8. Zagadnienia z
ródła
poznania III
Umiarkowany empiryzm
metodologiczny i umiarkowany
aprioryzm
Andrzej Wiśniewski
[e-mail]
Wstęp do filozofii
Materiały do wykładu
Empiryzm metodologiczny: skrajny i umiarkowany
Przypomnijmy:
" Empiryzm metodologiczny, mówiąc najogólniej, to
pogląd, zgodnie z którym doświadczenie jest z
ródłem
wartościowych przekonań,
przy czym skrajny empiryzm metodologiczny
twierdzi, że doświadczenie jest jedynym z
ródłem
takich przekonań.
z kolei umiarkowany empiryzm metodologiczny
upatruje z
ródła wartościowych przekonań w
doświadczeniu, jednakże dopuszcza pewne wyjątki
od tej zasady. Dotyczą one:
twierdzeń, które tylko wyjaśniają znaczenie słów oraz ich
konsekwencji (w tym zdań analitycznych oraz praw logiki),
twierdzeń tzw.  matematyki czystej .
2
Nieco wyjaśnień słownikowych
" weryfikacja twierdzenia - wykazanie lub ustalenie
prawdziwości twierdzenia
" falsyfikacja twierdzenia - wykazanie lub ustalenie
fałszywości twierdzenia
" konfirmacja - weryfikacja częściowa, częściowe
potwierdzenie
" zdanie ściśle ogólne - o czasoprzestrzennie
nieograniczonym zasięgu
Przykład: Dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami
posiadającymi masę (grawitacyjną), to x i y
przyciągają się wzajemnie z siłą F wyznaczoną
x, y
przez wzór:
m xm y
Fx , y = k
2
rx , y
3
Prawa nauki
" Prawo nauki (empirycznej) H" twierdzenie opisujące
jakąś prawidłowość przyrody oraz podające warunki jej
występowania.
" Niektóre  nie wszystkie!  prawa nauki mają
następujące własności:
1. ścisła ogólność: są one zdaniami o
czasoprzestrzennie nieograniczonym zasięgu,
2. otwartość ontologiczna: dotyczą również zdarzeń
przyszłych,
3. otwartość epistemologiczna: dotyczą również
zjawisk, które jeszcze nie zostały zbadane,
4. umożliwiają one przewidywanie oraz
wyjaśnianie.
4
Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją
zdańściśle ogólnych
" Rozważmy prawo grawitacji:
(1) dla dowolnych x i y, jeśli x i y są ciałami posiadającymi
masę (grawitacyjną), to x i y przyciągają się wzajemnie z
siłą F wyznaczoną przez wzór:
x,y mxmy
Fx , y = k
2
rx , y
" Aby zweryfikować empirycznie to prawo, musielibyśmy
ustalić, z jaką siłą przyciągają się każde dwa obiekty
posiadające masę grawitacyjną - w tym te, które
przestały istnieć i tych, które jeszcze nie istnieją  a to
jest niemożliwe.
" Natomiast aby prawo to empirycznie sfalsyfikować,
wystarczy znalez
ć jedną parę obiektów, dla których siła
przyciągania grawitacyjnego nie spełnia powyższego
wzoru.
5
Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją
zdańściśle ogólnych
" W praktyce sprawa nie jest tak prosta: tym, co może być
bezpośrednio zgodne z doświadczeniem, jest nie samo prawo
nauki, lecz jego następstwa obserwacyjne. Aby wyprowadzić
z prawa nauki następstwa obserwacyjne, musimy skorzystać
z dodatkowych założeń. W efekcie niezgodność tego, co
przewidywane, z tym, co obserwowane możemy zawsze
traktować jako argument za nietrafnością tych założeń, a nie
samego prawa. Ponadto prawa nauki są idealizacjami.
" Nie zmienia to jednak ogólnej zasady asymetrii:
Te prawa nauki, które są zdaniami ściśle ogólnymi,
mogą zostać sfalsyfikowane empirycznie,
ale nie mogą być zweryfikowane empirycznie.
6
Asymetria między weryfikacją a falsyfikacją
zdańściśle ogólnych
" Empiryści umiarkowani godzą się z tą hipotetycznością
(niektórych) praw nauki.
- aczkolwiek czasami z bólem :&
" W opinii empirystów umiarkowanych wystarczającym
powodem akceptacji hipotezy jako prawa nauki jest to, że
jej (dotychczas testowane) następstwa obserwacyjne
znalazły potwierdzenie w obserwacji lub/i to, że pozwala
ona wyjaśnić to, co zostało zaobserwowane.
" Tak więc teoretyczna możliwość obalenia przez przyszłe
obserwacje nie jest powodem tego, aby hipotezy nie
przyjmować  ważne jest to, że hipoteza została
sprawdzona empirycznie z należytą starannością.
7
Nieco metodologii: uzasadnianie
uzasadnianie
uzasadnianie zdań uzasadnianie decyzji
uzasadnianie bezpośrednie uzasadnianie pośrednie
za pomocą za pomocą dowodzenie sprawdzanie empiryczne
danych konwencji
obserwacyjnych terminologicznych
nauki formalne nauki empiryczne
8
Nieco metodologii: sprawdzanie empiryczne hipotez
naukowych
1. Postawienie pytania  Czy H? , gdzie H jest sprawdzaną
hipotezą.
2. Wyprowadzenie z hipotezy H i ewentualnie założeń
dodatkowych pewnych następstw (konsekwencji)
obserwacyjnych.
3. Uznanie lub odrzucenie tych następstw na podstawie
ich konfrontacji z doświadczeniem.
4. Wnioskowanie prowadzące od uznania, resp.
odrzucenia owych następstw do uznania, resp.
odrzucenia sprawdzanej hipotezy H.
Uwaga: Schemat dotyczy hipotez, które same nie są zdaniami
obserwacyjnymi. 9
Indukcjonizm
Obserwacje
uogólnianie indukcyjne
Hipoteza (ostrożna)
wnioskowanie dedukcyjne
(Nowe) przewidywania
sprawdzanie empiryczne (z dążeniem do uzyskania
potwierdzenia)
Potwierdzenie przewidywań Obalenie przewidywań
wnioskowanie
indukcyjne
Akceptacja hipotezy Odrzucenie hipotezy
10
Hipotetyzm
Hipoteza (śmiała:  zakazująca zachodzenia możliwie wielu zjawisk i w
związku z tym w wysokim stopniu narażona na ryzyko falsyfikacji)
wnioskowanie dedukcyjne
Konfrontacja hipotezy z istniejącymi teoriami
wnioskowanie dedukcyjne
(Nowe) przewidywania i wyjaśnienia
możliwie surowe testy empiryczne (z dążeniem do
uzyskania obalenia)
Hipoteza przeszła testy Negatywny wynik testu
z wynikiem pozytywnym
Falsyfikacja hipotezy
Tymczasowa akceptacja hipotezy
Nowa hipoteza
Kolejne przewidywania i wyjaśnienia
11
Umiarkowany empiryzm metodologiczny
" Wśród umiarkowanych empirystów metodologicznych
spotykamy zarówno indukcjonistów, jak i hipotetystów.
" Przedstawiony wyżej obraz indukcjonizmu i hipotetyzmu
jest z konieczności uproszczeniem, niestety.
" Zainteresowanym bardziej realistycznym obrazem  a także
bardziej wyrafinowanymi odmianami empiryzmu
metodologicznego we współczesnej filozofii nauki  polecam
książkę Wojciecha Sadego pt.  Spór o racjonalność naukową.
Od Poincarego do Laudana , Wrocław 2000.
" Ważnym problemem dla wszystkich odmian empiryzmu
jest zagadnienie stosunku zdań obserwacyjnych do
teorii.
12
Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria
" Pierwotnie empiryści byli przekonani, że możliwa jest
tzw.  czysta obserwacja , której treść nie zależy od
żadnych założeń teoretycznych, lecz wyłącznie od tego,
jak się rzeczy mają. Zdania obserwacyjne miały
opisywać wyniki takich obserwacji i właśnie dlatego
pełniły one rolę  ostatecznej instancji , do której się
odwołujemy sprawdzając hipotezy i proponując hipotezy
nowe.
" A więc obserwacja miałaby przebiegać jakoś tak:
13
Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria
14
Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria
" Nie zawsze jednak jest tak prosto: oto przykłady
obrazów mikroskopowych
" Co właściwie Państwo tutaj widzą?
" Co tutaj widzi biolog?
15
Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria
" A tutaj?
16
Umiarkowany empiryzm metodologiczny:
obserwacja a teoria
" Tak więc aby zinterpretować wyniki obserwacji
dostarczane przez przyrządy, musimy dysponować jakąś
teorią.
" A aby wyrazić wyniki obserwacji w zdaniach, musimy
użyć jakiegoś języka, który ze swojej strony może
wpływać na sposób interpretowania obserwacji.
" Nie wynika stąd jednak, że możemy zobaczyć cokolwiek:
gdy teoria i język są dane, dana jest też treść obserwacji.
" Empiryści metodologiczni wyciągają stąd dwa wnioski:
obserwowania trzeba się nauczyć,
zdania obserwacyjne są odwoływalne.
" Pomimo tego wszystkiego empiryści umiarkowani
twierdzą, że po prostu nie mamy lepszego sposobu
pozyskiwania wartościowych przekonań o świecie niż
17
korzystanie z doświadczenia.
Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny)
Przypomnijmy:
" Aprioryzm (racjonalizm metodologiczny), mówiąc
najogólniej, to stanowisko, w świetle którego z
ródłem
wartościowych przekonań jest jakiś rodzaj poznania
rozumowego, niezależnego od doświadczenia,
przy czym skrajny aprioryzm twierdzi, że jest to
jedyne z
ródło wartościowych przekonań.
z kolei umiarkowany aprioryzm uznaje, że oprócz
wartościowych przekonań uzasadnionych w oparciu
o doświadczenie istnieją również wartościowe
przekonania, które są uzasadnione niezależnie od
doświadczenia  przy czym ani nie dotyczą one
znaczenia słów, ani nie są twierdzeniami tzw.
 matematyki czystej .
dla większości umiarkowanych apriorystów dotyczą one
po prostu świata zewnętrznego.
18
Umiarkowany aprioryzm: Arystoteles
" Arystotelesowska koncepcja nauki była przykładem
(starożytnego) umiarkowanego aprioryzmu. W świetle tej
koncepcji tzw. pierwsze zasady nie podlegają wymogowi
uzasadnienia empirycznego.
" Uwaga dla purystów: uznanie Arystotelesa za umiarkowanego
apriorystę wynika z przyjętej tu definicji tego kierunku. Trzeba
jednak pamiętać, że Arystoteles był wielkim zwolennikiem
empirycznej metody badań. Rzecz w tym, że w jego opinii nie
wszystkie twierdzenia wymagają uzasadnienia empirycznego;
co więcej, nie wszystkie (wartościowe) twierdzenia mogą być
uzasadnione empirycznie.
19
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
" W czasach nowożytnych na uwagę zasługują poglądy
Kartezjusza.
" A oto jak Kartezjusz radzi nam postępować w nauce:
1.  Przy rozpatrywaniu przedmiotów należy badać nie to,
co inni myśleli, ani jakie my sami o nich czynimy
domysły, ale to, co możemy ująć przy pomocy jasnej i
oczywistej intuicji, lub co możemy wywnioskować przy
pomocy pewnej dedukcji, inaczej bowiem nie zdobywa
się wiedzy.
20
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
2. Potrzebne są więc:
- intuicja, czyli  tak proste i wyraz
ne pojęcie umysłu
czystego i uważnego, że o tym, co poznajemy, zgoła
już wątpić nie pozostaje; lub, co na jedno wychodzi,
pojęcie niewątpliwe umysłu czystego i uważnego,
które pochodzi z samego światła rozumu , przy czym
 owa oczywistość i pewność intuicji wymagana jest nie
tylko dla samych wypowiedzi, ale także dla
jakichkolwiek rozumowań ;
- dedukcja,  przez którą rozumiemy to wszystko, co
daje się wysnuć z koniecznością z jakichś innych
rzeczy poznanych w sposób pewny .
21
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
3. Dla badania potrzebna jest metoda.
4.  Cała metoda polega na porządku i rozłożeniu tego, na
co należy zwrócić spojrzenie ducha, aby odkryć jakąś
prawdę. Otóż metody tej będziemy ściśle przestrzegać,
jeżeli zdania zawiłe i ciemne sprowadzimy stopniowo do
prostszych, a następnie spróbujemy od intuicyjnego
ujęcia tych, które są najprostsze ze wszystkich, wznieść
się po tych samych stopniach do poznania wszystkich
innych.
5.  By odróżnić rzeczy bardziej proste od zawiłych i przejść
je w porządku, należy w każdym szeregu przedmiotów,
w którym wysnuliśmy bezpośrednio jedne z drugich,
zauważyć, co jest najbardziej proste, i jak od tego
wszystko inne jest oddalone więcej, mniej, lub
jednakowo.
22
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
6.  Dla uzupełnienia nauki należy wszystkie i poszczególne
rzeczy, które odnoszą się do naszego celu, przeglądnąć
ciągłym i nieprzerwanym ruchem myśli i objąć je w
dostatecznej i uporządkowanej enumeracji.
7.  Jeżeli w szeregu rzeczy, będących przedmiotem
badania, napotyka się coś, czego nasz umysł nie może
dość dobrze ująć intuicyjnie, należy przy tym zatrzymać
się i nie badać dalszych wiążących się z tym kwestii, ale
powstrzymać się od zbytecznej pracy .
8.  Należy całą bystrość umysłu skierować na rzeczy
najmniejsze i najprostsze i na nich się dłużej zatrzymać,
dopóki się nie przyzwyczaimy ujmować prawdy przy
pomocy intuicji jasno i wyraz
nie .
23
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
9.  Jeśli po intuicyjnym ujęciu kilku prostych zdań chcemy z
nich jakiś inny wyprowadzić wniosek, jest rzeczą
pożyteczną przebiec je właśnie ciągłym i nigdzie
nieprzerwanym ruchem myśli, zastanowić się nad
wzajemnymi ich stosunkami i utworzyć wyraz
ne pojęcie
o więcej z nich równocześnie, o ile jest to możliwe, w ten
sposób bowiem i poznanie nasze staje się znacznie
pewniejsze i powiększa się bardzo zdolność pojmowania
naszego umysłu.
24
Umiarkowany aprioryzm: Kartezjusz
10.  Wreszcie posługiwać się należy wszelkimi środkami
pomocniczymi rozumu, wyobraz
ni, zmysłów i pamięci,
już to by proste zdania ująć przy pomocy wyraz
nej
intuicji, już to by to, co nieznane, poznać przez należyte
jego zestawienie z tym, co znane, już to by wynalez
ć
rzeczy, które tak ze sobą powinny być porównane, żeby
się nie pominęło żadnego środka skrzętności ludzkiej.
Cytaty pochodzą z dzieła Kartezjusza pt.  Prawidła do
kierowania umysłem (1628).
" Uwagi dla purystów: Ponieważ Kartezjusz przypisuje dominującą rolę
poznaniu czysto rozumowemu, niekiedy uważa się go za skrajnego
apriorystę. Nie będzie tak przy przyjętym tu sposobie rozumienia
tego terminu.
" Trzeba jednak pamiętać, że Kartezjusz bardziej cenił wiedzę
uzyskaną na drodze opisanych wyżej zabiegów niż wiedzę mającą
swe z
ródło w doświadczeniu. Rozwinięcie tej uwagi przekracza
jednak ramy tego  propedeutycznego  kursu :&
25
Umiarkowany aprioryzm
" Kartezjusz próbował stosować swoją metodę w naukach
przyrodniczych, zwłaszcza w fizyce i biologii (w tym w
medycynie). Jest znamienne, że przyrodnicze teorie
Kartezjusza  w przeciwieństwie do jego osiągnięć w
matematyce  nie wniosły trwałego wkładu w rozwój
nauki.
" Kartezjusz nie jest rzecz jasna jedynym
przedstawicielem aprioryzmu umiarkowanego.
" O innym znamienitym przedstawicielu, Immanuelu
Kancie, pomówimy przy innej okazji.
" Podobnie jak o roli (i typach) poznania apriorycznego w
fenomenologii.
26