XII
Zjednoczenie Niemiec - sukces
Bismarcka, ale czy wszystkich
Niemców?

Zawiedzione nadzieje mieszczaństwa

Włochy, jak pisaliśmy, zjednoczył najpierw Napo-
leon, Niemcy - do pewnego stopnia - również. Naj-
pierw poprzez redukcję liczby państw niemieckich (z 289
do 176), następnie przez rozwi�zanie Rzeszy i niemal
równoczesne powołanie do życia Zwi�zku Reńskiego ^|
(w 1806 r.) - organizacji, która ł�czyła niemieckie pań- ^.
stwa nadreńskie nie tylko w jeden obszar administra-
cyjny, ale i gospodarczy. W porównaniu z feudalnymi
potęgami Austrii i Prus był to organizm na wskroś
nowoczesny! - choć narzucony - niemieckie miesz-
czaństwo szybko doświadczyło jego zalet (W. Jakób-
czyk). Nie przeszkodziło to później Prusom zwrócić
niechęć wielu Niemców przeciwko Napoleonowi, a na-
wet zjednoczyć państwa niemieckie przeciwko niemu.

W 1815 roku na kongresie wiedeńskim utworzono
Zwi�zek Niemiecki. Ksi�żęta byli nim zachwyceni, ale
mieszczaństwo niemieckie przeżyło zawód. Zwi�zek
był bowiem w dużej mierze fikcj� i to dzieło Metter-
nicha - z ich punktu widzenia - nie mogło się z na-
poleońskim równać.

140

W 1834 roku powstał Zwi�zek Celny, skupiaj�cy
państwa północnoniemieckie pod egid� Prus; formal-
nie jedynie unia gospodarcza, faktycznie zaś już pre-
ludium do późniejszego zjednoczenia Niemiec.

Wiosna Ludów, podobnie jak w przypadku Włoch,
przyniosła ożywienie tendencji narodowych. Do zjed-
noczenia parło mieszczaństwo, któremu Zwi�zek Nie-
miecki nie wystarczał. Z problemami narodowościowymi
borykała się wielonarodowościowa monarchia habsbur-
ska. Nigdzie zaś w programach nie brakowało sprzecz-
nych haseł i "dziwnych zwi�zków": liberalizmu z pro-
tekcjonizmem, idealizmu z pragmatyzmem, a nawet he-
glizmu (dostrzegaj�cego w państwie pruskim najwyższy
wyraz "obiektywizuj�cego się ducha absolutnego") z za-
sadami parlamentaryzmu i konstytucjonalizmu.

"Małe" czy "wielkie" Niemcy?

Kiedy w maju 1848 r. do Frankfurtu nad Menem
zwołano ogólnoniemiecki parlament - sprawa zjed-
noczenia Niemiec była już zagadnieniem kluczowym.
Zamieszanie jednak panowało ogromne. Jakie bo-
wiem maj� być przyszłe Niemcy i kto ma stan�ć na
ich czele? Czy "wielkie", skupione wokół Austrii, czy
"małe", organizowane wokół Prus? Jednocz�ce się
pod habsburskim czy hohenzollernowskim berłem?
Propozycji i kontrpropozycji było wiele. Kompromi-
sem miała być godność "administratora Rzeszy"
(Reichsverweser), któr� chciano powierzyć arcyksięciu
Janowi Habsburgowi. W odpowiedzi Prusy zapro-
ponowały, aby w skład Rzeszy weszły tylko niemiec-
kie ziemie Austrii, co - jak należało się spodziewać
- odrzucił Felix ksi�żę Schwarzenberg, kanclerz Au-
strii, tępi�cy na każdym kroku wpływy pruskie.

141

Gdy wreszcie w parlamencie frankfurckim przewagę
zdobyli zwolennicy "małych Niemiec", uchwalono
urz�d "cesarza Niemców" z nadziej�, że obejmie go
romantyk na tronie, Fryderyk Wilhelm IV, król Prus.
Romantyk jednak wolałby tytuł mniej "demokratycz-
ny" i "ludowy", za parlamentem nie przepadał i na
końcu przyjęcia tytułu odmówił. Pozostały niekończ�-
ce się popisy retorów (w liczbie 223). I gasn�cy powoli
entuzjazm.

Skończyło się więc podobnie jak we Włoszech -
niewielkimi retuszami. W Zwi�zku Niemieckim na-
dal bowiem dominowała Austńa, a Prusy nieodmien-
nie miały wielkie ambicje. W Ołomuńcu jednak
(w 1850 r.) musiały na nich poprzestać. Austria bo-
wiem oddawać hegemonii nie myślała i Prusy pozba-
wiała złudzeń (czego nie mógł jej darować jeszcze Bis-
marck).

"Narodowi" Hohenzollernowie

Z "hańba ołomunieck�" na honorze Prusy wci�ż
jednak miały wielu zwolenników. Niemcy bowiem tę-
sknili za państwem narodowym i to tak dotkliwie, że
z czasem stało się to "źródłem kompleksu niższości,
zawiści i nienawiści do innych" (J. Krasuski). Nadziej�
byli więc Hohenzollernowie i ich państwo; dynastia
- jak zapewniano teraz - na wskroś patriotyczna
i narodowa. W przeciwieństwie do Habsburgów, któ-
rym wytykano wręcz "nieniemieckość", wszystkie
grzechy uniwersalizmu i kosmopolityzm. Za pochwa-
łę Hohenzollernów wzięły się więc najtęższe niemiec-
kie pióra: Gustav Freytag, Johann Gustaw Droysen
i Heinrich von Treitschke. Pisarze i historycy, świetni
styliści. Podziwiani, czytani i uwielbiani przez mło-

142

dzież, buduj�cy stopniowo jeden z największych nie-
mieckich mitów - że przeznaczeniem Prus jest zjed-
noczyć Niemcy (B. Engelmann).

Bismarck i jego diagnozy

Na takim tle rozwijała się kariera Ottona von Bis-
marcka, postaci pos�gowej, choć wci�ż wzniecaj�cej
spory. Urodzony w 1815 roku, pochodził z niebogatej
szlachty. Wychowywał się pod przemożnym wpły-
wem matki. Ambicje zawsze miał ogromne. Podobno
już w szkole średniej zapowiadał zjednoczenie Nie-
miec i ... własn�, wielk� karierę w dyplomacji. Poza
tym uczył się tylko tego, co uznawał za przydatne
(historii, niemieckiego, języków obcych, z wyj�tkiem
greki, i geografii). Starał się też obniżyć głos (dość
nieprzyjemnie brzmi�cy) i przez odpowiedni dobór
gestów nadać sylwetce wyraz siły i zdecydowania.
Z natury był skończonym neurotykiem (E. Engelberg),
człowiekiem pobudliwym i nerwowym, na zewn�trz
zaś - uosobieniem spokoju, choć gdy spokoju nadu-
żył, l�dował w łóżku.
Zrazu był raczej patriot� pruskim niż niemieckim,
zdeklarowanym konserwatyst�. Do sejmu frankfurc-
kiego odniósł się nieufnie. Irytował go nadmiar wy-
powiadanych tam słów i długie, demokratyczne pro-
cedury. W inicjatywy oddolne nie wierzył. Z parla-
mentarzystów kpił, bo u nich wszystko zaczynało się
i kończyło na słowach. Z Wiosny Ludów Cavour wy-
ci�gn�ł naukę, że Włochy nie zjednocz� się same; Bis-
marck, że Niemcy nie zjednocz� się na drodze parla-
mentarnej. Obydwaj myśleli o zjednoczeniu przepro-
wadzonym odgórnie i poprzez wojnę. Przeszkodę dla
obu stanowiła Austria.

143

Najpierw należało j� wyrzucić ze Zwi�zku Nie-
mieckiego. Bismarck - od 1862 roku premier pruski
- nie miał co do tego najmniejszych w�tpliwości. Rzad-
ko który polityk widział rzeczy równie jasno i do celu
d�żył równie konsekwentnie. Skoro bowiem nieunik-
niony jest konflikt z Austri�, to należy zadbać o dobre
stosunki z Rosj�. Z jej kłopotów podczas wojny krym-
skiej nie radził się więc cieszyć. Gdy inni podczas po-
wstania styczniowego w Polsce krytykowali carat, on
do Petersburga wysłał gen. Alvenslebena, który obie-
cał Rosji pomoc w ściganiu powstańców (konwencja
Alvenslebena z 1863 r.). Jeszcze do niedawna Rosja
wśród państw niemieckich faworyzowała Austrię,
a nie Prusy. Teraz - za spraw� Bismarcka - miało
być odwrotnie.

W zgodzie z Austri� przeciw Danii

W 1864 roku w stosunkach prusko-austriackich na-
st�piła poprawa. Wynikła sprawa Danii, a raczej dwóch
zwi�zanych z ni� dynastycznie księstw: Szlezwika
i Holsztynu - genealogiczny rebus. Po śmierci Fry-
deryka VII najbliżej tronu był Chrystian IX, który chciał
przył�czyć Szlezwik do Danii, ale niewiele dalej miał
ksi�żę Fryderyk Augustenburg, który był temu prze-
ciwny. "Cał� zaś sprawę - jak mówił lord Palmer-
ston - rozumiało trzech ludzi w Europie: ksi�żę
Albert [małżonek królowej Wiktorii - dop. W.Ł.], pe-
wien stary Duńczyk i ja. Lecz ksi�żę Albert na nie-
szczęście niedawno zmarł, stary Duńczyk znajduje się
obecnie w domu wariatów, a ja zupełnie zapomnia-
łem, o co tam chodziło". Wiadomo natomiast, o co
chodziło Bismarckowi: o demonstrację siły i narzuce-
nie Duńczykom swojej woli - w pojedynkę albo wes-

144

pół z Austri�, któr� przy okazji można było uwikłać
w "nie kończ�c� się serię błędów" (H. Kissinger).

Na pretekst długo nie czekano. Gdy Chrystian IX
ogłosił now� konstytucję, utrwalaj�c� więzy ł�cz�ce
Danię ze Szlezwikiem, Bismarck natychmiast zaż�dał
jej odwołania. Potem wysłał wojska, namówił do in-
terwencji Austriaków i po łatwym zwycięstwie nad
malutk� Dani� najpierw wprowadził kondominium,
a następnie Prusom przydzielił Szlezwik, a Holsztyn
Austrii (konwencja w Gastein z 14 sierpnia 1865 r.).
Kongresowe procedury pomin�ł i sprawy niemieckie
przeniósł poza Niemcy.

Wyrzucić Austrię

Odt�d już nie Dania była dla niego ważna, lecz Au-
stria, z któr� stosunki łatwo było popsuć. Holsztyn od
Austrii leżał daleko, przedzielony dziesi�tkami mil, kil-
koma państwami niemieckimi i terytorium Prus. Szlez-
wik od Prus dzieliła tylko granica. Wiedeń w lokalnych
zawiłościach orientował się słabo, Berlin - znakomi-
cie. Austria właściwie nie wiedziała, na kogo w ewen-
tualnym konflikcie może liczyć. Prusy wiedziały, że Fran-
cja zachowa życzliw� neutralność, a Włosi je popr�.

Napoleon III s�dził, że na wojnie austriacko-pru-
skiej zyska, bo obydwaj rywale znacznie się osłabi�,
wojna potrwa długo, a polityka francuska - jak utrzy-
mywał jego minister spraw zagranicznych hrabia Wa-
lewski - "wyci�gnie z tego niejedn� korzyść".

Pomylił się bardzo. Korzyści wyci�gn�ł bowiem
Bismarck. Zrazu, co prawda, gór� była Austria, która
pokonała Włochów pod Custoz� (w czerwcu 1866 r.)
i u wybrzeży Dalmacji (niedaleko wyspy Lissa) w lip-
cu tego roku rozbiła ich flotę. Nad Prusami zaś miała

145

przewagę w artylerii i rezerwach, gorsze jednak kara-
biny i o wiele słabsze dowództwo. Austriakami bo-
wiem, właściwie wbrew sobie, dowodził gen. Ludwig
von Benedek, Prusakami zaś utalentowany i głodny
zwycięstwa Helmut von Moltke,

Do decyduj�cej bitwy doszło 3 lipca 1866 roku pod
Sadow� (w pobliżu Kóniggratz, dziś Hradec Kralove,
na południowy zachód od Kłodzka). Bitwa miało kilka
faz, strony na przemian to traciły, to odzyskiwały ini-
cjatywę i był nawet taki moment, że Bismarck myślał
o popełnieniu samobójstwa (O. Urban). Ostatecznie
jednak zwycięstwo Prus było całkowite. Austria stra-
ciła ochotę do dalszych działań. Prusy przeprowadziły
Blitzkrieg (wojnę błyskawiczn�) i droga do Wiednia
stanęła przed nimi otworem.

Wtedy właśnie Bismarck wielu zaskoczył. Nie ob-
chodziły go bowiem ani aneksje, ani kontrybucje, ani
śl�sk Cieszyński, ani Czechy. Godził się co najwyżej
na zajęcia Holsztynu i niewielkie odszkodowania. Na-
legał za to na rozwi�zanie Zwi�zku Niemieckiego i zgo-
dę Austrii na now� organizację Niemiec, ale już bez
jej udziału.

Król pruski i Moltke nie do końca rozumieli, o co
mu właściwie chodzi. Dlaczego pokonanych traktuje
tak oględnie? Dlaczego robi wszystko, aby ich nie upo-
karzać?

W sierpniu 1866 roku, gdy zawierano pokój w Pra-
dze, Bismarck myślami wybiegał już w przyszłość.
Obawiał się przymierza austriacko-francuskiego obró-
conego przeciwko Prusom. Dręczyła go "zmora kau-
nitzowskiej koalicji", która podczas wojny siedmiolet-
niej nieomal nie doprowadziła do ich upadku. Starał
się więc zapobiec nastrojom odwetu nad Dunajem,
Francję zaś, a raczej jej cesarza, zasypywał wyrazami
poważania - wszystko po to, by o tej wojnie jak naj-

146

szybciej zapomniano i by po upadku premiera au-
striackiego Friedricha von Beusta (w 1867 r.) nie było
już w Wiedniu następnych "gabinetów rewanżu za Sa-
dowe" (R. Charmatz).

Państwo zwi�zkowe zamiast zwi�zku
państw

Na miejsce Zwi�zku Niemieckiego Bismarck utwo-
rzył teraz Zwi�zek Północnoniemiecki, a nawet sam
ułożył dla niego projekt konstytucji. Odt�d 19 państw
leż�cych na północ od Menu miało stanowić państwo
zwi�zkowe (a nie zwi�zek państw), z dwoma ciałami
prawodawczymi: Reichstagiem (sejmem) i Bundesra-
tem (Rad� Zwi�zkow�) oraz kanclerzem i prezydentem
Zwi�zku jako jego organami wykonawczymi. Kancle-
rzem zostawał oczywiście sam Bismarck, prezydentem
zaś - z prawem weta absolutnego i ogromnymi kom-
petencjami - król pruski, a po nim jego następcy (pre-
zydentura bowiem miała być dziedziczna).

Poza Zwi�zkiem pozostawały państwa południowo-
niemieckie - w większości niechętne Prusom, kato-
lickie i przywi�zane do zasad konserwatywnych. Z Ba-
wari�/ Badeni�, Wirtembergi� i Hanowerem należało
postępować ostrożnie. Bawaria miała na tronie Wit-
telsbachów wielokrotnie spokrewnionych z Habsbur-
gami i wśród antenatów cesarza Rzeszy. Hanowerczy-
cy znów słynęli nie tylko z dumy, ale i niechęci do
Prus. Na szczęście dla Bismarcka coraz mniej podzi-
wiali Francję. I nie mieli nic przeciw umowom hand-
lowym, celnym, a nawet wyłonionemu w drodze wy-
borów parlamentowi celnemu (Zollparlament).

Niektórych te propozycje zaskakiwały: junkier, któ-
ry w ekonomii zachowuje się jak liberał; konserwaty-

147

sta, który w polityce wprowadza jakieś procedury wy-
borcze; arystokrata, który kokietuje niemieckie miesz-
czaństwo i najwyraźniej d�ży do zmiany istniej�cego
stanu rzeczy - niekonwencjonalny i trudny do
zaszufladkowania polityk. Czy w tym wszystkim cho-
dziło mu o Prusy czy o Niemcy? Raczej o Prusy (J. Pa-
jewski, M. Żywczyński), choć niewykluczone, że -
podobnie jak Cavour wobec Piemontu - bardziej na
pocz�tku zjednoczenia niż na końcu. Czy likwiduj�c
mniejsze państwa niemieckie dokonywał gwałtów po-
równywanych z rewolucj�? (H. Kissinger). Może, choć
termin rewolucja lepiej chyba rezerwować na inne oka-
zje. Czy wreszcie - jak mu zarzucał największy ideo-
wy przeciwnik Constantin Frantz - jego polityka to
triumf "ponurego barbarzyństwa" i zaprzeczenie
wszelkich konserwatywnych zasad? (G. Kucharczyk).
Niektórych zasad na pewno, choć czym w polityce
może być barbarzyństwo, Frantz, żyj�cy w XIX wieku
(i nie przewiduj�cy nadejścia XX stulecia - jak to ka-
pitalnie uj�ł kiedyś Stanisław Jerzy Lec), nie miał po-
jęcia.

Ostatnia francuska przeszkoda

Po pokonaniu Austrii na drodze do zjednoczenia
Niemiec pozostawała jeszcze jedna wielka przeszkoda
- Francja. Było jasne, że już powstanie Zwi�zku Północ-
noniemieckiego przełknęła ona z największym trudem
i na więcej nie pozwoli. Zwłaszcza że teraz chodziło
o kierunek południowo-zachodni zjednoczenia i ruch
w stronę jej granic. Wojna była więc nieunikniona.
Potrzebny był tylko pretekst.

Dostarczyła go - jak wiadomo - słynna depesza
emska. W dniu l lipca 1870 roku prasa europejska

148

opublikowała krótki komunikat o tym, że wakuje
po Izabeli II tron hiszpański obejmie najprawdopodc
niej ksi�żę Leopold Hohenzollem-Sigmaringen z ł
cznej, katolickiej linii domu panuj�cego w Prusa
Sprawy - okazało się - zaszły już bardzo daleko. ]
Hohenzollerna dobrze usposobiony był rz�d hiszpc
ski (gen. Juan Prim y Prats) i Kortezy. Mówiło
o jakichś wielkich pieni�dzach z tym zwi�zany
i o Witteisbachach, którzy mogli zabiegać o tę suki
sję, a których Bismarck wystrychn�ł na dudka.

Najbardziej - rzecz jasna - oburzona była Fra
cja, przewrażliwiona po ostatnich niepowodzeniac
fiasku wspomnianej awantury meksykańskiej i rezy
nacji z planów aneksji Luksemburga. Teraz, może j
nigdy dot�d, Napoleon III potrzebował sukcesu, n
nister spraw zagranicznych, ksi�żę de Gramont - u
nania, a prasa ujścia dla nagromadzonych frustra
i napięć.

Po kanonadzie na łamach prasy ambasador Frani
w Niemczech, Benedetti, udał się do Ems i od kro
pruskiego zaż�dał nie tylko odwołania wspomnian
kandydatury, ale i rezygnacji z podobnych kroków i
przyszłość. Bismarcka demonstracyjnie pomin�ł, a w'
bęc chorego króla popisał się stanowczości�. Król n
tomiast, choć za Leopoldom Sigmaringen nie przep
dał, o wszystkim natychmiast powiadomił Bismarck
ten zaś otrzymany tekst depeszy ("emskiej") odp<
więdnie skrócił i po rozmaitych redakcyjnych koń
ktach, ogłosił w prasie. We Francji wrażenie było pi(
runuj�ce. Król zlekceważył ambasadora, zlekceważon
została cała Franq'a. Uznano, że miarka się przebrał
i Prusy oraz ich bezczelny premier musz� być uk<
ranę.

W lipcu 1870 roku wybuchła wojna, któr� Pranej
sama wypowiedziała. I - choć to dziwi - liczyła n

wielk� ofensywę, na sukcesy, które olśni� Austrię, a na-
wet Włochy i na powstanie wielkiej koalicji, która Pru-
sy i ich sojuszników pobije raz na zawsze.

Było, jak wiadomo, inaczej: ślamazarna mobiliza-
cja Francuzów i szybkie ruchy wojsk pruskich. Mar-
szałek Achille Bazaine został zamknięty w Metzu,
a Edme Mac-Mahon cofał się w Alzacji. Potem nast�-
piło oblężenie Sedanu i 2 września 1870 roku kapitu-
lacja Napoleona III, marszałka Mac-Mahona, 39 gene-
rałów i 80 tyś. korpusu - wielka kompromitacja
Francji i koniec II Cesarstwa.

Na wieść o Sedanie w Paryżu wybuchła rewolucja.
Ogłoszono republikę, po władzę sięgnęła komuna. Dla
Prus było to mimo wszystko raczej ułatwienie niż utrud-
nienie zadania. W stronę Paryża ruszył Moltke. Nie
pomogły oddziały garibałdczyków ani kilkuset Pola-
ków (z Jarosławem D�browskim na czele) wspieraj�-
cych komunardów. Oblężone miasto skapitulowało,
28 stycznia 1871 roku podpisano w Wersalu zawie-
szenie broni, a miesi�c później - preliminaria poko-
jowe. Warunki były nadzwyczaj ciężkie. Niemcy brały
cał� Alzację (z wyj�tkiem twierdzy Belfort), trzeci� część
Lotaryngii i kontrybucję w wysokości 5 mld franków
w złocie. Do czasu jej spłaty Francuzi mieli utrzymy-
wać niemieckie wojska pozostawione we Francji. Po-
kój potwierdzaj�cy te warunki zawarto we Frankfur-
cie nad Menem w maju tego samego roku. Francja
przeżywała jedne z najgorszych dni w swojej historii,
Prusy niew�tpliwie najlepsze.

Ziszczone plany




francuskiej ziemi, w obecność królów i ksi�ż�t nie-
mieckich proklamowano Rzeszę Niemieck� (Deutsches
Reich). Na tej uroczystości wyst�pił w białym mun-
durze kirasjerów. Akt nosił wszak charakter wojsko-
wy, co podkreślały widoczne na znanym obrazie uni-
formy obecnych. On sam promieniał szczęściem,
przeżywał chwile uniesienia. Wszystko wszak doko-
nało się tak, jak zaplanował - "krwi� i żelazem", z po-
minięciem Austrii, odgórnie.

Z punktu widzenia organizacji państwa II Rzesza
była właściwie kopi� Zwi�zku Północnoniemieckiego
powiększonego o państwa południowe. Tyle tylko, że
prezydenta zast�pił teraz cesarz niemiecki Wilhelm I
Hohenzollern, a Bismarck był już nie kanclerzem Zwi�z-
ku, lecz Rzeszy.

Cytowałem już opinię, że Włochy zjednoczyły się
zbyt szybko, co miałoby utrudniać naturalny, wewnę-
trzny rozwój państwa. O Rzeszy - współcześni i histo-
rycy - mówili właściwie to samo, ale ci ostatni pod-
kreślali coś jeszcze: że gdy Włochom w XIX wieku da-
leko było do mocarstwowości, to Rzesza od razu stała
się europejskim hegemonem. Urodziła się bowiem mo-
carstwem. I odt�d wszystko wygl�dało inaczej.