Rozdział 10

JUDYKATURA I LITERATURA POLSKIEGO PRAWA PROCESOWEGO
CYWILNEGO



ż 1. Judykatura sądowa w zakresie prawa procesowego cywilnego

Orzecznictwo Sądu Najwyższego nie stanowi źródła prawa, ma jednak istotne
znaczenie z punktu widzenia jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w
sprawach cywilnych. Wprawdzie wykładnia prawa zawarta w orzeczeniu SN,
wydanym w konkretnej sprawie, jest wiążąca dla sądów niższych instancji formalnie
tylko w danej sprawie, jednak odgrywa dużą rolę w praktyce sądowej jako wyraz
stanowiska SN oraz ze względu na autorytet, jakim cieszą się orzeczenia,
wydawane przez najwyższą instancję sądową.
Szczególne znaczenie miały uchwalane przez Sąd Najwyższy na podstawie
art. 13 pkt 3 ustawy o SN z 20 września 1984 r. wytyczne w zakresie wykładni prawa
i praktyki sądowej. Wytyczne SN nie stanowiły wprawdzie źródła prawa, ale ich
znaczenie dla praktyki wymiaru sprawiedliwości było takie jak przepisów prawnych,
ponieważ uchwały zawierające wytyczne wiązały wszystkie sądy oraz inne organy,
których orzecznictwo zostało poddane nadzorowi SN (dawny art. 23 pkt 1 ustawy o
SN).
Instytucja wytycznych została zniesiona przez art. 3 pkt 9 ustawy z 20
grudnia 1989 r. nowelizującej kilka ustaw, w tym także ustawę o SN (Dz.U. nr 73,
poz. 436). Motywy likwidacji tej instytucji były trafne. W żadnym państwie
demokratycznym tego rodzaju wytyczne nie istnieją, ponieważ pozostają one w
sprzeczności z zasadą niezawisłości sędziów i jurysdykcyjnej niezależności sądów.
Powstało jednak pytanie, czy te wytyczne, które zostały już wcześniej
uchwalone i na podstawie ówczesnego pkt. 2 art. 23 ustawy o SN uzyskały moc
zasad prawnych z chwilą ich podjęcia, zachowały tę moc po likwidacji samej
instytucji wytycznych, skoro znowelizowana ustawa o SN zachowała instytucję
zasad prawnych. Sąd Najwyższy w uchwale pełnego składu sędziów SN z 5 maja
1992 r. (OSNCP 1993 nr 1-2, poz. 1) na pytanie to udzielił odpowiedzi negatywnej.
Trafność tej odpowiedzi jest, moim zdaniem, wątpliwa.

Poprzednio uchwalone wytyczne nabyły już moc zasad prawnych na
podstawie wówczas obowiązującego prawa. Aby ich tej mocy pozbawić, potrzebny
jest zatem wyraźny przepis prawa, którego w noweli do ustawy o SN niestety brak.
SN we wspomnianej uchwale przekroczył granice wykładni prawa i wystąpił w roli
ustawodawcy, co jest sprzeczne z obowiązującym w państwie prawa trójpodziałem
władzy. Całkowicie nieprzekonujący jest główny argument SN, że w konstrukcji
ustawy o SN z 1984 r. uchwały zawierające wytyczne w zakresie wykładni prawa i
praktyki sądowej oraz uchwały wyjaśniające przepisy prawa były instytucjami 0
odmiennych funkcjach (dawny art. 13 pkt 3 i pkt 4 ustawy o SN). W gruncie rzeczy
funkcje były tu bardzo podobne, jeżeli nie identyczne, bo przecież nie można
wyjaśnić przepisu prawa bez dokonania jego wykładni. Zatem w obydwóch
rodzajach tych uchwał dokonywano wykładni prawa i wskazywano sposoby jego
stosowania. Różnice istniały głównie w zakresie mocy wiążącej obydwóch tych
rodzajów uchwał SN. W rozwiązywaniu omawianego problemu nie odgrywa to
decydującej roli. Istotne jest to, że obydwa te rodzaje uchwał SN nabyły na
podstawie obowiązujących wówczas przepisów takiej samej mocy zasad prawnych
(dawny art. 23 pkt 2 ustawy o SN). Jedynie interwencja ustawodawcy może ich tej
mocy pozbawić i taką interwencję należy w dalszym ciągu postulować, ponieważ,
moim zdaniem, Sąd Najwyższy w omawianej uchwale dokonał wykładni contra
legem. Jeżeli słusznie krytykuje się peerelowski SN, że w uchwalanych wytycznych
nie ograniczał się do wykładni prawa, lecz bezprawnie tworzył nowe normy, to nie
należy go w tym naśladować. Istnieją przecież legalne instrumenty, którymi można
się posłużyć w celu uwolnienia się od niepożądanego balastu przeszłości.
Doniosłe znaczenie dla wykładni prawa procesowego mają zasady prawne,
uchwalane przez SN w składzie siedmiu sędziów na wniosek składu sądzącego oraz
w składzie całej izby lub połączonych izb albo pełnego składu SN na wniosek
Pierwszego Prezesa lub Prezesa SN, Ministra Sprawiedliwości, Rzecznika Praw
Obywatelskich, a ponadto w sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń
społecznych - Ministra Pracy i Polityki Socjalnej, w sprawach z zakresu prawa
administracyjnego - Prezesa NSA i w sprawach z zakresu prawa wynalazczego -
Prezesa Urzędu Patentowego (art. 16 ustawy o Sądzie Najwyższym). Zasady te
wiążą SN w jego judykaturze. Odstąpienie od nich może nastąpić tylko w trybie
przepisanym przez art. 22 ustawy o SN, tj. w drodze uchwały całej izby, połączonych
izb lub pełnego składu SN. Wprawdzie ani przepisy p.u.s.p., ani ustawy o SN nie
przewidują expressis verbis, aby zasady prawne uchwalone przez SN wiązały
formalnie niższe sądy (w innych sprawach niż te, w związku z którymi zapadły),
jednakże w praktyce zasady te są honorowane w orzecznictwie wszystkich sądów.
Wpływa na to zarówno autorytet, z jakiego korzystają uchwały zwiększonych
składów naczelnego organu sądowego, jak i okoliczność, że w razie
niezastosowania się przez sąd niższej instancji do zasady prawnej uchwalonej przez
SN, Sąd Najwyższy, będąc zasadą tą związany, uchyli orzeczenie wydane z jej
naruszeniem, o ile sprawa dojdzie do jego rozpoznania.

Orzeczenia SN w sprawach cywilnych ogłaszane są w zbiorze urzędowym
pod nazwą "Orzecznictwo Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna oraz
Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych", ukazującym się co miesiąc, oraz w
czasopismach: "Orzecznictwo Sądów Polskich", "Państwo i Prawo", "Przegląd
Sądowy", "Palestra", "Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego", "Ruch Prawniczy,
Ekonomiczny i Socjologiczny" i in. Orzecznictwo procesowe SN z okresu
przedwojennego zebrane jest w komentarzu do kodeksu postępowania cywilnego w
opracowaniu J. J. Litauera i W. Święcickiego (1947), z lat 1945-1947 w zbiorze
opracowanym przez W. Święcickiego ( 1948), z lat 1945-1960 (z zakresu dawnego
kodeksu postępowania cywilnego i k.p.n.) w komentarzu do k.p.c. z orzecznictwem
K. Lipińskiego (1961). Orzecznictwo SN z okresu obowiązywania nowego k.p.c. za
lata 1965-1976 zebrane zostało w komentarzu do k.p.c. (tekst-orzecznictwo-
piśmiennictwo) J. Krajewskiego i K. Piaseckiego (1977), a orzecznictwo z zakresu
międzynarodowego postępowania cywilnego w zbiorze opracowanym przez J.
Jodłowskiego (Biblioteka "Palestry" 1976 oraz suplementy: I - 1977, II - 1979, III -
1981 i IV - 1984).
Wreszcie orzecznictwo SN w składach powiększonych (wytyczne, zasady
prawne) za lata 1960-1970 zebrane zostało w zbiorze K. Piaseckiego
i F. Wesely'ego (1973).



ż 2. Literatura polskiego prawa procesowego cywilnego

Już w polskiej literaturze prawniczej okresu przedrozbiorowego znaleźć
można wybitne, choć nieliczne, prace poświęcone prawu sądowemu i procesowemu,
jak w szczególności w wieku XVI dzieła Bartłomieja Groickiego, w wieku XVII
Tomasza Dreznera i Jana Nixdorfa oraz w wieku XVIII Teodora Ostrowskiego. Prace
te mają znaczenie wyłącznie historyczne.
Początki nowoczesnej polskiej nauki procesu cywilnego przypadają na okres
porozbiorowy. Na podstawie ustawodawstwa dzielnicowego - austriackiego,
niemieckiego, rosyjskiego, a do 1875 r. także francuskiego - podwaliny pod polską
naukę prawa procesowego cywilnego kładli autorzy tacy, jak w wieku XIX Władysław
Nowakowski, a w początkach wieku XX Ksawery Fierich, Jan Jakub Litauer, Kamil
Stefko, Karol Lutostański, Maurycy Allerhand, Eugeniusz Waśkowski, Wacław
Miszewski, Bronisław Stelmachowski. Z chwilą odrodzenia Państwa Polskiego i
powołania w 1919 r. Komisji Kodyfikacyjnej, utworzona w jej łonie Sekcja
Postępowania Cywilnego z udziałem większości wymienionych uczonych, pod
przewodnictwem Ksawerego Fiericha (a po jego śmierci J.J. Litauera), rozpoczęła
pracę nad przygotowaniem pierwszego polskiego zunifikowanego kodeksu
postępowania cywilnego. W pracach Sekcji brali nadto udział Stanisław Gołąb,
Jerzy Trammer, Wiktoryn Mańkowski. Dorobkiem naukowym prac Sekcji są dwa
tomy projektów referentów kodeksu z uzasadnieniem (I wyd. 1921-23, II wyd. 1928).
Z chwilą wydania kodeksu postępowania cywilnego (jeszcze przed jego
wejściem w życie, co nastąpiło 1 stycznia 1933 r.) ukazały się pierwsze opracowania
systemu polskiego prawa procesowego cywilnego Eugeniusza Waśkowskiego
(System procesu cywilnego. Wstęp teoretyczny, 1932 i Podręcznik procesu
cywilnego, 1932) oraz St. Gołąba (Zarys polskiego procesu cywilnego, cz. I, 1932).
Były to jednak opracowania częściowe. W okresie międzywojennym nie ukazało się
poza tymi pracami żadne opracowanie obejmujące całość systemu postępowania
cywilnego. Natomiast ważną rolę nie tylko w praktyce, ale także w rozwoju teorii
polskiego prawa procesowego odegrały komentarze do k.p.c., których w okresie tym
ukazało się kilka: W. Piaseckiego i J. Korzonka (do cz. I) 1931, S. Gołąba i Z.
Wusatowskiego (do cz. I), 1932, M. Allerhanda (cz. I - 1932, cz. II - 1933), J.J.
Litauera (do cz. I) 1933 z corocznymi suplementami, L. Peipera (cz. I i II) 1934, J.
Korzonka (do postępowania egzekucyjnego) 1934, S. Kruszelnickiego (do cz. I i II)
1938.
W okresie tym polska literatura procesowa wzbogaciła się o kilka cennych
monografii: R. Kuratowskiego: Sądownictwo polubowne, 1931; H. Trammera: Ugoda
sądowa, 1933; M. Waligórskiego: Podstawy kasacyjne procesu cywilnego w świetle
różnicy między faktem a prawem, 1936; J. Jodłowskiego: Księgi handlowe jako
dowód, 1936 oraz Ograniczenia dowodu ze świadków ze względu na osobę, 1937;
M. Mikuszewskiego: Ograniczenia dowodu ze świadków w prawie polskim, 1938; K.
Stefki: Dyplomatyczne zwolnienie od jurysdykcji w sprawach cywilnych, 1938.
Również w zakresie postępowania egzekucyjnego ukazały się prace: F.
Kruszelnickiego: Zarys systemu polskiego prawa egzekucyjnego i
zabezpieczającego, 1934; S. Rosmarina: Przedsiębiorstwo jako przedmiot
egzekucji, 1935; J. Jodłowskiego: Egzekucja z udziałów w spółce z ograniczoną
odpowiedzialnością, 1938.
Problematyka postępowania cywilnego była też przedmiotem licznych
rozpraw i artykułów publikowanych w szczególności na łamach "Polskiego Procesu
Cywilnego" (początkowo "Nowego Procesu Cywilnego"), czasopisma specjalnie
poświęconego tej dziedzinie, które ukazywało się w latach 1933-1939 pod redakcją
J.J. Litauera i F. Zadrowskiego. Artykuły z zakresu prawa procesowego
f cywilnego publikowane też były na łamach "Głosu Sądownictwa", "Palestry",
"Gazety Sądowej Warszawskiej", "Czasopisma Sędziowskiego", "Głosu Prawa",
"Nowej Palestry", "Ruchu Prawniczego i Ekonomicznego" i innych czasopism
prawniczych.

W okresie po drugiej wojnie światowej rozwój literatury prawa procesowego
cywilnego zapoczątkowały dwa podręczniki: W. Miszewskiego (t. I. Proces cywilny,
1947, t. II. Postępowanie egzekucyjne, 1948) i M. Waligórskiego (t. I Funkcja i
struktura, t. II Dynamika - 1947). Pierwszą powojenną monografią z dziedziny
postępowania cywilnego była znakomita praca H. Trammera: Następcza
bezprzedmiotowość procesu cywilnego (1950). Ukazał się też w tym pierwszym
okresie Komentarz do kodeksu postępowania niespornego J.J. Litauera (dwa tomy
1946-1947).
Po obszernej nowelizacji k.p.c. w 1950 r., w wyniku której - jak wyżej
wspomniano - nastąpiła publicyzacja procesu polegająca na wzmocnieniu w nim
pierwiastka publicznego i pewnej degradacji pierwiastka prywatnego - zaczęły
ukazywać się prace uwzględniające już nowy, zmieniony stan prawny.

Początkowo były to rozprawy i artykuły, z których wymienić należy: J.
Jodłowskiego: Nowe drogi polskiego procesu cywilnego, NP 1951, nr 6-8; M.
Waligórskiego: Rewizja cywilna według znowelizowanego k.p.c., Przegl. Not. 1951,
nr 1-3; K. Stefki: Postępowanie dowodowe w polskim procesie cywilnym, Przegl.
Not. 1951, nr 1-3; E. Wengerka: Postępowanie zaoczne w polskim procesie
cywilnym, PiP 1952, nr 8-9; W. Siedleckiego: Zasada kontradyktoryjna i zasada
śledcza w polskim procesie cywilnym, PiP 1953, nr 11 oraz Ciężar dowodu w
polskim procesie cywilnym, PiP 1953, nr 7; M. Waligórskiego: Gwarancje wykrycia
prawdy w procesie cywilnym, PiP 1953, nr 8-9; Z. Resicha: Zmiana powództwa, PiP
1955, nr 9; E. Wengerka: Zasada równości stron w procesie cywilnym, PiP 1955, nr
11.

Następnie zaczęły się ukazywać monografie oparte na nowym prawie
procesowym: J. Jodłowskiego: Nowy etap przebudowy polskiego procesu cywilnego,
1953; K. Stefki: Udział prokuratora w postępowaniu cywilnym, 1956; W.
Siedleckiego: Zasady wyrokowania w procesie cywilnym, 1957; W. Berutowicza:
Zasada dyspozycyjności w postępowaniu cywilnym, 1957; A. Meszorera:
Stanowisko i czynności procesowe prokuratora w postępowaniu cywilnym, 1957; S.
Włodyki: Powództwo prokuratora w polskim procesie cywilnym, 1957; Z. Resicha:
Poznanie prawdy w procesie cywilnym, 1958; E. Wengerka: Koncentracja materiału
w postępowaniu cywilnym, 1958; W. Siedleckiego: Podstawy rewizji cywilnej, 1959;
J. Jodłowskiego: Z zagadnień polskiego procesu cywilnego, 1961 oraz Nowe
przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, 1962; Z. Resicha:
Dopuszczalność drogi sądowej w sprawach cywilnych, 1962; M. Sawczuka:
Zdolność procesowa w postępowaniu cywilnym, 1963; J. Krajewskiego: Nadzór
judykacyjny nad prawomocnymi orzeczeniami w polskim procesie cywilnym, 1963;
M. Piekarskiego: Pozbawienie strony możności obrony swych praw w postępowaniu
cywilnym, 1964.
W latach 1958-1959 ukazał się dwutomowy podręcznik Postępowania cywil-
nego J. Jodłowskiego i W. Siedleckiego stanowiący zarys systemu polskiego
postępowania cywilnego, a zarazem pierwszą próbę całościowego przedstawienia
systemu na podstawie nowej regulacji prawnej.
W okresie prac nad nowym kodeksem postępowania cywilnego i
bezpośrednio po jego ukazaniu opublikowano wiele artykułów i rozpraw mających
istotne znaczenie dla wyjaśnienia założeń nowej kodyfikacji. W szczególności
wymienić należy: W. Siedleckiego: System zaskarżania orzeczeń sądowych w
k.p.c., PiP 1957, nr 6; Z. Resicha: Zasada dyspozycyjności i kontradyktoryjności w
procesie cywilnym, PiP 1957, nr 7-8; E. Wengerka: Egzekucja sądowa, Annales
UMCS 1957, t. 4; J. Jodłowskiego: Podstawowe problemy kodyfikacji postępowania
cywilnego, PiP 1960, nr 8-9; M. Lisiewskiego: Z warsztatu prac kodyfikacyjnych nad
projektem k.p.c., NP 1959, nr 2; W. Siedleckiego: Projekt k.p.c. PRL, PiP 1960, nr 3;
Z. Resicha: Drugie czytanie projektu k.p.c. i jego polityczne aspekty, NP 1961, nr 7-
8; W. Siedleckiego: Pokłosie dyskusji nad projektem k.p.c., PiP 1961, nr 7 oraz Z
prac Komisji Kodyfikacyjnej nad nowym k.p.c. PRL (po pierwszym czytaniu projektu
k.p.c.), "Studia Cywilistyczne" 1961, nr 1.
Kodyfikacja prawa procesowego w 1964 r. sprzyjała systematycznemu
opracowaniu poszczególnych instytucji. Ukazały się następujące monografie
dotyczące całości postępowania bądź postępowania rozpoznawczego: W.
Siedleckiego: Nieważność procesu cywilnego, 1965; H. Mądrzaka: Natychmiastowa
wykonalność wyroków w polskim procesie cywilnym, 1965; Z. Resicha: Przesłanki
procesowe, 1966; S. Hanauska: Orzeczenie sądu rewizyjnego w procesie cywilnym,
1966; W. Berutowicza: Znaczenie prawne sądowego dochodzenia roszczeń, 1966;
F. Ruska: Postępowanie zaoczne w procesie cywilnym, 1966; K. Korzana: Kurator w
postępowaniu cywilnym, 1966; J. Sobkowskiego: Pełnomocnictwo procesowe, 1967;
J. Lapierre'a: Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, 1968; S. Włodyki:
Podmiotowe przekształcenie powództwa, 1968; J. Krajewskiego: Sytuacja prawna
j.g.u. w procesie cywilnym, 1969; A. Zielińskiego: Ochrona roszczeń pracowników w
sądowym postępowaniu cywilnym, 1969; K. Piaseckiego: Wpływ postępowania i
wyroku karnego na postępowanie i wyrok cywilny, 1970; M. Sawczuka: Wznowienie
postępowania cywilnego, 1970; J. Mokrego: Uznanie powództwa w polskim procesie
cywilnym, 1970; W. Siedleckiego: Uchybienia procesowe w sądowym postępowaniu
cywilnym, 1971; Z. Krzemińskiego: Pełnomocnik w sądowym postępowaniu
cywilnym, 1971; W. Broniewicza: Następstwo procesowe w polskim procesie
cywilnym, 1971; T. Rowińskiego: Interes prawny w procesie cywilnym i
postępowaniu nieprocesowym, 1971; T. Bukowskiego: Rozstrzyganie o kosztach
procesu cywilnego, 1971; J. Klimkowicza: Interwencja uboczna według k.p.c., 1972;
T. Misiuk: Udział organizacji społecznych w ochronie praw obywateli w sądowym
postępowaniu cywilnym, 1972; K. Korzana: Orzeczenia konstytutywne w
postępowaniu cywilnym, 1972; E. Mielcarka: Wnioski rewizji cywilnej, 1973; J.
Filipowskiego: Adwokat w postępowaniu cywilnym, 1973; J. Mokrego: Odwołanie
y czynności procesowych w sądowym postępowaniu cywilnym, 1973; Z. Krzemińs-
kiego: Postępowanie odrębne w sprawach małżeńskich, 1973; A. Miączyńskiego:
Skuteczność orzeczeń w postępowaniu cywilnym, 1974; M. Jędrzejewskiej:
Współuczestnictwo procesowe (istota-zakres-rodzaje), 1975; W. Masewicza:
Prokurator w postępowaniu cywilnym, 1975; K. Piaseckiego: Orzekanie ponad
żądanie w procesie cywilnym, 1975; M. Sawczuka: Ponowne orzekanie w sprawie
cywilnej prawomocnie osądzonej, 1975; T. Erecińskiego: Sądowe dochodzenie
roszczeń z tytułu obowiązujących ubezpieczeń komunikacyjnych, 1976; F. Zedlera:
Dochodzenie roszczeń majątkowych od małżonków, 1976; K. Korzana: Orzeczenia
zastępujące oświadczenia woli, 1977; S. Dalki: Ochrona sądowa roszczeń
majątkowych w postępowaniu nakazowym i upominawczym, 1977; J. Niejadlika:
Kontrola rewizyjna postanowień poprzedzających wydanie wyroku w procesie
cywilnym, 1977; Z. Resicha: Res iudicata, 1978; Z. Krzemińskiego: Postępowanie
odrębne w sprawach ze stosunków między rodzicami a dziećmi, 1978; E.
Wengerka: Postępowanie cywilne przed sądami pierwszej instancji w państwach
socjalistycznych, 1978; S. Dalki: Problemy związane z postępowaniem sądowym w
sprawach o wynagrodzenie za pracownicze projekty wynalazcze, 1979; T. Misiuk:
Sądowa ochrona praw członków spółdzielni, 1979; K. Piaseckiego: Wyrok I instancji
w procesie cywilnym, 1981; W. Siedleckiego: Zasady orzekania oraz zasady
zaskarżania orzeczeń w postępowaniu cywilnym w świetle orzecznictwa SN, 1981;
E. Warżochy: Ustalenie stosunku prawnego lub prawa w sądowym postępowaniu
cywilnym, 1982; M. Bosakirskiej: Dochodzenie roszczeń z czynów niedozwolonych
w procesie cywilnym, 1983; M. Jędrzejewskiej: Wpływ czynności procesowych na
bieg przedawnienia, 1984; Z. Resicha: Istota procesu cywilnego, 1985; K. Konopka:
Podmiotowe ograniczenia dowodu Z zeznań świadków w procesie cywilnym, 1985;
S. Dalki: Sądownictwo polubowne, 1987; J. Mokrego: Czynności procesowe
podmiotów dochodzących ochrony praw w postępowaniu cywilnym, 1993; A.
Jakubeckiego: Restitutio in integrum w sądowym postępowaniu cywilnym, 1993; A.
Oklejaka: Apelacja w procesie cywilnym, 1994; T. Erecińskiego: Apelacja i kasacja w
procesie cywilnym, 1996; T. Wiśniewskiego: Apelacja i kasacja. Nowe środki
odwoławcze w postępowaniu cywilnym, 1996; B. Bladowskiego: Nowy system
odwoławczy w postępowaniu cywilnym, 1996 oraz wcześniejsza monografia tegoż
autora: Zażalenie w postępowaniu cywilnym, 1975; H. Doleckiego: Ciężar dowodu w
polskim procesie cywilnym, 1998.

Ukazały się następującego podręczniki postępowania cywilnego: W. Siedlec-
kiego (II wyd. 1979 i III wyd. 1987), J. Jodłowskiego i Z. Resicha (I wyd. 1979, II
wyd. 1987), W. Broniewicza (V wyd. 1996, VI wyd. 1998), W. Berutowicza (III wyd.
1984), J. Jodłowskiego, Z. Resicha, J. Lapierre' a, T. Misiuk-Jodłowskiej (I wyd.
1996), H. Mądrzaka, D. Krupy, E. Marszałkowskiej-Krześ (1997).

Są także komentarze do k.p.c. mające charakter prac zbiorowych: 1) pod
redakcją Z. Resicha i W. Siedleckiego (I wyd. 1969, II wyd. 1975), 2) pod redakcją J.
Jodłowskiego i K. Piaseckiego (1989), 3) pod redakcją K. Piaseckiego (1996), 4)
pod redakcją T. Erecińskiego (1997, 1999).

Ukazało się także wiele prac poświęconych poszczególnym rodzajom bądź
działom postępowania cywilnego, a mianowicie z zakresu:
1) postępowania nieprocesowego: W. Siedleckiego, E. Wengerka i J. Poli-
czkiewicza: Postępowanie nieprocesowe, I wyd. 1973, II wyd. 1980; J. Krajews-
kiego: Postępowanie nieprocesowe, 1973; A. Zielińskiego: Sądownictwo
opiekuńcze w sprawach małoletnich, 1975; S. Madeja: Postępowanie
nieprocesowe w sprawach małżeńskich, 1978; K. Lubińskiego: Postępowanie o
ubezwłasnowolnienie, 1979; K. Korzana: Postępowanie nieprocesowe, 1983 i
1997; H. Doleckiego: Ingerencja sądu opiekuńczego w wykonywaniu władzy
rodzicielskiej, 1983; F. Zedlera: Sądy rodzinne (wybrane zagadnienia
organizacyjne i procesowe), 1984; K. Lubińskiego: Istota i charakter prawny
działalności sądu w postępowaniu nieprocesowym, 1985;
2) postępowania egzekucyjnego: E. Wengerka: Sądowe postępowanie egzekucyjne
w sprawach cywilnych, I wyd. 1970, II wyd. 1978 oraz Przeciwegzekucyjne
powództwa dłużnika, 1967; F. Zedlera: Powództwo o zwolnienie od egzekucji,
1973; E. Wengerka: Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające (komentarz
do części 11 k.p.c.), 1972; H. Mądrzaka: Przymusowe zaspokojenie wierzyciela z
tytułu długu jednego z małżonków, 1977; Z. Świebody: Sąd jako organ
egzekucyjny, 1980 oraz tegoż autora: Postępowanie zabezpieczające i
egzekucyjne, komentarz, 1994; K. Korzana: Wykonanie orzeczeń w sprawach o
roszczenia pracowników ze stosunku pracy, 1985 oraz tegoż autora: Sądowe
postępowanie Zabezpieczające i egzekucyjne w sprawach cywilnych, 1986; A.
Marciniaka: Podstawa egzekucji sądowej (tytuł wykonawczy), 1991; J. Jankow-
skiego: Uczestnicy sądowego postępowania egzekucyjnego, 1992; Komornicy
jako organy egzekucyjne w nowych warunkach ustrojowych, praca zbiorowa pod
redakcją K. Korzana, 1994; K. Lubińskiego: Stanowisko i podstawy
odpowiedzialności prawnej komornika sądowego, 1996;
3) międzynarodowego postępowania cywilnego: J. Jodłowskiego: Zasady
przewodnie polskiego międzynarodowego prawa procesowego cywilnego, w:
Księdze Pamiątkowej ku czci K. Stefki, 1967, Uznanie zagranicznych orzeczeń
sądowych na tle orzecznictwa Sądu Najwyższego, 1977 i wiele innych
opracowań z tej dziedziny; E. Wierzbowskiego: Międzynarodowy obrót prawny w
sprawach cywilnych, 1971; W. Skierkowskiej: Międzynarodowe postępowanie
cywilne w sprawach alimentacyjnych, 1972; T. Erecińskiego: Prawo obce w
sądowym postępowaniu cywilnym, 1981; J. Ciszewskiego: Obrót prawny z
zagranicą w sprawach cywilnych i karnych, 1995; J. Ciszewskiego i T.
Erecińskiego: Komentarz do Kodeksu Postępowania Cywilnego. Część trzecia.
Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, 1998 oraz
tychże autorów bardzo cenny podręcznik akademicki: Międzynarodowe
postępowanie cywilne, 2000.
4) postępowania pozasądowego: M. Tyczki: Przepisy proceduralne w zakresie
wynalazczości, 1969, Przepisy proceduralne w zakresie projektów
wynalazczych, 1975, Postępowanie w sprawach wynalazczych, 1976.

Ważne pozycje w dorobku polskiej doktryny prawa procesowego cywilnego
stanowią publikacje zbiorowe. Pierwsza to Księga Pamiątkowa ku czci Kamila Stefki
(1967), obejmująca kilkanaście rozpraw z różnych działów postępowania cywilnego.
Druga to Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego pod redakcją J.
Jodłowskiego (1975). Publikacja ta obejmuje rozprawy W. Berutowicza, J.
Jodłowskiego, Z. Resicha, W. Siedleckiego, S. Włodyki i E. Wengerka poświęcone
najbardziej podstawowym problemom teorii postępowania cywilnego. Liczne
rozprawy i artykuły z dziedziny prawa procesowego cywilnego zawierają dwa tomy
specjalne czasopism prawniczych wydane z okazji jubileuszów naukowych J.
Jodłowskiego ("Studia Iuridica", t. V, 1976) i W. Siedleckiego ("Studia Cywilistyczne"
t. XXV-XXVI, 1975) oraz dwie księgi pamiątkowe: ku czci prof. Z. Resicha (Studia z
prawa postępowania cywilnego, 1985) i J. Jodłowskiego (Proces i Prawo, 1989).
Ponadto cykl rozpraw poświęconych ochronie praw jednostki w poszczególnych
rodzajach postępowania cywilnego, opracowanych przez zespół pracowników
Instytutu Prawa Cywilnego UJ, opublikowany został w "Zeszytach Naukowych UJ"
(seria "Prace Prawnicze", z. 81, 85, 98, 100 i 108 wydane w latach 1978-1983).
Cenne rozprawy i artykuły dotyczące zharmonizowana polskiego prawa
procesowego z instytucjami tego prawa w państwach Europy Zachodniej w związku
z perspektywą wejścia Polski do Unii Europejskiej zawarte są w monografii: Unity of
Civil Procedural Law and Its National Divergencies, International Symposium of Civil
Procedural Law, pod redakcją M. Sawczuka, Lublin 1994. Dzięki usilnym i
wytrwałym zabiegom profesora M. Sawczuka ta niezmiernie wartościowa monografia
ukazała się także w polskiej wersji językowej: Jednolitość prawa sądowego
cywilnego a jego odrębności krajowe, 1997.

W ramach prac nad planowanym sześciotomowym Systemem prawa
procesowego cywilnego (praca zbiorowa pod red. naczelną W. Berutowicza)
ukazały się dwa tomy. Jako pierwszy ukazał się w roku 1986 tom III, obejmujący
materię zaskarżania orzeczeń sądowych, a w roku 1987 wydany został tom II,
obejmujący postępowanie rozpoznawcze przed sądami pierwszej instancji. W
wyniku transformacji ustrojowej państwa i związanymi z nią rozległymi i gruntownymi
zmianami w polskim prawie postępowania cywilnego prace nad tym Systemem
zostały wstrzymane.

Powyższy wykaz literatury nie jest pełną, kompletną bibliografią z dziedziny
prawa procesowego cywilnego. Został on opracowany według konwencji przyjętej od
samego początku przez autorów poprzednich wydań tego podręcznika profesorów
Jerzego Jodłowskiego i Zbigniewa Resicha. Autorzy ci, przedstawiając najważniej-
sze publikacje z omawianej dziedziny i dokonując ich oceny, starali się zobrazować
stan nauki polskiej w tej dziedzinie. Nie podawali natomiast pełnych danych
bibliograficznych, np. miejsca wydania pracy. Dlatego rzeczą niezbędną jest
podanie w tym miejscu informacji o wydawnictwie zawierającym kompletną, stale
uzupełnianą na bieżąco bibliografię z dziedziny prawa postępowania cywilnego.
Jest to bardzo cenna trzytomowa publikacja wymiennokartkowa J. Gudowskiego,
Kodeks postępowania cywilnego. Tekst - orzecznictwo - piśmiennictwo, WP PWN
Warszawa 1999.