73
Aktywność ruchowa służy zdrowiu tylko wtedy, gdy realizowana
jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości, tj. przy
odpowiednim obciążeniu.
Tomasz Sahaj
Czy sport to zdrowie?
Refleksje filozoficzne
Przedmiotem rozważań niniejszego artykułu jest zdrowie - kategoria leżąca na
styku nauk o kulturze fizycznej i antropologii filozoficznej; kategoria bez której nie
sposób scharakteryzować wyjątkowego bytu, jakim jest człowiek. Ponieważ zdro-
wiem żywo zainteresowany jest każdy, zarówno przeciętny człowiek, jak i badacz
sportu czy filozof, jej analiza wydaje się dobrym punktem wyjścia do badań nad
współczesną kulturą fizyczną i sportem wyczynowym. Dlatego przedmiotem arty-
kułu jest przegląd fachowej literatury, traktującej o zdrowiu w dzisiejszej kulturze
fizycznej i sporcie wyczynowym. Autor ukazuje w nim najpierw rolę aktywności
fizycznej we współczesnym społeczeństwie, póz
niej omawia pozytywny wpływ na
organizm ludzki aktywności fizycznej o umiarkowanym i średnim natężeniu, by
przejść w końcu do ukazania zagrożeń, które pociąga za sobą zbyt duże obcią-
żanie organizmu, stosowane w sporcie wyczynowym oraz tendencji sprzyjających
patologizacji współczesnego sportu.
SA
OWA KLUCZOWE: zdrowie  kultura fizyczna  sport wyczynowy.
Filozofowie niezwykle rzadko zaglÄ…- fizycznej nie posiada w zasadzie spre-
dają na teren kultury fizycznej i raczej cyzowanego zakresu przedmiotu badań.
niechętnie zajmują się problematyką, Nie wypracowano też charakterystycz-
związaną ze sportem. Jak słusznie za- nych dla tej nowo powstającej dziedziny
uważył J. Kosiewicz, przyczyną takiego podstawowych kategorii, pojęć, proce-
stanu rzeczy jest to, że  Filozofia kultury dur badawczych. Niejasność właściwo-
 Sport Wyczynowy 2001, nr 5-6/437-438
74 Tomasz Sahaj
ści, istoty, statusu merytorycznego i me- bowski:  Główną przyczyną rozdarcia
todologicznego filozofii sportu jest po- nauk o kulturze fizycznej na ich wersjÄ™
chodnÄ…, a zarazem odzwierciedleniem naturalistycznÄ… i kulturalistycznÄ… jest
trudności w zakresie ustalania właściwo- niemożliwość opisu ciała jako przedmio-
ści nauk o kulturze fizycznej (do których tu uprawy w języku nauk humanistycz-
filozofię kultury fizycznej zwyczajowo się nych, zaś ciała jako wartości - w języku
zalicza), a także ich miejsca w ogólnym nauk przyrodniczych. 3
systemie nauk .1 Zdrowie - kategoria, będąca przed-
Jeżeli już filozofowie zajmowali się miotem rozważań tego artykułu, bez
sportem czy kulturą fizyczną, to czyni- której trudno scharakteryzować wyjąt-
li to na ogół na poboczu swoich głów- kowy byt, jakim jest człowiek - według
nych zainteresowań filozoficznych i tyl- Światowej Organizacji Zdrowia (WHO),
ko o tyle, o ile były one zbieżne z ich to nie tylko brak choroby czy kalectwa,
podstawowymi teoriami. Nie znaczy to ale również pewien fizyczny, psychicz-
jednak, że nie interesowali się tą dzie- ny i społeczny dobrostan. Dla starożyt-
dziną rzeczywistości społecznej w ogó- nego filozofa żyjącego w Atenach - Epi-
le. Przedmiotem zainteresowania filozo- kura z Samos - wystarczyłoby to w zu-
fii zawsze było ciało ludzkie oraz rela- pełności, aby czuć się szczęśliwym. Dla
cje między poszczególnymi elementami niego niewątpliwie tak, ale nie dla
człowieka jako bytu psychofizycznego. współczesnego człowieka, żyjącego
 Wypowiedziom charakteryzujÄ…cym siÄ™ w nieustannie zmieniajÄ…cych siÄ™ warun-
wysublimowaną refleksją humanistycz- kach. Dzisiejsza rzeczywistość, rozwi-
ną na temat sportu, próbującym zgłębić jająca się w sposób niezwykle dyna-
jego istotę i sens, brakowało narzędzi miczny, na skalę niespotykaną w żad-
teoretycznych i metodologicznych. Nie- nej wcześniejszej epoce, wymusza na
filozofowie stawiali i rozwiązywali pro- współczesnym człowieku konieczność
blemy w sposób nie uporządkowany, ko- bycia elastycznym i dyspozycyjnym.
rzystając intuicyjnie lub powierzchow-  W tradycyjnym świecie tzw. problemy
nie z teorii koncepcji ściśle filozoficz- egzystencjalne były już z góry rozstrzy-
nych. Dlatego  filozofowie sensu gnięte, natomiast w naszych demokra-
stricto dystansowali się, odgradzali się tycznych społeczeństwach, w których
od nich. W dalszym ciągu daje się za- obowiązuje zasada autonomii, występu-
obserwować to zjawisko. 2 Jeszcze inną ją z niespotykaną ostrością. Małżeń-
diagnozę tego faktu postawił H. Gra- stwo, wychowanie dzieci, wierność,
stosunek do pieniędzy, do ciała, spra-
1
J. Kosiewicz, O filozofii kultury fizycznej, wy związane z postępem nauki i techni-
 Wychowanie Fizyczne i Sport 1996, nr 4,
ki - naszej postawy wobec tych kwestii
s. 75 - recenzja książki I. Bittnera, Kultura fi-
nie normują już jasno określone i uzna-
zyczna jako sfera psychofizycznej aktywności
3
człowieka. Studia teoretyczno-metodyczne. H. Grabowski, Czy dezintegracja nauk o kul-
A
ódz
1995. Wyd. Uniwersytetu A
ódzkiego. turze fizycznej jest nieuchronna?  Wychowa-
2
Ibidem, s. 75. nie Fizyczne i Sport 1997, nr 3, s. 3.
Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne 75
ne zasady. 4 Wraz z postępem techniki miesiącami w łóżku - w jego organizmie
zmienia się nie tylko mentalność ludzi pojawiają się zmiany chorobowe: wady
oraz relacje pomiędzy nimi, ale i zacho- kręgosłupa oraz mięśni, narządów we-
wania prozdrowotne oraz sposoby spę- wnętrznych (płuc, nerek itd.).  Wiele ob-
dzania czasu wolnego. serwacji i badań wskazuje, że zmniejsza-
Jedna z bardziej przekonywujących nie się udziału cięższych wysiłków fizycz-
współczesnych koncepcji zdrowia mówi, nych w pracy zawodowej i w innych
że jest ono względną równowagą panu- czynnościach życiowych odciska piętno
jącą w organizmie. Na kondycję człowie- na właściwościach biologicznych współ-
ka mają wpływ zarówno determinujące czesnego człowieka, na jego zdolno-
czynniki genetyczne, jak i istotne czyn- ściach przygotowawczych, a nawet przy-
niki środowiskowe. Ph. Mayer zwraca czynia się do powstawania predyspozy-
uwagę, że:  (...) żywe cząsteczki od- cji do zapadania na szereg chorób tzw.
działują z otoczeniem, że środowisko cywilizacyjnych. 6 Dlatego we współ-
zmienia ekspresję genów, a z pewno- czesnym, w wysokim stopniu zurbanizo-
ścią także ich produkty; że życie jest wanym i zindustrializowanym społe-
współdziałaniem - ze zmiennym natęże- czeństwie, niezbędna jest - jako czyn-
niem i w zmiennym stosunku - sił endo- nik ochrony zdrowia - aktywność fi-
i egzogennych, które przepływają od jed- zyczna. Podejmowana w odpowiedni
nej istoty ludzkiej do innej. 5 Życie w sposób i we właściwych proporcjach
dzisiejszych warunkach wymaga dużej gwarantuje prawidłowy rozwój, zdro-
sprawności psychofizycznej. Dziś za- wie i wysoką sprawność psychofizycz-
wodowi psychologowie, odpowiadający ną. Z tego względu w wychowaniu
za zarządzanie zasobami ludzkimi, po- prozdrowotnym ważna jest edukacja fi-
sługują się programami komputerowy- zyczna oraz  (...) problematyka kształ-
mi, w celu wyeliminowania potencjalne- towania ciała, jak i kształtowania oso-
go kandydata ze względu na brak (lub bowości przychylnej wobec ciała.7
rozwinięte w niedostatecznym stopniu)
Sport to zdrowie
pożądanych cech psychicznych.
Człowiek w efekcie ewolucji, trwa- W drugiej połowie XX wieku do-
jącej miliony lat, przyjął postawę pio- strzeżono, że im bardziej człowiek przy-
nową (homo erectus), potrzebuje też zwyczaja się do stabilnego i wygodnego
być w ruchu. Jeżeli przez dłuższy czas
6
St. Kozłowski, Znaczenie aktywności ruchowej
funkcjonuje inaczej - urzędnik pracują-
w rozwoju fizycznym człowieka [w:] N. Wolań-
cy w pozycji siedzącej, pacjent leżący
ski (red.) Czynniki rozwoju człowieka. Wstęp
do ekologii człowieka, wyd. II zmienione,
4
L. Ferry, Człowiek-Bóg, czyli o sensie życia. PWN, Warszawa 1981, s. 239.
7
Warszawa 1998, PIW, Biblioteka Myśli F. Bąk, Aktywność ludzka a fizyczna edukacja.
Współczesnej, s. 28.  Kultura Fizyczna 1999, nr 5-6, s. 26 - ana-
5
Ph. Meyer, Złudzenie konieczne. Biofilozo- liza książki H. Grabowskiego, Teoria fizycz-
fia I. Warszawa 1998, PIW, Biblioteka Myśli nej edukacji. Warszawa 1997. Wydawnictwo
Współczesnej, s. 153. Szkolne i Pedagogiczne.
76 Tomasz Sahaj
trybu życia, tym szybciej traci zdolno- fizycznej zależy przede wszystkim od sta-
ści adaptacyjne. Siła i sprawność fizycz- nu świadomości na temat wartości cia-
na przestały być warunkami konieczny- ła, a dopiero wtórnie od jego sprawno-
mi do przetrwania, a aktywność fizycz- ści, to edukacja fizyczna musi obejmo-
na została zredukowana do minimum wać zarówno doraz
ne kształtowanie cia-
( Człowiek współczesny wyjątkowo tyl- ła (w ramach fizycznego kształcenia), jak
ko korzysta w życiu codziennym z pełne- i kształtowanie osobowości troskliwej
go zakresu działania mechanizmów ada- wobec ciała (w ramach fizycznego wy-
ptacji do pracy i środowiska 8). W tym chowania). 10
aspekcie zaczęto postrzegać aktywność Aby jednak aktywność fizyczna mo-
fizyczną jako istotny czynnik obrony gła wywrzeć swój dobroczynny wpływ,
przed dolegliwościami współczesnej musi być spełnionych kilka podstawo-
cywilizacji, wzrosła świadomość proz- wych warunków: ćwiczenia muszą być
drowotna nierozdzielnie łączona z kultu- dobrane indywidualnie, odbywać się re-
rą fizyczną. Maciej Demel - animator gularnie, z odpowiednim obciążeniem
wychowania prozdrowotnego - napisał oraz w odpowiednich warunkach (świe-
o kulturze fizycznej, że  (...) jest awan- że powietrze, właściwe obuwie i odzież
gardą medycyny (profilaktyka), a zara- oraz odpowiedni sposób odżywiania się).
zem jej ariergardÄ… (rehabilitacja). Nade Nie ma przy tym znaczenia, w jakim
wszystko jest ona przetrwalnikiem idei wieku podejmie się aktywność fizyczną
promocyjnej, tj. potęgowania zasobów (choć oczywiście im wcześniej, tym le-
zdrowia. Na tym gruncie określono po- piej); zawsze przynosi ona zdrowotną
zytywne wskaz
niki zdrowia: sprawność, korzyść. H. Grabowski ujął to w sło-
wydolność, odporność nieswoistą. 9 wach:  Ruch, podobnie jak lekarstwo,
W ostatnich latach coraz więcej pisze w zbyt małych dawkach jest obojętny
się na temat pozytywnego wpływu ruchu dla organizmu, w nadmiernych szkodzi,
i aktywności fizycznej na zdrowie. Mno- a w odpowiednich może być niezastąpio-
żą się badania, które fakt ten potwierdza- nym środkiem konserwacji i doskonale-
ją ponad wszelką wątpliwość. Aktyw- nia funkcji ciała. 11 Brak ruchu przyno-
ność fizyczna jest gwarantem zdrowia na si jedynie same szkody, co udowodnio-
niemal każdym poziomie funkcjonowa- ne jest naukowo.  Nawarstwianie się ich
nia człowieka. Wymienia się również negatywnych skutków prowadzi do
negatywne konsekwencje abstynencji
10
H. Grabowski, Czy dezintegracja nauk o kul-
ruchowej, nieuchronnie prowadzÄ…ce do
turze fizycznej jest nieuchronna?, op. cit, s. 11.
zmian patologicznych. Twierdzi siÄ™ przy
Wcześniej autor napisał, że przeciwdziałając
tym, że  (...) uczestnictwo w kulturze negatywnym tendencjom zdrowotnym  (...)
w postaci całożyciowej aktywności fizycznej nie
8
St. Kozłowski, Znaczenie aktywności ruchowej zależy przy tym bezpośrednio do zdrowia,
w rozwoju fizycznym człowieka, op. cit., s. 239. sprawności, czy urody ciała, lecz od wiedzy
9
M. Demel, Polskie szkoły promocji zdrowia, i przekonań na temat ich znaczenia , s. 9.
11
 Wychowanie Fizyczne i Sport 1999, nr 4, H. Grabowski, Bariery kultury fizycznej.
s. 115.  Kultura Fizyczna 2000, nr 7-8, s. 2.
Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne 77
zmian określanych jako spirala śmierci, przesłanki rzeczywiście istnieją.  Drugie
w przeciwieństwie do spirali życia, wa- miejsce po chorobach układu krążenia
runkowanej zachowaniami prozdro- w strukturze zgonów zajmują nowotwo-
wotnymi. 12 ry (...) istnieją przesłanki, jeśli nie do-
Szansę na zdrowie uzyskane dzięki wody, na związek aktywności ruchowej
aktywności ruchowej dostrzegli i wyko- również z tymi chorobami. (...). Zacho-
rzystali już w latach 70-tych Skandyna- rowalność na nowotwory piersi i narzą-
wowie i Amerykanie. Pierwsi, poprzez dów rodnych kobiet aktywnych fizycznie
popularyzację swoich narodowych spor- jest o wiele mniejsza w każdej grupie
tów (takich jak narciarstwo biegowe), wieku, zwłaszcza w grupie kobiet 60-let-
natomiast drudzy wymyślali nowe formy nich. Natomiast ryzyko nowotworu
aktywności fizycznej: jogging, aerobik, okrężnicy u mężczyzn aktywnych fi-
calanetics, które zrobiły póz
niej karierę zycznie jest o około połowę mniejsze
na całym świecie. Dano również nauko- niż u mężczyzn o siedzącym trybie ży-
we podstawy dla uprawiania ćwiczeń cia, a liczba nowotworów prostaty jest
fizycznych.  Amerykańska Akademia mniejsza o ponad 70% u mężczyzn o wy-
Medycyny Sportu jako model aktywności sokim poziomie wydolności fizycznej. 14
prozdrowotnej proponuje dowolne wysił- Aktywność fizyczna oddziaływuje
ki o charakterze wytrzymałościowym także dobroczynnie na układ kostny
(aerobowe), angażujące duże grupy mię- (przede wszystkim na strukturę tkan-
śni, rytmiczne, dynamiczne, podejmowa- ki kostnej), co ma olbrzymie znaczenie
ne systematycznie trzy razy w tygodniu, w związku z osteoporozą, występującą
w czasie od 20 do 60 min, z intensyw- w starszym wieku. Zainteresowanie ru-
nością 60-90 lub 50%-85% V02max. chem winno być wzbudzane w jak naj-
Trening wytrzymałościowy o wymienio- młodszym wieku, gdyż;  U młodych,
nych parametrach oddziaływuje kardio- zdrowych osób czas i intensywność ćwi-
protekcyjnie, hipotensyjnie, optymalizu- czeń fizycznych wpływa na osiąganie
je profil lipidowy krwi, działa immu- szczytowej masy kostnej i gęstość kości
nostymulująco, intensyfikuje inaktywa- kręgosłupa .15 Aktywność fizyczna ha-
cję wolnych rodników; przeciwdziała muje również (lub w znacznym stopniu
zatem zmianom miażdżycowym, kance- spowalnia) szybkość i wielkość ubytków
rogenezie, ogranicza starzenie się or- masy kostnej postępujących z wiekiem.
ganizmu .13  Zbyt mała ilość ruchu powoduje przy-
Jeżeli istnieją choćby przesłanki na
to, że ćwiczenia fizyczne oddalają moż- 14
J. Drabik, Aktywność fizyczna w kształtowa-
liwość zachorowania na raka, to warto niu zdrowia człowieka - korzyści i zagrożenia.
 Wychowanie Fizyczne i Sport 1999, nr 4,
się nad tym głębiej zastanowić. A takie
s. 127.
12 15
M. Gacek, Aktywność rekreacyjna a kondy- E. Chabros J. i in, Aktywność fizyczna a gę-
cja psychofizyczna jednostki.  Kultura Fi- stość mineralna kości dziewcząt w wieku po-
zyczna 2000, nr 7-8, s. 13. kwitania i młodych kobiet.  Wychowanie Fi-
13
Ibidem, s. 13. zyczne i Sport 1999, nr 4, s. 12.
78 Tomasz Sahaj
śpieszenie resorpcji i zwolnienie two-  Prawdopodobnie uczestnictwo w ćwi-
rzenia kości. Wykazano jednoznacznie, czeniach fizycznych obniża poziom na-
że osoby długotrwale unieruchomione pięcia jednostki i wzmaga w niej prze-
(...) mają znacznie niższą masę kostną konanie, że jest w stanie sama realizo-
w porównaniu z osobami o normalnej wać zadania niezależnie od pomocy
ruchliwości .16 otoczenia .18 Można więc zaryzykować
W literaturze sporo miejsca poświę- twierdzenie, że aktywność fizyczna jest
ca się ukazaniu pozytywnego wpływu uniwersalnym środkiem do zachowania
ruchu na sferę psychiczną człowieka. równowagi psychofizycznej, pewnej har-
Niewątpliwie ma to związek z podej- monii w człowieku, przysparzając mu
ściem holistycznym, znanym już w sta- jednocześnie radości i satysfakcji.  Ak-
rożytnej medycynie, uznającym człowie- tywność fizyczna wpływa (...) również na
ka za homogeniczną całość. A. Kraw- poprawę funkcji poznawczych, podnosi
czuk oddał dobrze ten starogrecki spo- samoocenę i samoskuteczność. Właściwa
sób myślenia cytując wypowiedz
nie- samoocena wpływa na poziom samooak-
jakiego Zamolksisa:  (...) nie należy ceptacji, a ta - jako emocjonalny stosunek
leczyć tylko oczu, nie dbając o głowę, do siebie samego - jest podstawowym
i tylko o głowę, nie dbając o resztę cia- warunkiem prawidłowego funkcjonowa-
ła, nie wolno też zabierać się tylko do le- nia psychicznego jednostki .19
czenia ciała, nie myśląc o duszy. I to jest O tym ile radości dają ćwiczenia fi-
przyczyna, że helleńscy lekarze nie po- zyczne wie każdy, kto choć raz w życiu
trafią poradzić sobie z wielu chorobami: gimnastykował się dłużej niż 30 min.
nie zwracają uwagi na całość .17 Dziś Jest to jeden z najlepszych sposobów
nauki szczegółowe, nie mogąc wyjaśnić rozładowywania stresu i zapewnienia
zachowania człowieka na podstawie sobie dobrego samopoczucia. Skąd bie-
wyizolowanych części, zmuszone zostały rze się jednak to uczucie wszechobejmu-
do poszukiwania współpracy z innymi jącej satysfakcji, wyjaśnia hipoteza po-
naukami, także humanistycznymi. wysiłkowego efektu endorfinowego,
Autorzy badający wpływ ćwiczeń fi-  w myśl której naturalne opioidy w mó-
zycznych na umysł są w swoich wyni- zgu, produkowane w zwiększonej ilości
kach zgodni: ten wpływ jest pozytywny pod wpływem wysiłku fizycznego lub
i pożądany w każdej grupie wiekowej. psychicznego, zmniejszają odczucia bó-
lowe oraz wywołują stan euforii. W świe-
16
Ibidem, s. 12. Szczegółowy i kompleksowy
tle przedstawionych mechanizmów trak-
wpływ aktywności fizycznej na układ kostny
oraz tkankę mięśniową, układ krążenia,
18
układ oddechowy, układ nerwowy i wydzie- M. Guszkowska, D. Rogacz-Mańka, B. Wit,
lania wewnętrznego, metabolizm znalez
ć Temperament i płeć psychologiczna kobiet
można w książce J. Drabika, Promocja ak- uczestniczących w gimnastycznych formach
tywności fizycznej. Wprowadzenie do proble- rekreacji,  Wychowanie Fizyczne i Sport
matyki, cz. III, Gdańsk 1997, AWF, s. 28-30. 1999, nr 4, s. 82.
17 19
A. Krawczuk, Pan i jego filozof. Rzecz o Pla- M. Gacek, Aktywność rekreacyjna a kondy-
tonie. Warszawa 1970, PIW, s. 51. cja psychofizyczna jednostki, op. cit., s. 14.
Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne 79
towania wysiłku fizycznego jako sposo- dobrostanem oraz jest czynnikiem wpły-
bu redukcji napięć psychicznych wydaje wającym na podniesienie się poziomu
się być uzasadnione naukowo .20 Nie zadowolenia z życia .23
bez wpływu na te miłe uczucia są: po- Współczesny Kościół katolicki widzi
czucie władztwa nad sobą, kontrola swo- w kulturze fizycznej atut dla zachowania
jego ciała, dyscyplina, którą się sobie człowieka w dobrej kondycji. Dzieje się
potrafi narzucić i wyegzekwować.  Nie- tak na wszystkich szczeblach hierarchii
umiejętność wypracowania skutecznych kościelnej.  Przyczyny zmiany stosunku
strategii zaradczych prowadzi do zacho- ludzi Kościoła do kultury fizycznej są
wań ucieczkowych, sprzyjających alko- złożone, ale trzy z nich zasługują na
holizmowi, narkomanii, erotomanii, bu- szczególną uwagę. Pierwsza dotyczy
limii, hazardowi etc .21 ogólnych przewartościowań teologiczno-
Jak ukazano powyżej, wyniki badań filozoficznych w zapleczu teoretycznym
zachęcają do uprawiania różnych form Kościoła. Druga wiąże się z pontyfika-
aktywności fizycznej i, być może, za tem, niezwykłą osobowością i dorobkiem
sprawą zmasowanej propagandy proz- intelektualnym (...) Jana Pawła II. Trze-
drowotnej, docierają do coraz większej cia natomiast jest konsekwencją doko-
liczby osób, które dowiadują się, że: nującej się transformacji we wszystkich
 (...) a) w porównaniu do wyników dziedzinach życia w naszym kraju po
badań sprzed kilku i kilkunastu lat po- 1989 r. Wymienione przyczyny, o pod-
ziom aktywności fizycznej tych samych łożu religijnym, społecznym i politycz-
populacji jest obecnie wyższy, no-ekonomicznym, niejako sprzyjają ak-
b) mężczyz
ni są bardziej aktywni fi- ceptacji wartości tego świata, a szcze-
zycznie niż kobiety, szczególnie w tych gólnie bytującego w nim człowieka;
rodzajach aktywności fizycznej, które jego rozwoju, zarówno w sferze intelek-
wiążą się z dużym wysiłkiem, tualnej, społecznej, moralnej, jak i so-
c) poziom aktywności fizycznej spa- matycznej .24
da wraz z wiekiem, SwojÄ… reorientacjÄ™ w stosunku co cia-
d) poziom aktywności fizycznej rośnie ła ludzkiego Kościół katolicki w dużym
wraz z poziomem wykształcenia .22 stopniu zawdzięcza konsekwentnie bu-
Wzrost popularności kultury fizycz- dowanej antropologii katolickiej, która
nej bierze się z przekonania o jej zdro-  nie pomniejszając roli osoby dostrzegła
wotnych walorach.  Aktywność fizyczna w cielesności ludzkiej wywodzące się
jest pozytywnie zwiÄ…zana z psychicznym z Boga z
ródło powinności moralnych.
Dowartościowała w tym względzie ludz-
20
Ibidem, s. 14.
21 23
Ibidem, s. 13. Ibidem, s. 28.
22 24
R. Szeklicki, Aktywność fizyczna a samooce- Z. Dziubiński, Postawy ludzi Kościoła Kato-
na zdrowia, sprawności fizycznej, osiągnięć lickiego wobec kultury fizycznej,  Wychowa-
sportowych oraz zadowolenia z życia dzieci nie Fizyczne i Sport 1999, nr 3, s. 152.
25
i młodzieży w Polsce,  Wychowanie Fizycz- J. Kosiewicz, Bóg, cielesność i miłość. War-
ne i Sport 1997, nr 3, s. 27-28. szawa 1998, Fundacja Aletheia, s. 156.
80 Tomasz Sahaj
kie ciało .25 Papież Jan Paweł II uznaje średnie, a takie obciążenia stosowane są
człowieka za istotę psychofizyczną, któ- we współczesnym sporcie wyczyno-
ra powinna być traktowana jako całość, wym. Czy nie można zatem powiedzieć,
bez przyznawania przewagi któremukol- że sprzyja zdrowiu?  Aktywność rucho-
wiek z jej elementów. Jak pisze K. Zie- wa służy zdrowiu tylko wtedy, gdy reali-
liński:  Ciało w tym rozumieniu jest zowana jest w odpowiedniej objętości,
medium, dzięki któremu możliwa jest intensywności i częstości, tj. przy odpo-
komunikacja międzyludzka. (...). Ciało wiednim obciążeniu .28
człowieka wyraża również jego ducha. Ryzyko utraty zdrowia rośnie wprost
Ciało (...) pełne jest godności, przynale- proporcjonalnie do obciążenia i inten-
ży bowiem do osoby ludzkiej. Jest ono sywności podejmowanego wysiłku. Po
wpisane w strukturę człowieczeństwa, przejrzeniu literatury przedmiotu odno-
nie stanowi czegoś zewnętrznego wobec si się wrażenie, że na zdrowiu traci się
osoby ludzkiej, ma właściwości osobo- wręcz pod każdym względem.  Tre-
we, jest z
ródłem wartości moralnych .26 ning fizyczny o dużej intensywności
W ciele ludzkim tkwi wielka godność, powoduje zwiększenie częstości zacho-
dlatego należy mu się szacunek i miłość. rowań na choroby infekcyjne, rośnie
 Pojmowanie człowieka, a więc także liczba infekcji górnych dróg oddecho-
(oprócz osoby) ludzkiego ciała jako bytu wych, bakteryjnych chorób skóry i
stworzonego na podobieństwo Boga (...) układu moczowego. Wirusowe infekcje
prowadzi do tego, że metafizyczny sens bardzo często występują w grupach
ciała posiada nie tylko wymiar sakral- sportowców intensywnie trenujących.
ny, ale również aksjologiczny i semio- W porównaniu do osób o przeciętnym
tyczny .27 Kto nie szanuje i nie kocha poziomie aktywności fizycznej u spor-
swojego ciała, ten nie w pełni kocha sa- towców przebieg chorób wirusowych
mego siebie. Nie pozostaje nic innego, jest dłuższy i bardziej powikłany.
jak tylko uznać jeszcze jedno przykaza- Stwierdzono, że wybitni sportowcy
nie: kochaj swoje ciało. częściej chorują na choroby nowotwo-
rowe .29
Czy sport to zdrowie?
Wyniki badań innych autorów są
Sytuacja zmienia się jednak całkowi- bardziej optymistyczne, np. co do umie-
cie, gdy z aktywnością fizyczną wiąże ralności spowodowanej nowotworami
się obciążenie większe niż małe czy ( sportowcy najczęściej mieli obniżoną
umieralność w stosunku do umieralno-
26
K. Zieliński, Teoria wychowania fizycznego w
28
świetle koncepcji człowieka Karola Wojtyły - J. Drabik, Aktywność fizyczna w kształtowa-
Jana Pawła II,  Kultura Fizyczna 2000, nr niu zdrowia człowieka - korzyści i zagrożenia,
5-6, s. 14. op. cit., s. 127.
27 29
J. Kosiewicz, Myśl wczesnochrześcijańska A. Eberhardt, W. Dziedziak, Wpływ wysiłków
i katolicka wobec ciała. Warszawa 1998, fizycznych na aktywność lokomocyjną granu-
Agencja Wydawniczo-Poligraficzna  Wit- locytów krwi obwodowej.  Wychowanie Fi-
mark , s. 178. zyczne i Sport 1996, nr 2, s. 43.
Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne 81
ści populacji 30). Nawet jeśli sportowcy towej klasy sportowcy oczekują od sie-
żyją dłużej od tych, którzy nie uprawia- bie doskonałości w każdej grze i w każ-
ją sportu wyczynowo, to pozostała jesz- dych zawodach .32
cze kwestia, której nie da się ominąć: Andrzej Dominiak pisze, że:  No-
kwestia jakoÅ›ci życia. Zdaniem H. Gra- woczesny, «pieniężny, sport nakÅ‚ada na
bowskiego, w powszechnej świadomo- zawodników skrajne obciążenia nie tyl-
ści społecznej funkcjonuje kilka zdewa- ko treningowe, ale i startowe. Możemy
luowanych i nieprawdziwych stereoty- zapomnieć o dawnych dobrych czasach,
pów, takich jak:  w zdrowym ciele zdro- kiedy sezon dzieliliśmy na okresy: przy-
wy duch oraz  sport to zdrowie . Jego gotowawczy, główny, przejściowy, a te
zdaniem  Nie jest możliwe dążenie do z kolei na drobniejsze części i «mikrocy-
poszerzenia granic ludzkich możliwości kle. Teraz startuje się cały rok, a wiel-
w jakiejkolwiek dziedzinie bez ryzyka kie pieniÄ…dze, jakie zawodnicy mogÄ…
utraty zdrowia. Dlatego do współczesne- zarobić, nie dają zbyt dużo szans trene-
go sportu bardziej przystają takie słowa rowi na racjonalne, w sensie zdrowia
jak ból, pot i łzy, aniżeli zdrowie, radość, fizycznego i psychicznego, planowanie
piękno. (...). Równocześnie jeżeli w po- i prowadzenie szkolenia .33 Warto pod-
wszechnym odczuciu sport jest synoni- kreślić, że słowa:  wielkie pieniądze nie
mem kultury fizycznej, to nic dziwnego, dają zbyt dużo szans trenerowi na racjo-
że kojarzenie tej dziedziny aktywności nalne prowadzenie szkolenia , są hasłem
ludzkiej ze zdrowiem musi wydać się wywoławczym bardzo poważnego pro-
mało przekonywujące, a nawet podejrza- blemu. Wielu trenerów i działaczy spor-
ne .31 Trudno się nie zgodzić ze słowa- towych w pogoni za pieniędzmi i sławą,
mi autora i z tym większą trwogą ocze- eksploatuje zawodników ponad miarę,
kiwać dalszego postępu w sporcie wy- a oni nie są w stanie (często brak im już
czynowym. Tym bardziej, że  (...) świa- kompetencji), by objąć całe spektrum
spraw związanych z ich własnym zdro-
30
A. K. Gajewski, Umieralność i przyczyny zgo-
wiem. W sporcie wyczynowym na naj-
nu byłych sportowców,  Wychowanie Fizycz-
wyższym poziomie, czy zawodowym,
ne i Sport 1997, nr 1-2, s. 217. Dalej autor
pisze:  (...) umieralność olimpijczyków pol- sprawnością fizyczną zawodnika zajmu-
skich, jak i czołowych sportowców fińskich
ją się lekarze, masażyści itd.; bardzo
uprawiających gry zespołowe i dyscypliny si-
często dobierając środki (także dopingo-
łowe, jest istotnie obniżona. , ibidem, s. 219.
we) do indywidualnych możliwości kon-
Do podobnych wniosków dochodzą J. Dra-
kretnego organizmu. Na korzyść po-
bik i P. Drabik, pisząc:  Mimo zwiększają-
cych się wraz z wiekiem współczynników zgo-
32
nów, osoby bardziej aktywne fizycznie mają H. S. Kushner, Czy musimy być doskonali?
częstość zgonów istotnie mniejszą . Wydol- Inne spojrzenie na problemy winy i przeba-
ność i aktywność fizyczna osób w starszym czenia, przeł. M. Koraszewska. Poznań 1998,
wieku,  Wychowanie Fizyczne i Sport 1997, Zysk i S-ka, s. 32.
33
nr 3, s. 48. A. Dominiak, Inwalidztwo sportowe - obiektyw-
31
H. Grabowski, Bariery kultury fizycznej, op. na konieczność, czy efekt błędu systemowego?,
cit., s. 1.  Sport Wyczynowy 1999, nr 9-10, s. 3.
82 Tomasz Sahaj
szczególnych partii mięśni, narządów lub ko po meczu czy zawodach, ale coraz
funkcji organizmu pracują całe sztaby pra- częściej aplikowana jest profilaktycznie.
cowników naukowych.  Sport staje się Warto wspomnieć o jeszcze jednej
poligonem doświadczalnym prototypowej sprawie, nawet jeśli jest ona nieco mniej-
produkcji urządzeń, sprzętu i aparatury, szego formatu, ponieważ spotykają się
które - na drodze sprzężenia zwrotnego - z tym problemem wszyscy czynnie upra-
przyczyniają się do przyśpieszenia rozwo- wiający sport. Otóż, aby uprawiana dys-
ju różnych dziedzin wiedzy .34 cyplina przynosiła korzyści dla zdrowia,
Z pewnością na najwyższym, świa- zawodnik musi używać odpowiedniego
towym poziomie, ryzyko występowa- sprzętu, odzieży, obuwia itp. Znaczna
nia błędów treningowych jest znacznie częstotliwość treningów oraz ich nasile-
mniejsze, niż na niższym. Ale żeby do nie nieuchronnie wpływają na rozwój
tego światowego poziomu dojść, trzeba bakterii i przyczyniają się do powstawa-
przejść przez te niższe szczeble. A oka- nia szeregu drobnych, lecz niezmiernie
zuje się, że trenerzy wcale nie są najbar- dokuczliwych dolegliwości, m.in.  stopy
dziej kompetentnymi osobami do szko- sportowca .  Powszechnie znany jest
lenia innych.  W procesie treningu, dzię- fakt znacznego przeciążenia obiektów
ki następowaniu po sobie faz pracy, zmę- sportowych, a nadmierne ich eksploato-
czenia i wypoczynku, w organizmie spor- wanie często nie pozwala na zachowa-
towca następują zmiany adaptacyjne, nie podstawowych zasad higieny. Do tre-
staje się on zdolny do pokonywania co- ningu sportowego, czy na zajęcia wycho-
raz wyższych obciążeń i - w konsekwen- wania fizycznego, dopuszczane są osoby
cji - do uzyskiwania coraz lepszych wy- z drobnymi infekcjami, mikrourazami
ników. Wszystkie te elementy w takim stóp, a nawet nosiciele drobnoustrojów
uszeregowaniu - praca, zmęczenie, wy- chorobotwórczych .36
poczynek - są równie ważne. Tymczasem Problem zdrowia w sporcie współ-
wypoczynek często traktowany bywa czesnym oraz jego utraty jest tym bar-
jako element mniej istotny .35 Współcze- dziej poważny, jeżeli wez
mie siÄ™ pod
sny sport wyczynowy nakłada na zawod- uwagę zdrowie zawodniczek. U nich
ników ogromne obciążenia, dlatego od- patologiczne zmiany są jaskrawo wi-
nowa biologiczna stosowana jest nie tyl- doczne, choćby z tego względu, że peł-
nią jeszcze specyficzne role społeczne,
34
Z. Ważny, Narodziny i rozwój teorii i trenin-
bezpośrednio związane z ich kobieco-
gu sportowego, op. cit., s. 8. To widoczne jest
ścią. Warto przy tym zauważyć, że  (...)
w stosowanej terminologii, jak choćby:  bio-
doświadczenia zdobyte w procesie szko-
mechaniczna obsługa sportu wyczynowego
( Sport Wyczynowy 1997, nr 1-2) czy  Wy-
36
korzystywanie robotów do badania własności E. Mędrela-Kuder, Rola środowiska trenin-
mechanicznych stawów złożonych ( Sport gu w rozprzestrzenianiu się grzybów,  Wycho-
Wyczynowy 2000, nr 9-10) wanie Fizyczne i Sport 1996, nr 2, s. 49.
35
R. Pawelec, Odnowa biologiczna w opiniach W czasie badań zaplecza hal sportowych
trenerów zespołowych gier sportowych.  Sport  stwierdzono niepoliczalną liczbę zarodników
Wyczynowy 1999, nr 3-4, s. 57. grzybów , ibidem, s. 49.
Czy sport to zdrowie? Refleksje filozoficzne 83
lenia mężczyzn są ważnym dorobkiem ka (np. gimnastyka, łyżwiarstwo figuro-
praktyki treningowej, lecz nie stanowiÄ… we, wspinaczka sportowa). W sportach
wystarczającej bazy do doskonalenia spe- takich, zdaniem niektórych autorów, za-
cjalistycznego treningu kobiet .37 I wła- burzeniami omawianego typu dotknię-
śnie pod tym względem kobiety może tych jest od kilkunastu do nawet kilku-
spotkać wiele przykrych konsekwencji. dziesięciu procent zawodniczek, wobec
 Zbyt intensywna aktywność fizyczna kilku procent kobiet w populacji general-
(zwiÄ…zana z uprawianiem sportu wyczy- nej .39
nowego), prowadząca do zaburzeń cyklu Większość z miliardów osób, siedzą-
menstruacyjnego, a dodatkowo zbyt cych przed telewizorami i z napięciem
mała podaż wapnia, mogą przyczynić się oglądających transmisje z zawodów
do zmniejszenia masy kostnej .38 sportowych, najprawdopodobniej nie
Jak wiadomo, zaburzenia hormonal- zdaje sobie sprawy, jaką cenę płacą ak-
ne mogą przyczynić się do powstania torzy tych widowisk. Gdyby jednak wie-
komplikacji osobowościowych. Dzieje dzieli, to najprawdopodobniej mieliby
się tak w przypadku przechodzenia na niewielką ochotę na naśladowanie swo-
biologiczną emeryturę - menopauzie - ich ekranowych idoli. Sądzę, że znacze-
oraz przy wystąpieniu zaburzeń żywie- nie miałaby także odkryta przez psycho-
niowych bulimii i anoreksji (gdy masa logów prawidłowość, według której
kobiety spada poniżej pewnej wagi może  zbyt duża rozbieżność między szczyto-
nastąpić całkowite ustanie miesiączki: wymi osiągnięciami w jakiejś dziedzinie,
amenorrhea). Niektóre dyscypliny spor- a możliwościami przeciętnego człowieka
towe w większym stopniu sprzyjają tego w tym względzie, nie tylko nie zachęca
typu konsekwencjom.  (...) zwiększone do naśladowania mistrzów, ale wręcz
ryzyko w tym zakresie związane będzie zniechęca do pójścia w ich ślady. Zda-
przede wszystkim z tymi dyscyplinami, niem historyków była to jedna z przyczyn
w których istnieje podział na kategorie upadku kultury fizycznej już w starożyt-
wagowe (np. sporty walki) lub w których nej Grecji .40 Czy to samo może się stać
istotnymi dla osiąganych rezultatów są ze współczesnym sportem?
niska masa ciała i odpowiednia sylwet-
39
K. Sas-Nowosielski, Pogrążanie Antygony -
sport kobiet jako czynnik sprzyjajÄ…cy patolo-
37
W. Półtorak, Kobieta w sporcie wyczynowym, gizacji wyobrażeń na temat własnego ciała.
 Wychowanie Fizyczne i Sport 2000, nr 4,  Sport Wyczynowy 2000, nr 3-4, s. 121.
40
s. 45. Utrata zdrowia jest niejako wpisana w H. Grabowski, Bariery kultury fizycznej, op.
sport wyczynowy:  (...) niezależnie od płci, cit., s. 2. Zjawisko to Z. Ważny określił mia-
uprawianie sportu wyczynowego wiąże się z nem rozwierania się nożyc pomiędzy  spraw-
określonym ryzykiem , ibidem, s. 45. nością fizyczną całej populacji a czołówką
38
E. Chabros i in., Aktywność fizyczna a gęstość sportową (Narodziny i rozwój teorii trenin-
mineralna kości..., s. 12. gu sportowego), op. cit., s. 7.