W ROCZNIC� PRZEJSCIA
II BRYGADY LEGJON�W
POLSKICH POD RARANCZA
(15.11.1918  15.11.1931)
W ARSZAW A 1931.
NAKLADEM REPREZENTACJI
B. II BRYGADY LEGJON�W POLSKICH
W ROCZNIC� PRZEJSCIA
II BRYGADY LEGJON�W
POLSKICH POD RARANCZA
(15.11.1918  15.11.1931)
W ARSZAW A 1931.
NAKLADEM REPREZENTACJI
B. Il BRYGADY LEGJON�W POLSKICH
J 9 QQT4
' *i Jt * t
X
Q L � W N A
DRU KARN IA
woj skowa
PRZEJAZD 10.
-uJUj UO/rC 'Qi ' ! i AJ� A
u �L� n
STAN�SLAW RUTKOWSK1
�DEOLOGJA DRUGIEJ BRYGADY
Marsza�ek Jozef Pi�sudski wypowiedzia� na zjezdzie
legjonistow we Lwowie, w dniu 5.8.1923 nast�pujqce stowa
o D rugiej Brygadzie 1) :
 Tam by�o zawsze mniej politycznych motywow, samo-
dzielnie przez legjonistow wysn�tych, nie by�o tam mnie,
jako przedstawiciela politycznej przekory w stosunku do
ma�ych ambicyj polskicb w spo�eczenstwie. Natomiast bar-
dziej jaskraw o, bardziej w yraziscie2) wypiastowano tam
mysl o zo�nierzu, zajmujacym sie praw ie wylacznie swym
f�chera i przerobkq. siebie na dobrego zo�nierza .
S�owa te, wyrzeczone przez Wodza Legjonow, b�dq. dla
nas podstawq w yjscia przy rozpami�tywaniii ideologji
D rugiej Brygady.
Czy istnieje potrzeba wnikni�cia w t� zbiorowq, dusz�
D rugiej Brygady? Dla nas, zo�nierzy D rugiej Brygady,
potrzeba ta istnieje dzisiaj wi�cej moze, niz kiedykolwiek.
Ostatnie czasy praynios�y szereg wydawnictw historycz-
nycb, o.swietlajacyeli przezycia ideowe legjonistow, rzucone
na t�o tycli najpi�kniejszych cn�t zo�nierskich, jakiem i sa
wiernos� idei, wiernosc Wodzowi.
Niestety opracowania te dajq. cenny m aterja� do wyswie-
tlenia liistorycznego tej tylko cz�sci epopei legjonowej,
ktora zwiqzana jest scisle z osoba Marszalka Pi�sudskiego.
fest to epopeja Pierwszej Brygady, ktora od poczqtkxi
') Jozef Pijsudslci  O wartosci zo�nierza Legjonow  Ignis 
W arszawa 1923 r.
3) Tego stopniowania uzy� Marsza�ek Pi�sudski, por�wnuja�c zo�nierza
Brygady Pierwszej i D rugiej. (Przyp. aut.).
swego istnienia uznawa�a Jozefa Pi�sudskiego za uosobienie
idei niepodleg�osci, szta za nim wiernie, szczes�iwa, ze miala
wsrod siebie Wodza, ktoremu ufa�a bezgranicznie, ze obce
je j mog�y byc wszelkie rozterki wewn�trzne w wyb�rze
drog post�powania.
Nie znajdujem y jednalc w tych wydawnictwach dosta-
tecznie scis�ego i wyczerpuj^cego m aterjalu historycznego
do wyswietlenia przezyc ideowych lyclt legjonistow, ktorzy
nie mieli praw a do nazwy  Pilsudczycy.
Cz�sc Legjonow  Druga Brygada i 2-gi pu�k u�anow,
kt�re w zaraniu swego istnienia zosta�y rzucone na odcinek
karpacki, nie mia�y Tw�rcy czynu zbrojnego wsrod siebie,.
a w przewaznej ilosci wypadk�w nie zna�y go zupe�nie.
Stfjd i o personifikacji idei Niepodleg�osci nie moglo byc
mowy. A jednak dusza zo�nierska potrzebowa�a Wodza,
ktorem u wiernosc swq moglaby z�ozyc w dani.
 Dobry zo�nierz jako idea, jako W�dz, musial zastapic
w oddzia�ach D rugiej Brygady brak Cz�owieka, ktoregoby
oglqdac mog�y oczy zo�nierskie, sluchac zo�nierskie uszy,
kt�rego przemozny czar ch�onacby mog�y proste zo�nierskie
dusze.
 Dobry zo�nierz jest waleczny,
 dobry zolnierz nie politukuje,
 dobry zolnierz s�ucha swycb prze�ozonych i ufa im,
 dobry zo�nierz ceni wysoko broii, wreczona mu przez
Nar�d i nie rzuca je j bez walki 
oto zasady, kt�re przenikn��y organizm Drugiej Brygady,
a kt�re w swej bezwzgl�dnosci staly si� g��wnem zr�d�em
je j przesilen ideowych, zar�wno bolesnych ja k i pe�nych
radosci.
 Dobry zolnierz jako idea naraza� Brygad�, na to, ze
by�o w niej  mniej politycznych motyw�w, samodzielnie
przez legjonistow wysn�tych , i ze ten organ naszej �w~
czesnej polityki, ktoremu uda si� dla swych cel�w zjednac
sfery kierownicze Brygady, b�dzie niejako je j politycznym
przedstawicielem.
Nieszcz�scie chcia�o, zesmy w ten sposob, bez naszej swia-
domosci, sluzyli malym ambicjom polskim w spo�eczenstwie,
nie widzqc jeszcze reprezentanta wielkich. M�wi�  bez
naszej swiadomosci, gdyz nie mozna by�o wymagac od zot-
nierza, by rozumia� to, czego do dzis dnia wielu zawodo-
wych polityk�w nie chce, czy nie umie zrozumiec.
Dzis zdajemy sobie spraw�, ze zolnierz dopiero zdobywa-
jq.cy niepodleg�osc powinien by� rozumiec dlaczego iak,
a nie inaczej mia� post�powac; w tedy jednak za cnot� uwa-
za�o si� umiej�tnosc trw ania, z wiarq w zwyci�stwo. Trosk�
0 wyciqgni�cie politycznych korzysci z czynu legjonowego
zalecano oddac kierujqcym czynnikom, odpowiedzialnym
oficjalnie za prowadzenie akcji' niepodleg�osciowej. Zdala
od kraju, zolnierz D rugiej Brygady d�ugo nie spostrzegal,
ze to, co w normalnych w arunkach jest jednq z najw i�k-
szych cn�t zolnierskich, by�o w owych wyjqtkowych cza-
sach ca�kowitym b��dem.
Zerwanie z tym absurdem za�ozenia ideowego nastqpi�o
dopiero w dniu 15.2.1918 r.
Drogi post�powania Brygady specjalnie w dniach prze�
silen ideowych lat 1916  1917 czekajq jeszcze na swego
historyka.
Zo�nierz D rugiej Brygady, ktory nie politykowa�, ufa�
swym prze�ozonym i s�ucha� ich, dzisiaj tem silniej pragnie
byc poinformowanym o motywach dzialania swoich daw-
nych prze�ozonych.
Dobryrn by� zolnierz D rugiej Brygady, gdzie  wypiasto-
wano typ y.ajmujqcy si�  prawie wylacznie swym fachem
1 przerobka siebie na dobrego zo�nierza . Umia� bic si�
i umierac, mia� fantazj� zgo�a nieprawdopodobnq, a w sercu
zawsze silnyin p�omieniem palace si� pragnienie ziszczenia
tej najwyzszej idei, dla ktorej w p�le wyruszy�.
Aie na wojnie nie rozumia� innej s�uzby ojczyznie, jak
z broniq w r�ku. Bron te ukocha� i umilowa�.
Nie rozumia� towarzyszy, dobrowolnie idqcych za kraty
wi�zien i druty obozow, nie by�o motyw�w dose silnych na
to, by zdecydowa� si� na zniszczenie w�asnemi r�kam i doko-
nanej pracy. D ruga Brygada nie miala jeszcze Wodza, za
ktorym, id^c swiadomie i z ca�q ufnoscia w s�usznosc spra-
wy, mog�aby zdecydowac si� na czyn dla niej niepoj�ty.
Druga Brygada jako zwarta organizacyjnie i ideowo for-
maeja odesz�a znow na front besarabski, pod Rarancz�.
Nie by� to jednak ten sam zo�nierz, kt�ry z radosnq pio-
senka na ustach schodzil z pozycji w jesieni roku 1916, by
formowac .siltia arm j� narodowa. W racaly'teraz na front
ponnre szeregi, zajad�e w cierpieniu, kt�re z&r�o dusz�,
krzepko jednak i uparcie dzierzaee w r�kach karabihy.
Cierpia� zo�nierz D rugiej Brygady, widzqc marzenia swe
�dsuni�te zn�w w dal, rozsadza�a piersi nienawisc do oku-
pant�w i g�uchy bunt.
Zo�nierz nie politykuje!  coz z tego, kiedy  po�ityka
teraz juz mimowoli opanowa�a umys�y. W Rosji pot�go-
wa� si� ruch wyzwolenczy wojskowych Polak�w, a dzien-
niki tych czas�w byly pe�ne wiadomosci o wojskn polskiem
ma wschodzie, zw�aŁzcza o Musnickim, kt�ry na wolnej
ziemi formowal sw�j korpus, Umys� zo�nierza Drugiej
Brygady z t�sknotq zwraca� sie ku wschodowi. Zaczyaa�
rozumiec sam, ze beznadziejnosc jego po�ozenia wynika
z tego, iz �os sw�j zwiaza� z okupantem. Zerwac te p�ta,
wejsc na drog� samodzielnego bytu, polqczyc si� z Musnic�
kim, kt�ry, w oczach Brygady, urasta� do m iary bohatera,
oto mysl, ktora z niebywa�a si�a urabiala si� ziina 1917-18.
Rosi bunt przeciw absurdowi naszego nastawienia, jakiem
by�o trw anie wbrew rozumowi, r�s� bunt w znaczeniu woj-
skovvein, gdyz dobry zolnierz widzial tylko jedno rozwia-
zanie 
 z bron ia w r�ku i caia Brygady.
Nadszed� pok�j brzeski, kt�ry by� juz tylko iskra rzu-
c o'ut na beczlc� prochu. Spontanicznym odruchem zo�nier-
skiej masy zerwala si� Brygada do czynu. Nie by�o wiele
radzenia ani dlugich d�bat. Nie by�o meeting�w ani po-
trzeby rad zo�nierskich.
Porozumienie szeregowego i oficera powsta�o bez s��w,
radosny szept lecial z ust do ust: czy dzisiaj? tak, dzisiaj!
I bra� si� do swego karabina legun Ivarpackiej Brygady,
czyscil i opatryw al pieczolowicie maszynki, przetasmowy-
wal amunicj�, aby jakies zaci�cie nie powsta�o przypad-
kiem w waznej chwili. A ckwila byla wazna!  wszak
wydawa� zo�nierz D rugiej Brygady wojne mocarstwom
centralnym.
Czyn 15 lutego by� kulm inacyjnym punktem napi�cia si�
ideowych brygady.  Dobry zo�nierz , obywatel - niepodle-
glosciowiec, rzuca� na stos ofiarny los swego zycia, powodo-
" wany motywem politycznym, samodzielnie juz teraz w y-
%snutym.
B rygadjer Haller, kt�ry zgodzit si� na poprowadzenie
D rugiej Brygady w nieznane szlaki tu�acze, odbiera� wtedy
od wojska wzruszajqce objaw y mi�osei i przywiqzania. Bo
" dłsze zo�nierskie, szukajace Wodza, ujrza�y go w tym,
kt�ry za ick czyn zechcia� wziac odpowiedzialnosc. Gdy
wzd�uz kolumny, na swym siwku przejezdza� brygadjer,
z wszystkich piersi lecia� ku niebu okrzyk:  Niech zyje!
Szlaki tu�acze D rugiej Brygady, a raczej je j zo�nierzy,
gdyz przesta�a ona istniec jako odr�bna formacja organi-
zaeyjna po po�qczeniu si� z Il-im korpusem, prowadzq na-
przod pod Kani�w, kt�ry jest dzie�em ducha Brygady,
a stad przez bolszewickq Ilosje na Murman, Syberje. Kau-
kaz i do Francji. Zo�nierz D rugiej Brygady wnosi� w for-
mujqce si� tam oddzia�y, opr�cz wiedzy wojskowej i do-
swiadczenia, tego ducha legjonowego, kt�ry i dzis zwycie-
sko przoduje w arm ji Polski odrodzonej.
�deologja D rugiej Brygady powstawala w zupe�nie swo-
istych warunkach. Tragiczny zbieg wypadk�w, na kt�re
przez d�ugi czas nie m�g� oddzia�ywac zo�nierz D rugiej
Brygady, oddzieli� go od Tw�rcy czynu. W ogniu scieraja-
cy ci si� wp�ywow obcycli i ma�ych ambicyj w spo�eczen�
stwie Brygada w ytw orzy�a sw�j w�asny ku�t  dobrego zo�
nierza , nie tracac nie z wartosci wojska, walczqcego tylko
o niepodleg�osc i do tej jedynie roli powo�anego. Wytwo-
rzy�y si� w zolnierzu Brygady wielkie cnoty  wiernosc
idei, wiernosc sztandarowi. Aie sztandar Brygady nios�y
r�ce niepewne, cz�sto obee; to byla tragedja D rugiej
Brygady.
W noc liitowa roku 1918 zolnierz sam uekwycil drzewce
drogiego sztandaru i poszed� w mysl wskazan Tw�rcy
czynu zbrojnego, kt�ry za swa prae� w kierunku uwolnie-
nia polskiej raeji stanu z pod jakichkolw iek obcycli wp�y�
w�w cierpia� wtedy jako wi�zien Magdeburga. Zolnierz
D rugiej Brygady uczyni� ten krok najwyzszej madrosci
politycznej, nie swiadom jeszcze, ze w tym momencie spe�-
nia czyn, kt�ry mozna por�wnac tylko z wypowiedzeniem
-wojny Rosji przez strzelc�w Pi�sudskiego w du. 6.8.1914 r.
?
Zolnierz D rugiej Brygady nie zdawal sobie jeszcze sprawy,
ze w chwili wypowiedzenia wojny Austro-Niemcom, stawa�
u boku Jozefa Pi�sudskiego jako jedyny w tym momencie,
zdotny do czynu, twor Jego dalekosi�znej mysli.
Prawd� t� pozna� znacznie pozniej, gdy juz na ojczystej
ziemi mia� zaszczyt walczenia pod rozkazami Marszalka.
Opuscil zo�nierza D rugiej Brygady Ten, ktory, prowadzac
go do ataku na Rarancz�, by1 przez ezas krotki wcieleniem.
Wodza.
Zgas�a swietlana posiac dowodcy 2-go pulku s. p. gen.
broni Zielinskiego.
Pozostala jednak i pracuje szara zolnierska masa D rugiej
B rygady, dumna ja k dumn^ byla Brygada, wierria, ja k
wiernq byla Brygada.
MIECZYSt AW BORUTA - SPIECHO W �CZ
PRZEBICIE SI� II BRYGADY POD MARA1NCZ4
W pazdzierniku 1917 roku II Brygada zostala transpor-
tam i przerzueona z rejonu Przemysla do rejonu Kocman 
Luzany  Mamajowce i wesz�a w sklad 7 arm ji genera�a
jbroni Krzyteka. Wslad za Brygady przyjechal do tu z a n
dow�dca Polskiego Korpusu Pos�kowego, g�n�ral brygady
Zielinski. W kr�tce Brygada obsadzi�a okopy austrjackie na
odcinku  Rarancza .
W styczniu 1918 roku zostaje zaw arty z Rosj^ Sowieckq
przez panstwa ceniralne rozejm. W skutek rozejmu prze-
dostajcj si� z Rosji do Brygady wiadomosei o tworzeniu si�
Korpus�w Wschodnich, kt�re Brygada, b�dc|ca w okopach,
chwyta lakomie. Wiesci iduce z R.osji sa wyolbrzymione,
dzia�aja jednak na psychik� legjonistow, rozpalaj^c w g�o-
wach nowe plany i nowe mozliwosci. Kazdc| wiadomosc
0 tem nowem wojsku polskiem rozchwytywano zarliwie
1 w duszacli rosla podswiadoma mysl zlcjczenia si! polskich
ku wsp�lnyui celom. Inaem i oczami patrza�a na to A ustrja
i, na wszelki wypadek, wycofa�a Brygad� trzydziesci km
w ty�, do rejonu Mamajowce.
Post�j w rejonie Mamajowiec, to okres szkolenia i orga-
nizacji, a �cjcznie z tem, okres ci�zkich zmagan duszy legjo-
nowej, niepewne jutro, nieufnosc do poczynan A ustrji
i Niemiec, swiadomosc osamotnienia Brygady wskutek kry-
zysu przysi�gowego i zmniejszenie si� gromadki legjono-
wej o tylu dzielnycli kamrat�w z innych Brygad.
Z jakfis gwa�towxia cli�cia uspokojenia kotiujqcej si�
w m�zgach krw i rzucajci si� wszyscy do pracy. Szkolq si�
olicerowie i ch�tnie szkola, si� zolnierze. K rzytek na in~
spekcjach wali pochwaly, a legjonisci milczq.
Przyjezdza i staruszek nasz kochany, nasz dzielny i wy-
trw a�y bojownik, w yraz cnot zolnierskicb, Zielinski g�n�
ral. Czyni przeglady, burczy gdzie moze, aie ukryc zado-
wolenia z postawy i wyszkolenia legjonistow nie jest w sta-
nie. Czuje to w duszy legun - wiarus stary i wyciqgni�ty
ja k strnna, az ziemia j�czy, krokiem, na wermachtowski
sposob, defilnje. Wreszcie krotkie omowienie. Ma�o d'.ise-
row, kilka facbowych uwag, kilka nagan za kradziez kur,,
lamanie plotow i t. p. Leguny sluchajq, kiwajq. glowami,
a wszyscy skruszonq majq min�. Kiedy wreszcie g�n�ral
zakonczyl swoje uwagi, leguny si� zrywajq. Staruszka na
r�ce biorq i z okrzykiem  Niech zyje po polach noszq, poki
nie prysnie zupelnie maska duszy dowodcy i nie ukaze si�
prawdziwe, kocbajqce nas wszystkich, oblicze zo�nierskie
i poki On nie wchlonie w siebie naszych b�low i trosk i ko-
cbania naszego. Potem znowu do pracy, znowu do szarzy-
zny zycia zo�nierskiego, przeplatanego piosenkq.
Dnia 12 lutego doszla do Brygady wiadomosc o traktacie
brzeskim. Gazety polskie ukazaly si� w czarnych obwod-
kaeh, rozr�wane przez wszystkich i komentowane na  go-
rqco .
W mozgach pocz��o si� palic. Swiadomosc bezczynnosci
Rady Stanu i odosobnienie Brygady pot�gowa�o gor^cosc
krwi. Sciskano coraz mocniej pi�sci, a w garsciach dzierzo-
no  gwery austrjackie z jakqs niebywa�q. dotad zaci�-
tosci^.
Dzien 12 lutego  to sprawdzian ideologji Brygady, to
kropka nad  i naszego bezgranicznego trw ania z determi-
nacjq na obczyznie, zdala od kolegow ze  Strzelca i  Dru-
zyn , to zelazna konsekwencja naszej swiadomosci, ktorej
kolebkq chaos bitewny, ofiarna lcrew braci, bohaterstwa
m�odocianych i starych wiarus�w, smierc robotnika i stu-
denta, krolewiaka i galileusza, swiadomosci wielkich po-
ezynan, boj�w zwyci�skich, slawy i chwaly, swiadomosci
czynu. To  zaci�cie si� tw arde dusz leguiiskich, mimo cz�-
sto krzywdzqcych opinij towarzyszy z innych Brygad, to
tesknota za Wodzem, ktory tam na ziemiach polskich do-
wodzi i sciqgnqc swe syny z wygnania nie moze.
m
Do tej chwili zo�nierzowi II Brygady pozostawa�o jed-
no: ze broni, kt�rq posiada, nie pusci, chyba, ze mn jq. wyr-
wq wraz z zyciem. A teraz, gdy traktat brzeski odebra� mu
ostatnie nadzieje, powstaje w g��bi jego duszy bunt i pra-
gnienie czynu si� rodzi.
A kiedy duch wojska by� juz na wysokosci Czynu, mozg
nie U
bAqzs jeszcze, bjr o�powie�ziec goiowosciti na pragnie-
nie duszy zo�nierskiej.
O gen. Dowb�r Musnickim wiedziano niewiele. Wiado-
mosci by�y przesadzone i niescis�e. O Rosji wiedziano je �
szcze mniej, a wiadomosci by�y tak sprzeczne, ze r�wnie
dobrze, wed�ug nich, mozna by�o byc rozbrojonym po
przejsciu do Rosji, jak, r�wniez, byc przyj�tym otwartemi
r�kami. Wreszcie mozna by�o w okopach bolszewickich
spotkac si� z ogniem, wzg��dnie okopy te zastac pustemi.
O oddzia�ach polskich, tworz^cych si� w Rumunji, nie wie�
dziano praw ie nie. Nie wiedziano tez, o zamiarach panstw
centra�nych p�jscia wglqb Rosji.  Mimo wszystko jed �
nak, dojrzew a�a mysl z�qczenia wysi�k�w wojska polskie-
go na jednym terenie, mimo, iz nie wiedziano ani dr�g, ani
mozliwosci tego ztqczenia.
D nia 13 o godzinie 9 odbywa si� insza za�obna za du-
sz� s. p. m ajora M�zynskiego. W czasie mszy, kt�rq. cele-
bruje ksic|dz Panas, zostaje wyg�oszone kazanie, zakon-
czone zerwaniem z piersi odznaczen austrjackich, jako pro-
testem przeciwko aktowi brzeskiemu. Po skonezeniu mszy,
odspiewano Rot�. Przed koscio�em, w�asciwie cerkwiq, g�
n�ral Zielinski zwo�uje oficerow na odpraw�, na kt�rej
przemawia w duchu uspokajajacym . oddajqc politycznq
stron� dzia�ania w�adzom w kraju.
Popo�udniu tegoz dnia dow�dcy oddzia��w i szefowie
s�uzb zosiaja wezwani na odpraw� do genera�a Zielinskie-
go, na kt�rej g�n�ral rozkazuje czekac na rozkazy Rady
Regencyjnej, przewidujqc, w najgorszym razie, rozwiaza-
nie Polskiego Korpusu Posi�kowego, co uwaza on za hono-
rowe rozwiqzanie sprawy. Zqda wp�yni�cia na podw�ad-
nych i nakazuje spok�j.
Dnia 14 odbywa si� zebranie oficerow 2. i 3. pu�ku do do-
w�dc�w kompanij w�qcznie. Wszystko jest gotowe do naj-
wi�kszych poswi�cen, a przygn�bienie wsrod wszystkich
11
przeciqc mozna tylko : zerwaniem z panstwami centralne-
mi. Wszyscy rozuniieja koniecznosc dzia�ania wsp�lnemi
si�ami. Gor^co, a zapalczywie przem awiaja mlodsi ofice�
row ie. i 1i: il ; k !
W
Rozpatrzono mozliwosci dzia�ania i z posr�d kilku pla-
n�w, wybrano najbardziej realny, mianowicie plan przebi-
cia si� Brygady pod Raranczej. do Rosji, celem zlqczenia si�
z wojskami genera�a Dowbora Musnickiego.
Dla opracowania rozkaz�w dow�dcy obn pnlk�w podpul-
kownik Zymierski i m ajor ZajŁj.c udali si� do Nowycli Ma-
majowiec.
Koncepcja rozkazn zosta�a ukonczona o godzinie 24.
O tej godzinie dow�dcy pnlk�w wraz z oficerami, bior^-
cymi z nimi udzial w naradzie, udali si� do brygadjera Hal-
lera, celem przedstawienia napisanych rozkaz�w.
B rygadjer H alier przedstawione plany zaaprobowa�,
przyczem postanowil przygotowania do przebicia si� Bry�
gady upozorowac ch�ciq. robienia w dniu 15 cwiczen
szkolnycb.
Myslq przewodnicj. plann jest dzialac natyclimiast ca�o-
sciq si! Polskiego Korpusu Posilkowego, przyczem przebi-
cie si� wykonac nocq. z dnia 15 na 16; wyslac wczesniej
mniejsze oddzialki dla unieszkodiiwienia arty lerji austrjac-
kiej, stojqcej na odcinku przebicia si� Brygady; genera�a
Zielinskiego zabrac, z wol^, czy bez jego woli, ze sob%
w przelconaniu, ze postawiony wobec faktu dokonanego,
zgodzi si� na obj�cie dow�dztwa.
O godzinie 18, dnia 15 oddzialy ruszaj^.
Zapada chlodny lutowy wiecz�r, sniegu w polach malo,
tylko szron mocniej niz zwykle pokryw a ziemi�.
W skupionej ciszy przesuwajq. si� cienie malych kolu-
mienelc, majqcycii wkr�tce ur�sc w jedna wielka smug�
cienia, sun^cego bez glosu na wsch�d.
Gdyby ktos wsluchal si� uwaznie w t�, przesuwajqcq si�,
gromad� ludzi i cbcial czytac w zbiorowej duszy ich, ilez
wtedy uslyszalby g�os�w, ilez radosci i smntku, ilez na-
dziei i wiary.
12
Brygada przezywa�a w tej chwili jedno uczucie: drza�a
ona wewn�trznq radoscia czynu, co za chwil� ma wy-
bsćnnac g�osnym spiewem w o 1 n e g o c z I o w i e k a.
Nazewnqirz panuje, niczem nieskalana, cisza, a w g��bi
tych istnien ludzkich wali serce mocno, jedyny swiadek
ich przezyc.
Rzucamy k ra j nasz na d�ugo, moze na zawsze. Idziemy
w swiat nieznany nam wcale. Idziemy na d�ugcj. poniewier-
k�, aby plyn^c poprzez wzburzone fale Rosji, aby ziaczyc
si� z nieznanym nam elementem polskim.
Oto zrywam y wreszcie z systemem biernego pos�uchu
zo�nierskiego. Zolnierz legjonowy czuwac musi, aby jego
patrjotyzm nie przerobiono w anstr jacko - niemieckim ko-
cio�ku  %na poddanczosc sl'uzalczq.
Oto niedawno przezylismy m�czarnie kryzysu przysi�-
gowego. Niechcielismy rzucac raz cliwyconej broni, jak-
gdyby instynldem wiedzeni, ze nie potrafim y konspiracyj-
nie pracowac. S^dzono nas cz�sto mylnie i my cz�sto, do
przesady, bylismy dobrymi zo�nierzami. Dzisiaj nadszedl
dzien, w ktorym trzeba zerwac z systemem  dobrego zo�
nierza , a przedzierzgncjc si� w  leguna , co nietyiko do-
brze bic si� nmie, lecz czujny na wszystko, k ra ju ostojq
chce byc i w obronie wolnosci lub dla je j wywalczenia
zycie oddac gotow.
Nadszed� wreszcie dzieii decydowania o w�asnym losie.
Nadszed� dzien, ze drogi legjonistow z�^czy�y si� znowu,
ja k ongis, gdy z jednego pnia wyrasta�y.
Teraz nast^pi potwierdzenie zasady II Brygady, ze bro�
ni dobrowolnie nie odda. To nie rehabilitacja, lecz mocna
konsekwencja te j zasady  czyn, czyn zbrojny. Za chwil�
padnq strza�y, za cliwil� b�dzie legjonista stanowi� sam
o sobie, za chwil� b�dzie wolnym zolnierzem.  Oto pierw-
szy boj si� zacznie, w ktorym juz bez zadnej w^tpliwosci
dla innych, bi� si� b�dzie zolnierz polski. Krzywda musi
byc pomszczona, a legjonista prawym bojownikiem, ktore-
go celem: wolna niepodleg�a Polska.
Cicho sunie kolumna. Burza serc, skuta wolej. tysi�cy, nie
przedostaje si� nazewn^trz. Targane zwqtpieniami i na-
dziejq zycia ludzkiego, kroeza wci^z naprzod z nieprzepar-
if| ch�ciq, aby to:  Stan si� , mozliwie pr�dko nastqpi�o, aby
13
mozliwie pr�dko wiedziec juz prawde, ktora za chwil� ma
si� stac.
W milczeniu idzie kolumna, jakby czu�a, ze w tej ciszy
jest ca�a mozliwosc zaskoczenia, cala mozliwosc skoncen-
trow ania w ysi�ku w miejscu, gdzie decydowac przyjdzie,
Chcemy przejsc i to stac si� musi.
Tymczasem w Czerniowcach austrjacka grupa generala
Kossaka, kt�rej Brygada bezposrednio podlega�a, zaczyna
chwyta� pierwsze jask�lki gotujacego si� czynu legjo-
nowego.
D nia 15 o godzinie 15,30, a wi�c 2 i i godziny przed ru-
szeniem kolumny z Mamajowiec austrjacki komendant zan-
darm erji krajow ej sklada meldunek, ze w Polskim Korpu-
sie Posilkowym w Luzanach i Mamajowcach dzieje si� cos
nadzwyczajnego. Przez swoje podkomendne oddzia�y za-
uwazy� on:
1) ze tabory legjonowe rozpocz��y we wszystkich oddzia-
lach legjonowych jakies podejrzane marsze;
2) ze sa one eskortowane przez uzbrojonych zo�nierzy le�
gjonowych;
3) ze wydano ostrq amunicj� i zywnosc;
4) uszkodzono niekt�re pol^czenia telefoniczne i kole-
jowe;
5) legjonisci zwierzaj^ si� w listach o jakiejs niezrozu-
m ialej dla niego akcji.
O 19,20 austrjacki posterunek zandarm erji w Mamajow�
cach m elduje o gotowosci odmarszu tabor�w i zak�adow,
Juz o godzinie 20,30 g�n�ral Kossak wiadomosci powyzsze
podaje do dow�dcy 7 armji.
O 21,40 szef sztabu 36 dywizji melduje telefonicznie, ze
0 godzinie 22.00 legjonowa kom panja szturmowa z miej-
scowosci Oberszerauc odmaszerowa�a w najw i�kszej ciszy
w kierunku, ja k sqdzono, na miejscowosc Waskouc, jednak
wiadomosci blizsze podaje o zamierzonym przedarciu si�
Brygady przez Rarancz� do Rosji.
O 22 szef sztabu 2 dyw izji kaw alerji melduje, ze wy-
s�ane zwiady w kierunku na miejscowosc Sadog�ra, stwier-
dzily o godzinie 21,15 kilkanascie kompanij legjonowych
1 ze o godzinie 21 wszystkie potqczenia z dow�dztwa dy�
w izji do pododdzial�w zosta�y przerwane. Szef sztabu jed-
14
siak zdo�a� juz wydac stosowne rozkazy na podstawie otrzy-
manych z dow�dztwa grupy Kossaka wiadomosci.
Przeciwko Brygadzie zostaj^ skoncentrowane dwie dy-
w izje piechoty i dwie dywizje lcawalerji.
Myslq przewodniq A ustrjakow jest wykorzystac dysloka-
cje w�asnych w ojsk i przez natyc�imiastowe okrqzenie prze-
bijajqcej si� Brygady, zap�dzic ja w kocio� lasu, znajduja-
cego si� na zach�d od miejscowosci Rarancza. Stawiajqcych
op�r rozbroic, nie. cofaj^c si� przed uzyciem broni.
W chwili gdy rozkaz austrjacki generala Kossaka telefo-
nicznie podawany by� dow�dcy 2 dyw izji kaw alerji, jako
dow�dcy majqcego przeprowadzic osaczenie, a niekt�re od�
dzia�y tej dywizji, oraz dyw izji 36 i 5 sta�y juz zaalarmo-
wane, czo�o II Brygady wcliodzi�o do Sadog�ry.
Sadog�ra zdawa�a si� spac spokojnie, a b�yszczqce swia-
te�ka w niekt�rych chatach zdawa�y si� m�wic o spokoj-
nem pe�nieniu s�uzby przez oddzia�y austrjackie.
Nigdzie zadnego podejrzenia ruchu, zbiorowiska ludzi,
ruchu jezdnych �ub pieszych. Zdawa�o si�, ze wszystko spi
� ze nasz zamiar szcz�s�iwie, bez wszelkich ofiar, uskutecz-
niony zostanie.
Straz przednia sun��a dalej, artylerji jeszcze nie by�o,
ja k wog�le zreszłi nie by�o je j sqdzonem zdazyc na czas.
W nast�pnej wsi r�wniez spok�j. W dow�dztwie 2 dywi�
zji kaw alerji przycmione swiate�ko jakby uspokoic chcia-
to i nawolywac do dalszej akcji. Przerw ane po�qczenia
przez oddzia�y legjonowe daw aly jakby r�kojmie, ze na-
w et kiedy si� zbudza, ni� zdqza juz za Brygady. Nie wie-
dzial bowiem nikt z Brygady, ze spok�j A ustrjakow i przy�
cmione swiat�a by�y juz w tedy robione na rozkaz.
Za Alt  �uczk^, a przed Mahalq Brygada  fekr�ci�a na
Rarancz�. Oko�o godziny 23,30, gdy szpica dochodzi�a do
koty 243 ko�o krzyza na szosie, po kolumnie przebieg�, ja k
zgrzyt, cichy szept  A ustrjacy na drodze .
Wi�c jednak nadszed� ten moment. Zostana wreszcie zer-
wane pozorne wi�zy, laczace z koniecznosci legjonist�
z Austrjq. i nastapi wyzwolenie. Polska od dziesiqtek lat
zyska znowu swego, bez zastrzezen, wolnego zo�nierza. Juz
za chwil�.
15
Na drodze rozlega si� znajome ,,Halt . Niespodziewanie
zatrzymana na 10 krokow w kolnmnie czo�owa kom panja
trzeciego bataljonu debieje i miast rzucic si� z bagnetem,
cofa si� kilka krokow wtyl. W ciemnosciach szpica gdzies
znik�a a kom panja na ki�ka krok�w przed soba widzi ty-
raljery austrjackie i karabiny maszynowe obok drogi  1
gotowe do strza�u. Poprzez t� kompanj�, ktora rozdziela sie
na boki do pobliskich rowow, wzdluz szosy idacych, wydo-
staje si� na czo�o nast�pna kom panja rowniez w kolnmnie.
W tej chwili drugie  liait , wreszcie trzecie i obaj dowod-
cy z rewolwerami w r�kach stajq. naprzeciwko siebie..
K r�tka rozmowa i z rak oficera legjonowego pada pierw-
szy strza�, potem drugi, trzeci  rewolwerowe. Oficerowie
anstrjaccy padaja. Austrjaey, zanim zdolali si� opanowac,
juz w iara legjonowa siedzia�a ira na karkach. Karabiny
maszynowe austr jackie, zaledwie zdo�a�y oddac kilka strza-
�ow, gdy juz staly si� lupem legjonistow. Wkrotce rozwinql
si� caly bata�jon III, prqc na Rarancz�. Dwa baony 53 pu�-
ku austrjackiego zostaj^ rozbite i wzi�te do niewoli. Trzeci
bata�jon tego pulku, nadchodzqcy z Raranczy, zostaje przy-
j�ty ogniem c. k. m. i salwq. trzeciego baonu, lezqcego okra-
kiem na szosie. Caly 53 austrjacki pulk pobity i przed Bry-
gadq. w Raranczy niema nikogo.
Teraz pozostaje wyt�zyc wszystkie sily. Do pierwszej
linji okopow austrjackich pozostaje jeszcze do 5 kilome-
tr�w, a do okopow rosyjskich 7. Teraz dla Brygady rozpo-
czql si� prawdziwy marsz naprze�aj. Noc stala si� zupe�nie
czarna, a maszerujaee oddzia�y oslepione ze wszystkich
stron zapalajqcemi si� rakietam i austrjackiemi. Ta prze-
strzen, oddzielajqca oddzia�y legjonowe od pierwszych linij
austrjackich okopo\V, to jedno zbiorowisko rowow i oko-
p�w g��bokich cz�sto do 2 i i metra.
Ob�adowani zapasami amunicji i zywnosci, ja k o�owiane
bry�y w ali�y si� ch�opy do tych jam czarnych, przygniata-
ni cz�sto towarzyszami, spieszacymi za nimi. Z dawnych ko-
lumn czy dawnego porzadko kolumny marszowej nie pozo-
sta�o ani sladu. W ali�a masa, ja k rozlana z krateru lawina.
Nie by�o juz moznosci dowodzic tq rnasq. Silniejsi szli na
przedzie, ja k przy wyscigu, s�absi za nimi, dowodzi nimi
Duch wspolnego pragnienia.  Na wschod, mozliwie pr�d-
16
ko na wsch�d, nadrobic stracony czekaniem czas, W za
trzy, za dwie, za godzin�  swit. Kosei rzucone. Swit w gra-
nicach okopow austrjackich, czy mi�dzypola, wraz z wto-
gimi wojskami austrjackim i  to wr�g.
Zm�czenie Brygady s�owami nie da si� okreslic. 30 kilo-
rnetr�w nocnego marszu i te 5 kiiometr�w, dziekice od
wolnosci, to praca nadludzka.
Za kazdq rakieta, co oswietli p�le, musi legun padac  "
taki rozkaz. Pada on wi�c i wtedy, gdy rakieta zaswieci
i wtedy, gdy, oslepiony nia, leci w g��bokie rowy. Coraz.
�atw iej pada i coraz trudniej mu powstac. Spocony, zm�-
czony, sunie coraz wolniej. Rzuci�by on, ja k to nieraz by-
wa�o i plecak i troch� �adunk�w, aie dzisiaj  teraz, nie
wolno, to najsilniejsze  N i e w o l n o  , kt�re sobie cz�o-
wiek sam powie. Idzie, aie wi�cej pada. Do okopow kilo-
metr, a na okopach jeszcze bitw y si� spodziewa i to bitw y
moze krwawszej i ci�zszej niz ta przed chwilq. Wreszcie
juz tylko 500 inetrow dzieli Brygad� od pierwszej linji. Po-
znajq. wszyscy okopy, kt�re cz�sto w�asnq r�kq robic by�o
trzeba. Teraz leguny sq. juz u siebie w domu. Znajq kazdy
r�w, kazdy traw ers, kazdq sciezlc�. Wiedzq gdzie jest przej-
scie popod drutami, gdzie koz�y, zas�aniajqce te przejscia,
kt�r�dy droga na Piokitn�. jednego tylko nie wiedzq, oto
czy w okopach nie czai si� za trawersem gotowy do strza�u.
karabin i czy okopy nie sa najezone bagnetami.
Trzeba si� zatrzymac, troch�, choc troch� uporzqdkowac.
Czas to nie stracony. Za chwil� switac pocznie. K r�tka od-
praw a dow�dcow i pada rozkaz:
W okopach sytuacja nieznana  wybadac. Dow�dcy na
czele w�asnych kompanij, przec naprz�d do znajomego
przejscia. Zdobyc je i przygotowac dla przejscia reszty.
Obole w prawo rozw ija si� 3 pu�k.
Z rewolwerami w r�ku, na czele swych kompanij, dowod-
cy podcliodz�1 do pierwszych linij. Okopy puste. Znane
).
prz�jscie przed nimi. Kilku zuch�w juz rozszerza przejscie.
Rozwiqzuje i rozsuwa koz�y. Kr�tki, ustny meldunek w ty�
i oddzia�y przelewac si� poczynajq poprzez cienkq szyj�
drut�w na rozleg�e tereny mi�dzypola. Za chwil� brza.sk.
Rozrzucona na szerokim polu brac legjonowa zbiera si�
i gdzies po srodku linij obu stron  zatrzymuje. Szarzeje
17
�edwie, gdy ktos z gromady, spoconej i szarej, gromady zra-
staj^cej si� w jakqs calosc niepodzielna, gromady, co bez-
%wiednie za r�ee si� cliwyta i jakies drzenie radosne sobie
przedaje. Ktos glosem czystym, trocli� niesmia�o, intonuje
,ftot� . Piesn t� podchwytuje naptyw ajqca brac legjono�
wa, piesn poczqtkowo ciclxa  pot�znieje. Rozproszona wia-
ra scala si� w jedno. Coraz g�osniejszy spiew. To pobudka
i has�o zbiorki, t� radosny, wolny wolnego Polaka spiew.
To Duch skrzydlaty rozwina� swe skute dotychczas skrzy-
dla i szybuje ponad tq biedn� strudzona masq ludzi, co z ra-
doici �z� roni i ja k uradowane dzieci, sciska sie i ca�uje.
�piew grzmi. �witac juz poczyna, a niejeden czuje nie-
bezpieczenstwo. A rtylerja austrjacka moze zaczac prac.
Kazdy tu kw adrat obliczony, kazdy strza! moze byc celny.
Jednak przerw ac tej piesni nie moze nikt, nikt, chocby je �
szcze wi�cej trzeba krw ia okupic ta chwil�. Co znaczy
krew, co znaczy w takich chwilach zycie. Spiewamy do
konca. Za chwil� ruszamy dalej. Dnieje. Pierwsze szrapne-
le trzaskajq. Przed nami rzeka Rokitnianka, a za n�q juz
okopy rosyjskie. Rozwijamy si�. Okopy rosyjskie puste.
Strzaly artyleryjskie padaja. Od nich krw aw i 3 pu�k.
W rozwinietym szyku idziemy na Rokitna. P r z e-
s z 1 i s m y.
Przesz�a piechota, pu�k 2 i 3, karabiny maszynowe i kilka
koni. A rtylerja, tabory i zak�ady zosta�y odci�te.
Pierscien przerw any pod Rarancza zdo�ali A ustrjacy
zamkn^c. Jedyny sprzymierzeniec  noc  rozp�ywala si�
w pochmurnym poranku dnia.
Rozpocz��a si� w alka nierownyck si�. Oslona taborow
w walce na bagnety torowa�a drog� ku wolnosci. Miazdzqcy
pierscien zaciesnia! si� coraz bardziej. A rtylerja austrjacka
bi� pocz��a w tabory. W k��bowiska woz�w, koni i ludzi
prazyly teraz karabiny maszynowe. W alka zamieni�a si�
w iitarczki poszczeg�lnych grup, mimo wszystko pragna-
cych si� przebic. Garsc wolnych duchow ulega�a przemocy.
W dwie r�zne strony kroczy�y teraz kolumny legjonowe.
Jedna sz�a na wschod  druga, jakby okupic chcia�a
pierwsze zwyei�stwo,  pod bagnetami sz�a ku obozom
Husziu i Saldoboszu i wi�zieniom Marmarosz-Szigetu.
18
Pierwsza w swiat caly nios�a bunt ducha narodowego,
druga w obozacli protestowala przeciwko tenden'cj om no-
wego podzia�u Polski.
Obie niosq. wysoko czo�o, dumne, ze hart icli ducha nie-
z�omny, a choc drogi ich r�zne, jedne sac ich pragnienia
i jedno drzenie. Rozdziela je przestrzen, aie Brygady nie
rozdzieli nikt.
Zerwawszy w ten sposob z panstwami centralnexni, wcho-
dzi�a II Brygada, ze spiewem, na ustach, w szerokie prze-
strzenie Rosji.
Posianowieniem mocna, celu zrozumieniem silna, zbrata-
niem duszy zolnierskiej i wolnosciq upojon^, szla Brygada,
aby przed calym swiatem obwiescic wol� ludu polskiego, ze
wolnym chce byc, ze krw ia pieczetuje, to  do wolnosci
dazenie.
TADEUSZ MALINOWSKI
POSIEW I PLON 15 LUTEGO 1918
Prze�om.
Jeszcze nie zastygty piecz�cie traktatu brzeskiego, zawar-
tego dnia 9.II. 1918 r. przez Niemey i Austrj� z Ukrainq
i przyznajqcego je j tery to rja rdzennie polskie, gdy front
austrjacki pod Czerniowcami zostal zaatakowany i przer-
wany!
 Zbuntowana polska Brygada Legjonow, cwiczqca od
dluzszego czasu z podejrzanym zapa�em, uderzyla w nocy
z 15 na 16 lutego 1918 roku, zerwa�a i przeszla pod Raran-
czq front austrjacki, chylqcy si� ku koncowi wojny, rozbu-
dowany w tysiaee okopow, korytarzy, schronow, zako-
pany w podziemny dobrobyt ciepla i smrodu zelaznych
piecykow okopowyeh i wegetujqcy sr�d lenistwa sztabow,
proznujcj,cycli w menazach oficerskich.
Pod granatami Raranczy, przy strwozonym, trzepocqcym
blasku austrjackich rakiet, prys�a wreszcie naros�a skoru-
pa zarzutow, szyderstw i posqdzen, ze II karpacka Brygada
Legjonow, to austrjackie dusze w legjonowej skorze.
Huk strza�ow pod Raranczy rozlegl si� bardzo glosno.
l a k g�osno, ze us�yszano go w calym kraju, we wszystkich
gor�cej bijqcych sercach Polakow. Us�yszano go na fron-
cie wtoskim wsrod starej w iary legjonowej, us�yszano tez
w Jassach na posiedzeniu ambasadorow Francji, AngJji,
Stanow Zjednoczonych i W�och, gdzie pierwsza wiadomosc
o przejsciu brygady przywioz� angielski oficer kpt. Gem-
son 1) i gdzie dnia 9 marca 1918 r., dokladnie w miesiqe po
3) Pplk. Bobicki.  Z historji Kaniowa , Wilno 1920.
20
niecnej pami�ci traktacie brzeskim, zasiadi wraz z  Komi-
tetem Polakow Frontu Rumunskiego , m ajor II Brygady
Legjonow W �adys�aw Gniady Trzecieski do podpisania oti-
cjalnej deklaracji panstw Ententy o niepodleg�osci Polski.
Stara metternichowska polityka austrjackic�i m�zow sta-
nu i genera�ow, cliowajac poszczerbionq od czynu polskiej
szabli szpadk� perfidji brzeskiej, kiw ala ze zgroza g�owq:
 To by�o do przewidzenia ! ci Polacy!
A tymczasem Brygada, upojona swym czynem, dumna, ze
danem je j by�o tak za caly narod, na odlew, za brzeski cios
odpowiedziec ciosem, radosna tym rycerskim porywem
maszerowa�a nad Dniepr.
Stu oficerow i oko�o 1800 legjonistow, t. j. sztab Bry�
gady, 2 i 3 p. p. Legjonow przesz�y wsrod ca�onocnej walki
i trudu, przy akompanjamencie gorqczkowej kanonady,
labirynt trzech pozycyj pod Raranczcj. i posz�y Wglqb
Ukrainy.
Uratowac i.ych starych karpatczyk�w, urzeczywistnic
marzenie o staniu si� kadra regularnego wojska polskiego!
Wywiesc za granic� ten zwarty, hartow ny zast�p zo�nier-
skiej w iary legjonowej, gdy w�dz Legjonow wi�ziony
w Magdeburgu, w k ra ju rozsiedli sie okupanci, kszta�tujac
szczup�y W ehrmacht na w�asn^, pos�usznq. mod��, gdy
wi�kszosc pu�k�w legjonowych rozbita, rozproszona na
froncie w�oskim, gdy wreszcie tam ponoc organizujq. si�
oddzia�y polskie z zo�nierzy Polakow z by�ej arm ji rosyj�
skie j.
Zebrac, skupic tych Polakow rozproszonych poza kra-
jem, na XJkrainie, na terenie Rosji, stworzyc tam gdzies
w gubernji czernihowskiej nowe mocne wojsko polskie
i stanqc z niem do walki o ostateczne wyswobodzenie
Ojczyzny!
Zaiste  dziwny to by� marsz!
Marsz w przestrzen i marsz w marzenia!
Lutowa sniezyca ch�odzi�a p�onace skronie, kojqc t�tno
spragnionych serc zo�nierskich.
Nogi m ierzy�y za leniwie przestrzen, bo dusze lecialy jak
na skrzyd�ach.
Co krok stare pobojowiska  Rokitna, Chocim, �wanxec,
Kitajgorod, Jampol, Soroki, Human i Kani�w.
21
Na progu tej drogi 16 lutego rankiem, gdy zebrane w ko-
lumny w gl�bokiej dolince Rokitnianki pulki wysz�y na
wzgorza rokitnianskie, artylerja austrjacka zarzucila je
deszczem szrapneli i granatow, zmiiszajae do rozsypania si�
w luzne formacje na polu slynnej szarzy z r. 1915, gdzie
p�yn��y jeszcze cienie rotmistrza Wqsowicza i poleg�ych
z nim bohaterow, wiod^c ja k sztandary m�odsz^ w iare zo�-
nierskq. U kresu marszu dnia 11 m aja 1918 roku nad Dniep-
rem przyw ita�y tez zo�nierzy II Brygady i II Korpusu ba-
gnety i arm aty niemieckie, rozpoczynajace zdradziecki boj
pod Kaniowem.
Sam marsz 600 kilometrowy z nad Prutu wzdluz D nie-
stru, przez Boh nad Dniepr, to wyscig n�g legunskich i zaj-
m uj^cej linje kolejowe ekspedycji niemiecko - austr jac�
kie j.
Od 15 lutego do 6 marca przebywa II Brygada Legjonow
300 kilometrow szybkimi marszami przez Chocim, Zwaniec,
a nast�pnie, m ijajqc Kamieniec Podolski, przez Ostrow-
czany, Paniowce, Kitajgorod, Buczaj, Wierzbowce, Kury-
lowce, Qzarynce, Wojewodynce i B ukatynk� zdaza. do
Jampola.
Pierwotnie zamierzony kierunek na Kijow i Czerniiiow
musial w kilka dni po przejsciu ulec zmianie, pod ci�zarem
wiadomosci otrzym anej juz pod Kamiencem Podolskim, ze
Korpus Polski, organizowany w Minsku, zaw ar� uk�ad
z Niemcami, oraz faktu, ze okupanci wkroczyli 27.11 1918
na Ukrain�, zaj�li P�oskirow i posuwajq, si� linjam i kole-
jowemi na Zmierzynk� odcinajac tem samem Brygade od
Kijowa.
Ten marsz wzd�uz D niestru to najromantyczniejsza
cz�sc drogi II Brygady Legjonow.
Odbywa jq Brygada samotnie i w skupieniu, w jak iejs
radosnej zadumie i r�wnoczesnie czujnej zolnierskiej
bacznosci.
Rozsypane, pod ogniem artylerji austrjackiej, fale ty ra -
Ijer, zbiera kolo Ryngacza; nagle zabrzmiala  W ojenka
podj�ta z tysiEica piersi ja k radosc, ja k duma, ja k tryurnf!
Noc 19 lutego 1918 mruga iskrz^cemi oczami gwiazd.
Olbrzymi ciemny waz kolumny, szeleszcfc^cy skrzypieniem
sniegu i cieiiym poszumem szeptow, okrŁ|za wolno rozpa-
22
sany, wrzeszczqcy, plonqcy ogniskami i strzelajqcy bez�ad-
nie Chocim, i m ija go. Noc zaslania gwiazdy welonem
zyczliwej, wszystko kryjqcej mg�y, a straciwszy szarych
zolnierzyk�w z oczu, zatroskana, odkrywa ich dopiero na
moscie pod Zwancem nad chrz�szczqca ogromnemi kram i
eiemnq gi�bina Dniestrn.
Przed dworkiem na krancu miasteczka �wahca gromadza
si� zo�nierze. Starsi oficerowie Brygady raz poraz wchodza
i wychodzq. Wreszcie ukazuje si� dwoch z rosyjska odzia-
nych, a jedynie z odmiennych odznak na r�kawach rozpo-
znawanych oficerow. To Polacy� Pierwsx oficerowie Polac�
z tam tej strony! ..Ida z nami!
Po szkarpie opuszcza si� dwojkami wyd�uzona kolumn�,
schodzqc w q ljitk q drogq w gl�boki ja r Kitajgorodu.  To
jakis P antyr albo Pristop pod Kirlinaba, na odwyrtk�
w do�  smieje si� stara w iara karpacka.  Tu ino jakiej
czarownicy patrzec!
Codziennie wczesne ranki sypiq jeszcze sniegiem na zbie-
rajace si� po wsiach bataljony. Przy raportach nie brak
nigdy nikogo. Podczas ca�ego marszu Brygady zostal jeden.
jedyny ci�zko zachorzaly zolnierz w szpitaki w KamiŁncu
Podolskim.
Dziwne wojsko! Mowili ludzie w Wierzbowcach, ze
spiewali rano wszyscy modlitw� zotnierska, a potem jaka.s
dziwna piesii, ktora wybuchla z ich piersi z takq moca. ze
chlopi pochowali si� do chat, zegnajqc si� zabobonnie.
Tymczasem odm�t dziejowych wydarzen miota wqtlym
okr�tem II Brygady ja k lupinq. O garniajq go ze wszech
stron ogromne fale dzikiej demobilizacji rosyjskiej. Bol-
szewicy puscili wszystkich zo�nierzy do domu. W kazdej
cha�upie karabin.  W�adze odebraly bron tylko drobnym,
rozproszonym oddzia�kom Polakow, grupu jacym si� w okol
Kamienca.
 Obiezoruzyt sia! brzmi wrzasldiwe haslo dookola
Brygady.
Trzeba politykowac, wymykac si�, tlumaczyc przyjazna
neutralnoscia dla Rosji, a czasem pokazywac z�by.
Zaledwie jednak zdo�ano uzyskac u bolszewik�w swobod�
dzia�ania, fal� bolszewicka zmiata wnet druga fala. 27 lu-
iego w kraczaja A ustrjacy i Niemcy na Ukrain� i zajmujq.
szybko Kamieniec Podolski i Ploskirow. Wladze i d-ctwa
bolszewickie odplywajq. w panice na wscliod, stawiajq.c
Brygadzie do dyspozycji eszelony, z ktorych ona naturalnie
nie skorzysta.
Gdziez jednak zajdzie marszami pieszymi, gdy wszyst-
fcie te ruchy w ym ijaja jq. kolejami?
Caly projekt zorganizowania pierwszego punktu zbor-
nego wojskowych Polakow w Barze upada. Forsownymi
marszami zdaza II Brygada wzdluz Dniestru do Sorok, by
stance na  neutralnem  terytor jum bessarabskiem i dociera
tam 6 marca 1918 r.
P rzyj�ta z otwartemi r�kami przez Polski Komitet Wy-
konawczy Frontu Rumunskiego Iqc.zy sie Brygada K arpacka
z II Korpusem W ojsk Polskich, z kt�rym odb�dzie teraz
razem drugq cz�sc swego marszu przez U kraine i dojdzie
do D niepru pod Kaniow.
Jak w Legjonach zeszli si� Polacy z r�znyeh dzielnic
Polski, tak tu po raz pierwszy spotykajq si� dwa odr�bne
typy zolnierskie z obu stron by�ego frontu. M�ody zo�nierz
legjonowy i starszy wqsaty Polak - rezerwista z b. arrnji
rosyjskiej.
Czyz dadzq si� pogodzic te dwa tak rozne elementy?
Druga Brygada wiedzie na wschod za Dniepr, a tamci, spra-
gnieni pokoju, unoszacy z morza bolszewickiego g�ow�
% t�sknot� za krajem , patrza na zachod.
i
A jednak w tym drugim etapie wsp�lnego z II Korpusem
marszu ma si� urzeczywistnic drugi planowany i upra-
gniony cel kajpatczykow.
Kadra!
Stanq si� teraz kadrq. II Korpusu, wznioeniq, przepojq swq
wiarq i ideologjq jego szeregi, przekszta�cq bierniejszych,
zm�czonych wojnq zo�nierzy Korpusu na rzutkich, ch�t-
nych, zyczliwych wiarus�w.
Komitet wykonawczy II Korpusu przyznaje w 2 numerze
 Wolnego S�owa iz  ideowe, fachowe wychowanie forma-
cyj polskich na froncie rumur�skim winno bye doprowa-
24
dzone do tejze doskonalosci, ja k przygotowanie Zelaznej
Brygady 1).
Zaraz w pierwszych tygodniach wsp�lpracy zacz�to przy-
dzielac oficerow i szeregowych Brygady do oddzia�ow Kor�
pusu.
Dowodca II Brygady zapowiada t� prac� w rozkazie w na-
st�pujqcych goracych slowach:  Wzmocniwszy fizyczne sity
Korpusu naszemi dwoma tysiqcami zo�nierzy, dokonalismy
zaledwie po�owy naszego dziela. Na tem bowiem misja na-
sza nie koiiczy si�, musimy wzmocnic na duchu naszych to-
warzyszow broni. Oficerowie i szeregowi. Brygady, poprzy-
dzielani do wszelkieh oddzia�ow Korpusu majq byc aposto-
lami, niosqcymi wiar� w siebie, we wlasne sily w odrodze-
nie i nadzieje lepszego jutra, m aj^ zaszczepic w braciach
z Korpusu milosc i zatifanie do nas. l'rzeba bowiem, gdy
przyjdq ci�zkie czasy, aby w ytrw ali z naini 3).
To tez trzeba by�o widziec takiego, nieraz golowasego le-
guna, w druzynie starszych Polakow, zo�nierzy z b. armji.
rosyjskiej. Pan instruktor marszczyl si� i sztorcowa�,  po~
kazywal i uczyl , aie przedewszystkiem ruszal si�, opowia-
da�, spiewal i porywat mtodosci^, zapalem, szczeroscia i gor -
liwosciq.
Zwarta wi�z zolnierskiego przywiqzania mi�dzy oficerem
a szeregowcem Brygady, prostota obejscia i znajomosc
pracy wojskowej zjednaly wkrotce oficerow i zo�nierzy
Korpusu dla osiqgni�cia jeszcze scislejszej zwartosci orga-
nizacyjnej i ideowej.
Z koncem marca rozwiqzano w czasie reorganizacji w Hu-
maniu zupelnie oba pulki legjonowe i rozdzielono oficerow
i szeregowych legjonowych mi�dzy wszystkie pulki II Kor�
pusu.
Temu tez bliskiemu poznaniu i zzyciu si� zawdzi�czac
nalezy fakt, ze caly II Korpus poszedl trudnq droga koncep-
cji II Karpackiej Brygady, a nie ugodowemi szlakami
demobilizacyjnemi, ukazywanemi pon�tnie przez okti-
pant�w.
J) Kpt. Rajm und Bergiel,  Dzieje II korpusu Polskiego W arszawa 1921,
Str. 36 i 37.
Kpt. Rajm und Bergiel.  Dzieje II korpusu Polskiego Warszawa 1921,
'Str. 3T.
25
Cala ta praca dokonywa si� juz w marszu przez Czeczel-
nik i Berszad� do Humania. II Korpus, zmuszony opuscic
Soroki, przyznane traktatem pokojowym Rumunji, posta-
mawia przemaszerowac za Dniepr, pol^czyc si� tam z cz�-
sciami I Korpusu i tworzyc exterytorjalnie arm j� polska.
Po przelomie w Olgopolu 24/111 1918, Korpus, kt�rego
d-ctwo obejm uje brygadjer Haller, przekracza 28/111 rzek�
Bob, 6/IY staje w Humaniu, a nast�pnie przez Mank�wk�,
Terpilowk�, Medwin, Bogus�aw dociera 17/1Y do stacji ko-
lejow ej Miron�wka, gdzie po raz pi�rwszy dwa szturmowe
bataljony Niemcow zast�pnja mu drog�.
Zbliza si�: Bitwa !
Na razie Niemcy maja za ma�o si�. Dopiero je skupiaja.
Ho/.bi jaja drobniejsze oddzialki, zmierzajqce do II Korpusu.
Pozornie pertraktu ja z wladzami i d-ctwem polskiem
w Kijowie, osobno piszq. raporty do Warszawy, osobno wy-
sy�ajq. swycli poslow do dowodztwa Korpusu do Humania
i do Maslowki, proponujqc nk�ady.
Rada Regencyjna Kr�lestwa Polskiego w uroczystym
liseie do II Korpusu z 21/IY 1918 roku pisze:  W yrazamy sta-
nowcze zyezenie, aby oddzia�y polskie (II Korpus) pozostaly
w miejseu obecnego postoju i nie przedsi�bra�y zadnych
krokow, kt�reby w czemkolwiek p rzesadzaly nasze poz-
niejsze postanowienia .  Rada Regencyjna zada bez-
wzgl�dnego poddania si� pod je j rozkazy, dyktuja/; II Kor-
pusowi jako maximum tego do czego mu dazyc wolno  ana-
logiczne w arunki, w jakich stanql I Korpus na Bialej Ru si".
R�wnoczesnie zas zewszŁ|d z wloskiego frontu od rozpro-
szonych tam kolegow i z k ra ju przycliodza r�znemi dro-
gami serdeczne listy, peine entuzjazmu i zacb�ty. Wyslancy
P. O. W. z Kijowa i Moskwy przywozq generalowi Halle-
rowi wiadomosci o calej sieci i robocie Polskiej Organizacji
W ojskowej na Ukrainie i dalej na terenie Rosji. Wyslancy
spo�eczenstwa polskiego z Kijowa przywoza zasilki pie-
ni�zne do kasy Korpusu. Przybyw aja jeszcze wcia/. ofice�
rowie z kraju. A wiosenny, porywczy wicber �opoce nie-
spokojnie proporcem Korpusu zatkni�tym nad brzegiem
Dniepru!
Dnia 1 m aja 1918 r. stawiajq Niemcy w Kijowie po raz
pi�rwszy zfidanie demobilizacji Korpus�w Polskich i pod-
26
dania ich pod rozkazy aiemieckiego dowodztwa. General
Osi�ski, na�wczas naczelny dow�dca Wojsk Polskich na
Ukrainie, odsy�a ieh z tem z^daniem do i/.aw W arszawie t. j. do Rady Regencyjnej. Aie Niemcy sic
.'pieszii. Wprowadziwszy powoiny sobie rzad hetm ana Sko-
ropadzkiego, zaczynaja ciasnym pierscieniem swobodniej-
" szych j uz teraz wojsk opasywac Korpus i przypierac go do
Dniepru, kt�rym rowniez barkam i jada bataljony sztur-
mowe pod Kani�w.
Dnia 6/Y ponaw iaj^ Niemcy zn�w ultimatum, tym ra~
zem przywiezione przez oficera sztabu jednej z dywizyj
otaczaj^cych korpus. Stanowcza odmowa d-cy korpusu
i ząrzqdzony niezw�ocznie alarm, wywo�uj^ wycofanie ulti�
matum i formalne przeproszenie za rzekoma pomylke.
jest to ostatnia sprytna pr�ba niemiecka pokonania Kor-
pusu bez wi�kszych kosztow.
Jeszcze cztery dni i 11 m aja o godzinie 4 rano zorganizo-
wane ogolne natarcie 14-tu bataljonow piechoty, 3 pu�k�w
�łzarow i kilku bateryj wychodzi z trzech stron koncen-
trycznie na Korpus cz�sciowo tylko przygotowany. Wsz�-
dzie jednak napotyka natarcie na zaciek�y opor. Zasko-
czeni w Potoku i Kozinie zo�nierze walcza milczaeo i z furj a.
4 kom panj� 14 p. strzelcow, otoczona przez Niemcow obok.
cerkwi w Kozinie, roznosi na bagnetach niemieckieh pie-
ciror�w i dopiero zalana ich mas a ginie praw ie cala wok�!
swego dowodcy kapitana Rudolfa Brandysa, poleg�ego pod
23 pchni�ciami bagnetow niemieckich.
O 8 rano Korpus z pewnemi serai ami, trzym ajac setk� jen-
c�w niemieckich w garsci, zajm uje pozycje obronna, kt�rq
ponownie, daleko juz ostrozniej, atakuja Niemcy.
Bitwa ta, zwana bitwcj. pod Kaniowem, trw a przez caly
dzien do zmierzchu, az do momentu, gdy brak amunicji
zmusi� poszczeg�lne odeinki oddzialow II Korpusu do za-
milkni�cia.
Dzis pozostalo po samej bitwie tylko wspomnienie. Pa-
mi�6 o 5 mogi�kach oficerskich i czterdziestu kilku zo�nier-
skieh ko�o cerkwi w Kozinie, na ktorych cMopi ukrainscy
27
wypisali po rusku na krzyzu bezimienne  Bohaterom swo-
je j ojczyzny 1).
Zosta�a pamiec o komunikacie niemieekiin, obliczaj^cyni
straty Niemcow na 1500 zabitych i rannych, odsy�anych bar-
kami do K ijow a2).
Aie ponadto wszystko zostalo jasne poczucie jednego
z najpi�kniejszych poryw�w ducha zo�nie rskiego, poczucie
praw dy o ambicji i ideowosci zo�nierza polskiego, kt�ry rad
widzi w oficerze starszego, uczeiiszego koleg�, a wdzi�czny
za troch� serca, szczerosci i zaufania, odplacic mu urnie sto-
krotnie kolezehstwem w iary i przywi^zania.
Tq wiarq. i przywi^zaniem, wsp�lnota ideowego zadania
porwani do czynu zolnierze II K arpackiej Brygady Legjo�
now ziscili wiernie wszystkie trzy cele, jalcie sobie Bry�
gada pod Raranczy postawila:
Zaprotestowali czynem zbrojnym przeciw czwartemu
rozbiorowi Polski!
Poszli dobrowolnie po bitwie kaniowskiej, skupiajqc si�
grupkami na Ukrainie, na dalekie szlaki tu�aczki na Mur-
man, na Syberj�, nad Don. Stali si� kadrq. wojskowych Po-
lak�w, rozproszonych za granicami k raju po wszystkich
kqtach swiata.
I choc setki ich leg�o dla Polski w syberyjskich tajgach
i w sniegach mrocznej, zimowej nocy murmanskiej, w nad-
donskich step�w spiek�ej ziemi, a nawet na dnie xnorz dale-
kich, reszta przywiod�a do wolnej i niepodleg�ej O jczyzny
tysiqce wiernych i rzetelnych zo�nierzy,
Taki by� posiew i pion czynu 15 lutego 1918 roku.
') Kpt. Rajm und Bergel. Dzieje II Korpusu Polskiego.
*) Kpt, R. Bergel. j. w. Str. 62.
WIKTOH BRUMER
NAJPI�KNIEJSZE DOKUMEN�Y
Nie zapomn� nigdy tego nastroju, ja k i zapanowa� w sze-
regaeh II. Brygady po zawarciu traktatu brzeskiego. Zol�
nierz zroznmial, ze jego ideologja trw ania musi przybrac
innŁ| form�. Trwac  to trwac, aie nie po stronie panstw
centralnycb. Ratowac resztki legjonow, aie tam, gdzie two-
rzy si� wojsko polskie. Zolnierz, kt�ry* nigdy nie polityko-
wa�, zroznmial, ze musi nastqpic ideowe po�qczenie z wi�z-
niami Szczypiorna.
Byle dzia�ac. Nie zwlekac. Przypominam sobie slowa jed-
nego z oficerow, kt�ry w ten sjpos�b uspakajal zo�nierzy:
 Trzeba b�dzie bryzgnqc krwiq, aie si� nie damy .
 Bryzgnqc krw iq! To uspokoi�o zo�nierzy, kt�rzy nie
mieli Wodza, a tylko dow�dc�w. a teraz odczuli �^cznosc
z dzialaniem Komendanta.
Oto kilka urywk�w z list�w, pisanych przez zo�nierzy do
rodzin i bliskich, list�w, kt�re napisane bezposrednio przed
przebiciem si�, nie dosz�y do rak adresat�w, lecz zosta�y
skonfiskowane przez w�adze austrjackie i do�aezone do akt
procesu w Marmarosz Sziget.
Z trwogq. i niecierpliwosciej oczekiwaliscie w�wczas, adre-
saci, wiadomosci od waszycb najdrozszych. Teraz, po trzy-
nastu latach przeczytajcie te s�owa, swiadczqce o t�zyznie
zo�nierza II. Brygady.
 jak wam wiadomo  pisze zo�nierz 2 p. p.  wielki za-
w�d spotka� Polakow. Oto hr. Czernin w imieniu panstw
centralnych podpisa� pok�j z Ukraine, na mocy kt�rego
panstwa centralne przyznaj q Ukrainie Che�m i Podlasie,
ziemie czysto polskie. Tak wi�c nastapi! czwarty rozbi�r
29
Polski... W legjonach wzburzenie jest ogromne, wszyscy wo-
�ajq, zeby natychm iast przejsc granice i poiqczyc sit-j z gen.
wojsk polskich w Rosji Dowborem Musnickim, ktory stoi
na czele cwiercmiljonowej arnxji i oczekuje stosownej
chwili, zeby przejsc granic� i wkroczyc do Krolestwa Pol~
skiego .
A oto list pisany przez zo�nierza, ledwie wladajqcego pio-
rem, list, rojacy sie od b��d�w ortografieznych, a jak bar-
dzo kochany:
 Kochanie! Przykro mi, bo musimy sie rozstąc i moze raz
na zawsze, aie ojczyzna pierwsza. Dzis przechodzimy gra�
nice  zdaje si�, ze nie obejdzie si� bez bitwy. Musimy sie
przebijac, da Bog, ze przejdziem y i poi;;iczyniy si� z polska
armjq, ktora jest w Rosji. Nie mamy innego wyjscia ja k bic
si� z odwiecznym wrogiem t. zn. Niemcem .
 B�dziemy  pisze inny z du ma  przechodzic koleje zy-
cia ja k niegdys wojsko polskie, kt�re s�uzylo pod Napo-
leonem .
 B6g dopomoze nam. Dzisiaj w nocy odmarsz. Bagnet
nam droge otworzy. Nie przyjdzie do rozbrojenia. O nie.
Ckyba po naszych trupach pozabieraja sobie wrogi bron,
jedynq. nusm obecnie poei�szycielk�. Wol� zginac anizeli
wracac teraz do k ra ju  .
Z humorem pisze ieguu  na imi� mu W alek  dwa listy:
 Kochany Tato!  czytamy w jednym  - wobec takiego
obrotu sprawy polskiej postanowilismy dzis w nocy pr/.e-
drzec si� i maszerowac na Mohylew (zwracam uwage na to
dumne:  postanowilismy  dop. an t.). Przykro mi, ze nie
bylem przedtem na urlopie, a�e znow z drugxej strony je-
stem zadowolony, bo zostalbym na lodzie i nie by�bym
z wiarr�. Prosz� do mnie nie pisac z tej prostej pfzyczyny,
ze mnie juz nie b�dzie a o ile w yjd� ealo z tej charataninyT
to kiedys (co nie nast^pi szybko) dam znac o sobie. Jestes-
my wsciekli, tak, ze smierc b�dzie tym, ktorzy nam droge
zastqpiq .
D rugi list W alka:  Kochany grubasku! No i widzisz, nie
mog� si� przyczynic do roztrwonienia Twojego dodatku
drozyznianego z tej prostej racji, ze mam cos lepszego do
roboty. No i c�z ty, grubasku, na to, ze uczyniiismy nowego
wica komus. Komus przypisana jest smierc: albo nam aibo*
30
im. Smiech mnie pusty porywa na mysl ja k szeroko otworzy
oczy nasz c. k. komendant arm ji jak si� dowie, ze nas niema.
A zreszta kto wie  moze domyslili si� i wys�ali par� pu�-
k�w, by nam przeszkodzic, aie w takim razie radzilbym im
wzi^c woreczki na swoje kosci ja k chca wszystkie miec przy
sobie .
Teraz kr�tki, zr�wnowazony list:  ldziemy niewzruszeni,
zdecydowani na wszystko, nie cofniemy si� przed niczena, na-
wet przed grozba nie zobaczenia juz swoich ukochanych ,
List pesymisty, pisany 14 lutego:
 Drogo Maryleczko! Oczy oa�ego spoleczenstwa na nas sa
zwrocone, wszyscy oczekujq co my zrobimy, a my... : jak-

kolwiek dzieli nas od granicy przestrzen, kt�rq. w szesc go~
dzin lub mniej mozemy przebyc, jakkolw iek w nas wszyst�
kich krew si� burzy, kazdy az pi�sci sciska  nie nie robi-
my, bo  czekamy rozkazu, czekamy bo to dla nas najlep-
sza wym�wka, czekamy az nas gdzies w ywioza lub przysia
kilka pnlk�w by nas pilnowaly.  Tak to Polacy potrafia
aie tylko czekac i tego si� doezekae, czegosmy si� teraz do-
czekali.
W pulkach wog�le wsz�dzie az kipi, aie nie mamy po-
parcia z g�ry, wprawdzie znaczna ilosc oficerow jest za
tem aie jednak widac u nich niepewnosc. Cos zrobimy, gdy-
by choc kilkunastu da�o poez^tek. Moze da B�g, ze jeszcze
si� opami�taja i zdecydujq. Tu nas nie potrzeba, lepiej zgir
nqc na pierwszym kilometrze wymarszu anizeli wr�cic ca�o
i byc swiadkiem tych okrutnych scen...
Aie teraz za to my si� b�dziemy musieli wstydzic przed
calym narodem, nie b�dziemy mieli czola innym w oczy
spojrzec, bo powiedzq.  to ci co za ojczyzn� walczyli, ja k
nie nie bylo, a ja k ojczyzna byla w strasznem i wprost roz-
paczliwem po�ozeniu to oni czekali ! Czekamy w strasznem
napr�zeniu, kazda chwila jest droga, a tu nie! Zadnego roz�
kazu!  Rozpacz poprostu ogarnia wszystkich! Gazer
i pism to bardziej tu wyczekujemy, niz poprostu najw i�k-
szej jakiej niespodzianki. Nie spodziewajcie si� zatem
niezego po nas, jestesmy juz zgnusniali, nie j estes m y zdolni
do walki w imi� wolnosci ojczyzny. Chyba, ze cuda i teraz
si� dziej^! albo nie nie mamy innego do czynienia, ja k juz
raz zalatwic si� z odwiecznym naszym wrogiem, chocby na-
31
wet nikt z nas zyc nie mial, chocby zadnego pozytku z tego
nie by�o.  Zginqe, a nie byc swiadkiem �! Tak, Marylko
cloczekalismy si� szcz�sliwej cliwili! Teraz  slodko zyc!
Niema iskry, by to napr�zenie wybuchlo, niema ludzi! Zapal
tu nadzwyczajny, aie nie podsycany ugasnie. Jak wogole
zwykle pesymistycznie zapatruj� sie na wszystko, tak teraz
juz nawet we wszystko zwEjtpilem. B�dziesz widziec
i wspomnisz to co pisa�em, ze nie nie zrobimy! Bo czekamy,
az nam Pan Bog cos gotowego z nieba zrzuci! Napisz mi co,
aie da�by B�g, by list, kt�ry do mnie wyslesz, zastal nas juz
po tam tej stronie!
P. S. Prosz� Ci�, nie pisz nie do mnie wpierw nim odem-
nie czegos nie dostaniesz, listu lub kartki. Ja b�d� o ile moz-
na cz�sto pisal. Nie rob sobie nie z tego. B^dz o mnie spo-
kojna. Da Pan Bog, ze jakos to b�dzie. Oficer�w mamy
wszystkich za soba. Mimo to jednak zie z nami. Slyszalem
o wypadkach w Krakowie. Tak, teraz bez ofiar i to wielkieh
si� nie obejdzie i kto wie czy si� na co przydadz^? Prosze
Ci� wi�c bardzo, nie smuc si�, bo ja si� wcale nie smuc�,
jestem ja k nigdy jakis zadowolony i moze szczesliwy. 
Prosz� ode mnie pozdrowic rodzicow i uspokoic, nieeh sie
tem wszystkiem zbytnio nie przejm uj^.  Pozdrawiam Ci�
serdecznie i scisltam Twe tapki i caluje Ci� .
I jeszcze kilka tak charakterystycznych urywk�w:
 Jutro juz prawdopodobnie b�d� walezyl o lepsza przy-
sz�osc dla naszego narodu. Id� tam gdzie mnie ojczyzna
wo�a .
 Idziemy walczyc dalej za naszq swi�tq spraw�... Zapla-
cimy psubratom za ezw arty rozbior .
 Id� w boj bez slowa protestu, z najwi�ksza ochotei i siln^
wiar^, ze niy musimy znaleze sprawiedliwosc dla swojego
narodu. Wolna i niepodlegla Polska, w alka na smierc i zycie
to nasze haslo... Jestesmy zo�nierzami II Brygady. owymi,
ktorych wielu jeszcze dotychczas nazywa zaprzancami i na-
jemnikami innych panstw. Pokazemy jednak swiatu, nawet
wbrew wszelkim szykanom w�asnych rodak�w, ze Polska
w nas zyje, ze dla niej gotowi jestesmy oddac zycie .
..Droga Mamo i Stacho! Ostatnie to slowa, jakie na nie-
okreslony czas mog� do Was napisac! Nie dziwcie si�, su-
mien re kierowalo naszemi krokam i .
32
 Kochana zoiio! Nie m artw si�, ze to ostatni list, pisany
do ciebie z tych stron. Moze B�g da, ze wr�c� zdr�w. Pa~
mi�taj, bt|dz mi zawsze wiernq, nie p�acz, nie lamentuj, ja
id� tam gdzie kazdy Polak isc winien .
 Ukoic nasze rany jedynie zemsta potrafi... P. S. Niech
Tato nie z�orzeczy, boby si� skompromitowal .
,Jestesm y wszyscy jednego zdania, talc oficerowie, jak
zo�nierze .
 Najukochansza zoneczko! Zegnam Ci�. Przysz�a chwila
dzia�ania. Nie damy si�. Nie dopuscimy do czwartego roz-
bioru Polski, zoneczko!
 Tyle ofiar da�a Polska tym Niemcom a dzis oni szydzq
z nas. Aie przyszed� juz czas, ze b�dziemy si� z nimi liczyc,
nie mowEi i protestem na papierze, lecz z broniq w reku. Bo-
ga nie by�oby, gdybysmy przegrali .
 Honor zo�nierza nie pozwala byc razem ze zdrajcami.
Zegnaj mi, ukochana, na d�ugie miesiqce. B�l mi serce roz-
rywa aie jako Polak musz� poswi�cic swe szcz�scie osobi-
ste, by swej ojczyznie ostatniq lcropl� krw i poswi�cic .
Oto garsc urywk�w z tych kochanych list�w zolnierskich,
najdrozszych i najpi�kniejszych dokument�w, swiadczac;ych
o tezn, ze jedna mysl przenika�a wszystkich zo�nierzy Dru-
giej Brygady w pami�tnych dniach lutego 1918 roku na Bu-
kowinie.
A jak wysoko oficer legjonowy ceni� honor zo�nierski
o tem niechaj zaswiadczy list jednego z g��wnych bohater�w
procesu w Marmarosz: Sziget, obecnego generala G�reckie-
go, list, pisany w oczekiwaniu w yroku smierci:  Tak dzia-
ta�em jak mi moje polskie sumienie nakazywa�o. Przex
kr�tki czas  zaledwie 24 godzin  by�em prawdziwym
polskim oficerem a to by�o przeciez celem naszym g��w-
nym byc polskimi oficerami i zato isc na smierc nie jest
zbyt wielk^ ofiara .
Listy te nie dosz�y do r^k adresat�w. Wydoby�em je
z akt procesu w Marmarosz Sziget, by dzisiaj, po trzynastn
latach, swiadczy�y o honorze i wysokiem obywatelskiem
poczuciu zo�nierza D rugie^J^^gady.
Uprasza si� uczestnikow w alk i przezyc
II Brygady Legjonow Polskich, by nad-
sytali wspomnienia z kam panij legjo�
nowych, z okresu przejscia II Brygady
pod Rarancz�, tu�aczki po przejsciu
tudziez wi�zieii austrjackich i nie-
mieekich pod adresem: Redakcja to-
mow  Na zolnierskich szlakach tula
czych . W arszawa, ul. Zakroczymska.
Fort Legjonow. Archiwum Wojskowe,
Biblioteka Slqska w Katowicach
Id: 0030000640288
II 129977