Zeszyty Komiksowe
strona 46 Marzec 2007
Nieludzkie postacie, nieludzki czas
czyli jak opowiadać o II wojnie światowej
Aleksandra D uralska
Wojna jest absurdalna i absurd ten trwa długo po jej zakończeniu,
gdyż zrozumienie wojny przekracza umiejętności umysłów czasu pokoju.
"Achtung Zelig!" mówi o wojnie niecodziennym językiem.
ruga wojna światowa była dominującym wydarze - natury, wschodów i zachodów słońca, ale prze tworzona prze z
nie m XX wie ku, kształtującym wyobraże nie o ca- maszyny nale żące do okupantów. Te n czas i te maszyny są ob-
D łym stule ciu. Czas liczymy na prze d i po wojnie , ce , narzucone z ze wnątrz. Ze lig jako dzie cko w te n sposób prze -
rocznice zdarze ń woje nnych przypominane są kilka razy do kazuje swoje doświadcze nie okupacji, uwięzie nia, zawładnięcia
roku. Le cz po latach historia II wojny światowe j prze staje być życie m prze śladowanych ludzi. Czas wojny je st zate m czase m
żywą pamięcią, a staje się opowie ścią. Je st znana z różnorakich nie naturalnym i nie ludzkim. Ale w tym komiksie nie ludzkie są
re lacji: wspomnie ń rodzinnych, le kcji historii, filmów, se riali także wszystkie występujące w nim postacie , uwikłane te n nie -
te le wizyjnych, książe k. Tak jak tytułowe mu bohate rowi ko- ludzki czas.
miksu, Ze ligowi, mie szają się wspomnie nia z dzie cięcymi fan- K lucze m do rozpoznania postaci je st gra, jaką prowadzą
tazjami, tak R osiński (R ose nbe rg) i Gawronkie wicz mie szają one prze d innymi. Postacie zdają się pochodzić każda z inne j
różne porządki mówie nia o wojnie . opowie ści i każda ciągnie opowie ść w swoją stronę. Ze lig je st
Ukazana prze z nich wojna je st absurdalna. W ojna totalna żabolude m, je go imię nawiązuje do człowie ka-kame le ona, bo-
pole ga na wywózce polskich kotów (nawiązanie do Holocaus- hate ra filmu W oody Alle na  Ze lig . Je go ojcie c wygląda jak
tu) i innych zwie rząt i zastępowaniu ich zwie rzętami z R ze szy. O bcy. Ich dziwny wygląd wyróżniał ich ze społe czności ży-
Co się dzie je ze złapanymi kotami, nie je st powie dziane , ale i dowskie j, do które j nale że li. K adr prze dstawiający wywózkę
tak nie ma to znacze nia, bo byłoby pe wnie równie absurdalne Żydów (s. 7), utrzymany w konwe ncji czarno-białe go zdjęcia
i nie wnosiło nic nowe go do obrazu te j wojny. kie pskie j jakości, wydruku gaze towe go, je st je dynym mome n-
W izja pe łna be zse nsownych śmie rci, nie jasnych wydarze ń te m, kie dy w komiksie pojawia się rze czywistość historyczna.
i ryzykownych działań, nie przynoszących znaczących re zulta- Na tle te j sce ny zarysowują się sylwe tki Ze liga i ojca, przyglą-
tów, to II wojna światowa opisywana prze z Le opolda Buczkow- dających się wydarze niom. W następnym kadrze sytuacja zo-
skie go, świadka tamtych wydarze ń. Te n absurd w opisie służy staje prze rysowana: je st ta sama ciężarówka, ale nie w miaste -
oswoje niu okrucie ństwa wojny i je j faktyczne go be zse nsu. W czku, a na polne j drodze , Ze lig i ojcie c stoją w tych samych po-
 Czarnym potoku pisze on o e kste rminacji społe czności ży- zach, w tym samym mie jscu w kadrze . Udają, że nie są tymi
dowskich na polskich kre sach wschodnich. Podobną historię, ucie kinie rami, których szuka oddział nie mie cki.
rozgrywającą się gdzie ś na polskich be zdrożach, opowiada Ich pe łna odwagi postawa w ze tknięciu z prze śladowca-
 Achtung Ze lig! . Je st to e pizod z woje nne j tułaczki dwóch mi je st skonfrontowana z nie ludzkim wygląde m. K toś taki po
Żydów, małe go Ze liga i je go ojca, schwytanych prze z nazis- prostu nie może mie ć ludzkich uczuć. Słowa ojca Ze liga  Jesteś-
tów i wyzwolonych prze z polskich partyzantów. m y uczciw i (s. 11), wypowie dziane prze z paszczę z ostrymi kła-
Je dnym z e le me ntów powtarzających się w
opisach absurdu wojny je st proble m mie rze nia
czasu. W odnie sie niu do pro-zy woje nne j Le opol-
da Buczkowskie go, Agnie szka K arpowicz zauwa-
ża, że  przem iany, jakim uległ spo-sób jego [czasu 
A.D .] m ierzenia, rozum ienia i przeżyw ania w idziane
są jako przyczynek do pow stania m echanizm u II w ojny.
[...] Czasu m iejskiego nie w yznacza już bezpośrednie
dośw iadczanie cyklicznych przem ian św iata natury.
Człow iek zaczyna podlegać w dużej m ierze porządko-
w i stw orzonem u przez sam ego siebie, a ten jest sztucz-
nym środow iskiem pom iędzy ludz
m i i naturą (1).
W  Achtung Ze lig! pojawia się szcze gólny
rodzaj mie rze nia czasu: mały Ze lig okre śla czas
zapalonymi bądz
zgaszonymi światłami samo-
chodów. Je st w tym zawarta cykliczność czasu
Sce na wywózki Żydów z miaste czka.  Achtung Zelig! str. 7
Marzec 2007 Zeszyty Komiksowe strona 47
mi, nie pasują do sytuacji. Ze lig i ojcie c wyglądają jak obcy w
prze braniach ludzi. Ale sympatia czyte lników je st po ich stronie
i to nie oni mają wydawać się prze bie rańcami, jak nazywa ich ka-
rze ł Emil, austriacki ofice r, ale on sam. Ta grote skowa postać w
szpiczaste j czapce maga w swastyki gra prze d dwoma więz
niami
kole jne prze dstawie nia, na zmianę przyjaz
ń i wrogość, wre szcie
domaga się współczucia od swoich ofiar. Sam przyznaje , że w
wojsku znalazł się nie z własne j woli, a je go mie jsce było gdzie
indzie j, na sce nach wie de ńskich cyrków i kabare tów.
Następną grę prowadzą partyzanci wobe c Nie mców. Ci
widzą prze d sobą dwa dorodne polskie koty, a na rysunku sto-
ją prze d nimi dwaj prze bie rańcy: porucznik Mrucze k w fute rku
przypominającym bardzie j K ubusia Puchatka, ale z maską ze zo-
wate go kota, i kapral Miau w stroju supe rbohate ra z pe le ryną i
uszami kota. Gra prowadzona prze z partyzantów je st absurdal-
na i nie zrozumiała. Ich strate gia wojny psychologiczne j pole ga
na re cytacji poe zji. Ale czy te n nie racjonalny pomysł nie przy-
pomina  Młode go poe ty w zamku Le opolda Buczkowskie go,
który próbuje ucie czki na balonikach z balu? W tym konte kście
partyzanci poe ci prze stają być całkowicie nie dorze czni, po pros-
tu pochodzą z inne j opowie ści.
Ze tknięcie partyzantów z Nie mcami pokazane je st na sche -
matycznym rysunku walki. Język instrukcji i stylistyka ilustracji
mają na ce lu oswajanie prze mocy. Z opisu wynika, że prze waga
partyzantów pole gała na braku uzbroje nia, które krępowałoby
tylko ich ruchy, tak jak żołnie rzy nie mie ckich obciążały zbędnie
me nażki i maski prze ciwgazowe . Co cie kawe , w te j walce nie pa-
da ani je de n strzał. W ygląda ona jak tanie c do me lodii, wygry-
Żydzi czy O bcy? A może i je dno, i drugie ?  Achtung Ze lig! str. 11
wane j prze z stojące go z boku akorde onistę.
Te n sam zabie g zastosowany je st w  Burzy z antologii
 W rze sie ń : prze wagą Polski w wojnie z Trze cią R ze szą je st dualne go bohate rstwa w trudnych czasach.
brak sie ci dróg, prze z co nie mie ckie wojska toną w błocie na Autorzy  Achtung Ze lig! nie rozprawiają się z historią, nie
polskich be zdrożach po prze jściu ule wne j burzy. Nie logiczny szukają nowe go języka opisu tamtych wydarze ń. A
ączą dotych-
pomysł na prze wagę wynikającą z braku obnaża filozofię ofiary. czasowe sposoby mówie nia o II wojnie światowe j, aby na nowo
Ce le browanie prze grane j kampanii wrze śniowe j, nie udane - opowie dzie ć historię opowie dzianą już tysiące razy. Je dnocze śnie
go powstania warszawskie go polska lite ratura, sztuka czy film używając nie prawdopodobnych postaci, podważają mit
prze rabiały wie lokrotnie i na różne sposoby. W  Achtung Ze - tworzony prze z wcze śnie jsze opowie ści.
lig! są one wszystkie obe cne . Je st re lacja naoczne go świadka,
Ze liga. Prze rysowana fotografia to dokume nt historyczny. Sche - Przypisy
(1) A. Karpow icz, 
Kolaż. (Neo)aw angardow y gest kreacji. Themer-
mat walki z opise m pochodzi z podręczników historii. Akcja od-
son, Buczkow ski, Białoszew ski
bicia więz
niów pochodzi z filmów i se riali fabularnych, a sami
partyzanci mają swoje odpowie dniki w prozie woje nne j. W re sz-
cie he roiczna postawa Ze liga i ojca re pre ze ntują historię indywi-
 O swajanie przemocy  sce na walki.  Achtung Ze lig! str. 47