Temat numeru
Zagrożenia chemiczne
w środowisku pracy
Obecnie trudno sobie wyobrazić stanowisko pracy wolne od zagrożeń stwarzanych przez
szkodliwe substancje chemiczne. Oczywiście zagrożenia te ze swej natury będą występować
w przemyśle chemicznym, farmaceutycznym, w hutnictwie, metalurgii, ale również w pozornie
odległych od chemii dziedzinach, takich jak budownictwo, przemysł spożywczy, gospodarka
terenami zielonymi czy rolnictwo.
gospodarstwie domowym człowiek kontaktuje " 1,2-dimetylocykloheksan,
Wsię z detergentami, utleniaczami, czasami " n-dodekan,
silnie agresywnymi substancjami żrącymi, środkami " glikol tripropylenowy,
zapachowymi, kosmetykami, dodatkami do żywno- " ftalan dimetylu,
ści, substancjami biobójczymi itp. i jedynie wielkość " eter metylowy glikolu tripropylenowego,
pochłoniętej dawki decyduje o wielkości zagrożenia " glikol propylenowy,
i wpływie na organizm. Odpoczywając na nadmor- " eter butylowy glikolu dietylenowego,
skiej plaży, z daleka od jakichkolwiek ośrodków prze- " glikol etylenowy,
mysłowych, człowiek narażony jest na wdychanie pyłu " eter butylowy glikolu etylenowego,
dr Krzysztof
wolnej krystalicznej krzemionki, promieniowanie UV, " alkohol izopropylowy,
M. Benczek
a przez jego skórę wnikają środki zapachowe i inne " metanol,
Zakład Zagrożeń
składniki kremów i emulsji ułatwiających opalanie " N-metylopirolidon,
Chemicznych,
Pyłowych i Biologicznych
i chroniących przed szkodliwym promieniowaniem " eter etylowy glikolu dipropylenowego,
Centralny Instytut
słonecznym; substancje te mogą wykazywać dzia- " ftalan dibutylu,
Ochrony Pracy
łanie alergiczne. " eter metylowy glikolu dietylenowego,  Państwowy
Instytut Badawczy
W pewnych przypadkach identyfikacja narażenia " etanol,
jest prosta, np. w procesach malarskich z zastosowa- " eter butylowy glikolu propylenowego,
niem farb i lakierów rozpuszczalnikowych pracownik " 2-butanol,
narażony jest na działanie rozpuszczalników orga- " aminometylo propanol,
nicznych, które muszą odparować w celu wytworzenia " eter etylowy glikolu dietylenowego,
trwałej powłoki malarskiej. Stosunkowo łatwo można " eter butylowy glikolu dipropylenowego,
dowiedzieć się, jakie związki wchodzą w skład konkret- " gliceryna,
nego rozpuszczalnika. W przypadku wyrobów wodo- " glikol heksylenowy,
rozpuszczalnych sytuacja już nie jest taka oczywista. " metyloamyloketon,
W farbach tych podstawowym rozpuszczalnikiem " eter propylowy glikolu propylenowego.
jest woda, ale prócz wody występują niewielkie ilości Równie złożona jest sytuacja w przypadku farb
szkodliwych substancji organicznych dodawanych proszkowych  z tych farb nic nie musi odparować,
do farby w celu zapewnienia jej odpowiednich właści- jednakże w trakcie ich utwardzania w podwyższonej
wości. Stwierdzono, że w farbach wodorozcieńczal- temperaturze przebiega polimeryzacja i wydzielają
nych mogą występować następujące substancje [1]: się szkodliwe substancje, zaś rodzaj i ilość tych
" ksylen, substancji zależy od rodzaju stosowanej farby
" izobutanol, proszkowej. Np. w trakcie utwardzania srebrnej
" akrylan butylu, poliestrowej farby proszkowej stwierdzono emisję
" 2-butoksyetanol, do powietrza [2]:
" adypinian dietyloheksylu, " 2-etyloheksanalu,
" ftalan diizooktylu, " 2-propenolidenocyklobutenu,
" etylobenzen, " heksametylocyklotrisiloksanu,
" 1,3-dimetylobenzen, " oktametylocyklotetrasiloksanu,
" ester butylowy kwasu 2-propionowego, " N,N-dioktylo formamidu,
" dekan, " tris(2-etyloheksylo)aminy.
www.promotor.elamed.pl 9
Temat numeru
Poważnym problemem jest także identyfi kacja " Działanie uczulające (wywołujące charakterystycz-
substancji emitowanych w trakcie przetwarza- ne reakcje układu immunologicznego)  obecnie
nia tworzyw sztucznych. Przy wytwarzaniu np. coraz więcej substancji wykazuje takie działanie;
laminatów poliestrowo-szklanych sytuacja jest są to najczęściej różne rodzaje białek, związki orga-
dość prosta, gdyż do otoczenia praktycznie emi- niczne o złożonej budowie, np. środki zapachowe,
towany jest styren. W przypadku innych tworzyw ale również substancje proste lub niektóre metale,
staje się dużo bardziej skomplikowana i np. przy np. nikiel. Reakcja organizmu osoby uczulonej
przetwarzaniu tworzyw z ABS (kopolimer styren- na kontakt z tymi substancjami jest nieproporcjo-
butadien-akrylonitryl) emitowane są następujące nalna do analogicznej reakcji osoby nieuczulonej.
substancje [3]: Alergie objawiające się zwężeniem oskrzeli mogą
" butylocyklopropan, stanowić zagrożenie dla życia.
" pochodne heksanu, " Działanie układowe (w przypadku substancji tok-
" pochodne cykloheksanu, sycznych):
" winylcykloheksan,  Działanie neurotoksyczne  zaburzenia w ośrod-
" etylobenzen, kowym układzie nerwowym i obwodowym
" metylobenzen, układzie nerwowym; takie działanie wykazują
" propylobenzen 1003, niektóre pestycydy, związki fosforoorganiczne,
" węglowodory alifat. C10  C18, alifatyczne, alicykliczne i aromatyczne rozpusz-
" styren, czalniki organiczne. Czasami te substancje sto-
" alkilobenzeny, sowane są świadomie jako związki odurzające.
" 1-metylo-4-(1-metyloetylideno)cykloheksan,  Działanie uszkadzające poszczególne narządy:
" 1,3,5-trimetylocykloheptan, wątrobę (nitrozwiązki, chlorowcopochodne
" winylo-2-metoksybenzen, aromatyczne), nerki (metale ciężkie, metanol,
" buteno-2-benzen, węglowodory aromatyczne); działanie gonado-
" merkaptan heksadecylowy, toksyczne (upośledzające funkcje rozrodcze
" aldehyd benzoesowy, kobiet i mężczyzn).
" nienasycony cykloheksanol. " Działanie rakotwórcze  wyróżnia się czynniki rako-
Oczywiście nie oznacza to, że najmniej zagrożeń twórcze o udowodnionym działaniu rakotwórczym
związanych jest ze stosowaniem klasycznych farb dla ludzi, substancje prawdopodobnie rakotwórcze
rozpuszczalnikowych. W tym przypadku emitowane oraz procesy rakotwórcze  to jest procesy technolo-
są znaczne ilości rozpuszczalników, w przypadku farb giczne powodujące choroby nowotworowe u pracow-
wodorozcieńczalnych ilości emitowanych związków ników, przy czym trudno powiedzieć, jakie konkretnie
organicznych są znacznie mniejsze, toteż stosowanie substancje są odpowiedzialne za wywoływanie tych
tych farb jest bezpieczniejsze od stosowania farb roz- chorób. Działanie rakotwórcze jest działaniem bez-
puszczalnikowych. Przy stosowaniu farb proszkowych progowym, o ile dla wszystkich innych szkodliwych
ilości emitowanych substancji są jeszcze mniejsze, substancji istnieje pewien próg, poniżej którego nie
a więc i zagrożenia związane ze stosowaniem tego objawia się ich szkodliwe działanie, gdyż organizm
rodzaju farb są mniejsze. sam jest w stanie je niwelować, o tyle dla substancji
Reasumując, stosowanie farb proszkowych jest rakotwórczych takiego progu nie ma i każda, nawet
najbezpieczniejsze pod względem wielkości nara- najmniejsza, dawka sprzyja wystąpieniu choroby
żenia na szkodliwe substancje, jednakże nie jest nowotworowej. Ma to swoje konsekwencje w filo-
całkowicie bezpieczne, gdyż nawet i w tym przypadku zofii ustanawiania wartości dopuszczalnych  dla
pracownik narażony jest na wdychanie par szkodli- wszystkich substancji istnieje pewien próg stężenia,
wych związków. poniżej którego możemy mówić o warunkach bez-
piecznych, natomiast dla substancji rakotwórczych
DZIAA
ANIE SZKODLIWYCH nie ma progu bezpieczeństwa, można operować
SUBSTANCJI CHEMICZNYCH jedynie pojęciem określania ryzyka wystąpienia
Szkodliwe substancje chemiczne można podzielić choroby nowotworowej. Przyjmuje się, że warunki
na następujące grupy, przy czym podział ten jest są bezpieczne, gdy wzrost zachorowań na choroby
dość umowny, gdyż jedna substancja może być nowotworowe jest niższy niż 10-3-10-5. Czynniki
jednocześnie np. drażniąca, neurotoksyczna i ra- rakotwórcze podlegają w Polsce szczególnym ure-
kotwórcza. Szkodliwe substancje mogą wykazywać gulowaniom prawnym [4].
następujące działanie: " Działanie mutagenne  powodujące powstawanie
" Działanie żrące (wywołujące zniszczenie tkanek). trwałych zmian w materiale genetycznym.
" Działanie drażniące (wywołujące stan zapalny " Działanie teratogenne  powodujące powstawanie
skóry lub błon śluzowych) ostre i przewlekłe (efekt trwałych zmian strukturalnych lub czynnościowych
tolerancji przy dłuższym narażeniu). płodu.
10 Promotor 12/12
Temat numeru
DROGI WNIKANIA do oszacowania niż ilość, jaka wniknęła przez drogi
Szkodliwe substancje chemiczne mogą dostać się oddechowe. W kontakcie z takimi substancjami (wła-
do organizmu poprzez: ściwość wnikania przez skórę zaznaczona jest w wy-
" układ oddechowy, kazie normatywów higienicznych) należy zachować
" skórę, szczególną ostrożność. W sytuacjach grożących za-
" układ pokarmowy. nieczyszczeniem skóry należy stosować odpowiednią
W środowisku pracy najmniejsze zagrożenie odzież ochronną. Tam, gdzie zagrożenie nie jest zbyt
stanowi wnikanie przez układ pokarmowy, gdyż poważne, dobrą alternatywą dla rękawic ochronnych
zawsze można powstrzymać się od spożywania jest stosowanie ochronnych kremów i żeli, przy czym
pokarmów czy picia napojów w niebezpiecznych należy zwrócić szczególną uwagę na odpowiedni do-
warunkach. Pewne ilości szkodliwych pyłów mogą bór środka ochronnego, gdyż np. stosowanie kremu
osadzić się w najwyższym odcinku układu odde- hydrofobowego w kontakcie ze środkiem szkodliwym
chowego i zostać przełknięte ze śliną; zasadniczo rozpuszczalnym w tłuszczach, czy żelu hydrofilowego
traktuje się te przypadki jako wnikanie przez układ w kontakcie z substancjami szkodliwymi rozpuszczal-
oddechowy, gdyż substancja szkodliwa zawieszona nymi w wodzie, nie tylko nie poprawi bezpieczeństwa,
jest w powietrzu. ale może wręcz zwiększyć zagrożenie. Ilość substan-
Układ oddechowy stanowi główną drogę wnikania cji, która przeniknie przez skórę  zabezpieczoną
substancji szkodliwych do organizmu w warunkach takim nieodpowiednim środkiem, będzie większa
przemysłowych. Wielka powierzchnia pęcherzyków od ilości, która przeniknęłaby przez skórę niczym
płucnych sprawia, że wchłanianie tą drogą jest szyb- niezabezpieczoną.
kie, a procent wchłoniętej substancji bardzo wysoki.
Zapewnienie bezpiecznych warunków pracy wiąże NORMATYWY HIGIENICZNE
się z odpowiednią czystością powietrza na stanowi- Bezpieczne warunki pracy zapewnia się poprzez
sku, o co dbają szczególnie higieniści przemysłowi. odpowiednią czystość powietrza.
Reakcja organizmu zależy od wchłoniętej dawki W Polsce są ustanawiane trzy rodzaje normatywów
substancji szkodliwych, a dawka ta zależy od stęże- higienicznych [5]:
nia tej substancji w powietrzu. Nie jest to do końca " Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS)  stę-
prawdą, gdyż wchłonięta ilość, prócz stężenia, zależy żenie średnie ważone, którego oddziaływanie
również od szybkości wentylacji płuc, a ta z kolei na pracownika w ciągu 8-godzinnego dobowego
zależy od predyspozycji osobniczych, wysiłku fizycz- i 42-godzinnego tygodniowego wymiaru czasu
nego związanego z wykonywaną pracą, warunków pracy przez okres jego aktywności zawodowej nie
klimatycznych itp. Te ostatnie czynniki są trudne powinno spowodować ujemnych zmian w jego sta-
do zdefi niowania i z dość dobrym przybliżeniem nie zdrowia oraz w stanie zdrowia jego przyszłych
można je przyjąć jako wielkości stałe, toteż stężenie pokoleń.
substancji szkodliwych w powietrzu na stanowiskach " Najwyższe dopuszczalne stężenie chwilowe
pracy jest parametrem dość dobrze opisującym (NDSCh)  wartość średnia, która nie powinna
wielkość zagrożeń stwarzanych przez te czynniki. spowodować ujemnych zmian w stanie zdrowia
Zachowanie odpowiedniej czystości powietrza po- pracownika oraz w stanie zdrowia jego przyszłych
zwala na bezpieczną pracę. pokoleń, jeżeli utrzymuje się w środowisku pracy
Niektóre substancje posiadają właściwość prze- nie dłużej niż 30 minut w czasie zmiany roboczej.
nikania przez skórę. Ilość substancji, jaka wniknęła " Najwyższe dopuszczalne stężenie pułapowe
do organizmu tą drogą, jest znacznie trudniejsza (NDSP)  wartość, która ze względu na zagroże-
r e k l a m a
www.promotor.elamed.pl 11
Temat numeru
nie zdrowia lub życia pracownika nie może być Działania organizacyjne polegają na odpowiednim
w środowisku pracy przekroczona w żadnym mo- ustawieniu czasu pracy na poszczególnych stanowi-
mencie. skach; wskaz
nikiem narażenia jest wartość stężenia
W przypadku jednoczesnego występowania kilku odnosząca się do 8-godzinnego czasu pracy. Jeśli
substancji szkodliwych ocenę narażenia przepro- technicznie nie można zmniejszyć stężenia, to skraca-
wadza się zgodnie z zasadą sumowania działania jąc o połowę okres pracy na zagrożonym stanowisku,
toksycznego wg wzoru: zmniejszamy do połowy wielkość pochłoniętej dawki.
Do działań organizacyjnych należy zapewnienie
Cw Cw Cw
pracownikom informacji o występujących zagroże-
1 2 n
+ +...+ d" 1
NDS1 NDS NDSn
niach, dostęp do kart charakterystyk stosowanych
2
substancji niebezpiecznych, zapewnienie udziału
gdzie: w szkoleniach, opracowanie bezpiecznych procedur
c  wskaz
nik ekspozycji substancji x, postępowania, systematyczne prowadzenie monito-
wx
NDS  normatyw higieniczny dla substancji x. ringu warunków środowiskowych na poszczególnych
x
stanowiskach i podawanie do wiadomości pracowni-
MONITOROWANIE ZANIECZYSZCZEC
ków wyników przeprowadzonych pomiarów, wreszcie
POWIETRZA NA STANOWISKACH PRACY regularne badania lekarskie umożliwiające wczesne
Na monitorowanie zanieczyszczeń powietrza składa- wykrycie i odsunięcie od kontaktu z substancją
ją się następujące etapy: szkodliwą osób, u których pojawiają się uszczerbki
" identyfikacja występujących zanieczyszczeń, zdrowia związane z narażeniem na tę substancję
" pobieranie próbek powietrza i analiza, oraz osób szczególnie na nią wrażliwych.
" interpretacja wyników (porównanie z wartościami Działania techniczne polegają na zmianach tech-
dopuszczalnymi). nologicznych realizowanych procesów. Najkorzystniej-
Według normy PN-Z-04008-7:2002 próbki szym działaniem z tego obszaru jest wyeliminowanie
Piśmiennictwo
powietrza można pobierać z wykorzystaniem z procesu substancji szkodliwej i zastąpienie jej
1. Benczek K.M., Gorzkow-
dozymetrów indywidualnych bądz
też metodami inną, o zbliżonych parametrach technologicznych,
ski S.: Ocena szkodliwo-
ści farb.  Bezpieczeństwo stacjonarnymi. a o mniejszej szkodliwości. Sytuacja taka pozwala
Pracy , 3, 2006, 8-10.
W metodzie stacjonarnej próbkę powietrza pobiera na radykalne zmniejszenie zagrożenia, jednakże
2. Benczek K.M.: Zagro-
się, umieszczając aspirator w wytypowanym miejscu, praktycznie trudno jest ją zorganizować. Innym
żenia chemiczne przy
stosowaniu farb prosz-
wybranym jako najbardziej reprezentatywne dla ba- sposobem jest odsunięcie pracownika od kontaktu
kowych  ograniczyć
danego obszaru. Na podstawie uzyskanych wyników ze szkodliwą substancją. Realizuje się je poprzez
emisję szkodliwych sub-
stancji.  Lakiernictwo pomiarów należy obliczyć dolną (DG) i górną granicę automatyzację procesu sterowanego z innego, bez-
Przemysłowe , 1, 2008
przedziału ufności (GG), które są wskaz
nikami nara- piecznego pomieszczenia, bądz
też poprzez herme-
70-72.
żenia. Średni ważony wskaz
nik narażenia oblicza się tyzację procesu.
3. Benczek K.M: Ocena
narażenia na wielo-
na podstawie wskaz
ników narażenia dla poszczegól- Ochrony zbiorowe polegają na stosowaniu wenty-
składnikowe mieszaniny
nych stanowisk czy etapów pracy. lacji ogólnej nawiewno-wywiewnej, co jest korzystne
substancji chemicznych
podczas przetwórstwa W metodzie dozymetrii indywidualnej aspirator ze względu na ogólny mikroklimat pomieszczeń,
tworzyw polistyreno-
umieszcza się na pracowniku. Wskaz
nikiem nara- natomiast mało skuteczne dla zapewnienia odpo-
wych  metoda anali-
żenia jest średnia wartość stężenia ważonego dla wiedniej czystości powietrza. Znacznie korzystniejsze
zy reprezentatywnej.
[W:] Pośniak M. (red.):
1-5 próbek pobranych w czasie przynajmniej 75% jest stosowanie w tym celu wentylacji miejscowej,
Zagrożenia chemiczne
okresu trwania zmiany roboczej (C ). skutecznie odsysającej zanieczyszczenia w miejscu
w wybranych proce- w
sach technologicznych, Przyjmuje się, że: ich powstawania. Do tego typu rozwiązań należą
Warszawa: CIOP, 1999,
" warunki pracy są bezpieczne, jeżeli C lub GG nie wszelkiego rodzaju ssawki, okapy, obudowy itp.,
w
45-69.
przekraczają wartości normatywu higienicznego ograniczające rozprzestrzenianie się zanieczysz-
4. Rozporządzenie Ministra
Zdrowia z dnia 1 grud-
dla danej substancji; czenia powietrza w całym pomieszczeniu, które nie
nia 2004 r. w sprawie
" warunki pracy są szkodliwe, jeżeli C lub DG są wyż- pozwalają na przedostanie się zanieczyszczenia
substancji, preparatów, w
czynników lub proce- sze od wartości NDS; w strefę oddychania pracownika.
sów technologicznych
" jeżeli NDS znajduje się w przedziale ufności dla Ochrony indywidualne składają się z obuwia
o działaniu rakotwór-
średniej, określonym przez DG i GG, to warunki ochronnego, odzieży, rękawic, hełmów, okularów,
czym lub mutagennym
w środowisku pracy
pracy określa się jako dopuszczalne. osłon twarzy oraz masek i półmasek wyposażonych
(Dz. U. z 2004 r., nr 280,
w pochłaniacze dostosowane do rodzaju wystę-
poz. 2771).
5. Rozporządzenie Mi- SPOSOBY ZMNIEJSZANIA pującego czynnika. Stosowanie indywidualnych
nistra Pracy i Polityki
ZAGROŻEC
CHEMICZNYCH środków ochronnych, szczególnie środków ochrony
Społecznej z dnia 29 li-
Zasadniczo sposoby eliminacji lub ograniczania ry- dróg oddechowych, zawsze wiąże się ze znaczną
stopada 2002 r. (zmiana
Dz. U. z 2005 r., nr 212,
zyka zawodowego można podzielić na trzy kategorie: uciążliwością dla pracownika i powinno być dopusz-
poz. 1769; zmiana
organizacyjne, techniczne oraz stosowanie ochron czone jedynie wówczas, gdy inne środki okażą się
Dz. U. z 2007 r., nr 161,
poz. 1142). zbiorowych lub indywidualnych. nieskuteczne. q�
12 Promotor 12/12