Polityka a religia
Janusz Danecki
Uniwersytet Warszawski
Teologia i polityka w klasycznym islamie
anuje ogólne przekonanie, że w islamie nie było i nie ma podzia-
łu między tym, co świeckie, a tym, co religijne. Jest to w pewnej
Pmierze prawda, ale rzadko siÄ™ zastanawiamy, jakie sÄ… z
ródła tej
ścisłej więzi między podstawowymi kategoriami teologicznymi, a teo-
rią i praktyką polityki. Okazuje się, że mamy do czynienia z rozwojem
sytuacji politycznej reinterpretowanej w kategoriach teologicznych.
Niezwykle często działo się tak, że działania i decyzje polityczne pro-
wadziły do powstawania idei teologicznych o kardynalnym znaczeniu
dla doktryny muzułmańskiej. Chociażby charakterystyczna dla teolo-
gii islamu dyskusja na temat wolnej woli i przeznaczenia (zwana qada
wa-qadar) wyrosła ze sporów politycznych, a nie  jak by się wydawa-
ło  z rozważań na temat relacji między Bogiem a człowiekiem.
Żeby zrozumieć tę ścisłą więz
, jaka w islamie Å‚Ä…czy religiÄ™ z politykÄ…,
należy powrócić do początków państwa islamu, a przede wszystkim
podejścia proroka Mahometa do kształtowania ustroju politycznego.
Po klęskach, jakie prorok islamu Mahomet (570-632) poniósł
w swojej działalności społecznej i politycznej w Mekce w latach 610-
622, rozpoczął się okres jego przywództwa w Medynie (622-632)
i wtedy też zrodziła się jego koncepcja polityczna wsparta ideami
natury teologicznej. Datą przełomową była hidżra, czyli wywędro-
wanie Mahometa w 622 roku z Mekki do Medyny wraz z całą rze-
szą zwolenników nazwanych w póz
niejszej tradycji od słowa hidżra
muhadżirami czyli emigrantami. Emigranci byli muzułmanami, wy-
polityka a religia.indd 281 2007-03-28 08:32:17
Janusz Danecki
znawcami nowej religii  islamu, monoteizmu silnie podkreślającego
swoje związki z judaizmem i chrześcijaństwem, oraz kładącego nacisk
na jedyność Boga (co się określało mianem tauhidu  jedynobóstwa).
Muzułmanie, którzy przybyli z Mekki do Medyny, znalez
li się w zróż-
nicowanym religijnie społeczeństwie: w Medynie bowiem mieszkali
Arabowie politeiści i wyznawcy judaizmu (niewiadomo, czy byli to et-
niczni Żydzi, czy też po prostu Arabowie wyznający judaizm).
W tej sytuacji Prorok przyjął bardzo ostrożną strategię. Postano-
wił zachować status quo i nie narzucać własnej muzułmańskiej wia-
ry. Dobitnie tę jego strategię podkreślają pierwsze dokumenty zwane
zbiorowo Konstytucją medyńską. Dokumenty te uznają dotychcza-
sowe prawa mieszkańców Medyny i nie narzucają żadnych nakazów.
Natomiast zawierają otwartą propozycję pomocy. Otóż powiada się,
że w wypadku sporów, których nie da się rozstrzygnąć na podstawie
panującego w mieście uzusu, można skorzystać z pomocy Boga i jego
wysłannika (tj. proroka Mahometa)1. W ten sposób otwarta została
furtka dla przemycenia rozwiązań wynikających z wiary muzułmań-
skiej. I ta właśnie furtka legła u podstaw ścisłej więzi między islamem
a politykÄ…. Tworzenie wszelkich nowych zasad prawnych, a w tym
politycznych, wykraczających poza plemienny uzus miało religijną,
tj. muzułmańską legitymację. Mahomet był nie tylko prorokiem, gło-
sicielem monoteistycznej religii, dzięki której jednoczył plemiona
Półwyspu Arabskiego, ale był też głową rodzącego się ustroju pań-
stwowego oraz przywódcą wojskowym. Już pierwsze zwycięstwo nad
mekkańczykami w 624 roku w bitwie pod Badrem otrzymało sank-
cjÄ™ religijnÄ…: jak powiada Koran, odnoszÄ…c siÄ™ do tego wydarzenia,
to Bóg wspomógł walczących armią aniołów i zapewnił im zwycię-
1
Polski przekład Konstytucji medyńskiej opublikowałem w  Przeglądzie Reli-
gioznawczym , 1/167, 1993, s. 37-45.
282
polityka a religia.indd 282 2007-03-28 08:32:17
Teologia i polityka w klasycznym islamie
stwo2. Dalsze działania polityczne i militarne również interpretowane
były religijnie. Islam został narzucony politeistycznym Arabom jako
narzędzie do osiągnięcia jedności politycznej i ekspansji militarnej.
A przy tym w nienaruszonej formie zachowane zostały dotychcza-
sowe struktury plemienne i obowiÄ…zujÄ…ce w nich prawa. Tylko to,
co było nowe, otrzymywało sankcję religijną. Należy też pamiętać,
że koncepcje islamu nie były w żaden sposób rozwinięte, to dopie-
ro praktyka prowadziła do ich kształtowania. A z
ródłem tej prakty-
ki w dużej mierze były obyczaje plemienne, czasami modyfikowane
zgodnie ze zmieniającą się sytuacją społeczną i polityczną.
Gdy prorok Mahomet umarł w 634 roku, zręby jednynobóstwa
i zasady kształtowania relacji społecznych w muzułmańskiej spo-
łeczności, czyli ummie, zostały opracowane. Nie było jednak jeszcze
żadnych nowych, czysto teologicznych koncepcji, poza podstawowy-
mi zasadami religii i jej dogmatami. Tekst koraniczny zawiera więcej
przepisów prawnych niż odniesień czysto religijnych. Rzeczywisty
rozwój teologii islamu następuje dopiero po śmierci Proroka na sku-
tek praktyki i wpływów zewnętrznych. Co jednak charakterystyczne
dla islamu, ta praktyka w znacznej mierze dotyczyła sporów i kon-
trowersji politycznych, a co za tym idzie, teologia była reinterpretacją
wydarzeń politycznych w znacznie szerszych i ogólniejszych katego-
riach teologicznych.
Pierwszym nowym posunięciem o charakterze politycznym było
określenie charakteru władzy po śmierci Proroka. Nie wiadomo,
czy misja Mahometa skończyła się czy może ktoś ją będzie kontynuo-
wał. Wybrano więc po prostu jego następcę i tak go nazwano: chalifat
rasul Allah: następca wysłannika Boga (stąd europejski termin kalif).
A więc, sądząc po samym tytule, była to osoba, która kontynuowała
misjÄ™ Mahometa. Zapewne we wszystkich jej aspektach: religijnym,
2
W surze VIII Koranu powiada się, że Bóg wspomógł muzułmanów tysiącem
aniołów.
283
polityka a religia.indd 283 2007-03-28 08:32:17
Janusz Danecki
czyli proroczym, politycznym i militarnym. Dopiero w póz
niejszym
okresie, gdy się okazało, że pretendentów do misji proroczej jest zbyt
wielu, postanowiono tej pierwszej funkcji pozbawić kalifów. Przestali
oni być prorokami, a byli jedynie kontynuatorami misji politycznej
i militarnej Mahometa. TÄ™ ideÄ™ wsparto reinterpretacjÄ… tekstu kora-
nicznego. Otóż w Koranie powiada się, że Mahomet jest pieczęcią
proroków (chatam al-anbija). Zinterpretowano tę frazę po nowemu:
nie jako  potwierdzenie proroctwa , lecz jako zamknięcie proroctwa,
bo i tak można rozumieć słowo pieczęć.
Zakończenie proroctwa na Mahomecie miało istotny wpływ
na zmianę doktryny muzułmańskiej. Początkowo traktowano islam
jako religię przeznaczoną dla Arabów: to Arabom Bóg zesłał proro-
ka-wysłannika3  Mahometa. Kiedy misja Proroka zaczęła oznaczać
kres proroctwa w ogóle, Mahomet przestał być prorokiem narodo-
wym (ummi), a stał się prorokiem uniwersalnym. Tak samo islam
przekształcił się z religii arabskiej w religię uniwersalną. Ta zmiana
nastąpiła najprawdopodobniej na przełomie wieku VII i VIII.
Skoro Mahomet był ostatnim z proroków ludzkości, kalif przestał
tym samym mieć jakiekolwiek odniesienie do proroctwa, co sprawia-
ło, że jego pozycja została osłabiona. Konieczne więc stało się zrein-
terpretowanie kalifatu i ukazanie go w nowym świetle. Po pierwsze,
kalifowie stali siÄ™ interpretatorami objawienia proroczego. Natych-
miast jednak natknęli się na konkurencję uczonych w piśmie  teolo-
gów i prawników. W związku z tym w politycznej teorii islamu zakła-
dano, że kalif powinien być czynnym teologiem i prawnikiem. Taką
osobę, czynnie interpretującą prawo, określano mianem mudżtahida.
Po drugie, nierozwiązany pozostawał stosunek kalifa do proroctwa.
3
W doktrynie islamu odróżnia się proroka (nabi) od wysłannika (rasul). Ten
ostatni jest prorokiem wysłanym do Arabów. Takim prorokiem-wysłannikiem
był właśnie Mahomet.
284
polityka a religia.indd 284 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
Skoro kalif nie był już prorokiem, to czym był? Tylko władcą i inter-
pretatorem prawa? To z pewnością za mało.
Za panowania pierwszej dynastii kalifów  Umajjadów (661-750)
 postanowiono ten stan zmienić. Przede wszystkim ostatecznie usta-
lono, że kalif nie jest już następcą proroka, lecz zastępcą (wyraz cha-
lifa, tj. kalif, znaczy zarówno następca jak i zastępca) i to nie Proro-
ka, lecz Boga. Uznano, że termin kalif to skrót od chalifat Allah (za-
stępca Boga), a nie chalifat rasul Allah (następca wysłannika Boga)4.
Nie wszystkim się to podobało, a zwłaszcza teologom, którzy zwal-
czali taką interpretację. Nie dlatego, że była przejawem teokratyczne-
go spojrzenia na islam, ale po prostu dlatego, że odbierała im kompe-
tencje jedynych interpretatorów, a co za tym idzie pozbawiała ich li-
czących się wpływów politycznych.
Nie na tym jednak koniec. Dla podniesienia rangi kalifatu Umaj-
jadzi postanowili zrównać status kalifów ze statusem proroków. Ka-
lif Al-Walid II rozesłał w 743 roku pismo do swoich namiestników,
w którym znalazły się następujące stwierdzenia:  Kalifowie Boga ko-
lejno czuwali nad tym, co odziedziczyli po prorokach za sprawÄ… Boga
i tego, co Bóg im powierzył 5.
Podobnie jak prorocy, kalifowie zostali powołani przez Boga, by
go reprezentować na ziemi. Od proroków różni ich to, że nie ustana-
wiają Boskich praw, lecz dbają o to, by prawa te były stosowane. Są
zatem równie ważni jak prorocy. Mają namaszczenie Boskie i władają
w imieniu Boga.
Teoria polityczna nabiera kształtów teologicznych, staje się dok-
tryną religijną, a islam, po krótkim okresie niepewności i niejasności,
4
Zmiany tej dokonał Usman, trzeci kalif tzw. Sprawiedliwy, wywodzący się
z rodu Umajjadów, który panował w latach 644-656. Umajjadzi przejęli jego ideę
i wprowadzili ją w życie. Por. na ten temat pracę P. Crone i M. Hindsa, God s Ca-
liph. Religious authority In the first centuries of Islam, Cambridge 1986.
5
At-Tabari, Tarich ar-rusul wa-al-muluk, t. II, s. 1756.
285
polityka a religia.indd 285 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
staje się religią państwa i prawa, nadrzędną wobec praw plemiennych
i integrującą w jedną całość sprawy doczesne i polityczne oraz sprawy
czysto religijne. Prawo muzułmańskie w jednakowym stopniu doty-
czy kwestii władzy, organizacji społecznej, jak i dogmatów oraz rytu-
ałów religijnych. A więc w dziale zwanym mu amalat czyli transakcje,
omawia stosunki między ludz
mi i społeczeństwami, zasady prowa-
dzenia handlu, stosunek do innowierców, natomiast dział ibadat, czy-
li oddawanie czci Bogu, zajmuje siÄ™ zasadami odprawiania modlitwy,
dogmatem jedynobóstwa i wiarą w Sąd Ostateczny.
W ten to sposób polityka tworzy teologiczny obraz świata do-
czesnego. Ale to dopiero początek poważnego przekształcania się
politycznych problemów w teologiczne ich rozwiązanie. Kolejnym
ważnym wydarzeniem o istotnych teologicznych skutkach jest tzw.
pierwsza wojna domowa, w wyniku której powstaje zasadniczy roz-
łam religijny na szyitów i sunnitów. Poszło o sprawców mordu poli-
tycznego na wspomnianym trzecim kalifie sprawiedliwym Usmanie
w 656 roku. Jego następcę  Alego, który był bratem stryjecznym a za-
razem zięciem proroka Mahometa, oskarżono o ukrywanie kalifobój-
ców. Naprzeciwko siebie stanęły dwie armie: zwolenników Usmana
zwanych szi at Usman, tj. partia Usmana, oraz zwolenników Alego
zwanych szi at Ali, a więc partia Alego. Gdy ostatecznie rozgrywkę
militarną obydwu ugrupowań postanowiono oddać pod arbitraż wy-
bitnych i, jak twierdzono, bezstronnych mężów, znalazła się grupa nie-
zadowolonych, która interpretowała wydarzenia teologicznie. Grupa
ta twierdziła, że decyzji Boskich nie można poddać pod osąd ludzi:
rozstrzygać może tylko Bóg  powiadali. Ale ich opinia nie została
zaakceptowana, więc się zbuntowali i  odeszli . Nazwano ich chary-
dżytami, czyli tymi, którzy odeszli: charadżu. Polityczne rozgrywki
zostały zreinterpretowane w kontekście teologicznym, a charydżyci
stali się pierwszymi radykałami islamu, którzy nie tylko zaprzedali się
286
polityka a religia.indd 286 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
wierze6, ale terrorem zmuszali innych do przyjęcia ich interpretacji
władzy. Do dnia dzisiejszego ich slogan: takfir wa-hidżra  ekskomu-
nika i wywędrowanie  powtarzany jest przez ekstremistów arabskich.
Polityka w tym wypadku przeplata się z teologią, a dla charydżyckich
radykałów godnym śmierci niewiernym był każdy, kto nie uznawał
ich interpretacji. Wprawdzie radykalnych charydżytów wytępiono
w VIII/IX wieku, jednak ich idee przetrwały po dziś dzień.
W wyniku sporów między partią Usmana a partią Alego zrodził
się inny podział polityczny, znacznie bardziej brzemienny dla isla-
mu od buntu charydżytów. Chodzi o powstanie ugrupowania szyitów.
Nazwa wywodzi siÄ™ od terminu szi at Ali  partia Alego. PoczÄ…tko-
wo przeciwstawiała się jedynie szi at Usman, z czasem szyici stanęli
w opozycji do całej władzy, a więc wszystkich tych, których określa-
no mianem ahl as-sunna wa-dżama a  ludz
mi tradycji i większości.
Ta polityczna opozycja opierała się na argumencie, że władza słusz-
nie należy się nie tylko Alemu, ale po jego śmierci w 661 roku (zabił
go charydżyta) również jego potomkom. Legitymacją ich władzy było
przede wszystkim to, że przez Fatimę, żonę Alego i córkę Mahometa,
byli potomkami proroka islamu. Przez następnych dwieście lat szyi-
ci funkcjonowali jako opozycja polityczna wobec władzy centralnej.
Jednakże w społeczności, w której religia ściśle przeplatała się z po-
lityką i doczesnością, dochodzi do stworzenia nowych koncepcji te-
ologicznych. Polityka z biegiem czasu przeradza się w teologię7. Gdy
w 874 umiera ostatni 11 potomek Alego (a więc i Mahometa), szyici
tworzą teorię nieobecnego 12 imama, który w imieniu Boga sprawuje
rządy z zaświatów. Imamami byli wszyscy potomkowie Alego. Rodzi
6
Charydżyci odwoływali się do koranicznego wersetu (9:111), w którym się
stwierdza, że Bóg wykupił dusze i majątek wiernych i nakazał im walkę w imię
religii, obiecujÄ…c raj.
7
O narodzinach doktryny szyickiej: S. H. M. Jafri, The Origns and Elary De-
velopment of Shi a Islam, Qum 1989 (II wyd.).
287
polityka a religia.indd 287 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
siÄ™ teologiczna koncepcja powrotu imama na ziemiÄ™ i stworzenia raju,
przywrócenia sprawiedliwości i dobrobytu. Znów polityka prowadzi
do powstania niezwykle rozbudowanych koncepcji teologicznych
o ezoterycznym i soteriologicznym zabarwieniu. Szyickie koncepcje
prowadzą do powstania licznych odłamów takich jak alawici, zajdyci,
isma ilici czy druzowie. W odróżnieniu od islamu większościowego
nazywanego sunnickim szyici podkreślają niezwykłość swoich ima-
mów, ich nieomylność (isma) i ponadludzką wiedzę (ilm). Inaczej
interpretujÄ… Koran, a przede wszystkim nadajÄ… specjalny status in-
terpretatorom teologii. Rodzi siÄ™ w szyizmie swoisty stan duchowny,
klasa ekspertów, którzy wprawdzie nie mają żadnego namaszczenia
w formie sakramentu, ale sprawujÄ… rzÄ…d dusz w imieniu nieobecnego
12 imama. To kolejna przemiana, do jakiej doszło w wyniku politycz-
nych zawirowań. Proces formowania się doktryny religijnej szyizmu
trwa po dziś dzień, jej ostatnim etapem jest stworzenie koncepcji
 zwierzchnictwa uczonego (wilajat al-fakih) opracowanej przez Cho-
mejniego. Według tej koncepcji władzę w państwie muzułmańskim
pod nieobecność imama winni sprawować szyiccy uczeni jako jedy-
ni do tego uprawnieni interpretatorzy8. W islamie większościowym,
sunnickim, nigdy do tego nie doszło: teologowie i prawnicy zawsze
byli zwykłymi urzędnikami państwowymi, a jeśli nawet byli autoryte-
tami religijnymi, to tylko na własny rachunek, bo nie posiadali żadnej
egzekutywy.
Szyizm okazał się niezwykle ważny dla powstawania innych idei
teologicznych. Ali bowiem miał nie tylko dwóch synów z Fatimą,
ale również trzeciego syna z inną kobietą: Muhammada. Wokół tego
syna w VII wieku skupiła się grupa zwolenników dążących do obale-
nia władzy kalifów umajjadzkich. Ale rodzina Muhammada nie ak-
ceptowała tego stanowiska, wychodząc z założenia, że nie wolno oce-
8
O koncepcji wilajat al-fakih (welajat-e faghih) pisze M. Stolarczyk w pracy
Iran. Państwo i religia, Warszawa 2001 (II wyd.), s. 102-126.
288
polityka a religia.indd 288 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
niać postępowania polityków, a więc kalifów, przed Sądem Ostatecz-
nym. Powiadali, że należy poczekać z ich osądem na Boskie decyzje,
bo tylko Bóg może ostatecznie i jednoznacznie stwierdzić, czy postę-
powanie kalifów było słuszne czy też nie. Z tej opinii stworzono ogól-
ną koncepcję teologiczną dotyczącą nie tylko władców, ale wszystkich
grzeszników. Nie wolno osądzać ludzi, którzy dopuścili się jakichś
występków tu i teraz, należy poczekać z ich oceną na Sąd Ostateczny.
Tę zasadę teologiczną określano mianem irdża, czyli odłożenia osą-
du grzesznika, a samego grzesznika nazywano błądzącym wiernym
muzułmaninem. Koncepcja ta zrobiła wielką karierę w teologii mu-
zułmańskiej, przejęta została bowiem przez następne nurty w teologii
islamu, a więc przez zwolenników wolnej woli człowieka  kadary-
tów, przez mutazylitów i ostatecznie w podstawowym nurcie teolo-
gicznym, jakim był aszaryzm. Każdy z tych nurtów ujmował problem
grzesznika w innym kontekście, przy czym zawsze element politycz-
nych rozgrywek miał znaczenie pierwszorzędne.
Kadaryzm (nazwa pochodzi od terminu kadar: przeznaczenie),
a więc nurt zwolenników wolnej woli, miał podłoże czysto polityczne.
Chodziło mianowicie o to, w jakim zakresie władcy działali, kierując
się wolną wolą, a na ile Bóg kierował ich poczynaniami. Problem roz-
strzygnął kalif Jazid III w 744. Przejmując władzę po Al-Walidzie III
wygłosił mowę tronową, w której stwierdził wprost, że jest odpowie-
dzialny za swoje czyny i w związku tym może być rozliczany za swoje
postępowanie przez wiernych:  Jeżeli nie dotrzymam słowa, to mo-
żecie mnie usunąć, chyba że wezwiecie mnie do okazania skruchy, a
ja okażę skruchę, którą wy przyjmiecie. A jeśli znajdziecie kogoś zna-
nego z dobroci kto wam od siebie da to samo, co ja daję i będziecie
chcieli mu złożyć hołd, to wówczas ja będę pierwszy, który mu złoży
hołd i okaże posłuszeństwo 9. Takie oświadczenie polityczne kalifa
miało reperkusje teologiczne: skoro kalif jest odpowiedzialny za swoje
9
At-Tabari, dz. cyt., t. II, s. 1835.
289
polityka a religia.indd 289 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
czyny, a nie Bóg, to tym bardziej zwykli śmiertelnicy muszą odpowia-
dać za swoje czyny. Kadar stał się kategorią teologiczną. Zaczęto się
zastanawiać czy rzeczywiście we wszystkim człowiek ma wolną wolę.
Uznano, że jednak nie, że są rzeczy, o których decyduje Bóg, takie jak
na przykład płeć, kolor oczu. Powstała w ten sposób asymetryczna te-
oria przeznaczenia: były sprawy, o których decydował wyłącznie Bóg,
ale były też sprawy, które należały do kompetencji ludzi10.
Kadarycką koncepcję wolnej woli człowieka przejęli mutazylici.
W islamie to ugrupowanie uchodzi za reprezentujÄ…ce racjonalistycz-
nÄ… interpretacjÄ™ postaw teologicznych. O ile bowiem kadaryci opierali
się na przesłankach politycznych, o tyle mutazylici starali się uzasad-
nić wolną wolę człowieka teologicznie11. Wychodzili w swoich roz-
ważaniach od Bożej sprawiedliwości. Nazywano ich nawet adlytami,
czyli zwolennikami sprawiedliwości Bożej (adl). Bóg jest sprawied-
liwy  rozumowali. A jeśli jest sprawiedliwy, to w żadnym wypadku
nie może karać ludzi za uczynki, za które nie są oni odpowiedzialni.
Ergo, człowiek ma wolną wolę. Ale jednocześnie przejęli murdżyickie
i kadaryckie pojmowanie grzesznika. Grzesznik będzie ukarany do-
piero na sądzie Ostatecznym i do tego czasu zajmuje pozycję pośred-
nią: między grzesznikiem a prawowiernym muzułmaninem.
Rozważania o wolnej woli doprowadziły do powstania jednej z naj-
większych kontrowersji w islamie dotyczącej tego, na ile Bóg kieruje
naszymi poczynaniami, a na ile my jesteśmy za nie odpowiedzialni.
Dla wielu teologów bowiem stwierdzenie, że my kierujemy własnymi
uczynkami, było nie do przyjęcia. Ich zdaniem wszechmogący Bóg
może wszystko, a dawanie człowiekowi wolnej woli stoi w jawnej
sprzeczności z koncepcją wszechmogącego Boga. Ludzi tych nazwa-
no dżabrytami od wyrazu dżabr  przymus. Twierdzili, że Bóg prede-
terminuje wszystkie nasze poczynania. Każdy nasz uczynek jest dzie-
10
J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Warszawa 1998, t. I, s. 189.
11
D. Gimaret, Théories de l acte humain en théologie musulmane, Lille 1982.
290
polityka a religia.indd 290 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
łem Boga, Bóg bowiem jest jedynym stwórcą. Mutazylici w polemi-
ce z nimi wskazywali na teksty koraniczne, w których się powiada,
że Bóg jest najlepszym z twórców. Skoro jest najlepszym z twórców, to
są również inni twórcy  powiadali. Na przykład ludzie, którzy two-
rzÄ… swoje uczynki.
Innym problemem, który wyrastał z deterministycznego obrazu
świata, była kwestia złych uczynków. Skoro Bóg decyduje o wszyst-
kich naszych uczynkach, to decyduje zarówno o dobrych jak i złych.
Jak w tej sytuacji wygląda Boska sprawiedliwość? Czyżby Bóg karał lu-
dzi za uczynki, o których sam decyduje? Dla mutazylitów odpowiedz

była oczywista: człowiek ma wolną wolę, a Bóg jest sprawiedliwy.
Tę polemikę ostatecznie rozstrzygnął na korzyść ortodoksji wybit-
ny teolog Al-Aszari (zm. 940). Wymyślił on następującą konstrukcję:
Bóg stwarza wszystkie uczynki, ale nie są one przypisane do konkret-
nych osób. Istnieją w zawieszeniu, a człowiek może je  nabywać przez
wybieranie tych spośród stworzonych przez Boga uczynków, które mu
odpowiadajÄ…. W zwiÄ…zku z tym jest odpowiedzialny nie za stworzo-
ne przez siebie uczynki, lecz za wybór, jakiego dokonał. Tym samym
rozwiązał jeszcze jedną kontrowersję: czy Bóg może skłaniać czło-
wieka do popełniania grzechu, a więc do złego. Przy tak przemyślnej
konstrukcji, Bóg daje człowiekowi wolną wolę, ale stwarza i dobre
i złe uczynki. Człowiek wybierając je staje się za nie odpowiedzialny.
Dociekliwi teologowie chcieli jednak wiedzieć, w jaki sposób czło-
wiek nabywa uczynki stworzone przez Boga. Na to Al-Aszari nie miał
gotowej odpowiedzi, więc stworzył jeszcze jedną teorię, według której
sposób nabywania uczynków był niewiadomy. Bila kajfa  powiadał:
nie ma pytania o to, w jaki sposób, czyli: nie pytajcie jak, bo tego nikt
nie wie12.
Teologia aszarycka w ramach sunnickiego islamu większościowe-
go była podsumowaniem wcześniejszych sporów polityczno-teolo-
12
J. Danecki, dz. cyt., s. 204.
291
polityka a religia.indd 291 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
gicznych i legła u podstaw współczesnej teologii islamu. Zamknięta
została ścieżka rozważań i dyskusji nie tylko w sferze teologii, ale rów-
nież prawa muzułmańskiego. Twórczość w tym zakresie zwana idżti-
hadem skończyła się, teologia i prawo pozostały w skostniałej nie-
naruszalnej formie aż do wieku XIX, kiedy pod wpływami Zachodu
zaczęło się ponowne formowanie teologii i prawa. Zaczęto je uno-
wocześniać, dostosowywać do potrzeb nowoczesności. Pojawiły się
takie idee jak socjalizm muzułmański, demokracja, reforma kwestii
kobiecej. Znów czynniki polityczne zadecydowały o kształtowaniu się
nowoczesnego podejścia do wartości religijnych.
Reformatorzy XIX wieku: Dżamal ad-Din al-Afghani (zm. 1896)
i Muhammad Abduh (zm. 1905) szukali dróg przemiany islamu i do-
równania Zachodowi w idżtihadzie: swobodnej reinterpretacji muzuł-
mańskiej doktryny religijnej w zgodzie z tendencjami rozwojowymi
cywilizacji zachodnich13. Tym samym podkreślali podstawowe zna-
czenie religii dla wprowadzenia jakichkolwiek przemian. W zwiÄ…zku
z tym zaproponowano nową, bardzo ważną dla póz
niejszej historii
świata muzułmańskiego ideę socjalizmu, który można określić mia-
nem muzułmańskiego. Ten socjalizm jednak nie jest niczym nowym,
jest dziedzictwem islamu:  W islamie socjalizm jest stopiony z religiÄ…,
jest związany z naturą ludzi już od czasów beduińskich, od okresu
dżahilijji . Idee socjalizmu w przekonaniu Al-Afghaniego istniały
w islamie od samego początku, a rozwijane były póz
niej: Jako pierw-
si zgodnie z zasadami islamu postępowali wielcy kalifowie, towarzy-
sze Proroka, ludzie najbliżsi Mu również nawoływali  jak nikt inny
 do postępowania zgodnego z zasadami socjalizmu14.
Dzięki takiemu podejściu pierwsze próby westernizacji w świecie
13
Stosowanie idżtihadu ustało w klasycznym islamie około wieku XI, kiedy
to ustaliła się ostatecznie doktryna teologiczna i polityczna. Jedynie w szyickiej
odmianie islamu idżtihad był zawsze stosowany.
14
J. Danecki, Polityczne funkcje islamu, Warszawa 1991, s. 87-94.
292
polityka a religia.indd 292 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
islamu święciły triumfy. Reformowano prawo, wprowadzano nowo-
czesne szkolnictwo, powstawały systemy władzy wzorowane na eu-
ropejskich. Pojawili się myśliciele, którzy nie tylko zaczęli odrzucać
religijny aspekt odrodzenia politycznego islamu, ale również negować
rolÄ™ islamu w dziejach instytucji politycznych islamu. Ali Abd ar-Ra-
zik (zm. 1966) w opublikowanym w 1925 dziele Al-Islam wa-usul al-
hukm (Islam i podstawy władzy) twierdził, że kalifat miał zawsze czy-
sto świecki charakter, że służył interesom różnych grup społecznych15.
Władza kalifa nie pochodziła od Boga, lecz była wytworem myśli spo-
łecznej człowieka. ,,Prawdą jest, że religia muzułmańska nie ma nic
wspólnego z kalifatem uznawanym przez niektórych muzułmanów
(...) Kalifat nie ma w sobie żadnych elementów religijnych 16.
Świat islamu, choć w nienajlepszej kondycji, pozostawiony sam so-
bie wyraz
nie wkraczał na drogę modernizacji. Do czasu. Od początku
XX wieku sytuacja zmienia siÄ™ diametralnie. Mocarstwa europejskie
postanowiły zaprowadzić na muzułmańskim wschodzie własne po-
rządki. A to oznaczało podział imperium osmańskiego. Trzy niefor-
tunne decyzje: obietnice złożone Arabom w korespondencji między
wysokim komisarzem brytyjskim sir Henrym MacMahonem a sza-
rifem Mekki Husajnem, układ Sykes-Picot o podziale stref wpływów
po rozpadzie imperium osmańskiego oraz Deklaracja Balfoura o sie-
dzibie narodowej dla Żydów w Palestynie odwróciły tę pozytywną
tendencjÄ™.
Pojawiła się opozycja wobec kolonialnych zapędów Europy. Nurt
zachowawczy, określany mianem fundamentalizmu, przeciwstawiał
się wpływom zachodnim. Rozpoczął go Syryjczyk, Muhammad Ra-
szid Rida (zm. 1935), który widząc rozpad świata islamu, jedyną szan-
sę odrodzenia upatrywał w odrodzeniu kalifatu. Jego antykolonialna
15
Ali Abd ar-Razik, Al-Islam wa-usk
l al-hukm li-Ali Abd ar-Razik. Dirasa wa-
wasa ik bi-kalam Muhammad Imara, Bejrut 1972.
16
J. Danecki, Polityczne funkcje islamu, dz. cyt., s. 105.
293
polityka a religia.indd 293 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
i proreligijna opcja została zrealizowana w ideologii Stowarzyszenia
Braci Muzułmanów założonego w 1928 r. w Egipcie. Geneza niemal
wszystkich dzisiejszych radykalnych organizacji muzułmańskich
związana jest z Braćmi Muzułmanami i ich ideologią.
Początkowo jednak ruch fundamentalistyczny nie odnosił więk-
szych zwycięstw. Przemożna chęć dorównania Zachodowi prowadzi-
ła do rzeczywistej modernizacji całego świata muzułmańskiego. Kie-
dy jednak w drugiej połowie XX wieku polityczny napór Zachodu,
w tym wielki konflikt izraelsko-muzułmański, zaczął narastać, zwo-
lennicy powrotu do dawnych wartości islamu zyskiwali coraz więk-
szy posłuch. Uznano, że agresji kulturowej, politycznej i gospodarczej
Zachodu można się przeciwstawić jedynie przez odrodzenie dawnej
świetności.
Do tych tendencji dołączyło jeszcze jedno zjawisko: terroryzm.
Muzułmanie czuli się upokorzeni politycznie przez Zachód, narasta-
ło poczucie bezsilności i frustracji, które przeradzało się w agresję.
Agresja zaś znalazła swój wyraz w terrorze. Dlaczego właśnie terror?
Bo znalazły się silne ugrupowania polityczne, dla których była to je-
dyna możliwa odpowiedz
na agresję Zachodu. Świat muzułmański
nie dysponuje dostateczną siłą propagandową, militarną, technolo-
giczną, by stawić czoło Zachodowi. Odpowiada więc terrorem, który
od niepamiętnych czasów był skuteczną metodą wyładowania fru-
stracji. Najgorsze, że terror dotyka niewinnych ludzi, działa per procu-
ra. Cała diaboliczność terroru polega na tym, że ludzie, którzy są bez-
silni, znalez
li odpowiedz
i sprawiają, że ich przeciwnicy też są bez-
silni. To zapętlenie jest nie do rozwiązania, dopóki się nie zlikwiduje
poczucia frustracji i bezsilności wśród muzułmanów, dopóki świata
muzułmańskiego nie włączy się do cywilizacji zachodniej tak, jak włą-
cza się Japonię, Koreę Południową, Chiny i Indie. Do tego potrzebne
jest przełożenie politycznych postaw na teologiczne i ukształtowa-
nie muzułmańskiej myśli teologicznej i politycznej tak, by aspiracją
muzułmanów nie było naprawienie krzywd, lecz budowanie własnej
294
polityka a religia.indd 294 2007-03-28 08:32:18
Teologia i polityka w klasycznym islamie
tożsamości właśnie przez powrót do własnych wartości i uznanie
ich znaczenia. Nie po to, by się odegrać, lecz po to, by budować włas-
ną tożsamość. Tymczasem dziś cała energia muzułmańskich ideolo-
gów skierowana jest na to, by upokorzyć przeciwnika.
Theology and Politics in the Classical Islam
Summary
An objective of the article focuses on a characteristic for the Islam
exact bond between basic theological categories and politics in its
theory and practice. In his considerations the author refers to the out-
set of Islam state. First of all he indicates an approach of Mahomet the
Prophet to formation of political order. In an equal degree the Islamic
law covers questions both of political power and social organization,
and of religious dogmas and rites. In this way politics depicts a pic-
ture of temporal world. The author underlines that so called the first
domestic war that entailed a division into Shiites and Sunnites was an
important event of essential theological consequences. In the society
where religion interlaced with politics and the temporal new theo-
logical conceptions were produced. In time politics transformed itself
into theology what entailed a rise of extremely developed theological
conceptions tinted esoterically and soterically. In XIXth century first
attempts of westernizing the Islam enjoyed their triumph. Its law was
reformed, modern education was launched, power systems modeled
after the European were invented. The situation changed diametri-
cally when European forces decided to order the Muslim East in their
own way at the start of XXth century. That meant a division of the
Osman Empire. Then an opposition to colonial tendencies of Europe
appeared. A conservative current called fundamentalism withstood
western influences. In 1928 the Muslim Brotherhood Association set
295
polityka a religia.indd 295 2007-03-28 08:32:18
Janusz Danecki
up in Egypt that would relate to origins of almost all present radical
muslin organization. It was assented there that a cultural, political,
and economical aggression of the West can be opposed only by a re-
nascence of the previous splendor. To the mentioned tendencies one
more was added: terrorism.
polityka a religia.indd 296 2007-03-28 08:32:18