XI
Garibaldi czy Cavour?
Jak dokonało się zjednoczenie
Włoch?

"Za późno" czy "zbyt nagle"?

Spory wokół zjednoczenia Włoch nie ustaj� od ponad
stu lat. Dotycz� one wielu spraw drobniejszych i kilku
zagadnień natury ogólniejszej, wykraczaj�cej często po-
za obręb historii. Historycznie jednak zawieraj� się
w sporze, czy Włochy zjednoczyły się "zbyt późno"
i "nazbyt nagle" (w sposób odgórnie narzucony) czy
też zjednoczeniowy epilog poprzedziły długotrwałe
przygotowania i procesy (czyli w sposób "naturalny").
Przyjęcie pierwszej wersji wysuwa na czoło "piemon-
tyzację Italii" i trzy nazwiska: Camillo Cavour, Giu-
seppe Garibaldi i Wiktor Emanuel II. Przyjęcie drugiej
każe pamiętać o karbonariuszach, tajnych spiskach. Mło-
dej Europie, Mazzinim i Wiośnie Ludów, Włoszech
Środkowych i Południowych. Pierwsza wersja "fawo-
ryzuje" Włochy Północne - po dziś dzień najsilniej-
szy region gospodarczy i kulturalny kraju (spogl�da-
j�cy na resztę Włoch z wyżyn własnych faktycznych
i domniemanych przewag, ujawniaj�cy, zwłaszcza
w Lombardii, nieco zaskakuj�cy separatyzm). Druga
sprowadza Piemont na ziemię i reprezentuje dobrze

129

znan� ideę jednakowych zasług. Słabości� obu s� in
terpretacje zjawiska antyklerykalizmu i klerykalizm
towarzysz�ce pocz�tkom państwa włoskiego, a tak?
konfliktu Rzymu z Watykanem i korony z tiar� ~ �p.
by już uj�ć rzecz najkrócej (J.A. Gierowski, T. Wituch)

W obu wersjach - choć akcenty rozkładaj� się od-
miennie - u pocz�tku tego procesu w XIX wieku jest
Napoleon Bonaparte, który w toku kampanii włoskiei
wyrzucił z północnych Włoch Austrię i utworzył tam
tzw. republiki siostrzane (wzorowane na republice fran-
cuskiej doby Dyrektoriatu): Liguryjsk�, Cispadańsk�
i Lombardzk�. W 1797 roku Cispadańsk� i Lombardz-
k� poł�czył, tworz�c Republikę Cisalpińsk�, tę zaś na-
stępnie rozszerzył i w 1802 roku nazwał już Republik�
Włosk�, by w 1805 roku - p>o dalszych, niewielkich ko-
rektach i paryskiej koronacji na cesarza - ogłosić kró-
lestwem pod berłem króla Włoch, Napoleona Bona-
partego.

Po 1809 roku i nowych zwycięstwach Napoleona
nad Austri� z obszarów włoskich tylko Sycylia i Sar-
dynia znajdowały się poza kontrol� Francuzów. Na
obc� więc modłę Włochy zostały zjednoczona, choć
nie były niepodległe, miały króla włoskiego, choć nie
był nim Włoch i miały nowoczesny porz�dek prawny,
choć został on Włochom narzucony. W porównaniu
z panowaniem austriackim postęp był jednak niew�t-
pliwy. Na znaczeniu zyskiwała burżuazja, korzysta-
j�ca ze swobody handlu, swobodniej też manifesto-
wały się tłumione dot�d w zarodku włoskie aspiracje
narodowe.

Stawało więc pytanie: czy było to wyzwolenie czy
nowa, łagodniejsza postać okupacji? Okazało się bo-
wiem, że możliwe jest zjednoczenie bez wyzwolenia,
wolność bez niepodległości i państwo powstaj�ce bez
starań samych zainteresowanych; że możliwe s� różne

130

v pośrednie, trudne nieraz do zdefiniowania (b<
5'Ćodległość czy połowiczna wolność to jedna]
Lty kuriozalne), że wreszcie, aby zrealizować cel, po
trzebne s� nie tylko środki, ale i półśrodki.

Jeśli jednak mimo to - albo wskutek tego - wie
, Włochów odnosiło się do Napoleona z rezerwa
a nawet niechęci�, to po 1815 roku szybko ona topnia
ła Znowu bowiem było osiem odmiennych systemóv
pieniężnych, rozmaite rodzaje miar i wag, były żółt
odznaki dla Żydów, tortury w piemonckim s�dów
nictwie, dziesięcina, przywileje arystokracji, a nawę
zakaz szczepień ospy (wprowadzonych przez Francu
zów) i kontynuowania wykopalisk archeologicznyd
w Pompei. Wszędzie też oczywiście zniesiono kodek
Napoleona.

W rezultacie po 1815 roku lepiej wiodło się Włc
chom z regionów bezpośrednio wcielonych do Austri
(Lombardii i Wenecji) niż we Włoszech środkowyd
czy południowych (z wyj�tkiem jednej może Toskani
pod berłem światłego Fryderyka III Habsburga). In
zreszt� dalej na południe, tym ucisk srożał, a feuda
lizm trzymał się lepiej, z kulminacj� wszystkich na]
gorszych jego przejawów w Neapolu pod burbońskin
berłem; toteż opór tam zrodzony przybrał od razi
drastyczne formy. Pojawili się karbonariusze tęskni�
cy za wolności�, dochodziło do terrorystycznych za
machów i krwawych mordów.

W latach 1820-1821 i w 1831 roku na południu i pó\
nocy Włoch wybuchały rewolucje karbonarskie. W 182
roku w Neapolu na czele karbonariuszy stan�ł ksi�d
Minichini. Na północy działali filadelfi. Tu i tam intci
weniowało Święte Przymierze. Rewolucje karbonarski<
słabo ze sob� powi�zane, stłumiono.
Koncepcji zjednoczenia Włoch było już wówcza
przynajmniej kilka. Jedna z nich mówiła o federac
państw włoskich pod egid� dynastii sabaudzkiej (pie-
monckiej) - jedynej rodzimej na Półwyspie Apeniń-
skim, druga - o konfederacji pod egid� papieża, choć
ani Leon XII, ani Pius VIII/ ani Grzegorz XVI (panuj�cy
kolejno pomiędzy 1823 a 1846 r.) do takiej roli się nie
nadawali. Mimo to ta ostatnia koncepq'a nieźle toro-
wała sobie drogę. Wszystko zaś za spraw� pisarskiego
(i politycznego) talentu księdza Vincenzo Giobertiego,
z czasem duchowego przywódcy umiarkowanych li-
berałów, zwanych również poza Włochami neogwel-
fami.

Gioberti czy Mazzini?

Ideowym przeciwnikiem Giobertiego był Giuseppe
Mazzini, jedna z charyzmatycznych postaci włoskiego
Risorgimento (odrodzenie), dla wielu - konspirator nie-
mal doskonały, demokrata i mistyk zjednoczenia, ma-
rz�cy o republikańskich Włoszech i... narodach zjed-
noczonych Europy (J. Borejsza), częściej przebywaj�cy
poza Włochami niż w kraju. Na obczyźnie, w Marsylii,
zakłada scentralizowane i konspiracyjne Młode Wło-
chy, których hasłem staje się wyzwolenie ojczyzny,
celem zaś - zjednoczone i niepodległe państwo.
W 1834 roku - znów na obczyźnie - Mazzini two-
rzy szersz� organizaq'ę pod nazw� Młoda Europa,
skupiaj�c� komitety narodowe: włoski, polski, niemie-
cki i francuski. Marzy mu się już ogólnonarodowa,
europejska rewolucja - przyszła Europa sfederowa-
nych narodów (przypominaj�ca nieco kantonalny
ustrój szwajcarski).
Z końcem lat trzydziestych wpływy Mazziniego
we Włoszech słabn�, choć jako symbol jest obecny sta-
le, a nawet - pisze Giosue Carducci - "przypomina

132

słońce". Nadziej� jednak staje się Pius IX; po sw
poprzedniku, Grzegorzu XVI, który osi�gn�ł "szcz
niepopularnoścf (R. Aubert), nie było to nawet te
trudne. Wystarczyło kilka drobnych reform, parę
stów, by nowy papież zacz�ł uchodzić za liber
a także za najpoważniejszego rywala króla Piemor
Karola Alberta, we włoskim ruchu narodowym.

Ile warte były te plany i nadzieje, pokazały v
padki Wiosny Ludów. Zaczęły się one we Włosz<
od manifestacji patriotycznych, skończyły zaś na an
austriackich. Wenecję opanowano niemal bez wa
(bo Austriacy wycofali tamtejszy garnizon), mia;
szybko ogłoszono republik�. Na jej czele stan�ł słyń
konspirator, włoski Żyd, Daniel Manin.

Pius IX - wielka nadzieja wielu Włochów - i
wiódł już na samym pocz�tku rewolucji. Przeciw
Austrii - ostoi katolicyzmu w Europie - ani wysł
pić nie mógł, ani nie chciał. Włosi, widz�c to, szyb]
stracili do niego serce i nadzieje przenieśli teraz i
Karola Alberta, który już w marcu 1848 roku ogłoś
Statut Fundamentalny Królestwa (tj. konstytucję) i L
bił w ogóle dużo, aby się podobać.

Karol Albert, czyli "Włochy
zjednoczę się same"

Naprawdę jednak król Piemontu był człowiekier
słabym i bezwolnym. Uchodził za silnego, gdyż chda
no go takim widzieć. Czasem coś zgrabnie powiedzia
nie brakowało mu zręczności, ale do herosa było mi
daleko, choć miało być inaczej. Powiedział kiedyś, ż<
Włochy zjednocz� się same (L'Italia fara da se) i zdani<
to, które przeszło do historii, zrobiło zawrotn� karierę
staj�c się tyleż ogólnonarodowym hasłem, co patrio
tycznym zaklęciem. Prawda była jednak taka, że Karol
myślał raczej o Piemoncie niż o federacji włoskiej, a i
później raczej o federacji państw północnowłoskich
niż o zjednoczeniu całych Włoch. Toteż gdy w marcu
1848 roku wybuchła w Wiedniu rewolucja, s�dził, że
wybiła dlań historyczna godzina. Postanowił uderzyć
na osłabion� Austrię i sięgn�ć po Lombardię, o której
marzył od dawna.

Choć moment rzeczywiście był dogodny, przegrał,
i to w kiepskim stylu. Nawet bowiem osłabiona Au-
stria była silniejsza od najsilniejszego Piemontu, zwła-
szcza gdy jej wojska poprowadził świetny dowódca,
sędziwy feldmarszałek Joseph Radetzky. Pod Custoz�
(w lipcu 1848 r.), a następnie Novar� (w 1849 r.) Ra-
detzky był gór�. Karol Albert pospiesznie abdykował.
Wojna, zwana "królewsk�", była skończona, choć za-
powiadała się tak pięknie. Na tronie zasiadł Wiktor
Emanuel II, który uwagę przyci�gał głównie cienkim
w�sem.

Nielepiej powiodło się inicjatywie republikańskiej,
która po załamaniu się polityki piemonckiej była dla
wielu Włochów już ostatni� szans�, jeśli nie desk� ra-
tunku. W listopadzie 1848 roku Pius IX opuścił Rzym,
a w lutym 1849 roku wieczne miasto było już repub-
lik� pod rz�dami triumwiratu: Carlo Armelliniego, Au-
relio Saffiego i Giuseppe Mazziniego. Szczęście nie
trwało jednak długo. Papieżowi w sukurs przyszła
bowiem Francja. Na Rzym natarł gen. Oudinot i nie-
bawem już nie tylko znękany Pius IX mógł powrócić
do swej stolicy, ale i Austriacy do Wenecji.

Tak więc z trzech inicjatyw: papieskiej, królewskiej
i republikańskiej sukcesu nie odniosła żadna. Herosi
zawiedli, zjednoczenie nie post�piło i Austriacy -
choć poturbowani na Węgrzech - rz�dzili Włochami
nadal.

134

Cavour i francuskie wsparcie

Nowy rozdział w Risorgimento otwiera dopiero Ca-
irdllo hrabia Cavour, syn Francuza i Włoszki, przed-
siębiorczy ziemianin, utalentowany dziennikarz, wie-
lokrotny minister, a od 1852 roku także premier rz�du
piemonckiego - polityk tyleż antyrepublikański, co
antypapieski, słabo mówi�cy po włosku, ale lepiej ro-
zumiej�cy Włochy niż ktokolwiek inny. Poza tym nie-
w�tpliwie był nowoczesny; parlament zawdzięczał
mu reformę ustawodawstwa, rz�d - siłę, a król -
spokój. Na jego herbie rodzinnym widniała dewiza:
"Bóg chce prawa". On jednak chciał być przede wszy-
stkim skuteczny i dlatego na co dzień wyznawał inn�
zasadę: właściwa reforma we właściwym czasie (wzię-
t� jakby od Tocqueville/a). Wszystko zaś po to - tłu-
maczył kiedyś w parlamencie - by władzę wzmac-
niać, a nie osłabiać, a ducha rewolucyjnego unicestwiać,
a nie wzmagać (A. Ostrowski).

Cavour - i na tym polega jego największa zasługa
- zerwał z dogmatem, że Włochy zjednocz� się same
(skoro nie zjednoczyły się, gdy Austria znajdowała się
na dnie upadku). Zerwał "po cichu", by nie drażnić
dumy narodowej Włochów. Równie dyskretnie posta-
wił na Francję. Delikatnie zagrał na ambicjach Napo-
leona Ul, a nawet wprowadził Sardynię do wojny krym-
skiej, by w efekcie małym kosztem (bo udział był to
raczej symboliczny) znaleźć się w gronie jej zwycięz-
ców i na konferencji paryskiej (w 1856 r.) mówić głów-
nie o sprawie włoskiej, o której z wysokiej trybuny
wszyscy mogli nareszcie usłyszeć. W 1858 roku Ca-
vour zawarł w Plombieres tajny traktat z Francj�, któ-
r� przekonał, że we Włoszech ma do odegrania wiel-
k�, historyczn� rolę. Napoleon III miał pójść w ślady
Napoleona I, wskrzesić dawn� świetność i dodać ko-

135

ronię blasku. Rzecz jasna, przez zwycięstwo nad Au-
stri�, któr� najpierw należało wyrzucić z północnych
Włoch.

Cavour scenariusz miał gotowy od dawna,
a w osobie Napoleona III znalazł wreszcie jego wyko-
nawcę. Pozostało już tylko sprowokować wojnę. I cze-
kać na zwycięstwo Francji.

Nie jest całkiem pewne, czy już wówczas Cavour
myślał o zjednoczeniu całych Włoch czy raczej o bu-
dowie królestwa północnowłoskiego, skoro w Plom-
bieres rozważano różne warianty. W grę wchodziła
federacja czterech państw włoskich z papieżem na
czele (ale w roli przywódcy honorowego) i królem
sardyńskim jako faktycznym przywódc�. Co z tego
jednak Cavour traktował serio, a co było próbnym
balonem - trudno orzec. Napoleon III miał w każ-
dym razie wizje, a premier piemoncki plany. Drugi
pierwszego krępować ani ograniczać nie chciał, bo się
bez niego nie mógł objeść. Napoleon III miał wszak
pokonać Austrię, a z tego punktu widzenia wszystko
inne było dla Cavoura spraw� drugorzędn�.

Wojna wybuchła w kwietniu 1859 roku. Zaczęli j�
Austriacy pod dowództwem gen. Gyulaia. Przeciwko
nim po sardynskiej stronie walczył ochotniczy korpus
"strzelców alpejskich" Garibaldiego. Potem w sile
100 tyś. żołnierzy do Włoch wkroczyli Francuzi.
W czerwcu doszło do wielkiej i zwycięskiej dla nich
bitwy pod Magent� i jeszcze w tym samym miesi�cu
- drugiej, równie udanej, pod Solferino.
Ta ostatnia zwłaszcza, przerywana burz�, liczb�
ofiar i cierpień wstrz�snęła finansist� szwajcarskim Hen-
ri Dunantem. W 1863 roku z jego inicjatywy powstał
międzynarodowy Czerwony Krzyż, którego organiza-
cj� zaj�ł się inny niebiedny Szwajcar, wpływowy
prawnik Gustave Moynier.

136

Tymczasem zwycięski Napoleon III dość nieoczi
kiwanie zaproponował Austrii zawieszenie broni. Pr<
liminaria podpisano w Villafranca, a pokój w listopc
dzie 1859 roku w Zurychu. W Villafranca mówion
jeszcze o federaq'i wszystkich monarchii włoskich z c<
sarzem Austrii wł�cznie i papieżem na jej czele. W Zu
rychu sprawę właściwie odłożono.

W 1860 roku o jej rozwi�zaniu decydowali już sam
Włosi. Cavour bowiem wymyślił plebiscyty, któri
miały zapobiec wojnom, a Napoleon III, mimo protes
tów papieża, ostatecznie się na nie zgodził. Rezulta
łatwo odgadn�ć. Za poł�czeniem z Piemontem opo
władali się ludzie wszędzie tam, gdzie ich o to pytane
- w habsburskich secundogeniturach i w Państwu
Kościelnym, w mieście i na wsi, na północy półwyspt
i we Włoszech środkowych. Teraz już naprawdę
"Włochy jednoczyły się same", choć Francuzom za-
płaciły za to Sabaudi� i Nice�, a scenariusz niewiele
miał wspólnego z "wojn� królewsk�" Karola Alberta,

Garibaldi i republikański wariant

Na południu podniecenie było nie mniejsze, ale
wpływy Piemontu o wiele słabsze. W Neapolu i na
Sycylii od Cavoura popularniejszy był Mazzini, a od
piemontyzacji republikański wariant zjednoczenia kra-
ju. Sławę rewolucjonisty gruntował tam Giuseppe Ga-
ribaldi - przez prostych zwłaszcza ludzi kochany i po-
dziwiany. Niegdyś zwi�zany z Mazzinim, później przej-
ściowo z Cavourem, był już za życia legend� Włoch
i herosem nad herosami. Lekceważony przez Karola
Marksa (który nie mówił o nim inaczej jak "pajac"),
nie grzeszył może inteligencj�, ale nie odmawiano mu
intuicji ani gor�cego serca. Ideowo zadłużony u Maz-
ziniego, na kierownika akcji zbrojnej na południu na-
dawał się znakomicie (T. Wituch).

"Wyprawa tysi�ca" ochotników na Sycylię w maju
1860 roku okazała się wielkim sukcesem Garibaldiego.
Wyspę opanowano, popisuj�c się się brawur� i boha-
terstwem. Z Sycylii wyruszono do Kalabrii. Król wszę-
dzie się cofał, wszędzie też zaprowadzano republikań-
skie porz�dki, a ziemię należ�c� do rodziny królew-
skiej natychmiast rozdawano chłopom.

Tak więc los Królestwa Obojga Sycylii był przes�-
dzony. Niejasny natomiast pozostawał nadal los Włoch,
a przynajmniej ich oblicze, skoro od północy były one
monarchiczne, a od południa republikańskie. Mogło
być różnie, nie wykluczaj�c wojny domowej. Mazzini
bowiem nie rezygnował i do Neapolu chciał zwołać
ogólnowłoski, republikański parlament. Piemont też
nie zasypiał gruszek w popiele i sadowił się już mocno
w Marchii i Umbrii.

Pojednanie i dalsze etapy

W Teano Garibaldi stan�ł oko w oko z królem Sar-
dynii, Wiktorem Emanuelem II. Starcia jednak nie za-
ryzykował. Po długiej jak wieki chwili wzniósł okrzyk
na cześć Piemontczyka i dopiero po tym symbolicz-
nym pojednaniu Włochy były zjednoczone.

Lepiej wykształceni Włosi mówi�, że dzięki Ca-
vourowi, a ogół, przywi�zany do symboli, że dzięki
Garibaldiemu - bohaterowi w czerwonej koszuli. Nie-
stety nawet po zjednoczeniu różnice pomiędzy półno-
c� a południem nie zniknęły. Południe miało o to pre-
tensje do północy, a północ do południa. Dla jednych
na samym tylko południu piemontyzacja była zbyt
głęboka i oznaczała narzucenie Włochom instytucji

138

i urz�dzeń sardyńskich, dla innych znów - niem
nieodczuwalna, nie obiecuj�ca nawet poprawy w
runków życia.

W lutym 1861 roku w Turynie zebrał się pierws;
ogólnowłoski parlament. W marcu tego roku Wikti
Emanuel II przyj�ł tytuł króla Włoch. Poza jego paJ
stwem pozostawały nadal Wenecja i Rzym z nieust
pliwym i niechętnym Risorgimento Piusem IX, któj
na wszystkie propozycje kompromisu odpowiadał ni
zmiennie: non possumus. Cavour umarł nagle w czerv
cu 1861 roku. W 1862 roku Garibaldi bezskuteczn
próbował opanować Rzym. W 1866 roku Prusy pok<
nały Austrię i w rezultacie Włosi zajęli Wenecję, któł
Wiedeń i tak od dawna spisywał na straty. W 187
roku wybuchła wojna francusko-pruska. Francja pc
niosła w niej klęskę i maj�c dosyć własnych zmai
twień, wycofała z Rzymu stacjonuj�ce tam od 20 lc
wojska. Wtedy Rzym zajęli Włosi, przenosz�c tar
z Florencji (a wcześniej Turynu) swoj� stolicę. Papie
żowi natomiast pozostawiono jedynie Watykan, czegi
Pius IX nigdy nie uznał i na znak protestu ogłosił si
"więźniem Watykanu".

Garibaldi więc czy Cavour? Który z nich zjedno
czył Włochy? Zapewne zasługę miał i jeden, i drugi
a także jeszcze - nieco mniej eksponowani - Maź
zini i Wiktor Emanuel II. O ile jednak Garibaldi i Maź
zini uosabiali, jak nikt inny, ci�głość idei Risorgimento
o tyle Cavour i Wiktor Emanuel II, jak nikt inny, nadal
jej konkretn� polityczn� postać. Liczyło się jedno i dru
gie i nie ma większego sensu rozważać, co w ostate-
cznym rachunku bardziej.