Nauka czytania
Współczesne metody wspomagające osiągnięcie
gotowości do nauki czytania
mgr Halina Cyran
nauczyciel Przedszkola Miejskiego nr 1 Kubusia Puchatka
w Mielcu
Czytanie należy do podstawowych umiejętności człowieka. Dzięki systemowi
znaków składających się na alfabet, może on w pełni korzystać ze zdobyczy cywilizacji.
Dlatego nauka czytania i pisania jest podstawowym elementem dziecięcej edukacji, a
ogromne znaczenie mają metody, za pomocą których się to czyni.
Przez metodę w nauce czytania rozumiemy pewien zespół uzasadnionych działań
prowadzący do zrealizowania określonego celu. W zależności od przebiegu procesu
czytania oraz oparcia jej na określonych prawidłowościach ze względu na czynnik
fonetyczny, psychologiczny i fizjologiczny R. Więckowski przyjął następujące kryteria
podziału: wartości fonetyczne języka - metody: alfabetyczna, fonetyczna, sylabowa,
wyrazowa, zdaniowa, proces psychiczny uczestniczący w toku czytania - metody:
syntetyczne, analityczne, analityczno-syntetyczne, udział organów zmysłowych w
procesie czytania - metody: słuchowa, wzrokowa, kinestetyczna.
Niemniej jednak najbardziej powszechnymi grupami metod początkowej nauki czytania,
wyodrębnionymi historycznie są: metody syntetyczne, analityczne, globalne i
analityczno syntetyczne. Istotą metod syntetycznych jest przechodzenie od elementu do
całości. Elementem jest litera lub dz
więk, a całością wyraz lub zdanie. Metody
analityczne charakteryzują się tym, że od samego początku przedstawia się dziecku
jednostki językowe mające określone znaczenie. Są to wyrazy, części zdania i całe
zdania.
O ile metody syntetyczne służą przede wszystkim nabyciu umiejętności technicznej
sprawności czytania, o tyle metody analityczne eksponują znaczeniową funkcję
czytania. Punktem wyjścia przy stosowaniu metod globalnych w początkowej nauce
czytania i pisania jest zdanie, część zdania lub wyraz, które dzieci poznają jako
całościowy obraz graficzny. Pomija się tutaj poznawanie poszczególnych elementów i
ich składanie na rzecz rozpoznawania wyrazów na podstawie ich wyglądu ogólnego.
Ośrodkiem metod analityczno - syntetycznych jest wyraz lub zdanie. Za pomocą
analizy słuchowej lub wzrokowej przechodzimy od zdania do wyrazu, a od wyrazu do
elementu - zgłoski lub litery. Metody analityczno - syntetyczne miały przywrócić
136
CKPiDN w Mielcu  Zeszyty nauczycielskie  Nr 2/2005
równowagę między techniczną funkcją czytania charakterystyczną dla metod
syntetycznych, a funkcją znaczeniową charakterystyczną dla metod analitycznych.
W polskich szkołach nauczyciele coraz częściej podejmują próby upowszechnienia
ciekawszych rozwiązań zagranicznych dotyczących nauki czytania. Zdaniem R.
Więckowskiego:  w edukacji przedszkolnej, należy pamiętać o tym, że nauka odbywa
się przy okazji zabawy . W zakresie elementarnej nauki czytania pojawiły się w
ostatnich latach metody aktywizujące, które, choć mają swoich przeciwników, zasługują
na aprobatę, przede wszystkim dlatego, że pozwalają na pracę indywidualną z
wychowankiem, a zatem są szansą na stałe osiąganie przez dziecko sukcesów. Czynnik
emocjonalno - motywacyjny decyduje o tych sukcesach.
W metodzie fonetyczno - literowo - barwnej B. Rocławskiego dzieci od naj-
młodszych lat mają kontakt z pismem, uczą się poprzez zabawę. Zdaniem autora:
 nauka czytania powinna rozpoczynać się wówczas, gdy zostanie ustalony poziom
sprawności komunikowania się dziecka, określony na podstawie poziomu rozwoju
percepcji, zasobu słownikowego, znajomości jednostek językowych oraz słuchu
fonematycznego i pamięci". Zdaniem twórcy metody:  praktyczna realizacja programu
nauki czytania wymaga od nauczyciela głębokiej wiedzy o strukturze języka . W celu
ułatwienia dziecku analizy i syntezy głoskowej oraz poznania zapisu graficznego
wyrazu elementem koniecznym jest, zdaniem B. Rocławskiego:  zastosowanie w
ćwiczeniach i zabawie specjalnych klocków LOGO . Swoją koncepcję autor oparł o 44
literowy alfabet zawierający zmiękczenia i dwuznaki. Poznanie alfabetu przez dziecko
następuje w trakcie obcowania ze wszystkimi jego literami: drukowanymi, pisanymi,
wielkimi i małymi, przy równoczesnym uczeniu się ich cech dystynktywnych. Na
początku nauki dziecko musi opanować dz
więkową postać języka. Kiedy budowa
głoskowa wyrazów przestanie być dla niego tajemnicą, można wprowadzić litery,
będące umownymi znakami, symbolami. Zdaniem autora:  nie zawsze ta sama litera
oznacza tę samą głoskę. W związku z tym trzeba przyjąć do wiadomości fakt oznaczenia
pewnych głosek dwuznakami i traktować je jako litery alfabetu . Gotowość do nauki
czytania i pisania dziecko osiąga wtedy:  gdy bezbłędnie rozkłada wyrazy na głoski
albo potrafi składać wyrazy z głosek. Czytanie jest możliwe dopiero, kiedy dziecko
pozna budowę głoskową danego wyrazu, bo tworząc wyraz, musi dodatkowo pamiętać
głoski w określonej kolejności .
Zdaniem K. Kamińskiej:  by nauka czytania metodą B. Rocławskiego przebiegała
równomiernie u wszystkich uczących się, nie wolno zaniżać poziomu wymagań w
odniesieniu do każdego dziecka. Jeżeli dziecko nauczyło się czytać szybciej niż
rówieśnicy, to doskonali ono technikę czytania, gdy inne dziecko dalej pozostaje na
etapie syntezy i analizy sylabowej. W nauce czytania cały czas należy pracować z
dzieckiem w takim tempie i przez taki okres, by nie zabijać w nim naturalnej chęci do
czytania .
Omawiając współczesne metody, nie sposób pominąć metody  Bon Depart , czyli
metody  Dobrego Startu , która została opracowana we Francji, a adaptacji na grunt
polski dokonała Marta Bogdanowicz. Autorką metody  Bon Depart jest Holenderka
The'a Bugnet zajmująca się wychowaniem fizycznym. W polskiej adaptacji metody
137
Halina Cyran  Współczesne metody wspomagające...
podstawą jest jednoczesne usprawnianie analizatorów: wzrokowego, słuchowego,
kinestetyczno - ruchowego. Mimo, że metoda  Dobrego Startu jest ukierunkowana na
rozwój funkcji percepcyjno - motorycznych, to jednak kształci również i usprawnia
funkcje psychiczne. Metoda ma bardzo szerokie zastosowanie w profilaktyce i
rehabilitacji.
Zajęcia prowadzone wyżej wymienioną metodą rozpoczynają się i kończą  pląsami
ruchowymi będącymi rodzajem ćwiczeń wokalno - rytmicznych. Zespołowa forma
zajęć ułatwia nawiązanie kontaktów społecznych dzieciom mającym trudności
w przystosowaniu się lub zaburzonym emocjonalnie. Ze względu na wielostronne
oddziaływanie często jest określana mianem psychomotorycznej.
W metodzie  Dobrego Startu opracowano wspólny model struktury zajęć dla
wszystkich wariantów. Wyróżniono zajęcia wprowadzające, zajęcia właściwe oraz
zajęcia końcowe. W praktyce stosuje się różne modyfikacje tego modelu wynikające ze
specyfiki pracy z grupą dzieci. W czasie zajęć wprowadzających dzieci usprawniają
przede wszystkim koncentrację uwagi, orientację w schemacie ciała i przestrzeni oraz
rozwijają kompetencje językowe i motorykę. Piosenka jest elementem wiążącym,
rozwija kompetencje językowe - wiedzę z zakresu fonetyki, semantyki i syntaktyki.
Zajęcia właściwe to zestaw ćwiczeń o charakterze usprawniającym i relaksacyjnym,
nawiązującym do tekstu piosenki stanowiącej osnowę zajęć. Następnie wprowadza się
ćwiczenia o narastającym stopniu trudności. Potem zostaje wprowadzony wzór
graficzny, a po jego analizie wspólnie z dzieckiem dokonuje się jego reprodukcji.
Ostatni element w strukturze zajęć to zajęcia końcowe, które mają charakter ćwiczeń
wokalno - rytmicznych i relaksują zmęczone intensywnymi ćwiczeniami dziecko.
Ciekawą metodą jest  Wprowadzenie w świat pisma I. Majchrzak. Autorka
twierdzi, że  nie litery się czyta, tylko sens . Stąd o nabyciu umiejętności czytania
decydują umysł i wzrok. Propozycja I. Majchrzak podkreśla również fakt, że  dziecko
od samego początku wchodzi w świat pisma jako świat znaczeń, a nie izolowanych liter,
poprzez rozpoznawanie związków, jakie zachodzą pomiędzy słowem, a desygnatem .
Według koncepcji autorki  nauka czytania rozpoczyna się od czytania globalnego
własnego imienia dziecka. Imię jest traktowane jako klucz otwierający świat pisma.
Dziecko doskonale zna brzmienie własnego imienia, co zdaniem autorki, powoduje, że z
łatwością przyswaja informację o fonetycznych funkcjach liter, z których się składa .
Proponowany zestaw ćwiczeń wizualnych jest określany mianem  ściana pełna liter .
Ćwiczenia te wiodą od odczytania własnego imienia do umiejętności czytania. Poznanie
wszystkich liter alfabetu następuje poprzez prezentację kolejno każdego z nich. Kolejny
etap nauki nosi nazwę  targ liter . Tutaj następuje wymiana poszczególnych liter
zawartych we własnym imieniu lub liter zawartych w nazwach wybranych do zabawy
desygnatów. Ostatni etap to  nazywanie świata - zabawa, podczas której dzieci
etykietują przedmioty w sali. Zdaniem autorki:  nie jest ważne, by dziecko wykonało
poprawnie wszystkie zadania. Istotna jest możliwość czytania w różnych sytuacjach
słów o zróżnicowanym poziomie trudności .
 Naukę czytania można rozpocząć z dzieckiem wkrótce po jego urodzeniu - tak
twierdzi G. J. Doman twórca metody  zabawa w czytanie . W swojej metodzie
138
CKPiDN w Mielcu  Zeszyty nauczycielskie  Nr 2/2005
wykorzystuje wiedzę z zakresu neuropsychicznych możliwości małych dzieci oraz
łatwość przyswajania przez dzieci w najwcześniejszym okresie życia informacji
całościowej. Tak prowadzona radosna i pozbawiona stresu zabawa w czytanie nie tylko
umożliwia dziecku nabycie umiejętności czytania, ale rozwija równocześnie jego
kompetencje językowe.
 Bardzo małe dzieci mogą i uczą się czytać słowa, zdania i dłuższe teksty dokładnie
w ten sam sposób - twierdzi autor - w jaki uczą się rozumieć mówione słowa, zdania i
wypowiedzi . G.J. Doman proponuje krótkie sesje  zabawy w czytanie . Im dziecko
starsze, tym czas każdorazowej sesji winien być dłuższy.
Autor wyróżnia 5 etapów:
1. pojedyncze słowa,
2. wyrażenia dwuwyrazowe,
3. wprowadzenie prostych zdań,
4. rozbudowanie zdań,
5. samodzielne czytanie.
Ostatnim etapem  zabawy w czytanie jest samodzielnie przeczytana książka. Musi
ona jednak spełniać określone kryteria tak, by zachęcić dziecko do samodzielnej lektury.
Doman wymienia:  ograniczony, znany dziecku zasób słów, odpowiedni krój czcionki,
tekst poprzedzony lub uzupełniony ilustracją .
Inną metodą nauki czytania jest  naturalna nauka języka - za jej twórcę uważany jest B.
Cutting.  Naturalna metoda nauki języka to nauka słuchania, mówienia, czytania i
pisania poprzez zabawę i twórcze działania . W naturalnej nauce języka istotą czytania
jest zrozumienie przez dziecko czytanych treści, w których ujmuje się całe jednostki
językowe, by następnie przechodzić do ich elementów. Za podstawę nauki czytania w
tej metodzie uważa się wykorzystywanie procesów poznawczych dziecka, a w
szczególności spostrzegania i pamięci, które pomagają w zapamiętywaniu zdań,
wyrazów i zrozumieniu czytanych treści. Punktem wyjścia, w pracy tą metodą, jest
krótki i prosty tekst oraz  atrakcyjny kontekst, który ułatwia zrozumienie czytanego
tekstu. Całość uzupełnia odpowiednia aranżacja sali - kąciki zainteresowań.
W naturalnej nauce czytania i pisania praca przebiega w trzech etapach:
Zapoznanie dziecka z całością, którą jest cały tekst, zdanie, wyraz. Zapoznanie dziecka
ze szczegółami: budową zdania, litery, znaków interpunkcyjnych.
Przechodzenie do budowania całości z wykorzystaniem zdobytej wiedzy. Prawidłowy
przebieg nauki czytania we wszystkich trzech stadiach jest uwarunkowany  dziecięcym
oczekiwaniem sukcesu, motywacją i możliwością działania w zakresie przeróżnej
aktywności powiązanej z nauką czytania i pisania . Metoda ta wyklucza jednakową
pracę ze wszystkimi dziećmi, gdyż jej założeniem jest wspomaganie ochoty do nauki
oraz tworzenie podstaw do nabywania umiejętności czytania i pisania.
Na gruncie polskim bardzo popularną metodą, szczególnie w latach siedemdzie-
siątych, była metoda barwno - dz
więkowa. Za twórcę tej metody uważa się H. Metera.
139
Halina Cyran  Współczesne metody wspomagające...
Autorka wydzieliła dwa okresy nauki czytania. Pierwszy, przedliterowy, w którym
następuje poznanie dz
więkowej budowy wyrazów i drugi przeznaczony na
wprowadzenie zapisu graficznego poszczególnych dz
więków - liter oraz właściwą
naukę czytania. H. Metera  przyjęła założenie o wykorzystaniu innych analizatorów niż
słuchowy w kształtowaniu analizy i syntezy słuchowej wyrazów wraz z umiejętnością
różnorodnego operowania dz
więkową strukturą wyrazów przed poznaniem jego zapisu
graficznego .
Zajęcia prowadzone tą metodą urozmaicają zabawy ruchowe i działania plastyczne. W
początkowym okresie nauki czytania analiza, a potem synteza powinny być
dokonywane tylko w odniesieniu do tych wyrazów, w których wymowa jest zgodna z
pisownią. W póz
niejszym okresie należy wprowadzać wyrazy, w których występują
rozbieżności między mową a pismem. Zdaniem autorki:  podkreślenie różnicy
uwrażliwia dziecko na zapis ortograficzny wyrazu . Praca tą metodą rozpoczyna się od
poznania struktury dz
więkowej wyrazów a następnie wprowadzenia graficznego
schematu. Autorka zaleca operowanie kolorowymi kartonikami, które odzwierciedlają
poszczególne głoski i ich cechy. W ten sposób - zdaniem Metery  dziecko opanowuje
umiejętność czytania i rozumienia tekstu poprzez poznanie schematu, że każdej głosce
odpowiada określony symbol literowy .
W tym referacie zaprezentowano tylko niektóre ze współczesnych metod roz-
wijających umiejętność czytania.
 Dla rozwoju umiejętności czytania bardzo duże znaczenie ma prowadzenie po-
czątków czytania (...) nauczyciel powinien koncentrować się w swoich działaniach nie
na wybranej metodzie, lecz na tym, jak wspomagać dziecko w nauce czytania .
140
CKPiDN w Mielcu  Zeszyty nauczycielskie  Nr 2/2005
Literatura
1. Bogdanowicz M. Metoda Dobrego Startu. Warszawa 1989.
2. Brzezińska A. Czytanie i pisanie nowy język dziecka. Warszawa 1987.
3. Cackowska M. Nauka czytania i pisania w klasach przedszkolnych. Warszawa
1984.
4. Majchrzak I. Świat pisma. Warszawa 1994.
5. Mystkowska H. Uczymy czytać w przedszkolu. Warszawa 1977.
6. Rocławski B. Poradnik fonetyczny dla nauczycieli. Warszawa 1986.
7. Rytlowa J. Czytanie w szkole. Warszawa 1961, PZWS.
141