Przedmiot: Zagrożenia w procesie pracy
Temat 1: Organizacja pracy  zakres materiału, kryteria oceniania, formy zaliczenia
Podręcznik:
1. A. Morkowski  Bezpieczeństwo procesów przemysłowych
2. R. H. Driesbach Wademekum zatruć
3. K. Stęprzek  Ochrona i kształtowanie środowiska ,
4. A. Uznarczyk  Czynniki szkodliwe i uciążliwe w środowisku pracy .
Materiały pomocnicze: materiały z
ródłowe, akty prawne, karty pracy, prezentacje
multimedialne.
Kryteria oceniania: skala sześciostopniowa.
Praca kontrolna, ćwiczenie - zaliczone  50%+1 odpowiedzi poprawnych. Zadanie pisemne,
ćwiczenie  zaliczone, 51% treści prawidłowych.
Oceny w semestrze: liczba ocen: 4 tj.:
1 ocena z pracy kontrolnej. Praca kontrolna ma formę testu zamkniętego, jednokrotnego
wyboru.
1 ocena z ćwiczeń indywidualnych wykonanych samodzielnie lub w grupach.
1 ocena z egzaminu PISEMNEGO . 1 ocena z egzaminu ustnego.
Egzamin pisemny, ustny jest zaliczony gdy zawiera 51% poprawnych treści dot. zadanego
zagadnienia.
Zarządzanie bezpieczeństwem w środowisku pracy : Zagrożenia w procesie pracy
Lp ObowiÄ…zkow semestr I semestr II semestr III Suma
e zajęcia godzin
edukacyjne w okresie
nauczani
a
20h 30h 20h 70
Egzamin potwierdzajÄ…cy kwalifikacjÄ™ odbywa siÄ™ pod koniec trzeciego semestru.
str. 1
Wykaz przedmiotu, działów programowych dla zawodu technik bezpieczeństwa
i higieny pracy
1. Identyfikacja czynników szkodliwych,
uciążliwych
i niebezpiecznych dla zdrowia
2. Analiza zagrożeń w procesach pracy
Zagrożenia w środowisku pracy
3. Badania i pomiary czynników
występujących
w procesach pracy
L.p. Tematyka działu/lekcji
SEMESTR I 20h
Dział I Identyfikacja czynników szkodliwych, uciążliwych 36h
i niebezpiecznych dla zdrowia
1. Organizacja pracy  zakres materiału, kryteria oceniania, formy zaliczenia
2-4. Czynniki fizyczne  hałas, wibracje, pył przemysłowy, oświetlenie, mikroklimat,
promieniowanie elektromagnetyczne, promieniowanie jonizujÄ…ce, inne promieniowanie
( ultrafiolet powyżej 15000C, podczerwień ~ 6000C-10000C, promieniowanie
widzialne-światło),infradz
więki, ultradz
więki.
5-6. Czynniki biologiczne  bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty.
7-8. Czynniki chemiczne- kwasy, zasady, rozpuszczalniki
9-10. Czynniki psychofizyczne  stres, monotonia, monotypia.
11-12. Ćwiczenia  czynniki fizyczne, biologiczne, chemiczne, psychofizyczne. Praca
na kartach pracy: identyfikacja czynników występujących w środowisku pracy.
Ćwiczenie podlega ocenie cząstkowej.
13-14. y
ródła zagrożeń fizycznych, biologicznych, chemicznych, psychofizycznych.
15-16. Skutki zagrożeń fizycznych, biologicznych, chemicznych, psychofizycznych.
17-18. Czynniki niebezpieczne, szkodliwe i uciążliwe.
19-20. Podsumowanie wiadomości i umiejętności z zakresu części działu I, ćwiczenia
sprawdzajÄ…ce wiedzÄ™ po I semestrze
Ocena osiągnięć edukacyjnych uczących się po I semestrze  praca kontrolna w formie
testu jednokrotnego wyboru.
Omówienie wyników testu, wnioski do dalszej pracy, dyskusja panelowa.
str. 2
Temat 2-4
Czynniki fizyczne  hałas, wibracje, pył przemysłowy, oświetlenie, mikroklimat,
promieniowanie elektromagnetyczne, promieniowanie jonizujÄ…ce, inne promieniowanie
( ultrafiolet powyżej 15000C, podczerwień ~ 6000C-10000C, promieniowanie widzialne-
światło),infradz
więki, ultradz
więki.
Czynniki fizyczne występujące w środowisku pracy (podział).
Czynniki materialnego środowiska pracy:
1. oświetlenie,
2. mikroklimat,
3. hałas, w tym hałas ultradz
więkowy i infradz
więkowy,
4. wibracja (precyzyjniej: drgania mechaniczne przenoszone na organizm człowieka z ciał
stałych),
5. pył przemysłowy,
6. promieniowanie laserowe,
7. promieniowanie nadfioletowe;
8. promieniowanie podczerwone,
9. pola elektryczne i magnetyczne
10. promieniowanie jonizujÄ…ce (promieniowanie elektromagnetyczne
i promieniowanie czÄ…steczkowe)
Czynniki fizyczne
Do czynników fizycznych zalicza się: mikroklimat, hałas, drgania (wibracje), oświetlenie,
promieniowanie jonizujące, elektromagnetyczne i inne ( ultrafiolet powyżej 15000C,
podczerwień ~ 6000C-10000C, promieniowanie widzialne-światło),infradz
więki,
ultradz
więki, pyły. Są to czynniki mierzalne i określone zostały dla nich wartości graniczne,
w jakich występowanie ich na stanowisku pracy jest dopuszczalne. Należy dokonywać ich
pomiarów w środowisku pracy. Wszystkie przedstawione czynniki mają swoje z
ródła,
którymi mogą być: proces technologiczny, maszyny, zjawiska przyrodnicze itp.
Optymalizacją tych czynników zajmuje się ergonomia.
Czynniki związane ze zjawiskiem elektryczności:
1. elektryczność statyczna,
2. napięcie w obwodzie elektrycznym do l k V.
str. 3
3. napięcie w obwodzie elektrycznym powyżej i kV.
Hałas
Hałasem przyjęto określać wszelkie niepożądane, nieprzyjemne, dokuczliwe, uciążliwe lub
szkodliwe dz
więki oddziałujące na narząd słuchu i inne zmysły oraz części organizmu
człowieka.
Z fizycznego punktu widzenia, dz
więki są to drgania mechaniczne ośrodka sprężystego (gazu,
cieczy lub ośrodka stałego). Drgania te mogą być rozpatrywane jako oscylacyjny ruch cząstek
ośrodka względem położenia równowagi, wywołujący zmianę ciśnienia ośrodka
w stosunku do wartości ciśnienia statycznego (atmosferycznego).
Ta zmiana ciśnienia, (czyli zaburzenie równowagi ośrodka) przenosi się w postaci
następujących po sobie lokalnych zagęszczeń i rozrzedzeń cząstek ośrodka w przestrzeń
otaczajÄ…cÄ… z
ródło drgań, tworząc falę akustyczną. Różnica między chwilową wartością
ciśnienia w ośrodku przy przejściu fali akustycznej a wartością ciśnienia statycznego
(atmosferycznego) jest zwana ciśnieniem akustycznym, wyrażanym
w Pa (Pascalach).
Ze względu na szeroki zakres zmian ciśnienia akustycznego powszechnie stosuje się skalę
logarytmiczną i w konsekwencji używa się pojęcia poziom ciśnienia akustycznego wyrażany
w dB (decybelach).
Wszystkie wielkości charakteryzujące ekspozycję (narażenie) na hałas
w środowisku prac, tj.: maksymalny poziom dz
więku, szczytowy poziom dz
więku,
równoważny poziom dz
więku, poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dnia
tub tygodnia pracy, są wielkościami pochodnymi poziomu ciśnienia akustycznego.
Maksymalny poziom dz
więku A oznacza maksymalną wartość skuteczną poziomu dz
więku A
występującą w czasie obserwacji, a szczytowy poziom dz
więku C - maksymalną wartość
chwilowÄ… poziomu dz
więku C
występującą w czasie obserwacji.
Wielkości:
str. 4
Wielkości charakteryzujące zjawiska akustyczne, których znajomość jest potrzebna do
skutecznego stosowania technicznych środków zwalczania hałasu, to:
- poziom ciśnienia akustycznego oraz jego pochodne
- prędkość rozchodzenia się fali akustycznej (prędkość dz
więku) c, czyli prędkość
rozprzestrzeniania się zaburzenia równowagi ośrodka, definiowana jako stosunek drogi
przebytej przez zaburzenie w elementarnym przedziale czasu do wartości tego przedziału; na
przykÅ‚ad, w powietrzu o temperaturze 20 °C i pod normalnym ciÅ›nieniem atmosferycznym
prędkość ta wynosi 340 m/s
- okres drgań akustycznych T- najmniejszy przedział czasu, po którym powtarza się ten sam
stan obserwowanego zjawiska (drgania lub zaburzenia)
- częstotliwość drgań akustycznych (częstotliwość dz
więku) f- liczba okresów drgań
w jednostce czasu
- długość fali akustycznej A - odległość między dwoma kolejnymi punktami, mierzona
w kierunku rozprzestrzeniania siÄ™ zaburzenia,
w którym drgania mają tę samą fazę (lub: odległość, którą czoło fali przebędzie w ciągu
jednego okresu).
Poziom mocy akustycznej (db) jest podstawową wielkością charakteryzującą emisję hałasu z
jego z
ródła. Stąd też, jest stosowany do oceny hałasu maszyn. Wyznacza się go na podstawie
str. 5
pomiarów ciśnienia akustycznego lub natężenia dz
więku i podajemy jego NDN (najwyższe
dopuszczalne natężenie).
W uproszczeniu można powiedzieć, że hałas stanowi zbiór dz
więków
o różnych częstotliwościach i różnych wartościach ciśnienia akustycznego. Rozkład
dz
więków złożonych na sumę dz
więków prostych (tonów) nazywamy wyznaczaniem widma
lub analizą widmową (częstotliwościową) hałasu.
Ze względu na zakres częstotliwości rozróżnia się:
- hałas infradz
więkowy, w którego widmie występują składowe
o częstotliwościach infradz
więkowych od 1 do 20 Hz i o niskich częstotliwościach
słyszalnych
- hałas słyszalny, w którego widmie występują składowe
o częstotliwościach słyszalnych od 20 do 20 kHz
- hałas "ultradz
więkowy", w którego widmie występują składowe
o wysokich częstotliwościach słyszalnych i niskich ultradz
więkowych od 10 do 40 kHz.
Ze względu na przebieg w czasie, hałas określa się jako ustalony, gdy poziom dz
więku A
w określonym miejscu zmienia się w czasie nie więcej niż o 5 dB lub nieustalony (zmienny
w czasie, przerywany), gdy poziom dz
więku A w określonym miejscu zmienia się w czasie
o więcej niż 5 dB.
Rodzajem hałasu nieustalonego jest tzw. hałas impulsowy, składający się z jednego lub wielu
zdarzeń dz
więkowych, każde o czasie trwania mniejszym niż 1 s.
Ze względu na charakter oddziaływania hałasu na organizm człowieka, wyróżnia się hałas
uciążliwy nie wywołujący trwałych skutków w organizmie oraz hałas szkodliwy wywołujący
trwałe skutki lub powodujący określone ryzyko ich wystąpienia.
Istnieją również inne podziały hałasu, np. podział uwzględniający przyczynę jego powstania
i klasyfikacjÄ™ jego z
ródeł. Wyróżnia się, np.: hałas aerodynamiczny, powstający w wyniku
przepływu powietrza lub innego gazu oraz hałas mechaniczny, powstający wskutek tarcia
i zderzeń ciał stałych, w tym głównie części maszyn.
Stosowany jest także podział ze względu na środowisko, w którym hałas występuje. Hałas
w przemyśle, zwany jest hałasem przemysłowym, hałas w pomieszczeniach mieszkalnych,
miejscach użyteczności publicznej i terenach wypoczynkowych - hałasem komunalnym,
a w środkach komunikacji  hałasem komunikacyjnym.
str. 6
Rysunek 1. Podział dz
więków w zależności od częstotliwości
Hałas ultradz
więkowy
Ultradz
więki są coraz szerzej wykorzystywane w różnych dziedzinach techniki i medycyny, a
zatem coraz powszechniejsza jest ich obecność w otaczającym nas środowisku, w tym
również w środowisku pracy.
Ultradz
więki są drganiami cząstek ośrodka sprężystego wokół położenia równowagi; fizyczny
opis drgań ultradz
więkowych jest zatem taki sam, jak innych drgań akustycznych. Stąd
wszystkie podstawowe pojęcia charakteryzujące drgania akustyczne i ich rozprzestrzenianie
się w ośrodkach, takie jak m.in.
prędkość drgań, częstotliwość, prędkość rozchodzenia się fali, długość fali, ciśnienie
akustyczne, poziom ciśnienia akustycznego, widmo akustyczne itp., odnoszą się także do
ultradz
więków.
Drgania akustyczne można podzielić na cztery zasadnicze grupy, przyjmując jako kryterium
podziału ich częstotliwość:
str. 7
- infradz
więki - drgania akustyczne o częstotliwościach w zakresie poniżej ok. 20 Hz
- dz
więki - drgania akustyczne o częstotliwościach z zakresu od ok. 16 Hz do ok. 16 kHz*
- ultradz
wiÄ™ki - drgania akustyczne o czÄ™stotliwoÅ›ciach w zakresie od ok. 16 kHz do 10'° Hz
- hiperdz
więki - drgania akustyczne o częstotliwościach w zakresie powyżej 10'" Hz.
Jedną z cech odróżniających ultradz
więki od infradz
więków i dz
więków jest więc ich wyższa
częstotliwość, a w następstwie tego, ich krótkofalowość.
Prędkość rozchodzenia się fali w danym ośrodku, w określonych warunkach, jest wielkością
stałą, dlatego też im wyższa jest częstotliwość fali, tym mniejsza jest jej długość.
Krótkofalowość ultradz
więków i związane z tym kierunkowe promieniowanie fal
ultradz
więkowych przez z
ródła, a także możliwość wytwarzania dużych natężeń tego rodzaju
fał znalazły szerokie zastosowania praktyczne, m.in. w hydrolokacji i telekomunikacji
podwodnej, w badaniach nieniszczących materiałów, (defektoskopia
i betonoskopia ultradz
więkowa), diagnostyce i terapii medycznej, ultradz
więkowej obróbce
materiałów (oczyszczanie, lutowanie, zgrzewanie, drążenie), przy wytwarzaniu emulsji,
hydrozoli, aerozoli oraz w biologii, np. do nadz
więkowania bakterii i wirusów, a także nasion
i roślin, przy czym w pierwszym przypadku celem jest działanie niszczące, w drugim -
pobudzajÄ…ce do wzrostu i rozwoju.
Stosowanym technikom ultradz
więkowym, korzystnym z punktu widzenia realizacji
i przebiegu założonych działań czy procesów, towarzyszy zazwyczaj emisja ultradz
więków
do powietrza. Ultradz
więki rozprzestrzeniające się w powietrzu stanowią podstawowe
składowe tzw. hałasu ultradz
więkowego, który docierając do człowieka drogą powietrzną,
może niekorzystnie wpływać na jego zdrowie.
W celu zdefiniowania pojęcia  hałas ultradz
więkowy" trzeba na wstępie wyjaśnić, że
ultradz
więki można umownie podzielić na ultradz
więki wysokich częstotliwości i
ultradz
więki niskich częstotliwości. Podział taki jest uzasadniony z wielu powodów, a między
innymi:
-inne sÄ… sposoby wytwarzania ultradz
więków o niskich i wysokich częstotliwościach inny jest
ich sposób rozprzestrzeniania się (fale o niskich częstotliwościach ultradz
więkowych
rozprzestrzeniajÄ… siÄ™ mniej kierunkowo od z
ródła niż fale o wysokich częstotliwościach
ultradz
więkowych, które rozprzestrzeniają się kierunkowo, podobnie jak np. światło) inne jest
tłumienie fal o różnych częstotliwościach przez ośrodek, w którym się rozchodzą (ze
wzrostem częstotliwości tłumienie rośnie; np. w powietrzu tłumienie ultradz
więków o
częstotliwościach wysokich jest tak duże, że praktycznie te ultradz
więki w powietrzu się nie
rozchodzÄ…)
- inne jest ich zastosowanie, ze względu na tak różne właściwości
- inne jest oddziaływanie fal ultradz
więkowych o niskich i wysokich częstotliwościach na
organizmy żywe, w tym również na organizm ludzki.
str. 8
Ultradz
więki o niskich częstotliwościach mogą się rozchodzić w różnych ośrodkach, w tym
również w powietrzu. Te, które rozprzestrzeniają się w powietrzu wraz z dz
więkami o
wysokich częstotliwościach słyszalnych, przyjęto nazywać hałasem ultradz
więkowym. Zatem
hałas ultradz
więkowy to hałas, w którego widmie występują składowe
o wysokich częstotliwościach słyszalnych i niskich ultradz
więkowych (od ok. 10 kHz do ok.
40 kHz).
Hałasem ultradz
więkowym przyjęto nazywać hałas, w którego widmie występują składowe o
wysokich częstotliwościach słyszalnych i niskich ultradz
więkowych - od 10 do 40 kHz .
Drgania mechaniczne (wibracje)
Drgania określane są w fizyce jako zjawiska, w których wielkości fizyczne charakterystyczne
dla tych zjawisk są zmienne w funkcji czasu. Węższym pojęciem są drgania akustyczne
definiowane jako ruch cząstek ośrodka sprężystego względem położenia równowagi. Drgania
akustyczne mogą zatem rozprzestrzeniać się w ośrodkach zarówno gazowych, ciekłych, jak
i stałych. W tej klasie zjawisk niskoczęstotliwościowe drgania akustyczne rozprzestrzeniające
się w ośrodkach stałych przyjęto nazywać drganiami mechanicznymi (wibracjami).
Drgania mechaniczne w wielu przypadkach sÄ… czynnikiem roboczym, celowo wprowadzanym
przez konstruktorów do maszyn czy urządzeń jako niezbędny element do realizacji zadanych
procesów technologicznych, np. w maszynach i urządzeniach do wibrorozdrabniania,
wibroseparacji, wibracyjnego zagęszczania materiałów, oczyszczania i mielenia
wibracyjnego, a także do kruszenia materiałów, wiercenia, drążenia i szlifowania. Drgania
mechaniczne są też często bezcennym z
ródłem informacji, gdyż na podstawie analizy sygnału
drganiowego można dokonać oceny stanu technicznego maszyny i jakości jej wykonania.
Jednakże drgania mechaniczne mogą również powodować zakłócenia w prawidłowym
działaniu maszyn i innych urządzeń, zmniejszać ich trwałość i niezawodność oraz
niekorzystnie wpływać na konstrukcje i budowle. Przenoszone drogą bezpośredniego
kontaktu z drgajÄ…cym z
ródłem do organizmu człowieka mogą też wywierać ujemny wpływ na
zdrowie pracowników i doprowadzać niejednokrotnie do trwałych zmian chorobowych.
Zatem z punktu widzenia ochrony i bezpieczeństwa człowieka w środowisku pracy, drgania
mechaniczne są szkodliwym czynnikiem fizycznym, który należy eliminować lub
przynajmniej ograniczać.
Drgania te dzielimy na: miejscowe i ogólne.
Pola elektromagnetyczne
Promieniowanie elektromagnetyczne (fala elektromagnetyczna)  rozchodzÄ…ce siÄ™
w przestrzeni zaburzenie pola elektromagnetycznego.
Pola elektromagnetyczne są bardzo zróżnicowanym czynnikiem środowiskowym - od pól
statycznych (elektrostatycznych i magnetostatycznych), małej i wielkiej częstotliwości do
promieniowania mikrofalowego (o częstotliwościach poniżej 300 GHz). W środowisku
występują zarówno pola sinusoidalnie zmienne w czasie jak i modulowane w bardzo różny
sposób.
str. 9
Do scharakteryzowania pola elektromagnetycznego jako fizycznego czynnika środowiska
pracy stosowane są następujące parametry:
- częstotliwość pól sinusoidalnie zmiennych w czasie (w Hz) lub opis zmienności w czasie
pól niesinusoidalnych,
- natężenie pól elektrycznych (w V/m),
-natężenie pól magnetycznych (w A/m) lub indukcja magnetyczna (w T),
-gęstość mocy promieniowania (w W/m2),
-czas ekspozycji pracownika.
Pola elektromagnetyczne o różnych częstotliwościach znajdują liczne zastosowania
praktyczne w przemyśle, służbie zdrowia, telekomunikacji
i życiu codziennym.
a) linie elektromagnetyczne wysokiego napięcia
b) anteny nadawcze telefonii komórkowej
Właściwości fizyczne i biologiczne promieniowania elektromagnetycznego:
Promieniowanie podczerwone (IR  infra-red) jest promieniowaniem niewidzialnym,
umiejscowionym w widmie promieniowania elektromagnetycznego, między czerwienią
widma światła widzialnego a mikrofalami. Jest ono emitowane przez rozgrzane ciała.
W leczeniu wykorzystuje się promieniowanie podczerwone o długości fali 770-15000 nm.
Promieniowanie widzialne znajduje się w paśmie 400-760 nm, wywołując u ludzi i zwierząt
wrażenia świetlne. W widmie promieniowania elektromagnetycznego jest ono umiejscowione
pomiędzy nadfioletem a podczerwienią.
Promieniowanie podczerwone może wywołać wzrost temperatury tkanki, a w konsekwencji
oparzenie. Naturalnym z
ródłem promieniowania podczerwonego jest słońce. Poza atmosferą
temperatura barwowa widma słonecznego wynosi w przybliżeniu 600 K. Typowymi
technologicznymi z
ródłami promieniowania podczerwonego (tzw. z
ródła termiczne) są:
" otwory ścian pieców popielnych, grzewczych, hartowniczych, ceramicznych lub
szklarskich;
" roztopione metale lub szkło;
" elementy metalowe rozgrzane do wysokich temperatur;
" lampowe promienniki podczerwieni (m.in. używane w hodowli zwierząt, do suszenia
przędzy, wypalania ziarna, itp.);
" paleniska parowe, elektryczne, węglowe lub gazowe.
str. 10
Jako kryterium zagrożenia promieniowaniem podczerwonym przyjmuje się niedopuszczenie
do powstania uszkodzenia termicznego rogówki, spojówki, soczewki, i siatkówki oka oraz
skóry.
Promieniowanie nadfioletowe (UV  ultra-violet) to, podobnie jak promieniowanie
podczerwone, promieniowanie niewidzialne o długości fali 400-100 nm. W widmie
promieniowania elektromagnetycznego jest umiejscowione zaraz za obszarem fioletu widma
widzialnego. W lecznictwie wykorzystuje się promieniowanie nadfioletowe o długości fali
380-200 nm.
Promieniowanie optyczne, w tym również promieniowanie UV, jest ważnym czynnikiem
środowiska, niezbędnym do prawidłowego rozwoju i działalności człowieka. Jednak jego
nadmiar powoduje wiele niekorzystnych skutków biologicznych, których mechanizmy
powstawania i rozwoju nie są jeszcze do końca wyjaśnione. Promieniowanie nadfioletowe
może być powodem wielu szkodliwych reakcji fotochemicznych w organizmie człowieka.
Pochłonięte w nadmiarze przez skórę może spowodować oparzenia, zmiany pigmentacji, a
także zmiany nowotworowe.
W przypadku oczu promieniowanie nadfioletowe krótsze od 290 nm jest całkowicie
pochłaniane w nabłonku rogówki i spojówki, natomiast dłuższe fale wnikają głębiej,
dochodząc do soczewki, gdzie ulegają pochłonięciu i jedynie bardzo niewielki ich odsetek
dociera do siatkówki. Najczęściej spotykanym, ostrym objawem narażenia oka na nadfiolet
jest stan zapalny rogówki i spojówek. W świetle najnowszych wymagań obowiązujących w
Polsce i świecie, jako kryterium oceny zagrożenia promieniowaniem nadfioletowym uznano
niedopuszczenie do powstania rumienia skóry, zapalenia rogówki i spojówki oka, rozwoju
zmian nowotworowych skóry i zaćmy soczewki.
Przyjęto następujące ustalenia :
" w celu niedopuszczenia do powstania rumienia skóry, zapalenia rogówki i spojówki
oka oraz zmian nowotworowych skóry najwyższe dopuszczalne napromieniowanie skuteczne
NŹŹS promieniowaniem nadfioletowym oka i skóry w ciągu zmiany roboczej wynosi 30 J/m2
i jest wyznaczane według krzywej skuteczności S w zakresie 180  400 nm (rys. 1).
Maksymalna skuteczność promieniowania nadfioletowego w wywoływaniu rumienia oraz
zapalenia rogówki i spojówek występuje przy długości fali 270 nm,
gdzie:
E  natężenie napromienienia dla długości fali 
ES  skuteczne natężenie napromienienia
t  czas całkowitej ekspozycji na promieniowanie w ciągu zmiany roboczej
NS  skuteczne napromienienie
str. 11
" w celu niedopuszczenia do powstawania zaćmy, dodatkowo ograniczono
napromieniowanie NC oczu promieniowaniem w paśmie 315  400 nm do wartości 10 000
J/m2 w ciÄ…gu zmiany roboczej:
gdzie:
E  natężenie napromienienia dla długości fali 
EC  natężenie napromienienia pasmem 315 nm  400 nm
t  czas całkowitej ekspozycji na promieniowanie w ciągu zmiany roboczej
NC  napromienienie pasmem 315 nm  400 nm
Typowe z
ródła promieniowania nadfioletowego to:
" Lampy rtęciowe niskoprężne, takie jak lampy używane do wzbudzania fluorescencji
lub czarne światło, lampy aktyniczne oraz bakteriobójcze;
" Lampy rtęciowe średnioprężne, takie jak lampy fotochemiczne;
" Lampy rtęciowe wysokoprężne i lampy halogenowe, takie jak lampy słoneczne
używane w solariach.
Do ochrony przed promieniowaniem nadfioletowym przekraczającym wartości NDN 
Najwyższe dopuszczalne Natężenie, odpowiednio dla oczu i skóry powinien być stosowany
odpowiednio dobrany sprzęt ochrony oczu i twarz.
Wszystkie te rodzaje promieniowania elektromagnetycznego powstajÄ…
w wyniku zmian zachodzących w atomach lub drobinach emitującego je ciała.
Promieniowanie rozchodzi się w postaci oddzielnych porcji energii  kwantów, zwanych też
fotonami.
Promieniowanie optyczne
Część widma elektromagnetycznego o dÅ‚ugoÅ›ciach fali l z przedziaÅ‚u 10-8 ÷ 10-3 m (od 10
nm do 1 mm) nazywamy promieniowaniem optycznym. Promieniowanie optyczne dzieli siÄ™
na promieniowanie :
- widzialne (światło) oraz niewidzialne - promieniowanie nadfioletowe
i podczerwone.
Fizyczną, chemiczną lub biologiczną przemianę wywołaną oddziaływaniem promieniowania
optycznego na materiÄ™ nazywa siÄ™ skutkiem promieniowania optycznego. Gdy
promieniowanie optyczne wywołuje w materii przemiany chemiczne, używane jest określenie
skutek aktyniczny, natomiast w wypadku zmian w tkankach organizmów żywych mówimy
o skutku biologicznym tego promieniowania. MiarÄ… skutku biologicznego promieniowania
optycznego może być np. ilość substancji (wyrażona w mg, cg, molach itp.) powstałej
w wyniku reakcji fotochemicznej spowodowanej przez określoną dawkę promieniowania.
str. 12
Danemu rodzajowi skutku biologicznego odpowiada charakterystyczny, właściwy mu,
względny rozkład widmowy skuteczności biologicznej promieniowania optycznego (krzywa
skuteczności biologicznej promieniowania optycznego).
Promieniowanie jonizujÄ…ce
Promieniowanie jonizujÄ…ce to promieniowanie elektromagnetyczne (Å‚, X) lub czÄ…stkowe
(korpuskularne, np. Ä…, ²), które w czasie przenikania przez materiÄ™ ma zdolność wytwarzania,
bezpośrednio lub pośrednio, jonów (z wyłączeniem fotonów promieniowania
ultrafioletowego). Pojęcie promieniowania wiąże się z wysyłaniem i przekazywaniem energii.
Gdy więc mówi się, że ciało promieniuje, to znaczy, że wysyła (emituje) energię.
y
ródłem promieniowania jonizującego mogą być:
 substancje (pierwiastki lub ich chemiczne związki), nazywane promieniotwórczymi
lub radioaktywnymi, np. rad 226Ra,
 urzÄ…dzenia, np. aparaty rentgenowskie.
Promieniotwórczość (radioaktywność) jest to zjawisko samorzutnego rozpadu jąder atomów
niektórych izotopów, któremu towarzyszy wysyłanie promieniowania alfa, beta, gamma.
Radioaktywne (promieniotwórcze) nuklidy często nazywane są radionuklidami. Jądro nowo
powstałego pierwiastka może być stabilne lub również promieniotwórcze. W niektórych
przypadkach tworzy się cały łańcuch radionuklidów, powstających jeden z drugiego (szereg
promieniotwórczy). Cząstki alfa i beta oraz kwanty gamma są wyrzucane w czasie
rozpadów z określoną energią, a rozkład tej energii jest nazywany widmem energetycznym.
Promieniowanie rentgenowskie (X), podobnie jak promieniowanie gamma (Å‚), jest
promieniowaniem elektromagnetycznym. Promieniowania te różnią się swoim pochodzeniem.
Promieniowanie ł jest wytwarzane przez wzbudzone jądra atomów, natomiast
promieniowanie rentgenowskie powstaje poza jÄ…drem atomowym, w wyniku hamowania
elektronów (promieniowanie hamowania).
Ważną cechą promieniowania jonizującego jest jego przenikliwość, czyli stopień
pochłaniania go przez materię. Przenikliwość zależy m.in. od rodzaju promieniowania i jego
energii. Rośnie wraz ze wzrostem energii. Zasięg promieniowania jonizującego w danym
materiale określa grubość warstwy tego materiału, która całkowicie pochłania to
promieniowanie.
Promieniowanie ą (strumień szybko poruszających się jąder helu) jest bardzo mało
przenikliwe. W powietrzu jego maksymalny zasięg nie przekracza kilku centymetrów (do 10
cm), a w tkance  ułamków milimetra. Z trudem przenika przez pojedynczą kartkę zwykłego
papieru.
Promieniowanie ² (strumieÅ„ szybko poruszajÄ…cych siÄ™ elektronów lub pozytonów), które
składa się z cząstek mniejszych i mających mniejszy ładunek elektryczny niż cząstki ą,
wywołuje mniejszą jonizację, w związku z czym jego zasięg jest znacznie większy  w
powietrzu blisko 60 razy większy niż promieniowania ą o tej samej energii  może
str. 13
dochodzić nawet do kilku metrów. Promieniowanie to może również przenikać przez
kilkumilimetrową osłonę metalową.
Promieniowanie Å‚ lub X (promieniowanie elektromagnetyczne) jest bardzo przenikliwe i
może przedostawać się nawet przez grube warstwy betonu czy stali. Tak więc trudno jest
określić jego zasięg w materii. Dlatego zazwyczaj podaje się grubość warstwy materii, jaka
jest potrzebna aby osłabić np. dwukrotnie natężenie tego promieniowania (tzw. warstwa
połówkowa).
Promieniowaniem jonizujÄ…cym jest np.:
·ð promieniowanie alfa: strumieÅ„ jader helu,
·ð promieniowanie beta: strumieÅ„ elektronów lub pozytonów,
·ð promieniowanie gamma: fala elektromagnetyczna.
Wymienione rodzaje promieniowania w rożny sposób przenikają przez materię:
Promieniowanie laserowe
Promieniowanie laserowe jest specyficznym rodzajem promieniowania optycznego o takich
właściwościach jak: monochromatyczność, kierunkowość rozchodzenia się wiązki, duże
gęstości mocy promieniowania, spójność czasowa i przestrzenna promieniowania.
Promieniowanie laserowe jest szkodliwe dla człowieka z powodu wchłaniania tego
promieniowania przez tkankę ludzką. Oddziaływania termiczne, termoakustyczne,
fotochemiczne mogą wywoływać zmiany patologiczne. Przekazywana energia może być
bardzo duża, gdyż promieniowanie laserowe charakteryzuje się wysoką zbieżnością wiązki i
energiÄ… poczÄ…tkowÄ… tzw. kolimacja.
Najbardziej narażone na uszkodzenia są oczy i skóra człowieka, które zależy od długości fali
promieniowania. Może tu wystąpić:
- zapalne uszkodzenie rogówki;
- katarakta fotochemiczna;
- fotochemiczne i termiczne uszkodzenie siatkówki;
str. 14
- przymglenie i oparzenie rogówki;
- rumień skóry (oparzenie słoneczne);
- przyśpieszone starzenie się skóry;
- zwiększona pigmentacja skóry;
Maksymalny poziom promieniowania laserowego określany jest jako maksymalna
dopuszczalna ekspozycja (MDE) i zależy ona od:
- długości fali promieniowania;
- czasu trwania impulsu lub ekspozycji;
- rodzaju tkanki narażonej na ekspozycję;
Jak łatwo zauważyć przy pracy z laserem najbardziej zagrożone są oczy. Występuje tutaj
bardzo wiele zagrożeń dla narządu wzroku. Dlatego też podstawowe działania profilaktyczne
powinny dotyczyć wyboru odpowiednich środków ochrony osobistej dla ochrony oczu przed
promieniowaniem laserowym.
Oświetlenie
Światło jest promieniowaniem widzialnym (elektromagnetycznym) zdolnym do
wywoływania bezpośrednio wrażeń wzrokowych, z których wynika widzenie. Przyjmuje się,
że promieniowanie widzialne zawiera siÄ™ w przedziale 380 ÷ 780 nm.
Strumień świetlny (F) jest to ta część promieniowania optycznego emitowanego przez z
ródło
światła, którą widzi oko ludzkie w jednostce czasu. Na przykład żarówka emituje oprócz
promieniowania widzialnego - widocznego dla oka, dużą ilość promieniowania
podczerwonego, czyli cieplnego. Podobnie jest z żarówką halogenową, która oprócz
promieniowania widzialnego emituje zarówno promieniowanie podczerwone, jak
i nadfioletowe - oba niewidoczne dla oka. Jednostką strumienia świetlnego jest lumen, lm.
Światłość (I) jest to gęstość kątowa strumienia świetlnego z
ródła światła w danym kierunku.
Światłość charakteryzuje rozsył strumienia świetlnego w przestrzeni, czyli ilość strumienia
str. 15
świetlnego wysyłanego przez z
ródło światła w niewielkim kącie bryłowym otaczającym
określony kierunek.
Natężenie oświetlenia (E) jest to gęstość powierzchniowa strumienia świetlnego padającego
na daną płaszczyznę, czyli jest to stosunek strumienia świetlnego padającego na płaszczyznę
do jej pola powierzchni E = F/S. Jednostką natężenia oświetlenia jest luks (lx), gdzie: lx =
lm/m2.
Rysunek 16. Graficzne przedstawienie jednostki natężenia oświetlenia
Luminancja (L) jest to fizyczna miara jaskrawości. Zależy ona od natężenia oświetlenia na
obserwowanym obiekcie, właściwości odbiciowych powierzchni obiektu (barwa, stopień
chropowatości) oraz od jego pola pozornej powierzchni świecącej. Pozorna powierzchnia
świecąca jest to wielkość postrzeganej przez obserwatora powierzchni płaszczyzny świecącej
uzależniona od kierunku jej obserwacji. Pozorna powierzchnia świecąca jest to zarówno
płaszczyzna świecąca w sposób bezpośredni - oprawa oświetleniowa, jak i płaszczyzna
świecąca
w sposób pośredni, np. ściana, przez odbicie światła.
Rysunek 17. Wyjaśnienie pojęcia pozornej powierzchni świecącej S'
str. 16
Rysunek 18. Przykładowe wartości luminacji otaczających nas na co dzień z
ródeł światła.
Gdy kąt pomiędzy prostopadłą do powierzchni świecącej a kierunkiem obserwacji wynosi 0o,
pole pozornej powierzchni świecącej równe jest polu powierzchni świecącej. W miarę
wzrostu ww. kąta, pole pozornej powierzchni świecącej zmniejsza się zgodnie z kosinusem
tego kąta, aż do kąta 90o, kiedy wynosi zero.
Mikroklimat
Wymiana ciepła między człowiekiem a jego otoczeniem
Między człowiekiem a środowiskiem zachodzi nieustanna wymiana ciepła. Odbywa się ona
czterema drogami: przez przewodzenie, konwekcjÄ™, promieniowanie oraz odparowywanie
potu. Tego rodzaju przepływy ciepła zależą od charakterystyk fizycznych otoczenia takich,
jak: temperatura powietrza, średnia temperatura promieniowania, ciśnienie pary wodnej
i prędkość ruchu powietrza. Ze względu na to, że do prawidłowego działania wszystkich
funkcji organizmu jest konieczne utrzymanie stałej ciepłoty ciała (homeotermia), organizm
człowieka dysponuje mechanizmami, które pozwalają na wytworzenie niezbędnej ilość ciepła
lub też odprowadzenie jego nadmiaru. Mechanizmy te nie zawsze mogą podołać obciążeniom
termicznym, na jakie narażony jest organizm ze strony środowiska. Konsekwencją takiego
stanu może być wzrost temperatury wewnętrznej ciała lub jej spadek w stosunku do wartości
średniej, która w stanie równowagi cieplnej organizmu wynosi 37 ą 0,5 o C.
Pierwszą reakcją człowieka na stymulacje termiczne jest behawioralne unikanie nadmiernych
strat lub gromadzenia się ciepła wewnątrz ciała człowieka. Reakcje te polegają na doborze
odzieży i klimatyzowaniu pomieszczeń. Gdy te działania nie są wystarczające w sposób
odruchowy uruchamiane sÄ… reakcje fizjologiczne. Kontrola fizjologicznych zmian jest
inicjowana przez odśrodkowe kanały nerwowe, zarówno somatyczne, jak i autonomiczne.
Ciepło jest produkowane we wszystkich tkankach organizmu, ale jest tracone do otoczenia
tylko z tkanek, które kontaktują się z otoczeniem - głównie ze skóry, a w mniejszym stopniu
str. 17
także z dróg oddechowych. Przenoszenie ciepła wewnątrz ciała zachodzi z miejsc produkcji
ciepła do pozostałych części ciała oraz z wnętrza ciała do skóry. Wewnątrz ciała ciepło jest
transportowane dwoma sposobami:
-przez przewodnictwo tkankowe i konwekcyjnie przez krew.
Utrata ciepła z organizmu następuje kilkoma drogami. Pierwsza to przewodnictwo oraz
parowanie potu z powierzchni skóry do otaczającego powietrza i konwekcja z dróg
oddechowych wspomagana konwekcją przepływu powietrza w płucach. Drugim kanałem
utraty ciepła jest promieniowanie z gołej skóry, a w pewnym zakresie zachodzące też między
warstwami odzieży. Ciepło tracone jest również przez wydalanie moczu i defekację, chociaż
procesy te nie powodują ochładzania ciała, tak, jak dzieje się to w wyniku parowania potu lub
przez wilgotną odzież.
W celu utrzymania stałej temperatury wewnętrznej w organizmie powinna być zachowywana
równowaga między produkcją a utratą ciepła do otoczenia. Jeżeli suma energii
wyprodukowanej i energii uzyskanej ze środowiska nie równoważą utraty energii wówczas
nadwyżkowe ciepło jest gromadzone w organizmie lub tracone do środowiska. Ogólnie
wyraża to równanie bilansu cieplnego:
M = E + R + C + K + W + S
gdzie:
· M oznacza tempo metabolicznej produkcji ciepÅ‚a;
· E jest szybkoÅ›ciÄ… utraty ciepÅ‚a przez parowanie;
· R i C sÄ… szybkoÅ›ciami utraty ciepÅ‚a odpowiednio przez promieniowanie i konwekcjÄ™;
· K to szybkość utraty ciepÅ‚a przez przewodnictwo;
· W jest szybkoÅ›ciÄ… utraty energii jako pracy mechanicznej;
· S to szybkość akumulacji lub utraty ciepÅ‚a w organizmie, która objawia siÄ™ zmianami
temperatury tkanek.
M ma zawsze dodatnią wartość, natomiast wyrażenia z prawej strony równania reprezentują
wymianę energii ze środowiskiem i jej magazynowanie, więc mogą przyjmować zarówno
ujemne, jak i dodatnie wartości. E, R, C, K i W mają dodatnie wartości, jeśli reprezentują
utratÄ™ energii z organizmu, z kolei sÄ… ujemne, gdy przedstawiajÄ… gromadzenie energii.
Gdy S = 0, organizm jest w równowadze cieplnej i temperatura wewnętrzna ani nie zwiększa
się, ani nie zmniejsza się. Gdy organizm nie jest w stanie równowagi cieplnej, średnia
temperatura tkanek zwiększa się wówczas, gdy S ma dodatnią wartość lub zmniejsza się, gdy
S jest ujemne.
Warunek zachowania homeotermii narzuca konieczność ograniczenia czasu przebywania
człowieka w gorącym lub zimnym środowisku. Wzrost tętna, maksymalny poziom produkcji
str. 18
potu oraz wzrost temperatury wewnętrznej ciała są czułymi wskaz
nikami obciążenia
cieplnego organizmu i wyznaczają granice tolerancji niekorzystnego wpływu na organizm
człowieka gorącego środowiska i pracy wykonywanej w takich warunkach. Z kolei
w środowisku zimnym czynnikami ograniczającymi ekspozycję człowieka są straty ciepła
z organizmu, czego wynikiem może być zmniejszenie się temperatury wewnętrznej
i lokalnych temperatur skóry, szczególnie w okolicach kończyn.
W środowisku neutralnym ilość ciepła, która jest wytwarzana przez przemianę w spoczynku
lub podczas wykonywania określonej czynności, zostaje rozproszona w taki sposób, że
temperatura wewnętrzna ciała utrzymuje się na stałym poziomie bez udziału niezależnego
mechanizmu termoregulacji.
W rozważaniach dotyczących stabilności termicznej człowieka nie sposób pominąć rolę
stosowanej odzieży. Ubranie zawsze stanowi barierę pomiędzy powierzchnią skóry
a otoczeniem, która oddziałuje zarówno na wymianę ciepła przez konwekcję i
promieniowanie, jak i na wymianę ciepła przez odparowywanie wydzielonego potu. Wpływ
zastosowanej odzieży może mieć decydujące znaczenie w środowisku zimnym w procesie
zachowania ciepła organizmu, może też być czynnikiem utrudniającym pracę w środowisku
gorącym pomimo jej ochronnego działania np. przed działaniem promieniowania
podczerwonego, czy czynników chemicznych. Trzeba podkreślić, że wpływ ubrania na
wymianę ciepła jest bardzo złożony. Należy wprowadzić wiele uproszczeń uśredniających
oraz pewne przybliżenia.
Komfort cieplny
Procesy termoregulacyjne zmierzajÄ… do zapewnienia komfortu cieplnego organizmu.
Komfortem cieplnym określa się stan, w którym człowiek nie czuje chłodu ani ciepła. W
warunkach komfortu cieplnego bilans cieplny organizmu jest zrównoważony, a oddawanie
ciepła odbywa się przez promieniowanie, konwekcję i pocenie niewyczuwalne oraz przez
parowanie z dróg oddechowych. Temperatura ciała w stanie spoczynku wynosi około 37oC, a
średnia ważona temperatura powierzchni skóry mieści się w granicach 32-34oC.
W przypadku oceny komfortu cieplnego odczucia cieplne człowieka odnoszą się do
równowagi cieplnej całego ciała. Na tę równowagę wpływa aktywność fizyczna człowieka i
odzież oraz parametry otoczenia takie, jak: temperatura powietrza, średnia temperatura
promieniowania, prędkość przepływu powietrza i wilgotność powietrza.
Åšrodowisko gorÄ…ce
Powyżej strefy komfortu cieplnego, w zakresie pola wysokiej temperatury powietrza i
promieniowania (PMV > +2), rozciąga się obszar warunków klimatycznych, dla których
równanie bilansu cieplnego, obliczone wyłącznie na podstawie wymiany ciepła na drodze
konwekcji i promieniowania, ma wartość dodatnią. Warunki te będą dalej określane jako
środowisko gorące, warunki stresu termicznego lub, biorąc pod uwagę obciążenie ustroju
w tych warunkach, dyskomfort gorący ogólny.
str. 19
Poza podwyższoną temperaturą otoczenia istnieją też inne przyczyny powstania stresu
cieplnego. Może być wywołany zwiększeniem metabolicznej produkcji ciepła lub
zwiększeniem wilgotności powietrza i zmianą szybkości przepływu powietrza, gdy jego
temperatura jest wyższa od średniej ważonej temperatury skóry.
Równowaga cieplna w środowisku gorącym zależy od zdolności do rozproszenia zarówno
ciepła wynikającego z przemian metabolicznych jak i ciepła pobranego ze środowiska.
Rozpraszanie ciepła metabolicznego wymaga przepływu krwi z wnętrza ciała do skóry, która
jest chłodniejsza niż wnętrze ciała. Na powierzchni skóry ciepło oddawane jest drogą
konwekcji 28-32 oC lub wówczas, gdy podwyższa się temperatura wewnętrzna organizmu
podczas wykonywania wysiłku fizycznego uruchamiany jest mechanizm pocenia. Jego
efektywność jest ograniczana przez maksymalne tempo wydzielania potu i maksymalną
środowiskową pojemność dla pary wodnej.
·ð Mikroklimat gorÄ…cy: wartoÅ›ci WBGT nie mogÄ… przekraczać w ciÄ…gu 8-godzinnego
dobowego wymiaru czasu pracy wartości dopuszczalnych podanych w tabeli 1. i w
normie PN-EN 27243:2005
Tabela 1. Wartości dopuszczalne WBGT [2]
Mikroklimat zimny: Mikroklimat zimny występuje na tych stanowiskach pracy, na których
temperatura powietrza nie przekracza 10°C, a w przypadku zatrudnienia mÅ‚odocianych nie
przewyższa 14°C.
PYA
Y
Pyły, (pył przemysłowy), są jednym z głównych czynników szkodliwych występujących
w środowisku pracy. Szkodliwe działanie pyłów na organizm człowieka może być przyczyną
wielu chorób, w tym pylicy płuc i nowotworów.
Zgodnie z Kodeksem Pracy na wszystkich stanowiskach pracy powinny być prowadzone
działania zmierzające do skutecznego ograniczania lub eliminowania ryzyka zawodowego
wynikającego z narażenia na czynniki szkodliwe, w tym również na pyły.
str. 20
Zapewnienie skutecznego ograniczania lub eliminowania ryzyka zawodowego, wynikajÄ…cego
z narażenia na pyły, wymaga:
-określenia rodzaju, stężenia i innych podstawowych parametrów pyłów emitowanych do
środowiska pracy,
-dokonania oceny narażenia pracowników na szkodliwe działanie pyłów występujących w
środowisku pracy,
-przeprowadzenia oceny ryzyka zawodowego pracowników narażonych na szkodliwe
działanie pyłów występujących w środowisku pracy,
-zastosowania odpowiednich środków ochrony zbiorowej przed zapyleniem,
umożliwiających eliminację zanieczyszczeń powietrza ze środowiska pracy.
str. 21