PRACA POGL
DOWA ISSN 1640 8497
Ewelina Król, Zbigniew Krejpcio
Katedra Higieny Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu
Poglądy na temat roli chromu (III)
w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy
Opinions on the role of chromium (III) in the prevention and control of diabetes
STRESZCZENIE
ABSTRACT
W niniejszej pracy dokonano przeglądu dostępnej
In this work the review of the literature about the
literatury dotyczącej poglądów na temat roli chro- role of chromium (III) in prevention and control of
mu (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy typu 2.
diabetes was presented. Studies indicate that Cr (III)
W badaniach wykazano, że chrom (III) jest niezbęd- is necessary for regulatation of carbohydrate and li-
ny w regulacji gospodarki węglowodanowej i lipi- pid metabolism mainly due to increasing the number
dowej, a jego działanie polega między innymi na
of insulin receptors and its activation by phosphory-
zwiększeniu liczby receptorów dla insuliny oraz akty- lation. Some authors believe that chromium (III) de-
wacji receptora insulinowego przez jego fosforylację.
ficiency can lead to glucose intolerance and symp-
Niektórzy badacze uważają, że niedobór chromu (III)
toms of type 2 diabetes. Moreover, in type 2 diabetic
w organizmie może prowadzić do nietolerancji glu- patients tissular chromium levels may be decreased,
kozy i wystąpienia objawów cukrzycy typu 2. Ponad- therefore some authors recommend chromium sup-
to u chorych na cukrzycę typu 2 stężenie chromu
plementation. The animal and human studies in that
w tkankach może być obniżone, w związku z tym
subject as well as factors affecting chromium sup-
niektórzy autorzy zalecają suplementację tym pier- plementation were discussed. However, due to meth-
wiastkiem. W pracy przytoczono wyniki badań na
odological limitations of many clinical studies, the
zwierzętach, rezultaty prób klinicznych oraz omówio- statements of major diabetes associations concern-
no czynniki, które mogą wpływać na efekt suplemen- ing recommendation from chromium supplementa-
tacji chromem. Jednak ze względu na ograniczenia
tion in individuals with diabetes and obesity still
metodologiczne wielu badań klinicznych stanowisko
remains negative. (Diabet. Prakt. 2008; 9: 168 175)
głównych towarzystw diabetologicznych w sprawie
wskazań do suplementacji chromem u chorych na Key words: diabetes, chromium, supplementation
cukrzycę oraz u osób z otyłością pozostaje nadal
negatywne. (Diabet. Prakt. 2008; 9: 168 175)
Wstęp
Każdego roku liczba chorych na cukrzycę typu 2
Słowa kluczowe: cukrzyca, chrom, suplementacja
wzrasta o 11%. Światowa Organizacja Zdrowia
(WHO, World Health Organization) szacuje, że
w 2030 roku na cukrzycę będzie chorowało 366 mi-
lionów mieszkańców Ziemi [1]. W związku z tym po-
szukuje się środków zaradczych, w tym substancji,
które wykazywałyby działanie prewencyjne lub te-
Adres do korespondencji: prof. dr hab. Zbigniew Krejpcio
rapeutyczne w stosunku do tej choroby. Takie nadzieje
Katedra Higieny Żywienia Człowieka
Uniwersytet Przyrodniczy
wiąże się między innymi z chromem. Chrom wystę-
ul. Wojska Polskiego 31, 60 624 Poznań
puje najczęściej w dwóch formach chemicznych: hek-
tel.: [phone] (061) 848 73 34, faks: (061) 848 73 32
sawalentnej (Cr+6) oraz triwalentnej (Cr+3). Chrom
e-mail: [e-mail]
Nadesłano: 05.09.2008 Przyjęto do druku: 23.09.2008 (VI) jest wykorzystywany przede wszystkim w prze-
168 www.dp.viamedica.pl
Ewelina Król, Zbigniew Krejpcio, Chrom (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy
myśle i uznawany za kancerogen. Chrom (III) jest intake), ustalone na podstawie średniego poziomu
natomiast pierwiastkiem śladowym, który pozosta- spożycia w diecie, uznaje się wartość 25 mg dzien-
je w kręgu zainteresowań naukowych od końca lat nie dla kobiet i 35 mg dziennie dla mężczyzn [8].
50. XX wieku, kiedy to Schwartz i Mertz [2] odkryli, W Polsce w badaniach przeprowadzonych metodą
że jest on niezbędny do przywracania normalnego obliczeniową przez Czerwińską i Zadrużną [9]
stężenia glukozy we krwi u szczurów i wchodzi wśród chorych na cukrzycę typu 2 wykazano spoży-
w skład tak zwanego czynnika tolerancji glukozy cie chromu w diecie na poziomie 36,2 58,7 mg na
(GTF, glucose tolerance factor). Czynnik ten jest kom- osobę dziennie. Jednocześnie Marzec [10] podaje,
pleksem, który poza chromem (III) tworzą także kwas że średnia oznaczona analitycznie podaż chromu (III)
nikotynowy oraz aminokwasy: kwas glutaminowy, z dietą była wyższa i u kobiet wynosiła 81 mg dzien-
glicyna i cysteina. Jednak początki badań nad kli- nie, a u mężczyzn  111 mg dziennie. Podobne wy-
nicznym wykorzystaniem chromu (III) w łagodzeniu niki (przeciętnie 110,8 mg dziennie) uzyskali Skib-
objawów nietolerancji glukozy sięgają lat 70. XX niewska i wsp. [11], badając zawartość chromu (III)
wieku, gdy Jeejeebhoy i wsp. [3] zaobserwowali w dietach studentów. W ostatnich badaniach prze-
objawy nietolerancji glukozy u pacjentki żywionej prowadzonych w 2007 roku Roussel i wsp. [12]
przez 3 lata pozajelitowo. Podawanie związków stwierdzili, że osoby w starszym wieku spożywały
chromu (III) w ilości 250 mg dziennie spowodowało średnio 40,23 mg chromu dziennie, co nie pokrywa-
cofnięcie się występujących objawów w ciągu 2 ło zapotrzebowania dla dorosłych  ustalonego we
tygodni. Uzyskane wyniki pozwoliły wysunąć hipo- Francji na 125 mg chromu dziennie. Rezultaty po-
tezę, że niedobór chromu (III) w organizmie może równywalne do wspomnianych wyników stwierdzo-
prowadzić do nietolerancji glukozy i wystąpienia ob- no także w innych krajach europejskich, między in-
jawów cukrzycy typu 2. Jak dotychczas, stwierdzo- nymi w Finlandii, Szwecji i Szwajcarii [13], chociaż
no, że rola chromu (III) polega na zwiększeniu liczby w Hiszpanii podaż chromu w diecie była wyższa
receptorów dla insuliny oraz aktywacji receptora in- i wynosiła około 100 mg chromu dziennie [14].
sulinowego przez jego fosforylację [4, 5]. W bada- Chrom (III) występuje w żywności w formach
niach przeprowadzonych ostatnio przez Wu i wsp. organicznych i nieorganicznych. Jak większość skład-
[6] wykazano ponadto, że chrom (III) wpływa na ników mineralnych, jest wchłaniany w jelitach. Na-
ekspresję układu transportowego dla glukozy zlo- stępnie przechodzi do krwi i jest transportowany do
kalizowanego w mięśniach szkieletowych i adipo- tkanek. In vivo, za wiązanie chromu odpowiadają
cytach (GLUT4, glucose transporter). Wydaje się, że dwa kompleksy białkowe: transferyna i chromodu-
może to być jeden z mechanizmów, poprzez który lina (LMWCr, low-molecular-weight chromium-bin-
chrom poprawia wskaz
niki gospodarki węglowoda- ding substance, chromoduline). Dokładnie nie
nowej i lipidowej u szczurów. Obecnie suplementy poznano mechanizmu transportu chromu (III) do ko-
zawierające chrom (III) cieszą się dużą popularno- mórek ustroju. Zdaniem Clodfelder i wsp. [15] chrom
ścią wśród chorych na cukrzycę oraz otyłych osób (III) związany z transferyną dzięki receptorowi trans-
pragnących uregulować glikemię i zmniejszyć masę ferynowemu przechodzi przez błonę komórkową do
ciała, dlatego w niniejszej pracy postanowiono przy- wnętrza komórek, tworząc endosom, gdzie wsku-
bliżyć znaczenie chromu (III) w prewencji i leczeniu tek zmiany pH kompleks transferyna chrom (III) się
cukrzycy. rozpada. Następnie w cytoplazmie chrom (III) wią-
że się z apochromoduliną (apo LMWCr), tworząc
Spożycie i wchłanianie chromu czynny kompleks LMWCr, który uaktywnia kinazę
Najlepszym z
ródłem chromu (III) w żywności tyrozynową odpowiedzialną za fosforyzację recep-
są przede wszystkim produkty zbożowe, drożdże tora insulinowego.
browarnicze, niektóre gatunki sera oraz jaja [7]. Bez- Warto wspomnieć, że absorpcja jelitowa chro-
pieczne i zalecane dzienne spożycie chromu (RDA, mu jest niewielka i zależy od formy chemicznej, przy
recommended dietary allowences) ustalono w 1989 czym formy organiczne są lepiej przyswajalne niż
roku dla osób dorosłych na poziomie 50 200 mg nieorganiczne (tab. 1).
dziennie [8]. Jednak uwzględniając fakt, że spoży- W badaniach eksperymentalnych stwierdzono,
cie chromu w diecie jest zwykle dużo niższe, objawy że przyswajalność chromu (III) zwiększają niektóre
niedoborów tego pierwiastka powinny być po- aminokwasy, czyli glicyna, kwas asparaginowy [17]
wszechne. Ponieważ taki stan trudno jest rozpoznać, i kwas askorbinowy [18], zaś ograniczają cukry pro-
obecnie obowiązują inne zalecenia, a mianowicie ste [19] oraz składniki mineralne, takie jak cynk
 za wystarczające spożycie chromu (AI, adequate i żelazo. Ze względu na zaburzenia w gospodarce
www.dp.viamedica.pl 169
Diabetologia Praktyczna 2008, tom 9, nr 3 4
Tabela 1. Przyswajalność różnych form chromu (III) [16]
możliwość wystąpienia niedoborów chromu, które
dodatkowo wpływają negatywnie na gospodarkę
Forma chromu (III) Absorpcja Podmiot
glukozą. Ponadto stwierdzono istotne korelacje mię-
jelitowa (%) badań
dzy niskim stężeniem chromu w surowicy [23], we
Chlorek 0,9ą 0,2 Szczury
włosach [24] oraz w paznokciach [25] z występo-
0,69 Ludzie
waniem cukrzycy typu 2. Zauważono także, że
0,5 Szczury
w czasie pierwszych 2 lat trwania choroby stężenie
Nikotynian 1,3ą0,3 Szczury
chromu w osoczu jest odwrotnie skorelowane ze stę-
Pikolinian 1,1ą0,3 Szczury
2,8ą1,14 żeniem glukozy w osoczu, ale ta tendencja zanika
Drożdże browarnicze 5 10 Ludzie
przy dłuższym przebiegu choroby [26]. W tej sytuacji
niektórzy autorzy [26] zalecają zwiększenie podaży
tego pierwiastka w postaci suplementów.
mineralnej towarzyszące cukrzycy warto zwrócić
szczególną uwagę na te ostatnie. W badaniach na Badania na zwierzętach
szczurach suplementacja cynkiem powodowała Rozważając rolę chromu (III) w cukrzycy,
zmniejszenie absorpcji chromu, a dieta uboga w cynk przeprowadzono wiele badań z wykorzystaniem
 wzrost jego stężenia [20]. Jednak jak dotąd nie modeli zwierzęcych  zarówno cukrzycy typu 1, jak
udało się potwierdzić, czy zależności te występują i typu 2. Na przykład Machaliński i wsp. [27] po-
u osób chorych na cukrzycę. Anderson i wsp. [21], równali działanie pikolinianu chromu (CrPic) i inne-
badając efekt skojarzonej suplementacji cynkiem go związku chromu, tak zwanego CRC454, u szczu-
i chromem, zaobserwowali zwiększone wydalanie rów z wywołaną farmakologicznie cukrzycą typu 1
chromu z moczem w grupie, w której podawano (dootrzewnowa iniekcja streptozotocyny). W przy-
cynk i placebo przez 6 miesięcy. Autorzy wyjaśniają padku obu form chromu stwierdzono zdolność do
jednak, że jest to raczej wpływ czasu niż interakcji obniżania hiperglikemii (odpowiednio o 11% i 38%),
zachodzących między tymi pierwiastkami. a w przypadku CRC454  także zwiększone spoży-
Ze względu na wspólny przenośnik białkowy cie paszy, co prowadziło do wzrostu masy ciała
dla żelaza i chromu  transferynę, przyswajalność szczurów. Ponadto CrPic i CRC454 powodowały tak-
chromu może także zmniejszać nadmierna podaż że obniżenie stężenia enzymów ALT (odpowiednio
żelaza. Surgent i wsp. [22] postawili hipotezę, że o 64 % i 59%), ASP (odpowiednio WSP 67% i 62%)
nadmiar żelaza w organizmie, występujący u osób i CK (odpowiednio o 26% i 16%) we krwi, co może
chorych na dziedziczną hemochromatozę, może świadczyć o poprawie funkcjonowania wątroby
kompetycyjnie hamować wiązanie chromu, prowa- i mięśni szkieletowych. Jednak nie wyjaśniono me-
dząc do wystąpienia objawów cukrzycy. Potwierdze- chanizmu, który mógł doprowadzić do takiego sta-
niem tej hipotezy może być fakt, że pacjenci z tą nu. Jain i wsp. [28] w podobnym modelu badali
chorobą mają obniżone stężenie chromu w osoczu. wpływ dwóch form chromu (III): pikolinianu i niacy-
nianu  nie tylko na gospodarkę węglowodanową
Ocena stanu odżywienia chromem i lipidową, ale także na stężenie cytokin prozapalnych.
Stan odżywienia organizmu danym składni- Trwająca 7 miesięcy suplementacja wymienionymi
kiem zależy od poziomu jego spożycia, absorpcji oraz związkami w dawce 400 mg Cr/kg mc./dzień spowo-
wydalania z organizmu. Ocenę stanu odżywienia dowała obniżenie stężenia czynnika martwicy nowo-
mineralnego można określić na podstawie liczby tworów alfa (TNF-a, tumor necrosis factor-a), inter-
składników oraz ich metabolitów w płynach ustro- leukiny 6 (IL-6) i peroksydacji lipidów. Ponadto nia-
jowych, wydzielinach i wydalinach, takich jak: krew, cynian chromu (III) korzystnie wpłynął na stężenie
mocz, ślina, pot, czasem także w wytworach naskór- hemoglobiny glikowanej, triacylogliceroli, białka
ka (włosy i paznokcie). Jednak określenie stanu odży- C-reaktywnego (CRP, C-reactive protein) i wydaje się
wienia chromem (III) jest niezwykle trudne ze względu związkiem bardziej skutecznym od pikolinianu. Wy-
na jego bardzo niskie stężenie w tkankach i płynach niki badań zespołu autorów niniejszej pracy [29],
ustrojowych. Dotychczas badacze najczęściej okre- przeprowadzonych na szczurach z wywołaną cu-
ślali stężenie tego pierwiastka w moczu i surowicy. krzycą typu 1, karmionych dietą wzbogaconą
W cukrzycy typu 2 zaobserwowano zwiększone wy- w chrom oraz fruktany, także potwierdzają skutecz-
dalanie chromu z moczem [23], co świadczy ność związków chromu. Stwierdzono między inny-
o niewielkiej reabsorpcji tego pierwiastka przez nerki mi, że 5-tygodniowa suplementacja kompleksem
w warunkach hiperglikemii. Sugeruje to także trójwartościowego chromu (III) z kwasem propio-
170 www.dp.viamedica.pl
Ewelina Król, Zbigniew Krejpcio, Chrom (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy
nowym ([Cr3O(O2CCH2CH3)6(H2O)3]+) w ilości 5 mg w porównaniu z grupą kontrolną. Eksperyment
Cr/kg diety skutecznie obniżała glikemię (o 26%) dokonany na szczurach Wistar przez autorów niniej-
i insulinooporność (o 35%); zaobserwowano też szej pracy [36] także świadczy o korzystnym wpływie
wzrost wydajności beta-oksydacji kwasów tłuszczo- chromu w formie kompleksu z kwasem propionowym
wych w limfocytach (o ok. 10%). na wskaz
niki biochemiczne krwi w podobnym mo-
Wywołanie cukrzycy typu 2 u zwierząt jest trud- delu. Po okresie 6-tygodniowej suplementacji diety
nym zadaniem, gdyż jak dotąd nie stworzono opty- wymienionym związkiem w dawkach 10 mg Cr/kg
malnego modelu zwierzęcego tej choroby. Istnieje oraz 50 mg Cr/kg odnotowano istotne obniżenie
jednak kilka pośrednich sposobów wywołania zabu- stężenia cholesterolu całkowitego (odpowiednio
rzeń metabolicznych charakterystycznych dla cukrzy- o 26% i 31%), cholesterolu frakcji LDL (odpowied-
cy typu 2, między innymi manipulacja genetyczna nio 45% i 36%) oraz triacylogliceroli (w obu gru-
[30]. Kim i wsp. [31] zaobserwowali, że 4-tygodnio- pach po 50%).
wa suplementacja pikolinianem chromu w ilości
100 mg Cr/kg mc./dzień u szczurów Goto-Kakizaki Badania kliniczne z udziałem
z genetycznie wywołaną cukrzycą powodowała chorych na cukrzycę typu 2
wzrost masy ciała oraz poprawiała wrażliwość insu- Choć badania na zwierzętach mogą dostarczać
liny. Wpływ suplementacji kationu biomimetyczne- dowodów świadczących o korzystnym wpływie chro-
go  propionianu chromu (III) na organizm zdro- mu (III) na metabolizm węglowodanów i lipidów,
wych szczurów w początkowym stadium cukrzycy za najbardziej wiarygodne uznaje się próby kliniczne
typu 2 (szczury ZKO) oraz z cukrzycą typu 2 (szczury z udziałem ludzi. Jak dotąd brakuje jednoznacznych
Zucker obese) badali Clodfelder i wsp. [32]. Poda- danych wskazujących na przeciwcukrzycowe działa-
wanie tego związku przez 24 tygodnie w dawkach nie tego pierwiastka. W piśmiennictwie można od-
1000 mg Cr/kg mc./dzień powodowało obniżenie stę- nalez
ć informacje świadczące zarówno o korzystnym
żenia cholesterolu całkowitego, cholesterolu frakcji wpływie suplementacji chromem (III) na przebieg
LDL, triacylogliceroli, insuliny (stężenia podstawo- cukrzycy, jak i o braku takiego oddziaływania.
wego i 2 h po obciążeniu glukozą) zarówno Należy jednocześnie zwrócić uwagę, że bada-
u zdrowych osobników, jak i u chorych. Ponadto nia z udziałem pacjentów prowadzono, stosując
u zdrowych szczurów wykazywano obniżenie stę- różne dawki, odmienne formy chemiczne chromu
żenia glukozy w teście obciążenia glukozą, zaś u cho- o zróżnicowanej biodostępności oraz różny czas
rych szczurów stwierdzano obniżenie stężenia cho- trwania interwencji. Na niejednoznaczność wyników
lesterolu frakcji HDL oraz hemoglobiny glikowanej. mogły także wpływać: rodzaj stosowanej terapii
Wcześniej ten sam zespół [33] wykazał skuteczność (dieta, pochodne sulfonylomocznika, metformina
suplementacji propionanianem chromu (III) już przy czy insulina) oraz różny stopień wyrównania meta-
niższej dawce. Dawka 20 mg Cr//kg mc./dzień poda- bolicznego cukrzycy. Ponadto badania prowadzo-
wana szczurom ZKO przez 24 tygodnie obniżyła no w różnych rejonach geograficznych świata, wśród
stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL, HDL, ludzi o zróżnicowanym pochodzeniu etnicznym
triacylogliceroli oraz insuliny. Kompleks biomime- i odmiennych zwyczajach żywieniowych.
tyczny może mieć duże biologiczne znaczenie, gdyż Pozytywne wyniki działania chromu (III) uzyskali
wykazano jego zdolność do aktywacji kinezy tyro- między innymi Anderson i wsp. [37], analizując wpływ
zynowej receptora insulinowego, w czym naśladuje suplementacji pikolinianem chromu u 180 chorych na
chromodulinę [34]. cukrzycę w Chinach, w badaniu przeprowadzonym
Inny model cukrzycy typu 2, stosowany przy metodą podwójnie ślepej próby, kontrolowanym pla-
testowaniu leków i związków o działaniu przeciw- cebo. Suplementacja 1000 mg chromu dziennie przez
cukrzycowym, uzyskuje się, karmiąc szczury dietą 4 miesiące powodowała istotne obniżenie stężenia
wysokotłuszczową, a następnie dokonując iniekcji hemoglobiny glikowanej (ok. 34%), wartości glikemii
streptozotocyny. Takie warunki wykorzystali między poposiłkowej (ok. 14%) oraz stężenia insuliny (ok.
innymi Sahin i wsp. [35], którzy podawali CrPic 18%), a także cholesterolu całkowitego. Podobne ba-
w dawce 80 mg Cr/kg mc./dzień przez 10 tygodni dania, choć bez grupy kontrolowanej placebo, prze-
szczurom Sprague-Dawley. Autorzy stwierdzili wy- prowadził w Chinach ten sam zespół [38] u 833 cho-
raz
ne obniżenie stężenia glukozy (o 63%), choleste- rych na cukrzycę typu 2, którym przez 10 miesięcy
rolu całkowitego (o 9,7%), triacylogliceroli (o 6,6%), podawano pikolinian chromu w dawce 500 mg dzien-
wolnych kwasów tłuszczowych (o 24%), mocznika nie. Odnotowano istotną redukcję stężenia glukozy
(o 33%) i kreatyniny (o 25%) w surowicy krwi, (o ok. 20%) we krwi już po 1. miesiącu suplementacji.
www.dp.viamedica.pl 171
Diabetologia Praktyczna 2008, tom 9, nr 3 4
W badaniach Ghosha i wsp. [39], które prze- 6-miesięcznej suplementacji chromem (III) w dawce
prowadzono metodą podwójnie ślepej próby, 160 mg dziennie na stężenie cholesterolu całkowite-
w układzie naprzemiennym, z użyciem placebo, go, cholesterolu frakcji HDL, triglicerydów, insuliny,
w 50-osobowej populacji Indian przyjmujących 400 mg hemoglobiny glikowanej i glukozy we krwi. W bada-
chromu dziennie przez 28 tygodni, wykazano istot- niach Kleefstry i wsp. [46] przeprowadzonych w ho-
ne obniżenie stężenia glukozy (ok. 7%), insuliny (ok. lenderskiej populacji także nie uzyskano zadowalają-
20%) i hemoglobiny glikowanej we krwi, w porów- cych rezultatów. Po 6-miesięcznym podawaniu pikoli-
naniu z grupą stosującą placebo, chociaż nie odno- nianu chromu (III) w dawkach 500 i 1000 mg dziennie
towano wpływu na gospodarkę lipidową. Pozytywny odnotowano tylko nieznaczną (nieistotną statystycznie)
wpływ suplementacji diety chromem (III) na stęże- korelację między zawartością chromu (III) w surowicy
nie insuliny we krwi stwierdzili także Cefalu i wsp. a polepszeniem wskaz
ników lipidowych we krwi.
[40] w randomizowanych badaniach z podwójnie Wspomniany brak korzystnych rezultatów jest
ślepą próbą, do których zakwalifikowano 29 cho- trudny do interpretacji. Prawdopodobnie pozytyw-
rych na cukrzycę typu 2. Badanym podawano przez ny efekt suplementacji występuje tylko w przypad-
8 miesięcy pikolinian chromu w dawce 1000 mg ku znacznych niedoborów chromu (III) w organizmie,
dziennie. Po 4 miesiącach suplementacji stwierdzo- a obecnie brakuje odpowiednich narzędzi diagno-
no wzrost wrażliwości na insulinę. Należy także stycznych, by rutynowo stwierdzać taki stan. Zda-
wspomnieć, że w niektórych przypadkach dochodzi- niem Kleefstry i wsp. [46] w społeczeństwie krajów
ło do zmniejszenia zapotrzebowania na leki oraz in- uprzemysłowionych, ze względu na duże spożycie
sulinę [41]. żywności wysoko przetworzonej, niedobory chromu
W badaniach Evans [42] uczestniczyło 14 osób mogą być znacznie większe i w celu ich uzupełnie-
z hipercholesterolemią. Badanym podawano 200 mg nia powinno się stosować wyższe dawki suplemen-
chromu dziennie w formie pikolinianu przez 6 tygo- tów tego pierwiastka przez dłuższy czas. Ponadto
dni. Stwierdzono istotne obniżenie stężenia wskaz
ni- w ostatnio przeprowadzonych badaniach Wanga
ków biochemicznych krwi, takich jak cholesterol cał- i wsp. [47] sugeruje się, że korzystna odpowiedz
na
kowity, cholesterol frakcji LDL (o 8%), glukoza (o 24%), suplementację chromem (III) chorych na cukrzycę
natomiast wzrosło stężenie cholesterolu frakcji HDL. typu 2 zależy od stwierdzonej wcześniej insulinoopor-
W ostatnio przeprowadzonych przez Martina ności. Ci sami autorzy we wcześniejszych badaniach
i wsp. [43] randomizowanych badaniach z podwój- na zwierzętach [48] dowiedli, że suplementacja pi-
nie ślepą próbą potwierdzono zdolność chromu (III) kolinianem chromu (III) u otyłych insulinoopornych
do zahamowania przyrostu masy ciała u chorych na szczurów rasy JCR:LA-cp poprawia insulinowrażliwość
cukrzycę, leczonych pochodną sulfonylomocznika. w porównaniu z nieotyłymi osobnikami.
Ponadto dawka 1000 mg chromu w formie pikolina- Przedmiotem badań w ciągu ostatnich kilku-
nu stosowana przez okres 6 miesięcy zmniejszyła dziesięciu lat były także inne typy cukrzycy, takie jak
insulinooporność, stężenie hemoglobiny glikowanej cukrzyca ciążowa czy wywołana kortykosteroidami.
i wolnych kwasów tłuszczowych w porównaniu Przypuszczalnie w czasie ciąży chrom jest transpor-
z grupą leczoną pochodną sulfonylomocznika, w któ- towany z krwią przez łożysko z organizmu matki do
rej podawano placebo. płodu, co powoduje zmniejszenie zasobów tego
W piśmiennictwie znalez
ć można prace, w któ- pierwiastka w organizmie matki. Potwierdzają to
rych nie potwierdzono korzystnych efektów suple- wyniki badań Sanera [49], który stwierdził obniże-
mentacji chromem (III) w przebiegu cukrzycy, także nie stężenia chromu we włosach wieloródek. Ponad-
przeprowadzone według kryteriów ogólnie przyję- to Aharoni i wsp. [50] zaobserwowali niższe stęże-
tych za najbardziej właściwe (metodą podwójnie nie chromu pod koniec ciąży we włosach kobiet
ślepej próby, kontrolowane placebo). Na przykład z cukrzycą ciążową w porównaniu ze zdrowymi ko-
Gunton i wsp. [44] prowadzili badania w grupie bietami w ciąży. Jednocześnie Gunton i wsp. [51]
40 pacjentów z upośledzoną tolerancją glukozy, któ- nie stwierdzili zależności między stężeniem chromu
rym podawano pikolinian chromu w dawce 800 mg w surowicy a nietolerancją glukozy, insulinoopor-
chromu dziennie przez 3 miesiące. Autorzy nie wy- nością oraz wskaz
nikami lipidowymi u kobiet
kazali żadnych istotnych zmian w tolerancji gluko- w 3. trymestrze ciąży. W celu uzupełnienia prawdo-
zy, wrażliwości insuliny czy w profilu lipidowym po podobnych niedoborów chromu (III), dodatkowo po-
podaniu chromu (III). Z kolei w badaniach, które głębionych wskutek choroby, w cukrzycy ciążowej
przeprowadzili Uusitup i wsp. [45] z udziałem zaleca się suplementację, co może przynieść korzyst-
26 chorych na cukrzycę, nie wykazano wpływu ne efekty w postaci regulacji glikemii [52].
172 www.dp.viamedica.pl
Ewelina Król, Zbigniew Krejpcio, Chrom (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy
Innym typem cukrzycy, spowodowanym far- ga na obniżeniu bariery oksydacyjnej i minimalizo-
makoterapią, jest choroba wywołana kortykostero- waniu stresu oksydacyjnego. W badaniach z udzia-
idami. Cukrzyca ta charakteryzuje się insulinoopor- łem chorych na cukrzycę typu 2, którym podawano
nością, ketozą i acydozą [53]. W badaniach Raviny przez 6 miesięcy chrom (III) w dawce 1000 mg dzien-
i wsp. [53], w których pacjentom podawano CrPic nie (w postaci drożdży), wykazano istotne zmniej-
w dawce 200 mg dziennie, odnotowano obniżenie szenie wskaz
ników stresu oksydacyjnego we krwi,
stężenia glukozy; zaistniała też możliwość zmniej- takich jak obniżenie stężenia substancji reagujących
szenia stosowanych dawek leków hipoglikemizuja- z kwasem tiobarbiturowym (TBARS, thiobarbituric
cych o połowę. acid-reactive substance) oraz podwyższenie TAS
Warto wspomnieć, że stwierdzono również u pacjentów z niewyrównaną glikemią. Jednocześ-
ujemną korelację między statusem chromu (III) nie autorzy zauważyli, że chrom (III) u osób z prawi-
a chorobami naczyniowymi serca [23]. W związku dłowym stężeniem glukozy we krwi może działać
z tym niektórzy autorzy zalecają suplementację tym prooksydacyjnie.
pierwiastkiem również w przypadku schorzeń ukła-
du sercowo-naczyniowego. Toksyczność chromu
Uwzględniając fakt, że suplementy chromu
Chrom a stres oksydacyjny znajdują się obecnie na 2. miejscu pod względem
Stres oksydacyjny jest następstwem zachwia- sprzedaży na rynku suplementów witaminowo-mi-
nia równowagi między generowaniem wolnych rod- neralnych w Stanach Zjednoczonych, należy wspo-
ników a ich eliminowaniem przez przeciwutleniacze. mnieć o możliwości wystąpienia działań niepożąda-
Nadmierna generacja wolnych rodników prowadzi nych wskutek stosowania suplementacji tym pier-
do wzmożonej peroksydacji lipidów i jest czynnikiem wiastkiem. Zasadniczo suplementację chromem (III)
odgrywającym decydującą rolę w rozwoju blaszki uznaje się na bezpieczną. Jednak duże dawki pokar-
miażdżycowej [54]. Taka sytuacja występuje między mowe chromu (III) przypuszczalnie mogą ograniczać
innymi w warunkach hiperglikemii. W przebiegu przyswajanie żelaza i cynku, a także wpływać na me-
cukrzycy wolne rodniki są generowane przede tabolizm wapnia w kościach. Lukaski i wsp. [59]
wszystkim w czasie nieenzymatycznej glikacji bia- w badaniach u zdrowych kobiet, którym podawano
łek. Badania nad wpływem związków chromu (III) pikolinian chromu, nie potwierdzili tych zależności
na wskaz
niki stresu oksydacyjnego prowadzili Jain w stosunku do żelaza, choć stosowana dawka nale-
i wsp. [55], którzy na liniach komórkowych, między żała do niskich (200 mg/dzień). W odniesieniu do
innymi monocytów i erytrocytów, imitowali warun- chorych na cukrzycę, której często towarzyszy ne-
ki panujące w cukrzycy. Badając wpływ trzech form fropatia, należy zbadać możliwość pogłębienia się
chemicznych chromu: chlorku, pikolinianu i niacy- niekorzystnych zmian wskutek gromadzenia się chro-
nianu na stres oksydacyjny spowodowany ketozą mu w nerkach [60]. Jednak wyniki przytoczonych
i wysokim stężeniem glukozy na linii komórkowej wcześniej badań na zwierzętach, przeprowadzonych
U937 monocytów, autorzy stwierdzili, że glicynian przez Sahina i wsp. [31], świadczą raczej o poten-
chromu najefektywniej zmniejszał sekrecję IL-6, cjalnie korzystnym działaniu chromu (III) w zapo-
IL-8, białka chemotaktycznego monocytów (MCP-1, bieganiu występującym w cukrzycy powikłaniom
monocyte chemotactic protein-1) oraz obniżał stę- mikronaczyniowym w nerkach. Kilka lat temu poja-
żenie nadtlenku wodoru. Z kolei ci sami autorzy [56], wiły się informacje na temat kancerogennego dzia-
badając wpływ chlorku chromu (III) na linie komór- łania chromu (III). W badaniach in vitro wykazano,
kowe erytrocytów inkubowanych z glukozą, zaob- że najpowszechniej stosowana forma związków
serwowali zdolność tego związku do inhibicji gliko- chromu, pikolinian chromu (III), może prowadzić do
zylacji białek. Przytoczone wyniki badań wskazują abberacji chromosomowych w komórkach jajowych
na prawdopodobny mechanizm, poprzez który chomika chińskiego [61]. Zdolność pikolinianu chro-
chrom (III) może zmniejszać ryzyko chorób układu mu (III) do formowania wolnych rodników nadtlen-
sercowo-naczyniowego w cukrzycy. kowych wynika, jak się wydaje, z obecności w struk-
W badaniach klinicznych Kerkeni i wsp. [57] turze aromatycznego ligandu dwudonorowego [16].
wykazali, że suplementacja cynkiem i chromem (III) W badaniach przeprowadzonych przez innych au-
poprawia status antyoksydacyjny (TAS, total antio- torów, w których skupiono się na takich związkach,
xidant status) u chorych na cukrzycę typu 2. Cheng jak: kompleks chromu z aminokwasami (argininą,
i wsp. [58] sugerują, że mechanizm antyoksydacyj- kwasem asparaginowym, glicyną, hydroksyproliną
nego działania chromu (III) prawdopodobnie pole- i lizyną), glicynianu [16] i propionianu [62], nie
www.dp.viamedica.pl 173
Diabetologia Praktyczna 2008, tom 9, nr 3 4
4. Vincent J.B. Mechanisms of chromium action: low-molecular-
potwierdzono zdolności mutagennych badanych
-weight chromium binding substance. J. Am. Coll. Nutr. 1999;
kompleksów.
18: 6 12.
5. Wang H., Kruszewski A., Brautigan D.L. Cellular chromium
enhances of insulin receptor kinase. Biochemistry 2005; 44:
Podsumowanie
8167 8175.
W związku ze zwiększającą się zachorowal-
6. Wu Y.T., Sun Z., Che S.P. i wsp. Regulation of chromium on
nością na cukrzycę, którą wykrywa się coraz częściej
gene expression of skeletal muscles in diabetic rats. Wei.
wśród młodszych osób, oraz poszukiwaniem sub- Sheng. Yan. Jiu. 2005; 34: 184 187.
7. Krejpcio Z., Szymusiak H. Biologicznie aktywne związki chro-
stancji o działaniu przeciwcukrzycowym, obecnie
mu (III)  aspekty żywieniowe, towaroznawcze i toksykolo-
bada się wiele nowych związków chromu (III). Ce-
giczne. Towaroznawcze Problemy Jakości 2006; 6: 29 47.
chy, na które zwraca się szczególną uwagę, to przede
8. Dietary Reference Intakes for Vitamin A, Vitamin K, Arsenic,
Boron, Chromium, Copper, Jodinc, Iron, Manganese, Molyb-
wszystkim nietoksyczność oraz wysoka przyswajal-
denum, Nickel, Silicon, Vanadiun: Chromium. National Aca-
ność. Podejmuje się próby syntetyzowania nowych
demy Press, D.C., Washington 2001.
związków kompleksowych chromu (III) z pochod-
9. Czerwińska D., Zadrużna M. Ocena spożycia chromu i jego
głównych z
ródeł w diecie osób starszych chorych na cukrzycę
nymi krótkołańcuchowych kwasów alifatycznych
typu 2. Żyw. Człow. Metab. 2003; 30: 816 821.
i aromatycznych. Ponadto ostatnio zaobserwowa-
10. Marzec Z. Analityczna i obliczeniowa ocena pobrania chromu,
ny wzrost zainteresowania nanotechnologią spowo-
niklu i selenu z całodziennymi racjami pokarmowymi osób
dował stworzenie tak zwanego nanocząsteczkowe- dorosłych. Brom. Chem. Toks. 1999; 32: 185 189.
11. Skibniewska K., Wyszkowska M., Kot W. i wsp. Zawartość chro-
go chromu (CrNano) [63], który prawdopodobnie
mu w racjach pokarmowych studentów UWM w Olsztynie.
może być efektywniej wykorzystywany przez orga-
Żyw. Człow. Metab. 2007; 34: 788 191.
nizm.
12. Roussel A.-M., Andriollo-Sanchez M., Ferry M. i wsp. Food
chromium content, dietary chromium intake and related bio-
Mimo wielu badań eksperymentalnych i klinicz-
logical variables in French free-living elderly. Br. J. Nutr. 2007;
nych, nadal nie odnaleziono odpowiedzi na wiele
98: 326 331.
pytań dotyczących mechanizmu działania chromu
13. Kumpulainen J.T. Chromium content of foods and diets. Biol.
Trace Elem. Res. 1992; 32: 9 18.
w organizmie, jego toksyczności czy czynników
14. Garcia E., Cabrera C., Lorenzo M.L. i wsp. Daily dietary intake
wpływających na efektywność suplementacji wśród
of chromium in Southern Spain measured with duplicate diet
chorych na cukrzycę. Ponadto należy podkreślić, że
sampling. Br. J. Nutr. 2001; 86: 391 396.
wiele przytoczonych w niniejszym opracowaniu ba- 15. Clodfelder B.J., Upchurch R.G., Vincent J.B. A comparison of
the insulin-sensitive transport of chromium in healthy and
dań klinicznych dotyczących suplementacji chromem
model diabetic rats. J. Inorg. Biochem. 2004; 98: 522 533.
nie spełniało wymaganych rygorów metodologicz-
16. Lamson D.S., Plaza S.M. The safety and efficacy of high-dose
nych, a wyników pozytywnego działania tego pier-
chromium. Altern. Med. Rev. 2002; 7: 218 235.
17. Dowling H.J., Offenbacher E.G., Pi-Sunyer F.X. Effects of amino
wiastka nie udało się zweryfikować w dobrze kontro-
acids on the absorption of trivalent chromium and its retention
lowanych próbach. Z tego względu stanowisko Gru-
by regions of the small intestine. Nutr. Res. 1990; 10: 1261 1271.
py Roboczej ds. Żywienia w Cukrzycy Europejskiego
18. Offenbacher E.G. Promotion of chromium absorption by ascor-
bic acid. Trace Elem. Electr. 1994; 11: 178 181.
Stowarzyszenia do Badań nad Cukrzycą [64] oraz
19. Koslovsky A.S., Moser P.B., Reiser S. i wsp. Effects of diets
Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego
high in simple sugars on urinary chromium losses. Metabo-
[65], dotyczące ewentualnych zaleceń suplementacji
lism 1986; 35: 515 518.
chromem u chorych na cukrzycę i osób z otyłością, 20. Hahn C.J., Evans G.W. Absorption of trace metals in the zinc-
deficient rat. Am. J. Physiol. 1975; 228: 1020 1023.
nadal pozostaje negatywne. Niezbędne jest przepro-
21. Anderson R.A., Roussel A.-M., Zouari N. i wsp. Potential an-
wadzenie dalszych badań w celu wyjaśnienia niezna-
tioxidant effects of zinc and chromium supplementation in
nych kwestii związanych z mechanizmami działania
people with type 2 diabetes mellitus. J. Am. Coll. Nutr. 2001;
20: 212 218.
chromu w ustroju człowieka.
22. Surgent T. 3rd, Lim T.H., Jenson R.L. Reduced chromium re-
tention in patients with hemochromatosis, a possible basis of
hemochromatotic diabetes. Metabolism 1979; 28: 70 79.
23. Davies S., Howard J.M., Hinnisett A. i wsp. Age-related decre-
PIŚMIENNICTWO ases in chromium levels in 51,665 hair, sweat, and serum sam-
ples from 40,872 patients: implications for the prevention of
1. Wild S., Roglic G., Green A. i wsp. Global prevalence of diabetes.
cardiovascular disease and type II diabetes mellitus. Metabo-
Estimates for the year 2000 and projections for 2030. Diabetes
lism 1997; 46: 469 473.
Care 2004; 27: 1047 1053.
24. Stupar J., Vrtovec M., Dolinek F. Longitudial hair chromium
2. Schwarz K., Mertz W. Chromium (III) and glucose tolerance
profiles of eldery subjects with normal glukose tolerance and
factor. Arch. Biochem. Biophy. 1959; 85: 292 295.
type 2 diabetes mellitus. Metabolism 2007; 56: 94 104.
3. Jeejeebhoy K.N., Chu R.C., Marliss E.B. i wsp. Chromium defi-
ciency, glucose intolerance, and neuropathy reversed by chro- 25. Rajpathak S., Rimm E.B., Li T. i wsp. Lower toenail chromium
in men with diabetes and cardiovascular disease compared
mium supplementation in a patient receiving long-term total
with healthy men. Diabetes Care 2004; 27: 2211 2216.
parenteral nutrition. Am. J. Clin. Nutr. 1977; 30: 531 538.
174 www.dp.viamedica.pl
Ewelina Król, Zbigniew Krejpcio, Chrom (III) w zapobieganiu i leczeniu cukrzycy
26. Anderson R.A. Chromium in the prevention and control of fects on blood glucose, plasma insulin, C-peptide and lipid
diabetes. Diabetes Metab. 2000; 26: 22 27. levels. Br. J. Nutr. 1992; 68: 209 216.
27. Machaliński B., Walczak M., Syrenicz A. i wsp. Hypoglycemic 46. Kleefstra N., Houweling S., Jansman F.G.A. i wsp. Chromium
potency of novel trivalent chromium in hyperglycemic insu89. treatment has no effect in patients with poorly controlled,
28. Jain S.K., Rains J.L., Croad J.L. Effect of chromium niacinate insulin-treated type 2 diabetes in an obese Western popula-
and chromium picolinate supplementation on lipid peroxida- tion. Diabetes Care 2006; 29: 321 325.
tion, TNF-alpha, IL-6, CRP, glycated hemoglobin, triglycerides, 47. Wang Z.Q., Qin J., Martin J. i wsp. Phenotype of subjects with
and cholesterol levels in blood of streptozotocin-treated dia- type 2 diabetes mellitus may determine clinical response to
betic rats. Free Radic. Biol. Med. 2007; 43: 1124 1131. chromium supplementation. Metabolism 2007; 56: 1652 1655.
29. Krejpcio Z., Kurył T., Dębski B. i wsp. Wpływ suplementacji 48. Cefalu W.T., Wang Z.Q., Zhang X.H. i wsp. Oral chromium
diety fruktanami i chromem (III) na stężenie glikozy i insuliny picolinate improves carbohydrate and lipid metabolism and
w krwi oraz b-oksydację w limfocytach szczurów z cukrzycą enhances skeletal muscle glut-4 translocation in obese, hyperin-
typu 1. Med. Wet. 2007; 63: 1494 1496. sulinemic (JCR-LA corpulent) rats. J. Nutr. 2002; 132: 1107 1114.
30. Chen D., Wang M.W. Development and application of rodent 49. Saner G. The effect of parity on maternal hair chromium con-
models for type 2 diabetes. Diabet. Obes. Metab. 2004; centration and the changes during pregnancy. Am. J. Clin.
1 11. Nutr. 1981; 34: 853 855.
31. Kim D.S., Kim T.W., Kang J.S. Chromium picolinate supple- 50. Aharoni A., Tesler B., Paltieli Y. i wsp. Hair chromium content
mentation improves insulin sensitivity in Goto-Kakizaki diabe- of women with gestational diabetes compared with nondia-
tic rats. J. Trace Elem. Med. Biol. 2004; 17: 243 247. betic pregnant women. Am. J. Clin. Nutr. 1992; 55: 104 107.
32. Clodfelder B.J., Gullick B.M., Lukaski H.C. i wsp. Oral admini- 51. Gunton J.E., Hams G., Hitchman R. i wsp. Serum chromium
stration of the biomimetic [Cr3O(O2CCH2CH3)6(H2O)3]+ in- does not predict glucose tolerance in late pregnancy. Am.
creases insulin sensitivity and improves blood plasma varia- J. Clin. Nutr. 2001; 73: 99 104.
bles in healthy and type 2 diabetic rats. J. Biol. Inorg. Chem. 52. Jovanovic-Peterson L., Gutierry M., Peterson C.M. Chromium
2004; 98: 522 533. supplementation for women with gestational diabetes melli-
33. Sun Y., Clodfelder B.J., Shute A.A. i wsp. The biomimetic tus. J. Trace Elem. Exp. Med. 1999; 12: 17 83.
[Cr3O(O2CCH2CH3)6(H2O)3]+ decreases plasma insulin, chole- 53. Ravina A., Slezak L., Mirsky N. i wsp. Reversal of corticostero-
sterol, and triglycerides in healthy and type II diabetic rats but id-induced diabetes mellitus with supplemental chromium.
not type I diabetic rats. J. Biol. Inorg. Chem. 2002; 7: 852 862. Diabet. Med. 1999; 16: 164 167.
34. Shute A.A., Chakov N.E., Vincent J.B. The stability of the bio- 54. Otto-Buczkowska E. Kompendium wiedzy o cukrzycy  wy-
mimetic cation triaqua-m-oxohexapropionatotrichromium (III) brane zagadnienia patologii, diagnostyki i leczenia. a-medica
in vivo in rats. Polyhydron 2001; 20: 2241 2252. Press, Bielsko-Biała 2003.
35. Sahin K., Onderci M., Tuzcu M. i wsp. Effect of chromium on 55. Jain S.K., Rains J.L., Croad J.L. High glucose and ketosis (ace-
carbohydrate and lipid metabolism in a rat model of type 2 toacetate) increases, and chromium niacinate decreases, IL-6,
diabetes mellitus: the fat-fed, streptozotocin-treated rat. IL-8, and MCP-1 secretion and oxidative stress in U937 mono-
Metabolism 2007; 56: 1233 1240. cytes. Antioxid. Redox Signal 2007; 9: 1581 1590.
36. Król E., Krejpcio Z. Effect of dietary Cr (III) supplementation 56. Jain S.K., Patel P., Rogier K. i wsp. Trivalent chromium inhibits
on blood indices in high-fat diet-fed STZ-treated rats. Quimi- protein glycosylation and lipid peroxidation in high glucose-
ca Clinica 2007; 26: P115. treated erythrocytes. Antioxid. Redox Signal 2006; 8: 238 241.
37. Anderson R.A., Cheng N., Bryden N.A. i wsp. Elevated intakes 57. Kerkeni A., Roussel A.M., Zouri N. i wsp. Antioxidant effect of
of supplemental chromium improve glucose and insulin va- zinc and chromium supplementation in Tunisian people with
riables in individuals with type 2 diabetes. Diabetes 1997; 46: type 2 diabetes mellitus. 4th International Meeting Dietary
1786 1791. antioxidants, trace elements, vitamins and polyphenols. Mo-
38. Cheng N., Zhu X., Shi H. i wsp. Follow-up survey of people in nastir, Tunisia 2005; 155.
China with type 2 diabetes mellitus consuming supplemental 58. Cheng H.H., Lai M.H., Hou W.C. i wsp. Antioxidant effects of
chromium. J. Trace Elem. Exp. Med. 1999; 12: 55 60. chromium supplementation with type 2 diabetes mellitus and
39. Gosh D., Bhattacharyaa B., Mukherjeeb B. i wsp. Role of chro- euglycemic subjects. J. Agric Food Chem. 2004; 5: 1385 1389.
mium supplementation in Indians with type 2 diabetes melli- 59. Lukaski H.C., Siders W.A., Penland J.G. Chromium picolinate
tus. J. Nutr. Biochem. 2002; 13: 690 697. supplementation in women: effect on body weight, composi-
40. Cefalu W.T., Bell Farrow A.D., Stegner J. i wsp. Effect of chro- tion and iron status. Nutrition 2007; 23: 187 195.
mium picolinate in insulin sensitivity in vivo. J. Trace Elem. 60. Stoecker B. Chromium absorption, safety and toxicity. J. Trace
Exp. Med. 1999; 12: 17 83. Elem. Exp. Med. 1999; 12: 163 169.
41. Bahijiri S.M., Mira S.A., Mufti A.M. i wsp. The effect of inor- 61. Stearns D.M., Wise J.P., Patierno S.R. i wsp. Chromium (III)
ganic chromium and brewer s yeast supplementation on glu- picolinate produces chromosome damage in Chinese ham-
cose tolerance, serum lipids and drug dosage in individuals ster ovary cells. FASEB J. 1995; 1643 1648.
with type 2 diabetes. Saudi. Med. J. 2000; 21: 831 837. 62. Speetjens J.K. , Parand A., Crowder M.W. i wsp. Low-molecu-
42. Evans G.W. The effect of chromium picolinate on insulin con- lar-weight chromium-binding substance and biomimetic
trolled parameters in humans. Int. J. Biosoc. Med. Res. 1989; [Cr3O(O2CCH2CH3)6(H2O)3]+ do not cleave DNA under physio-
2: 163 180. logically-relevant conditions. Polyhydron 1999; 18: 2617 2624.
43. Martin J., Zhang X.H., Zhong Q. i wsp. Chromium picolinate 63. Zha L.Y., Xu Z.R., Wang M.Q. i wsp. Effects of chromium na-
supplementation attenuates body weight gain and increases noparticle dosage on growth, body composition, serum hor-
insulin sensitivity in subjects with type 2 diabetes. Diabetes mones and tissue chromium in Sprague-Dawley rats. J. Zhe-
Care 2006; 29: 1826 1832. jiang Univ. Sci. B. 2007; 8: 323 230.
44. Gunton J.E., Cheung N.W., Hitchman R. i wsp. Chromium sup- 64. Mann J.I., De Leeuw I., Harmansen K. i wsp. Evidence-based
plementation does not improve glucose tolerance, insulin sen- nutritional approaches to the treatment and prevention of dia-
sitivity, or lipid profile. Diabetes Care 2005; 28: 712 714. betes mellitus. Nutr. Metab. Cardiovasc. Dis. 2004; 14; 373 394.
45. Uusitupa M.I.J., Mykkanen L., Siitonen O. i wsp. Chromium 65. Nutrition Recommendations and Interventions for Diabetes.
supplementation in impaired glucose tolerance of eldery: ef- Diabetes Care 2008; 31; supl. 1: S61 S78.
www.dp.viamedica.pl 175