tooth wear
 review of literature
Maria Chomyszyn-Gajewska
Z Katedry i Zakładu Periodontologii i Klinicznej Patologii Jamy Ustnej UJ CM w Krakowie
Kierownik: prof. dr hab. n. med. M. Chomyszyn-Gajewska
Streszczenie Summary
Wprowadzenie: starcie zębów jest patologiczną Introduction: Tooth wear is a pathological loss of
utratÄ… zmineralizowanych tkanek spowodowanÄ… in- mineralized tissue caused by non-carious factors.
nymi przyczynami niż próchnica. Opisano wzajemne Interaction of attrition, abrasion and erosion in
współdziałanie i udział atrycji, abrazji i erozji w tym tooth wear has been described and defined together
procesie oraz definicjÄ™, etiologiÄ™ i podstawowe me- with their aetiology and basic mechanisms of this
chanizmy biorące udział w tym wieloczynnikowym multifactorial process. The incidence of tooth
procesie. Zwrócono też uwagę na występowanie wear in children has also been examined. The
tego stanu u dzieci. Podkreślono znaczenie wczesne- importance of early diagnosis of this condition,
go rozpoznania i podjęcia wystarczających, zapo- and of undertaking adequate preventive measures
biegawczych metod u dzieci, młodzieży i dorosłych. in children, adolescents and adults has been also
Cel pracy: omówienie na podstawie dostępnego pi- emphasised.
śmiennictwa współczesnych poglądów na powsta- Aim of the study: To review present-day opinions on
wanie erozji zmineralizowanych tkanek zębów. dental erosion on the basis of literature.
Podsumowanie: przedstawiono obecne poglÄ…dy do- Conclusion: Current concepts on erosive lesions with
tyczące występowania nadżerek zmineralizowanych special reference to clinical implications have been
tkanek zębów (erozji), ze zwróceniem uwagi na ich presented. The causes, risk factors and preventive
znaczenie kliniczne. Omówiono przyczyny, czynniki measures that may be relevant to clinicians have
ryzyka i metody zapobiegania przydatne dla klini- been proposed.
cystów.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
nadżerki tkanek twardych zębów, etiologia erosive lesions of hard dental tissues, aetiology
519
M. Chomyszyn-Gajewska Czas. Stomatol.,
Zmineralizowane tkanki zębów narażone są, szyjki zęba, powodują zgięcia i mikrozłamania
podczas życia człowieka, na działanie licznych w tkankach. Inni uważają, że zjawisko to uspo-
czynników, zarówno fizycznych jak i chemicz- sabia ząb do łatwiejszego uszkodzenia przez
nych, które w różnym stopniu przyczyniają się inne czynniki [4].
do ich zużycia. Działają one wspólnie lub od- Erozja (erosio dentium) jest to utrata twar-
dzielnie, wywołując uszkodzenia o zróżnico- dych tkanek zębów wskutek działania czynni-
wanym charakterze. Klasyczny podział zmian ków chemicznych (kwasów lub substancji che-
uwzględnia atrycję, abrazję, abfrakcję i ero- latujących) na powierzchnie zęba pozbawione
zję [4]. płytki nazębnej, bez udziału bakterii. Jest ona
Atrycja (attritio dentium) jest to ścieranie określana, w zależności od z
ródła działającego
się tkanek twardych zębów lub różnego ro- czynnika, jako uszkodzenie pochodzenia ze-
dzaju uzupełnień istniejących w jamie ustnej wnętrznego (np. spowodowane zanieczyszcze-
na skutek kontaktu zÄ…b  zÄ…b (ang. two body niami kwasowymi pochodzÄ…cymi z powietrza
wear). Występuje na powierzchniach aktyw- w miejscu pracy, składnikami spożywczymi) i
nych czynnościowo, tzn. na powierzchniach wewnętrznego (np. reflux żołądkowy).
żujących zębów bocznych i na brzegach siecz- Większość badań klinicznych i laborato-
nych zębów przednich. ryjnych wykazała, że uszkadzające czynniki
Abrazja (abrasio dentium) jest to mechanicz- współdziałają ze sobą. Rzadko spotykamy je
ne starcie tkanek zmineralizowanych zębów oddzielnie, toteż powodują one w mniejszym
pod wpływem kontaktów z ciałem lub substan- lub większym stopniu jednoczesne występo-
cją obcą (ang. three body wear). Przyczynami wanie wszystkich rodzajów zmian w jamie
mogą być nadmierna lub nieprawidłowo wy- ustnej. Morfologia i stopień ich zaawansowa-
konywana higiena jamy ustnej (szczotki, pa- nia zależy od tego, który czynnik etiologicz-
sty), nawyki (trzymanie przedmiotów w zę- ny przeważa. Za najważniejszy mechanizm
bach) oraz zawodowe narażenie na czynniki uważane jest zjawisko erozji z powodu zwięk-
ścierne. W zależności od rozległości można szenia podatności tkanek twardych na starcie,
się spotkać ze starciem zlokalizowanym lub przede wszystkim na powierzchniach żujących
uogólnionym zębów. To drugie występuje sy- i przyszyjkowych [2].
metrycznie i mniej więcej równomiernie na Interakcję między czynnikami biorącymi
powierzchniach zgryzowych całych łuków zę- udział w procesie demineralizacji schematycz-
bowych. Specjalnym rodzajem abrazji jest de- nie ilustruje ryc. 1. Na powierzchnię zęba dzia-
mastykacja, spowodowana żuciem pokarmu ła wiele czynników: chemiczne (pH, zdolność
[10, 13]. buforujÄ…ca, rodzaj kwasu, adhezja, czynnik
Abfrakcja z kolei oznacza  łamanie się (w chelatujący), biologiczne (przepływ śliny, po-
tym przypadku tkanek zęba) i zaliczane są do cieranie tkanek miękkich o ząb, błonka naby-
niej zwykle zmiany, których nie można wyja- ta, budowa anatomiczna i strukturalna zęba)
śnić wyłącznie zjawiskami abrazji lub erozji. oraz behawioralne (dieta, rodzaj napojów, na-
Terminem tym niektórzy autorzy określają zmia- wyki higieniczne, kwaśne pokarmy i napoje,
ny umiejscowione w okolicy szkliwno-cemen- także karmienie butelką, reflux, wymioty, za-
towej zębów, dotyczące czasem pojedynczych wód). Dochodzi do zaburzenia równowagi w
zębów. Ich powstanie tłumaczą nadmiernym środowisku jamy ustnej, co sprzyja deminera-
działaniem sił, które koncentrując się w okolicy lizacji lub remineralizacji zmineralizowanych
520
2007, LX, 8 Powstawanie erozji zmineralizowanych tkanek zębów
przebarwień tkanek twardych pochodzenia ze-
wnętrznego [19].
Erozja zębów opisywana jest często jako fe-
nomen występujący wyłącznie na powierzch-
ni zmineralizowanych tkanek. IstniejÄ… jed-
nak dowody, że poza rozmiękczeniem i utratą
tych tkanek, proces erozji może penetrować i
doprowadzać do rozpuszczenia części mine-
ralnych w głębszych, podpowierzchniowych
warstwach. Substancja uszkadzajÄ…ca musi naj-
Ryc. 1. Czynniki ryzyka powstania erozji zębów
pierw przeniknąć przez błonkę nabytą (ang.
(zmodyfikowane wg Lussi, 2006).
acquired pellicle) i dopiero potem może reago-
wać z tkanką szkliwa [24]. Następuje zmniej-
szenie jej mikrotwardości, co czyni ją bardziej
tkanek. Zjawisko to określa się jako osobniczą podatną na mechaniczne ścieranie. Kwas za-
podatność/odporność na występowanie zmian wierający jon wodorowy (lub czynnik chela-
patologicznych [9]. tujący) zaczyna na powierzchni rozpuszczać
Klinicznie, powstająca zmiana ma charakte- kryształy szkliwa. Najpierw rozpuszcza osłon-
rystyczny, jakby  roztopiony wygląd, szkli- kę pryzmatu, a następnie sam pryzmat, pozo-
wo matowieje i staje się miękkie (przypomi- stawiając dobrze znany obraz plastra miodu.
nające szron), następuje utrata struktury po- Niezjonizowany kwas przenika następnie do
wierzchniowej, mogą powstać miseczkowa- przestrzeni międzypryzmatycznych w szkli-
te lub dołkowate ubytki na powierzchniach wie, po czym rozpuszcza części mineralne w
żujących/siecznych. Na powierzchniach gład- obszarze podpowierzchniowym. Prowadzi to
kich koron zębów znajdujemy płytkie wgłę- do ucieczki jonów i miejscowego wzrostu pH
bienia umieszczone koronowo od połączenia w substancji zęba i w płynnej warstwie w po-
cementowo-szkliwnego. Szerokość zmian jest bliżu powierzchni szkliwa [1].
większa niż ich głębokość, a od strony brzegu W zębinie zachodzi zbliżony proces, ale jest
dziąsła pozostaje często pasek nieuszkodzo- on bardziej skomplikowany. Dochodzi najpierw
nego szkliwa. Jako przyczynÄ™ jego powstania do rozpuszczenia substancji mineralnej w oko-
podaje się ochronną rolę pozostawionych resz- licy zębiny około i wewnątrzkanalikowej, a na-
tek płytki nazębnej lub neutralizujący wpływ stępnie do poszerzenia światła kanalików oraz
płynu szczeliny dziąsłowej (pH 7,5-8). Erozje tworzenia powierzchownej warstwy zdemine-
w tej okolicy można z łatwością odróżnić od ralizowanego kolagenu. Początkowo ochrania
ubytków klinowych przede wszystkim na pod- on głębiej leżące tkanki, ale jest bardziej na-
stawie obrazu klinicznego. Powierzchnie żu- rażony na uszkodzenie mechaniczne i proces
jące i sieczne zębów mogą ulegać w różnym proteolizy. Przenikanie kwasu w głąb tkanki
stopniu erozji i należy je różnicować z atry- oraz ucieczka jonów na zewnątrz są hamowane
cją i abrazją/demastykacją, co czasem nie jest przez dużą zawartość substancji organicznych
sprawą prostą ze względu na zbliżony wygląd w substancji podstawowej zębiny, która ma wy-
zmian. Pomocna jest także ocena szybkości starczającą zdolność buforowania aby zatrzy-
powiększania się uszkodzenia, a także brak mać proces demineralizacji. Demineralizacja
521
M. Chomyszyn-Gajewska Czas. Stomatol.,
nie posuwa się dalej, jeżeli ząb nie styka się w stanie jej całkowicie zapobiec. Duże znacze-
z następną porcją kwasów i/lub substancji che- nie ma pojemność buforowa roztworu działa-
latujących. W innym przypadku proces ten jącego na ząb, szczególnie jeśli znajduje się on
zostaje wznowiony. Zmiękczone szkliwo tra- blisko jego powierzchni. Im jest ona większa,
ci kolejno swoje warstwy aż do obnażenia tym dłużej trwa neutralizowanie kwasu przez
zębiny. In vivo zachodzą więc 2 rodzaje pro- ślinę. Dzieje się tak m.in. dlatego, że więcej
cesów: bezpośrednie rozpuszczenie szkliwa jonów z substancji nieorganicznej tkanek zęba
przez kwas i utworzenie cienkiej rozmiękczo- jest kierowanych dla zneutralizowania kwasu.
nej warstwy, która jest narażona na usunięcie Podobnie ilość kwasu w stosunku do ilości śli-
za pomocą sił mechanicznych [2, 22]. ny będzie modyfikować proces rozpuszczania.
Rozmiękczone szkliwo, wystawione na re- Na ustalone pH krytyczne dla demineralizacji
mineralizujące działanie płynów lub śliny, po szkliwa dające początek erozji, działa jedno-
pewnym czasie ulega remineralizacji zwięk- cześnie zbyt wiele czynników.
szając tym samym swoją twardość. Niektórzy Proces demineralizacji jest modyfikowa-
autorzy uważają, że całkowicie zdeminerali- ny przez ilość i szybkość wydzielanej śliny i
zowane warstwy zębiny nie ulegają powtórnej liczbę czynników wspomagających erozję [18,
mineralizacji ze względu na pozostałe w niej 23]. Należą do nich: wartości pH, zawartość
fosforoproteiny, które mogą działać hamująco wapnia i fosforu, a w mniejszym stopniu fluoru
na ten proces [1]. w napojach i pożywieniu. Określają one sto-
Postępująca demineralizacja i utrata szkli- pień nasycenia w stosunku do zawartości soli
wa, spowodowana erozjÄ…, pobudza do wytwa- mineralnych, co jest czynnikiem wiodÄ…cym w
rzania zębiny obronnej i reparacyjnej, a także procesie rozpuszczania. Roztwory bardziej na-
obturacji kanalików zębinowych. Mogą też sycone solami mineralnymi niż twarde tkanki
wystąpić objawy subiektywne, tj. ból, stany zęba nie doprowadzą do ich demineralizacji.
zapalne miazgi i jej martwica oraz zmiany pa- Opublikowano prace wskazujÄ…ce na ochronnÄ…
tologiczne w okolicy okołowierzchołkowej w rolę soli wapnia i fosforu dodawanych do na-
przypadku, gdy progresja zmian jest szybsza pojów o właściwościach erozyjnych (np. do-
niż zdolności naprawcze miazgi. Podkreślana danie wapnia do soku z czarnej porzeczki), w
jest rola braku warstwy mazistej i większej stosunku do powierzchni zęba [3, 5, 25].
drożności kanalików zębinowych w kierunku Na rozwój erozji zębów ma też wpływ bu-
miazgi, co powoduje narażenie i na atak kwa- dowa zęba oraz jego ustawienie w stosunku do
sów i na przyspieszenie tych procesów [1]. tkanek miękkich i języka. Związane to jest z
Ślina ma wiele właściwości, które mogą peł- mechanicznym usuwaniem zdemineralizowa-
nić czynność ochronną przed powstaniem nad- nych warstw tkanek [12].
żerek: rozcieńcza i usuwa potencjalne erozyjne Przez wiele lat nie zwracano szczególnej uwa-
czynniki z jamy ustnej (np. kwasy spożywcze), gi na występowanie erozji w codziennej prakty-
a także utrzymuje przesycenie wapniem i fos- ce dentystycznej. Sprawiało to, że zapobieganie
foranami tuż przy powierzchni zębów (zawiera we wczesnym stadium nie było podejmowane.
te składniki), co jest niezbędne do reminerali- W póz
nych latach 90 ubiegłego wieku, m. in.
zacji. Ślina może wpływać modulująco na pro- w związku z dłuższym czasem utrzymania zę-
ces erozji/ścierania poprzez tworzenie błonki bów w jamie ustnej pacjentów, zwiększyło się
(ang. pellicle) oraz remineralizacjÄ™, ale nie jest zainteresowanie problemem powstawania ero-
522
2007, LX, 8 Powstawanie erozji zmineralizowanych tkanek zębów
zji i pojawiło się więcej publikacji na ten te- Nie należy lekceważyć ubytków erozyjnych,
mat. Wraz ze zmianą stylu życia wzrosła ilość pojawiających się bez objawów bólowych po-
i częstotliwość spożycia pokarmów i gazowa- jedynczo lub w wielu zębach, a to z uwagi
nych napojów o kwaśnym pH. Wykazano w na możliwość wystąpienia powikłań ze stro-
licznych badaniach (głównie w USA i krajach ny mięśni i stawów, a także pogorszenia sy-
zachodniej Europy), że obecność i progresja tuacji zwarciowo-zgryzowych. Rozróżnienie
erozji związana jest z dzienną liczbą spożycia stanów patologicznych od fizjologicznych za-
tych produktów, szczególnie gdy współdziała- leży w dużej mierze od koncepcji zdrowia i
ją inne czynniki ryzyka [6, 7, 20]. Pojawia się choroby. Erozje można by uważać za patolo-
także nadwrażliwość zębiny. Z kolei zwiększo- giczne, gdy występują w połączeniu z bólem i
ne spożycie kwaśnych, gazowanych napojów ostrymi komplikacjami ze strony miazgi zęba.
sprawia, że zmniejsza się u dzieci i młodzieży Trudno jednak o określenie stopnia patologii
konsumpcja mleka, co powoduje dodatkowo w zaawansowanych, bezobjawowych stanach
niedobór wapnia w ich organizmie [8, 9, 19]. erozyjnych.
Informacje posiadane przez lekarzy i pa- Podczas i po działaniu czynników erozyj-
cjentów nie są wystarczające, aby odpowied- nych duże znaczenie mają czynniki behawio-
nio wcześnie zapobiegać postępowaniu zmian. ralne (zespół zachowań), które modyfikują za-
Pacjenci je zauważają, ale powszechnie  nie- sięg uszkodzenia. Należy do nich zbyt częste
słusznie  uważa się, że aby zapobiec po- spożywanie kwasów spożywczych  kwasów
wstawaniu erozji wystarczy regularnie czyścić pochodzenia owocowego, kwasów fosforo-
zęby. W codziennej praktyce stomatologicznej wych ze świeżych owoców, soków owoco-
na erozję zwraca się zwykle uwagę dopiero wych i napojów, a także witaminy C w posta-
wtedy, gdy jest już zaawansowana i wymaga ci musujących tabletek, kwasu askorbinowe-
wykonania wypełnienia. Już jednorazowe wy- go zawartego w różnorodnych napojach, na-
picie napoju o niskim pH powoduje utworze- pojach izotonicznych i cukierkach. Autorzy
nie miękkiej warstwy, zaś częste spożywanie zwracają również uwagę na erozyjne działanie
tych produktów prowadzi do demineralizacji niektórych herbat ziołowych [7, 13]. Sposób,
połączonej z utratą tkanek. Ważna jest prze- w jaki kwasy zawarte w pożywieniu są wpro-
to wiedza i uświadomienie zarówno pacjen- wadzane do jamy ustnej (połykanie dużymi
ta jak i lekarza o zagrożeniach i sytuacjach lub małymi łykami, używanie słomki) wpływa
ochronnych na tyle wcześnie, aby można było na czas i częstotliwość kontaktu z zębem [16].
wdrożyć środki zapobiegawcze lub lecznicze. Nocny kontakt (np. karmienie butelkowe) ma
Obowiązuje zasada nieinwazyjnego/minimal- dodatkowe znaczenie ze względu na brak prze-
nie inwazyjnego leczenia i zapobiegania [6]. pływu śliny. Prawidłowe nawyki higieniczne
Pomimo, iż utrata tkanek zęba spowodowana z jednej strony sprzyjają zdrowiu jamy ustnej,
erozją znajduje się na liście Międzynarodowej z drugiej natomiast  szczególnie przy znacz-
Klasyfikacji Chorób (ang. International nym spożyciu kwaśnych napojów i soków 
Classification of Diseases), nie może być powodują erozyjne starcie zębów. Niezdrowe
ona uważana za patologię samą w sobie. nawyki, takie jak: spożywanie używek i odży-
Spowodowane jest to faktem, że trudno jest ją wek, nadużywanie alkoholu, również należą
czasem odróżnić od fizjologicznej utraty tka- do tej grupy czynników [15, 16].
nek zęba zachodzącej przez całe życie. W niektórych pracach zwraca się uwagę
523
M. Chomyszyn-Gajewska Czas. Stomatol.,
na narażenie na erozje takich grup społecz- powodujących erozję, należy zaliczyć m.in.
nych jak sportowcy (np. pływacy  niskie pH kwasy trawienne przedostające się w pew-
wody w basenach, co jest efektem ubocznym nych sytuacjach do jamy ustnej. SÄ… to: cho-
chlorowania, lekkoatleci  napoje sportowe). roba refluksowa, uporczywe wymioty, zabu-
Inni uważają, że nadmierny wysiłek fizyczny rzenia odżywiania (anoreksja i bulimia nervo-
może wzmóc reflux żołądkowo-przełykowy. sa), alkoholizm i ciąża [18]. Klinicznym ob-
Wszystkie te czynniki nie działają w odosob- jawem przedostawania się treści żołądkowej
nieniu [5, 7, 8, 15]. do jamy ustnej sÄ… erozje na powierzchniach
Następną grupą, która może być przyczyną podniebiennych zębów. Początkowo docho-
nadżerek, są produkty służące do utrzymania dzi do zmniejszenia grubości szkliwa, następ-
higieny jamy ustnej i lekarstwa o niskim pH. nie obnażenia zębiny, a w zaawansowanych
Są to produkty o kwaśnym odczynie i z zawar- przypadkach  starcia, obnażenia miazgi zęba.
tością EDTA, takie jak płukanki i pasty do zę- Również uogólnione występowanie erozji pro-
bów. Te z nich, które zawierają fluor zwiększa- wadzi do większego starcia zębów [25].
ją stabilność niektórych związków tego pier- Badania wykazały, że erozje zębów wystę-
wiastka oraz powodują wytrącanie się fluorku pują także w uzębieniu mlecznym i w niedaw-
wapnia na powierzchni zęba, co może chronić no wyrzniętych zębach stałych. Należy pamię-
przed atakiem kwasów. W przypadku, gdy pH tać, że zęby mleczne są słabiej zmineralizowa-
jest zbyt niskie lub gdy brak jest związków flu- ne, a więc bardziej narażone na atak kwasów.
oru, ochronne właściwości są zastąpione przez W związku z tym ważna jest wczesna diagno-
bezpośrednie rozmiękczanie powierzchni zęba za, aby wdrożyć postępowanie zapobiegawcze.
[17, 21, 24]. Interakcje te są mało jak do tej Pozwoli to na wydłużenie czasu w jakim zęby
pory zbadane. powinny przebywać w jamie ustnej. U dzieci i
Również pacjenci, którzy zażywają leki po- młodzieży w występowaniu tych zmian biorą
wodujące suchość jamy ustnej, (np. leki uspo- udział te same czynniki co u dorosłych.
kajające, przeciwhistaminowe, przeciwwy- Coraz częstsze występowanie erozji ma
miotne lub przeciw chorobie Parkinsona), po- duże znaczenie w planowaniu długotermino-
winni wiedzieć o potencjalnej możliwości dzia- wego utrzymania uzębienia w zdrowiu. Jeśli
łania demineralizacyjnego środków do higieny proces ten wystąpi już we wczesnym dzie-
jamy ustnej o niskim pH. Dotyczy to również ciństwie w uzębieniu stałym, to może wyma-
pacjentów z dysfunkcją gruczołów ślinowych, gać wykonywania skomplikowanych i kosz-
np. po radioterapii głowy i szyi oraz z zaburze- townych uzupełnień przez całe życie. Dlatego
niami funkcjonowania ślinianek. ważne jest dokonanie jak najwcześniejszej dia-
Erozję mogą spowodować także takie środ- gnozy czy to u dziecka, czy u dorosłego i pod-
ki jak: kwas acetylosalicylowy oraz prepara- jęcie środków zapobiegawczych. Mogą one
ty zażywane przy zaburzeniach żołądkowych być wszakże podjęte tylko wtedy, gdy znane
zarówno w formie tabletek do żucia jak musu- są czynniki ryzyka oraz zachodzące między
jÄ…cych. Nie ma ostatecznych danych potwier- nimi interakcje.
dzających bezpośredni związek między wy- Do podstawowych, profilaktyczno-leczni-
stępowaniem erozji, a stosowaniem środków czych zaleceń, które powinno się udzielić pa-
przeciwastmatycznych [11, 25]. cjentom należą:
Do czynników pochodzenia wewnętrznego 1) regularne wizyty u stomatologa,
524
2007, LX, 8 Powstawanie erozji zmineralizowanych tkanek zębów
Health 2003, 20: 223-227.
2) odpowiednia higiena jamy ustnej: mycie
7. Dugmore C R, Rock W P: A multifactoral
zębów (technika, częstotliwość), stosowanie
analysis of factors associated with dental ero-
miękkiej lub średniej twardości szczoteczki
sion. Br Dent J 2004, 196: 283-286.
i pasty do zębów zawierającej fluor, a z małą
8. Dahshan A, Patel H, Delaney J, Wuerth A,
ilością środków ściernych, rozważne stoso-
Thomas R, Tolia V: Gastroesophageal reflux
wanie płynów do płukania ust, mycie zębów
and dental erosion in children. J Pediatr 2002,
nie może bezpośrednio poprzedzać lub nastę-
140: 474-478.
pować po wystawieniu zębów na działanie
9. Eisenburger M, Shellis R P, Addy M:
kwasów,
Comparative study of wear of enamel induced
3) sposób odżywiania się (zmniejszyć czę-
by alternating and simultaneous combination
stotliwość spożywania kwaśnych pokarmów of abrasion and erosion in vitro. Caries Res
2003, 37: 450-455.
i napojów, ograniczyć pokarmy kwaśne do
10. Estafan A, Furnari P C, Goldstein G,
głównych posiłków, kończyć posiłki pokar-
Hittelman E L: In vivo correlation of non-
mem neutralnym, a nie kwaśnym, szybko pić
carious cervical lesions and occlusal wear. J
kwaśne napoje, najlepiej przez słomkę, nie są-
Prosthet Dent 2005, 93: 221-226.
czyć, nie płukać nimi ust, płukać usta wodą po
11. Grace E G, Sarlani E, Kaplan S Tooth ero-
spożyciu kwaśnych produktów). U osób zdro-
sion caused by chewing aspirin. J Am Dent
wych, które nie mają nadżerek, wystarczy od-
Assoc 2004, 135: 911-914.
czekać około 10-15 min, a organizm sam po-
12. Gregg T, Mace S, West N X, Addy M: A study
winien zneutralizować kwasy.
in vitro of the abrasive effect of the tongue on
enamel and dentine softened by acid erosion.
Piśmiennictwo Caries Res 2004, 38: 557-560.
13. Grippo J O, Simring M, Schreiner S: Attrition,
1. Amaechi B T, Higham S M: In vitro reminer-
abrasion, corrosion and abfraction revisited. J
alisation of eroded enamel lesions by saliva. J
Am Dent Assoc 2004, 135: 1109-1117.
Dent 2001, 29: 371-376.
14. Hanning C, Hanning M, Attin T: Enzymes in
2. Attin T, Siegel S, Buchalla W, Lennon A M,
the acquired enamel pellicle. Eur J Oral Sci
Hannig C, Becker K: Brushing abrasion of
2005, 113: 2-13.
softened and remineralised dentin: an in situ
15. Jensdottir T, Arnadottor IB, Thosdottir I,
study. Caries Res 2004, 38: 62-66.
Bardow A, Gudmundsson K, Theodors A,
3. Attin T, Weiss K, Becker K, Buchalla W,
Holbrook W P: Relationship between den-
Wiegand A: Impact of modified acidic soft
tal erosion, soft drink consumption, and gas-
drinks on enamel erosion. Oral Dis 2005, 11:
troesophageal reflux among Icelanders. Clin
7-12.
Oral Investig 2004, 8: 91-96.
4. Bartlett D W, Shah P: A critical review of non- 16. Johannson A K, Lingström P, Imfeld T,
carious cervical (wear) lesions and the role of
Birkhed D: Influence of drinking method on
abfraction, erosion and abrasion. J Dent Res
tooth surface pH in relation to dental erosion.
2006, 85: 306-312. Eur J Oral Sci 2004, 112: 484-489.
5. Coombes J S: Sport drinks and dental ero- 17. Joiner A, Pickles M J, Tanner C, Weader E,
sion. Am J Dent 2005, 18: 101-104. Doyle P: An in situ model to study the tooth-
paste abrasion of enamel. J Clin Periodontol
6. Dugmore C R, Rock W P: Awareness of tooth
2004, 31: 434-438.
erosion in 12 year old children and primary
care dental practitioners. Community Dent 18. Kaczmarek U, Waśko-Czopnik D, Kowalczyk-
525
M. Chomyszyn-Gajewska Czas. Stomatol.,
ZajÄ…c M, Sommer-Szelepin E, Paradowski L: formation: a finite element study. Eur J Oral
Erozje zębów i wybrane składniki śliny a re-
Sci 2004, 112: 347-352.
fleks żołądkowo-przełykowy. Czas Stomatol
23. Shellis R P, Finke M, Eisenburger M, Parker
2003, LVI, 5: 295-302.
D M, Addy M: Relationship between enamel
19. Lussi A, Jaeggi T, Zero D: The role of diet
erosions and liquid flow rate. Eur J Oral Sci
in the aetiology of dental erosion. Caries Res
2005, 113: 232-238.
2004, 38, 1: 34-44.
24. Wiegand A, Wolmershauser S, Hellwig E,
20. Napiontek-Kubanek H, Prymas A, Król-Nelke
Attin T: Influence of buffering effects of den-
A: Nowe spojrzenie na klasyfikacjÄ™ i profilak-
trifices and fluoride gels on abrasion on erod-
tykę erozji ubytków twardych tkanek zębów
ed dentine. Arch Oral Biol 2004, 49: 259-
pochodzenia niepróchnicowego  na podsta-
265.
wie piśmiennictwa. Czas Stomatol 2003, LVI,
5: 311-314. 25. Zero T, Lussi A: Erosion  chemical and bi-
ological factors of importance to the dental
21. Philpotts C J, Weader E, Joiner A: The mea-
surment in vitro of enamel and dentine wear practitioner. Int Dent J 2005, 55: 285-290.
by toothpastes of different abrasivity. Int Dent
Otrzymano: dnia 4.VI.2007 r.
J 2005, 55: 183-187.
Adres autora: 31-155 Kraków, ul. Montelupich 4
22. Rees J S Hammadeh M: Undermining of Tel./Fax.: [phone]
enamel as a mechanism of abfraction lesion e-mail: [e-mail]
526