STOSUNKI WEWNĘTRZN PAŃSTW EUROPEJSKIC


Anglia w przededniu rewolucji
Panowanie Jakuba I (1603-25) Wraz z objęciem tronu angielskiego przez Stuartów zmieniła się nie tylko osoba i nastawienie monarchy, ale w dużej mierze i otoczenie króla, wspólnie z nim prowadzące politykę państwową. Jakub I, syn Marii Stuart, stanowił typ władcy o absolutystycznych zapędach i słabych umiejętnościach, zmiennego, nie umiejącego sobie dobierać ludzi ani zyskać popularności, wreszcie rozrzutnego i złege-gospo-darza.
Wśród .wewnętrznych problemów rządów Jakuba I wybijają się na czoło dwa zagadnienia - sprawy religijne i konflikt z r"arlamen-^em. Wbrew nadziejom purytanów nowy król odrzucił ich petycje (l 604) i opowiedział się za episkopalizmem.jako najwygodniejszą formą Kościoła podporządkowanego królowi. Jednocześnie wzmożone prześladowania katolików doprowadziły w 1605 r. do "spisku prochowego", fantastycznego projektu wysadzenia w powietrze monarchy wraz z parlamentem, w porę odkrytego i zakończonego licznymi egzekucjami.
Niepopularność wyznaniowa króla łączyła się z jego niepopularnością polityczną, co uwidoczniało się w konflikcie z parlamentem. Parlament przyjął zasadę, że należą do niego decyzje w sprawach religijnych i współdecyzje w świeckich. Płaszczyznę konfliktu stworzyły kwestie skarbowe. Król z braku pieniędzy sprzedawał szeroko tytuły szlacheckie, podnosił cła, usiłował poddać reglamentacji handel suknem. W 1610 r. doprowadziło to do sporu i rozwiązania parlamentu przez króla,

l. KRAJE ROZWIJAJĄCEGO S KAPITALIZM
ale i następny parlament (1614) okazał oporny i musiał być również rozwiązany. P ba rządów bez zwoływania parlamei (1614-20) przy pokrywaniu deficytu w s;
sób rabunkowy, na przykład poprzez nal danie specjalnie wysokich kar pieniężnych, uratowała absolutyzmu monarszego, g< potrzeby skarbowe zmusiły jednak króla zwołania parlamentu (1620-22). Z nów parlamentem doszło znów do konfliktu, a stępnie nowej próby rządzenia bez pa mentu.
Karol I (1625-49) i próby rządów abso nych. Karol I Stuart, wychowany w Anglii, wo uzyskał popularność, był jednak obcią ny grzechem nie do przyjęcia dla ówcześni społeczeństwa angielskiego, dla angielsk klas rządzących -grzechem absolutyzmu. go główni doradcy: George Villiers ksi Buckingham, potem Thomas Stratford w;
król Irlandii oraz William Laud arcybisł Canterbury,_byli zwolennikami absolutyz nieograniczonego, fiskalizmu Tortodoksyj go anglikąnizmu. Polityka królewska i go wość jego współpracowników doprowac miała do próby rządów bez parlamentu i z< mania się monarchii w wybuchłym późi konflikcie.
Próby rządów absolutnych Karola I dop wadziły do konfliktu z parlamentem; konf ów stopniowo przerodził się w ruch rewolu< ny i zakończył obaleniem króla. Angiel kupcy i finansiści z londyńskiego City, zwią na z handlem nowa szlachta, bogaci sukier cy, ciągle jeszcze silna warstwa wolni chłopstwa, stanowili siłę zdolną przeciwsta

42

się narzucanemu im absolutyzmowi, systemowi podatkowemu rujnującemu handel i skrajnej angielskiej ortodoksji, sprzecznej z ich poglądami.
W Długim Parlamencie (1640-53), a potem w obu wojnach domowych walczyły ze sobą dwie^artie, reprezentujące różne siły społeczne. Stronnicy króla - "kawalerowie" rekrutowali się spośród starej arystokracij i prowincjonalnej szlachty z okolic ekonomicznie zacofanych, gdzie rolnictwo było słabo powiązane z handlem (północna i zachodnia Anglia, Kornwalia). Do stronnictwa^pkrąg-łogłowych", zwanych tak z powodu krótkich wfosów, należeli Jcupcy^ prawnicy, szląchta^z okolic Londynu i południowo-wschodnich hrabstw. Same nazwy stronnictw wskazywały na te różnice, wyraźne dla współczesnych, ponieważ tylko warstwy wyższe nosiły długie włosy. .jCawalerowie" byli anglikąnami, "pk-rągłogłowi" - purytanami. Purytanizm angielski był już wówczas zróżnicowany, w parlamencie większość stanowili prezbiterianie, kierunek bardziej umiarkowany, skupiający przede wszystkim zamożne mieszczaństwo. Independenci - niezależni, którzy byli wyznawcami Kościoła złożonego z małych kongregacji, wolnych i nie podlegających zwierzchnictwu żadnej kościelnej organizacji, mieli wpływy wśród yeomenów, tkaczy, rzemieślników, drobnego kupiectwa, natomiast w parlamencie tworzyli mniejszość. Katolicka szlachta na północy i w hrabstwie Lancashire popierała króla.
Mimo siły, jaką reprezentował parlament, w pierwszym okresie wojny domowej (1642- --46) przewagę posiadał król. W Anglii nie było w tym czasie stałego wojska, tylko milicja utrzymywana przez hrabstwa i dowodzona przez miejscowych właścicieli ziemskich - landlordów. Tam, gdzie wpływy parlamentu były większe, tam milicja była po jego stronie, w pozostałej części kraju popierała Karola I. Król miał poza tym większe możliwości szybkiego stworzenia armii, zwłaszcza jazdy, która wówczas decydowała o zwycięstwie. Armia królewska, na której czele stał siostrzeniec Karola I generał książę Rupert, odniosła w latach 1642-43 szereg sukcesów w starciach z armią parlamentu.


Posiedzenie dwóch izb Długiego Parlamentu, 6 XI 1640 r.
Przewaga ta była krótkotrwała. Parlament uchwalił nowe podatki pośrednie i usprawnił system pobierania podatków ziemskich, uzyskując dzięki temu środki na organizację armii.
W pierwszym okresie panowania Karola I konflikt z Francją i Hiszpanią zmusił władcę do ustępstw wobec parlamentu. Wojny w latach 1625-29 wymagały dużych nakładów finansowych, a więc podatków uchwalanych przez parlament. Ten jednak gotów był uchwalić podatki jedynie w wypadku uznania przez króla uprawnień parlamentu. 7 czerwca 1628 r. człoftkowie parlamentu przedłożyli królowi petycję {Petition of Right), w której żądali nienakładania podatków bez zgody parlamentu, zabezpieczenia mieszkańców kraju przed nadużyciami wojska oraz zagwarantowania, że rząd nie będzie przeprowadzał aresztowań bez uzasadnionych powodów. Król nie przyjął tych postulatów.
^ Zakończenie wojen pozwoliło królowi i jego doradcom prowadzić przez ponad .10 lat

rządy bez parlamentu. Rządy te w praktyce sprawował Stratford, który burzył zamki magnackie na północy, a jednocześnie prowadził akcję nie tytko kolonizacji angielskiej w Irlandii, ale i narzucania tam siłą Kościoła
anglikańskiego zarówno katolickiej ludności
K.
.

irlandzkiej, jak i sprowadzanym z Anglii i kocji kolonistom purytańskim i prezbiter! skim. Oparcie dla tej polityki, prowadzo
wbrew społeczeństwu, stanowiła jedy armia.
Laud działał natomiast w dziedzinie fina

sowej i religijnej. Starał się on wycisnąć maksimum pieniędzy z wewnętrznych opłat skarbowych, pozostających poza kompetencjami parlamentu - a więc: narzucał wysokie kary pieniężne, obciążał opłatami konsumpcję, nowe budownictwo w okolicy Londynu, obejmował monopolami koronki, śledzie, węgiel, wreszcie narzucał miastom nadmorskim opłatę tzw. ship money (pieniądze okrętowe), pod pozorem konieczności zorganizowania obrony wybrzeża. Groźniejsze jeszcze skutki miała gorliwość akcji Lauda w dziedzinie religijnej. By wzmocnić anglikanizm, poddał on rygorom liturgię (przywrócenie ołtarzy, komunii na klęczkach i inne), odebrał szlachcie prawo posiadania własnych kapelanów itd.
Jeżeli w^nglii te zarządzenia, podobnie jak praktyki fiskalne, wywoływały jedynie wzrost opozycji i stopniowe narastanie nastrojów rewolucyjnych, to próba narzucania anglikaniz-muSzkocji doprowadziła do otwartego wybu-cHu. W Edynburgu zebrali się przedstawiciele opozycji szkockiej (1637); rok później zawarte zostało porozumienie (National Coyenant, 1638), na temat obrony siłą dawnego porządku przeciw anglikańskim innowacjom. Próba uspokojenia opozycji nie dała rezultatów, a powołana przez nią milicja pobiła wysłane do Szkocji wojska królewskie. Porażka wojsk królewskich znalazła natychmiast oddźwięk w Anglii w formie konfliktu króla z nowym parlamentem oraz w Irlandii, gdzie wybuchło powstanie przeciw Anglikom (1641).
Wybuch rewolucji i upadek monarchii
Wojna z ogarniętą powstaniem Szkocją wymagała pieniędzy, tych zaś mógł dostarczyć tylko parlament. Zwołany w 1640 r. tzw. KrotkiParlament, odmawiając subsydiów pieniężnych zażądał zawarcia pokoju. Karol I rozwiązał go, lecz nie ułatwiło mu to sytuacji, gdyż wobec zwycięstw szkockich pieniądze były pilnie potrzebne. Powtórnie zwołany parlament zwany Długim Parlamentem (1640- -^-53), mimo zabiegów wyborczych okazał się równie opozycyjny, choć większość stanowili w nim posłowie stojący na gruncie legalności i


Oliver Cromwell
umiarkowania, co powstrzymywało ataki pu-rytańskiej mniejszości. Parlament kierowany przez przywódców opozycji Johna Pyma i Johna Hampdena pociągnął do odpowiedzialności Strafforda i Lauda, jako przedstawicieli polityki absolutyzmu; zostali oni w rezultacie skazani na śmierć (1641,1645). W końcu 1641 r. parlament uchwalił tzw. Wielką Remonstra-cję, żądając w niej ograniczenia fiskalizmu królewskiego, sądów specjalnych i prerogatyw biskupich oraz zmian liturgicznych, a także wyboru doradców króla, cieszących się zaufaniem parlamentu. Karol I zdawał się początkowo ustępować, lecz po nieudanym zamachu na przywódców opozycji musiał opuścić Londyn (20 stycznia 1642 r.).
Oddziały Cromwella. W tworzeniu armii parlamentu, która później otrzymała nazwę Armii Nowego Wzoru, wybitną rolę odegrał Oliver Cromwell (1599-1658), członek Długiego "Parlamentu, średniozamożny właściciel ziemski z okręgu wschodniego. Purytanin, należący do independenckiej mniejszości, związany interesami handlowymi i lokalną polityką z miejscowym mieszczaństwem, był obdarzony wybitnymi talentami wojskowymi i organizacyjnymi. Walcząc pod Edgehill, w pierwszej większej bitwie wojny domowej (23 października 1642), w której brawurowy atak kawalerii królewskiej zadał poważny cios wojskom

45

parlamentu, stwierdził naocznie, jakie znaczenie ma jazda i w swoim okręgu począł na własną rękę organizować pułk, złożony z miejscowych yeomenów, drobnych właścicieli, rzemieślników itp. Był to oddział przesiąknięty zapałem religijnym (żołnierze w większości należeli do sekt religijnych), a jednocześnie radykalizmem społecznym i duchem demokratycznym. Karność, jaką zaprowadził Crom-well, w dużej mierze opierała się na świadomym stosunku żołnierzy - "pobożnych lu-
ćzF, którzy rozumieli cel i znaczenie wojny.
Pułki Cromwella ze wschodniej Anglii, zwane pułkami "żelaznobokich" zatrzymały w 1643 r. pochód wojsk królewskich z północy. W 1644 r. zwycięstwo wojsk parlamentu pod Marston Moor (2 lipca) oddało północną Anglię pod władzę "okrągłogłowych". Parlament doszedł także do porozumienia z parlamentem szkockim w Edynburgu, przyjmując Covenant i obiecując reformę Kościoła anglikańskiego na wzór szkocki, tak jak tego domagali się Szkoci.
Armia Nowego Wzoru. Zimą 1644-45 parlament rozpoczął reorganizację armii. Ujawniły się przy tym, po raz pierwszy tak wyraźnie, sprzeczne tendencje w obozie antykrólew-iskim. W kierownictwie armii parlamentu utrzymywała się do tego czasu przewaga szlacheckich dowódców milicji hrabstw, pochodzących często z wybitnych rodzin arystokratycznych. Pragnęli oni porozumienia z królem, którego nie przestali uznawać za prawowitego władcę, czując stępo trosze buntownikami. "Jeśli nawet pobijemy króla 99 razy - mówił w parlamencie jeden z generałów - pozostanie on nadal królem... ale jeśli król nas raz pokona, wszyscy będziemy wisieć." Dlatego też trzeba było przede wszystkim usunąć z armii oficerów, którzy przeciwstawili się walce z królem. Domagali się tego independenci i część armii, reprezentowana przez Cromwella. Parlament, mimo że daleki od radykalnych tendencji independentów, poparł ich stanowisko, choć dla wielu przywódców był to tylko chwilowy manewr. W styczniu 1645 r. Izba Gmin zatwierdziła projekt reformy armii i ustanowienia (zamiast milicji hrabstw) regularnego wojska.

Armia Nowego Wzoru stanowiła regularni siłę, zaciągniętą na służbę parlamentu, dobra zaopatrzoną i dość systematycznie opłacana Zaprowadzono w niej surową dyscyplinę, os tro karząc wszelkie wykroczenia. Za domaga nie się od ludności pieniędzy czy żywności, ni mówiąc już o rabunku, rozkazy Cromweli groziły śmiercią. W całej armii panował duć radykalizmu religijnego i społecznego, z;
szczepiony przez oddziały Cromwella. Wsra oficerów, nawet wysokich rang, byli szewcy, kotlarze, woźnice, marynarze.
Wojska Karola I. W zestawieniu z dyscypliną ideowym charakterem armii parłam c i u szczególnie raziły demoralizacja J_rozk im wojsk rojalistów. Zupełny brak pieniędzy c/y nił z rabunków system zaopatrzenia. W hi ;h stwie, gdzie stacjonowały wojska rojalislow chłopi, aby uchronić się przed grabieżą i gwał tem, chwytali za broń i tworzyli oddziały "pal karzy" (ciubmen). Nawet dawni stronnic "kawalerów" poczęli zwracać się do Ań Nowego Wzoru, zapewniającej bezpieczc stwo i spokój. Rojalisci coraz bardziej tra^. opJircie wśród ludności, nawet na północy.
Klęska wojsk królewskich. Klęska pod Naseb (14 czerwca 1645 ) przyspieszyła całkowit rozkład wojsk królewskich. Armia Noweg Wzoru kolejno zlikwidowała wszystkie gam żony rojalistów. Kapitulacja Oxfordu (2 czerwca 1646) oznaczała w istocie Koniec wp ny domowej. Karol I w maju oddał się w ręc Szkotów, którzy wkrótce okazali się ni( pewnymi sprzymierzeńcami. W zamian z wypłatę zaległego żołdu dla armii szkockie parlament uzyskał zgodę na wydanie króla. V lutym 1647 r. Karol I został przewieziony po konwojem do zamku Holmby.
Parlament zwyciężył, ale okazało się, że je go program działania jest chwieiny"Ł-pełe sprzeczności, że brak mu wyraźnego celi Konfiskata dóbr i kary na "szkodników", ja nazywano "kawalerów", co wielu z nich zim siło do sprzedaży majętności, pozyskały parła mentowi poparcie City, ale utrudniły jedne cześnie porozumienie z królem. Większoś prezbiteriańska była jednocześnie antyangi;
kańska i antyindependencka. Restrykcje w)

46

znaniowe wprowadzone uprzednio przez Lau-da wzmogły sympatię do usuniętych duchownych anglikańskich, scementowały sojusz ziemian z klerem. Z nie mniejszą siłą prześladowano independentów, którzy po uzupełniających wyborach w 1645 r. pozostali nadal, na skutek istniejącego systemu wyborczego, w mniejszości w parlamencie; posiadali natomiast zdecydowaną przewagę w armii. Należącym do sekty baptystów groziło dożywotnie więzienie, osobom świeckim zakazano publicznych kazań, oficerów-independentów poczęto usuwać z armii. Armia miała zostać rozpuszczona bez wypłaty zaległego żołdu.
Taka polityka musiała wzburzyć żołnierzy i zespolić ich przeciw parlamentowi. Delegaci żołnierzy, zwani "agitatorami", utworzyli wraz z oficerami Radę Armii (Councii of the Army), która nie tylko broniła interesów wojska, ale zamierzała także wymóc na parlamencie gwarancję praw i wolności, o które Armia Nowego Wzoru walczyła podczas wojny domowej.
Lewellerzy. Coraz większy wpływ w armii zyskiwały elementy radykalne, tzw. lewellerzy (równacze). Ideolog tego ruchu, John Lilbur-ne (1618-57), uwięziony został przez Długi Parlament w 1645 r. i na żądanie armii uwolniony dwa lata później. W swoich pam fletach politycznych występował on przeciwko nowej tyranii parlamentu, w obronie "praw naturalnych". Domagał się praw wyborczych dla wszystkich, równości wobec prawa, corocznych wyborów do parlamentu. Lewellerzy dowodzili, że parlament opiera swoje prawo sprzeciwiania się królowi na władzy nadanej mu przez lud, musi być więc rzeczywistą reprezentacją ludu; "najbiedniejsza żywa istota ma takie samo prawo oddać swój głos, jak najpotężniejsza i najbogatsza". Żądali zmiany prawa wyborczego, zniesienia monarchii i Izby fordów, wyboru szeryfów i sędziów pokoju, reformy prawa, zabezpieczenia copyholders, likwidacji grodzeń, zniesienia powinności, akcyzy, monopoli i przywilejów.
Program armii. Wpływy lewellerów w armii wzrastały wraz z zaostrzeniem konfliktu z parlamentem. Parlament coraz bardziej przychy-


lał się do porozumienia z królem i rozwiązania armn, T~tylkó nieustępliwość Karola I opóźniała porozumienie. Uchwalono zakaz mityngów żołnierskich i wyznaczono demobilizację armii na 25-28 maja 1647 r. Cromwell, przeciwny dotąd działaniu przeciwko parlamentowi, postanowił w tej sytuacji nie dopuścić do kompromisu z królem. Karola I przewieziono do Newmarket, gdzie znajdowała się siedziba armii, a jednocześnie z szeregów usunięto oficerów prezbiterianów. Na początku czerwca Rada Armii podpisała tzw. "uroczyste zobowiązanie", zawierające jej program. Armia domagała się zaspokojenia swych "sprawiedliwych i zgodnych z prawem" żądań oraz gwarancji, że naród nie będzie więcej uciskany. Od spełnienia tych żądań uzależniono demobilizację.
Zachowane protokoły Rady Armii i jej kolejne deklaracje programowe wskazują na rady kalizowanie się nastrojów wojska. W dru giej deklaracji, ogłoszonej wkrótce po pier

wszej, domagano się już wolnych i powszechnych wyborów do nowego parlamentu, usunięcie z obecnego parlamentu wrogich armii prezbiterianów, ogłoszenia amnestii dla independentów i innych sekt. Już w lipcu agitatorzy wzywali do marszu na Londyn, Cromwell jednak powstrzymywał armię od tego kroku. Ustąpił na wieść o próbie przewrotu prezbite-riańskiego i usunięcia independentów z parlamentu; 6 sierpnia 1647 r. wojsko wkroczyło do Londynu, aby bronić swych praw w parlamencie. Prezbiteriańska większość nie chciała jednak ulec i dopiero pod bezpośrednim naciskiem armii w parlamencie stworzono większość independencka.
Armia ulegała coraz bardziej podziałowi na dwa o5ozy. Dowódcy, na czele z Ćromwel-lem, zaczęli szukać dróg porozumienia z królem i parlamentem. We wrześniu Cromwell i HenryIretoa, jeden z głównych przy-

wódców independenckich, a zarazem Cromwella, przedstawili Karolowi I tzw. Pod stawy Propozycji (The Heads oj' Proposals zawierające program ograniczonej monarchii Głosiły one szeroką tolerancję religijną, al także wstrzymanie konfiskaty dóbr należy cych do "kawalerów", dwa zasadnicze wami ki jakichkolwiek dalszych kompromisów.
"Umowa Ludu". Próba ta skończyła sięniept wodzeniem. Karol I nie przyjął propozyc usiłując zwodzić i armię, i parlament, rokował nią z królem wzbudziły natomiast niezadowól lenie radykalnych żywiołów w armii. W paź dziemiku Rada Armii burzliwie dyskutowała nad programem independenckiego dowodź twa, zawartym w "Podstawach Propozycji"! przeciwstawnym mu programie lewellerów, noszącym tytuł "Umowa Ludu".Ghsil on powszechne prawo, .wyborcze z wyłączeniem

Ścięcie Karola I, 30 I 1649 r.

48

żebraków i służby i równość wszystkich przed prawem. Demokratyczny program armii domagał się zamknięcia obecnego parlamentu do końca września 1648 r. i wybierania parlamentu co dwa lata. Wpływy lewellerów w armii były tak duże, że independenckie dowództwo obawiało się, iż przestanie mu ona być posłuszna.
Nowe zagrożenie ze strony rojalistów na krótko ponownie scementowało armię. W grudniu 1647 r. król zbiegł na wyspę Wight i zawarł układ z prezbiteriahami szkockimi, którzy zobowiązali się udzielić mu pomocy przeciw armii i parlamentowi. W marcu 1648 r. jednocześnie w kilku hrabstwach wybuchły powstania rojalistyczne. W kwietniu na ulicach Londynu toczyły się już walki. "Kawalerowie" przystąpili do organizowania wojska w Irlandii. Rozpoczęła-się druga, wojna domowa.
Druga wojna domowa. Śmierć króla i ogłoszenie republiki. Klęska armii szkockiej pod Pre-ston w sierpniu 1648 r. przesądziła o wyniku wojny. Wojska angielskie zajęły Edynburg. Ale w tym czasie, kiedy żołnierze Cromwella bili się z "kawalerami", parlament, gdzie znów ukształtowała się większość prezbiteriańska, rozpoczął pertraktacje z królem i zawarł z nirn w.Newport umowę.
Cromwell i inni dowódcy independenccy nie byli przeciwni porozumieniu armii z Karolem I, ale zgoda zawarta bez udziału armii wywołała powszechne wzburzenie. Zwycięska armia wysunęła żądanie oddania króla pod sąd oraz rozwiązania parlamentu. Spotkaw-szy się z odmową, wysłano do Westminsteru oddział wojska pod dowództwem Thomasa Pride'a, który obsadził wszystkie wejścia, a następnie ze spisem w ręku usunął z parlamentu 140 deputowanych (5 grudnia 1648). Zarządzeniem armii powołany został Trybunał, który miał osądzić króla. 27 stycznia 1649 r. Trybunał skazał Karola Stuarta na śmierć "jako tyrana, zdrajcę i mordercę" i wyrok został wykonany 30 stycznia. Parlament, od czystki Pride'a zwany Kadłubem, uchwalił w lutym zniesienie monarchii oraz Izby Lordów i ogłosił, że "naród angielski wraz ze wszystkimi dominiami i terenami doń przynależnymi ma
4 - Historia powszechna, wiek XVII


być odtąd republiką i wolnym państwem [...] bez króla i Iżby Lordów". Władzę w państwie sprawowała Izba Gmin, a jej wykonawczym organem była Rada Stanu, złożona z oficerów i członków kadłubowego parlamentu, w większości independentów.
Diggerzy. Władza independentów miała wielu przeciwników: "kawalerów", prezbiterianów, a także radykalnych demokratów, lewellerów i bardziej od nich skrajny ruch diggerów (czyli kopaczy), którego przywódcą i ideologiem był Gerrard Winstaniey (1609?--60). Trudności ekonomiczne, wzrost cen, wysokie podatki pośrednie, które obarczały przede wszystkim konsumentów, sprzyjały szerzeniu się poglądów tych grup. Wśród biedoty wiejskiej posłuch znajdowały hasła równości i wspólnoty majątkowej. W manifeście "Deklaracja biednego, uciskanego ludu Anglii" (1649) kopacze głosili, iż oświeceni przez Boga powzięli postanowienie, by "okopać i oborać wszelkie grun-
49






ta gminne oraz leżące odłogiem w całej Anglii". Poczęli je też realizować, zaorywując odłogi w Surrey koło Londynu, Wellingborough w hrabstwie Northampton oraz w hrabstwie Kent. Winstaniey w broszurze Prawa wolności przedstawione pod postacią programu czyli wskrzeszenie prawdziwego systemu rządzenia (1651-52) zawarł istotny program przebudowy społecznej. Wzywał Cromwella, by oddał ziemię ludowi, wysunął konkretne postulaty w obronie chłopów (zniesienie dziesięcin i powinności manorialnych, nieusuwanie copyhol-ders z gruntów itp.). Ruch kopaczy został stłumiony częściowo przy użyciu prawa, częściowo siły. Było to tym łatwiejsze, że skrajne idee biedoty wiejskiej nie znajdowały echa wśród zamożniejszych chłopów, rzemieślników, a także wśród lewellerów.
Nowe konflikty między lewellerami a independentami. Po zwycięstwie nad królem i Długim Parlamentem konflikty między lewellerami a independentami ponownie się zaostrzyły. Republika nie zrealizowała postulatów zawartych w uchwalonym w grudniu dokumencie "Zasady wolności, czyli umowa ludu", który był wyrazem porozumienia między lewellerami a independentami w obliczu zagrożenia ze strony Karola I i parlamentu. Długi Parlament nie został rozwiązany, a Rada Stanu wszelkimi siłami dążyła do wzmocnienia władzy wykonawczej. Wobec odmowy przeprowadzenia powszechnego głosowania nad nową "Umową Ludu", lewellerzy rozpoczęli atakować władze republiki. W lutym 1649 r. ukazał się pamflet Johna Lilbume'a Nowe kajdany Anglii, zwrócony przeciw Radzie Stanu, dyktaturze wojska, Cromwellowi, domagający się zwołania nowego parlamentu. Uwięziony Lilbume napisał drugi pamflet Umowa wolnego ludu angielskiego; był to projekt demokratycznej republiki, z powszechnym prawem wyborczym (nadal z wyłączeniem służby i żebraków) i z najwyższą władzą spoczywającą w rękach parlamentu, wybieranego co roku. Projekt ten postulował także tolerancję religijną, zniesienie monopoli, akcyzy i ceł.
Rozprawa z lewellerami była trudna, nie utracili oni bowiem wpływów w armii. W obronie Lilbume'a doszło do rozruchów w

-^a
The nameFjff/Sf^
9 f h'/e A'ntsro"*-4. ,
John Lilbume przed sądem przysięgłych, w paździ 1649 r.
wojsku oraz w niektórych miastach, v rzemieślników. Po ich stłumieniu wiosną l ruch lewellerów nie wygasł co prawda od ale oderwany od armii i polityki, przerod w religijny ruch sekciarski. Część lewellf jak sam Lilbume, zbliżyła się do sekty k rów, inny odłam spiskował nawet z roją mi.
Podbój Irlandii. Podporządkowanie ind' den tom armii nie byłoby tak łatwe, gdy t wojna w Irlandii, a następnie zorganizo grabież ziemi irlandzkiej przez angiel zdobywców. W sierpniu 1649 r. Croi wraz z wojskiem wylądował w Dublinie końca roku opanował wybrzeże. W m nych latach wojska angielskie zdobyły zwykle krwawo spacyfikowały całą wysj sierpnia 1-652 r. parlament uchwalił "/ osadnictwie" w Irlandii, na mocy którego czna część ziemi przeszła z rąk jriand

50

właścicieli wreceangielskich oficerów i żołnierzy. W ten sposób zakończył się proces przejmowania przez Anglików ziemi w Irlandii, który rozpoczął się już za Tudorów i trwał przez cały okres panowania Stuartów. Przez osadnictwo wojskowe i nadania ziemi w Irlan-diLCromwell realizował trzy cele: zapłąciU ziemia irlandzką żołnierzom i kapitalistom z City, u których republika była zadłużona, zabęz-pieezyl wladzę-w Irlandii oraz osłabił tam katolicyzm, Właścicielom irlandzkim pozostawiono tylko ziemie na zachód od rzeki Shan-non, a w pozostałych rejonach, w 21 hrabstwach na ogólną liczbę 32, ziemia przeszła w ręce Anglików. Irlandzcy chłopi pozostali jako dzierżawcy, obciążeni wysokimi czynszami. Ziemia rozdana żołnierzom i oficerom stała się przedmiotem spekulacji.
Podporządkowanie Szkocji. Podbój Irlandii wpłynął także na przebieg wydarzeń w Szkocji. Szkocja pozostała wierna Stuartom; po straceniu Karola I na tron powołany został jego syn, Karol II, dopiero jednak po klęsce Irlandii zgodził się on zaakceptować warunki postawione mu przez parlament szkocki i przyjąć Covenant.
Wiecie 1650 r. Anglicy wkroczyli do Szkocji i rozpoczęli podbój kraju. Wojska szkockie, "którym przewodził Karol II poniosły porażki w dwóch wielkich bitwach: pod Dunbar (3 września 1650) i pod Worcester (3 września , 1651). Szkocja została powiązaną z Anglią ' ścisła unią polityczną i gospodarczą, zniesiono granicę celną między południową- a północną częścią wyspy. Przedstawiciele Szkocji zasiedli w parlamencie. Związek ten przyniósł Szkocji znaczne korzyści handlowe, ale jednocześnie oznaczał zwiększenie ucisku podatkowego, wzbudzającego niezadowolenie. Kościół prezbiteriański został zachowany, zlikwidowano jednak nietolerancyjną politykę wobec innych wyznań.
Zbrojne stłumienie oporu Irlandii i Szkocji sprzyjało wzrostowi znaczenia armii, na której opierał się Cromwell, a która z kolei widziała w nim zabezpieczenie swoich wpływów. Rada Oficerów odgrywała coraz większą rolę polityczną. Po powrocie ze Szkocji Cromwell zdecydował się na zwołanie nowego parla

mentu i zażądał, aby "Kadłub" się rozwiązał. Wobec odmowy, rozpędził go przy użyciu wojska (20 kwietnia 1653).
Reformy Małego Parlamentu. Protektorat. W
lipcu zebrał się tzw. Mały Parlament, nie pochodzący z wyborów, składający się z przedstawicieli gmin religijnych, zatwierdzonych przez Cromwella i Radę Oficerów. Mimo tej selekcji w Małym Parlamencie utworzyła się dość silna grupa lewellerów i radykalnych independentów. Parlament przystąpił do realizowania programu daleko idących reform społecznych, zbyt radykalnych, by mogły znaleźć uznanie w oczach armii, Cromwella, a także kupców z City. Opracowano nowy kodeks praw, zamierzano oddzielić Kościół od państwa, znieść dziesięciny, uwolnić copyhol-ders od powinności feudalnych, zmienić system podatkowy, zabezpieczyć pomoc dla ubogich i wreszcie, aby poprawić sytuację finansową państwa, zmniejszyć armię.




4*
51





Wielka pieczęć republiki angielskiej, 1651 r.
Ten ostatni krok spowodował ostre protesty armii i w konsekwencji doprowadził do rozwiązania Małego Parlamentu (12 grudnia 1653), który przekazał władzę w ręce Crom^ węlla, głównego dowódcy armii i przewodniczącego Rady Stanu. Rada Oficerów uchwaliła Instrument Rządzenia {Instrument of Go-yernment), który postanawiał, że "najwyższą władza prawodawcza Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii oraz dominiów do niej należących spoczywa w ręku jednej osoby oraz narodu zgromadzonego w parlamencie. Tytuł tej osoby brzmieć będzie: Lord Protektor Republiki Anglii, Szkocji i Irlandii". Generałowie i władze miejskie Londynu złożyły stanowisko Lorda Protektora w ręce Cromwella, który tym samym stał się głową republiki.
Ustanowienie Protektoratu miało zabezpieczyć armię przed zakusami parlamentu. Wprowadzona jednocześnie nowa ordynacja wyborcza ustanawiała wysoki cenzus majątkowy, oparty jednak na innej niż dotąd zasadzie: 200 funtów majątku, zamiast 40 szylingów rocznego dochodu z własnej ziemi. Otwierało to drogę do parlamentu wszystkim nie posiadającym ziemi.
Parlament wybrany na podstawie nowej ordynacji wyborczej zebrał się w 1654 r., ale jego żywot nie trwał dłużej niż Małego Parlamentu. Na naleganie o zmniejszenie armii, Crom-

well odpowiedział w styczniu 1655 r. rozwiązaniem izby. Ponad rok rządził bez parlamentu, opierając się wyłącznie na armii.
Trudności finansowe zmusiły Cromwella do zwołania we wrześniu 1656 r. nowego parlamentu. Uchwalił on sumy na koszty wojny z Hiszpanią, ale podobnie jak poprzedni, nie był posłuszny wszystkim żądaniom Cromwella.
Śmierć Cromwella. Dnia 3 września 1658 r. zmarł Cromwell. Lordem protektorem został jego syn Richard, nie posiadający zasług, talentów i autorytetu ojca. W kraju wzrastała anarchia i niezadowolenie. Parlament wybrany po śmierci Cromwella próbował przejąć kontrolę nad armią, ale generałowie skłonili nowego protektora, by rozwiązał Izbę. Władza powróciła do armii, od śmierci Cromwella podzielonej między rywalizujących ze sobą generałów. City londyńskie, aby zapobiec dalszemu rozprężeniu, porozumiało się ze zwolennikiem Stuartów, generałem Georgem Monkiem, dowódcą armii w Szkocji, wzywając go do zaprowadzenia porządku.
j
Zamach Monka. Sprzyjało to planom rojali-stów, którzy nigdy nie wyrzekli się myśli o przywróceniu monarchii i restaurowaniu Stuartów na tronie. Dyktatura armii wywoły-

52

wała zresztą niezadowolenie wśród różnych warstw ludności, także tych, które w okresie konfliktu między Karolem I i parlamentem były przeciwko królowi. Poparcie części umiarkowanych "okrągłogłowych" i prezbite-rianów ułatwiło generałowi Monkowi dokonanie zamachu stanu. Na czele armii, która okupowała Szkocję, Monk wkroczył do Anglii i ogłosił się protektorem Długiego Parlamentu, rozpędzonego przez Cromwella w 1653 r. Rozpisano nowe wybory; wyłoniły one dwuizbowy parlament, zwany Konwencją, do którego weszli umiarkowani "okrągłogłowi" z dawnego' stronnictwa prezbiteriańskiego, oraz dawni "kawalerowie" - rojaliści. Konwencja ^JLich.waliła.,r.estaurację monarchii, przywrócenie Izby Lordów, wezwała też Karola II do objęcia tronu.
Początek panowania Karola II. Ponad dziesięcioletni okres republiki 1649-60 zbyt silnie odbił'się na stosunkach politycznych w Anglii, by Karol II, który nominalnie sprawował władzę równie nieograniczoną jak jego ścięty na szafocie ojciec, mógł rzeczywiście przekreślić zmiany dokonane przez rządy republikańskie i Lorda Protektora. Król, powiązany ścisłymi więzami z Francją, przez wiele lat skrycie rozwijał plan uzyskania władzy równie absolutnej, jak jego francuski kuzyn Ludwik XIV, ale plan ten nie miał żadnych szans realizacji, był bowiem sprzeczny z układem sił społecznych w Anglii. Poprzez restaurację zrealizowana została zasada nierozdzielności króla i parlamentu, wykluczająca obie skrajności, republikę i absolutyzm. Wielu prerogatyw monarchy, zniesionych przez Długi Parlament, nie przywrócono już nigdy. Karol II zatwierdził szereg istotnych aktów okresu republiki, z czym wiązało się zniesienie feudalnych praw korony do ziemi.
Ziemie skonńskowane w okresie rewolucji tylko częściowo zostały przywrócone dawnym posiadaczom. Ci wszyscy, którzy byli zmuszeni do sprzedania swych majętności, nie odzyskali ich z powrotem. Wielu zwolenników Cromwella zachowało ziemię zdobytą kosztem rojalistów.
Umiarkowana polityka uległa zmianie po 1661 r., kiedy w nowym parlamencie, zwanym

"parlamentem kawalerów" doszły do głosu skrajnie rojalistyczne i anglikańskie grupy arystokracji i szlachty. Parlament ten, urzędujący dłużej niż Długi Parlament (1661-79), ograniczył znacznie swobody polityczne:
wprowadził cenzurę, uchwalił akt przeciw zbiorowym petycjom. Król otrzymał do". wództwo armii i floty.
Kodeks Ciarendona. Największą wagę przywiązywał parlament do kwestii religijnej. Konflikty społeczne i kontrowersje polityczne nadal znajdowały wyraz w walkach religijnych. Prześladowania, jakie dotknęły prezbi-terianów i inne sekty purytańskie, miały uniemożliwić odrodzenie "stronnictwa okrągłogłowych", zgnieść do ostatka tendencje republikańskie. Cztery najważniejsze prawa przeciw innowiercom nosiły nazwę "kodeksu Ciarendona", od nazwiska lorda kanclerza Edwarda Hyde'a, hrabiego Ciarendon. Ustawa o jednolitości wiary (1662) pozbawiła stanowisk około 2 tyś. duchownych, którzy nie zaakceptowali zmian liturgicznych, wprowadzonych do kościoła anglikańskiego przez Karola I i Lauda. Ustawa o tajnych zgroma;
dzeniach (1664) przewidywała kary więzienia i deportacje za udział w nabożeństwach innych, niż anglikańskie. Urzędnicy byli zmuszeni do przyjęcia sakramentów^.anglikańskich pod groźbą utraty urzędu.
Wigowie i torysi. Skrajna nietolerancja kodeksu Ciarendona budziła niezadowolenie części członków parlamentu. W obu izbach coraz wyraźniej poczęły się kształtować dwa stronnictwa, do których z czasem przylgnęła nazwa torysów i wigów. Torysami - "irlandzkimi rozbójnikami" nazywanmJalistów przeciwnicy, sugerując tym ich zamaskowany katolicyzm - "papizm". Whiga^n^(wigami - skrócone whigdmore, którą to nazwą określano purytańskich chłopów zachodniej Szkocji) zwano opozycjonistów, obrońców prześladowanych dysydentów.
Stronnictwo dworskie, późniejsi torysi, a dawni kawalerowie, grupowało duchownych anglikańskich i wielkich właścicieli ziemskich. Opozycjoniści tworzący w parlamencie 1661-79 tzw. partię ziemską (Country Party)

53

rekrutowali się spośród bogatego kupiectwa, nowej szlachty, zwłaszcza z okolic Londynu. Byli też wśród nich przedstawiciele rodzin arystokratycznych i finansjery z City. W opozycji do anglikanizmu i monarchizmu torysów łączyli się prezbiterianie i skrajni purytanie z wyznawcami idei filozoficznych Renę Descar-tes'a, liberałami i racjonalistami. Większość opowiadała się za monarchią ograniczoną przez parlament, tylko radykalne lewe skrzydło było republikańskie - należeli do niego niektórzy z dawnych lewellerów.
Tak torysi. Jak WIgowie organizowali swe kluby, wydawali; pisma, prowadzili agitację także poza murami Westminsteru, siedzibą parlamentu. Kawiarnie, masowo zakładane, były w tych czasach nie tylko miejscem spotkań towarzyskich, ale także terenem zaciekłych dysput politycznych. Wśród mieszczan Londynu nie brakło niezadowolonych z rządów Karola II. Ofiarą tych nastrojów, które przybrały na sile na skutek kolejno po sobie następujących klęsk: zarazy (1666), wielkiego pożaru (1667) oraz podpłynięcia floty holenderskiej i zagrożenia miasta (1667), padł niepopularny Ciarendon.
Polityka Karola II. Karol II nie podzielał stanowiska parlamentu w kwestii wyznaniowej, nie dlatego, by chciał bronić purytanów, ale ponieważ polityka nietolerancji obejmowała także katolików. Król nie wyrzekł się zamysłu wprowadzenia w Anglii katolicyzmu jako religii państwowej. Uzyskawszy pewną niezależność finansową dzięki zwiększeniu realnej wartości sum przyznanych mu przez parlament w 1661 r. jako równowartość dóbr korony (skonfiskowanych w czasie rewolucji), Karol II podjął próbę zrealizowania swych planów politycznych. Po usunięciu Ciarendona ster spraw państwowych przeszedł w ręce grupy pięciu ministrów. Formalnie tworzyli oni Komitet do Spraw Zagranicznych i Tajną Radę Karola II, w istocie pełnili rolę zbliżoną do roli rządu.
Polityka wewnętrzna Karola II była ściśle związana z jego polityką zagraniczną. Wbrew sojuszowi, jaki Anglia zawarła z Holandią i Szwecją (1668), podpisał on w Dover tajny traktat z Ludwikiem XIV (1670), w myśl któ

rego Francja udzieliła mu poparcia finał wego i zapewniła poparcie zbrojne w wypa konfliktu z parlamentem i wojny domów
Konflikt taki wkrótce nastąpił, ale żal czył się sukcesem parlamentu. Parlament mówił uchwalenia subsydiów na wojnę z landią (l 672-74), sprzeczną z interesami glii. Króla zmuszono do odwołania wydar w 1672 r. Aktu o tolerancji i zatwierdź Aktu o przysiędze (l 673), w myśl którego dy sprawujący urząd państwowy był obo zany do zadeklarowania swej przynależr do Kościoła anglikańskiego. Wyszło wów na jaw, iż następca tronu, Jakub książę ' ku, jest katolikiem. Został on usunięty z i du lorda Admiralicji i opuścił Anglię.
Parlament, który na kilka lat (1674-uzyskał przewagę nad królem, sprzyjał d stii orańskiej, spokrewnionej ze Stuart Przywódca parlamentu, Thomas Osb hrabia Danby, czołowa postać wśród t sów, przeprowadził małżeństwo córki Jak protestantki Marii z Wilhelmem Orańs stathouderem Zjednoczonych Prowincji.
Problem następstwa tronu nabrał wa 1678 r., kiedy w związku z ujawnieniem rz mego "spisku papistów" znaleziono i op kowano korespondencję sekretarza Jaku! spowiednikiem Ludwika XIV, która śv czyła o planach "nawrócenia" Wielkiej B;
nii na katolicyzm. Oburzenie było pows2 ńe, w grę wchodziły nie tytko sprawy re ale najbardziej dla Anglii żywotne sprawa lityki zagranicznej.
W czasie ożywienia politycznego nast, krystalizacja stronnictw wigów i tory Pierwsi żądali pozbawienia Jakuba praw dziedziczenia tronu, drudzy chcieli wyk( stać tę sytuację dla ograniczenia władzy k Nowy parlament (1678-81), w którym v wie mieli przewagę, uchwalił "prawo o w) czeniu", jednakże Izba Lordów odrzucił W tym czasie uchwalono również Habeas pus Act (1679), jeden z filarów praw obyw skich Anglii, który kładł kres samowoli i używanłu prawa. Pod sankcją wysokich \ wien zakazano więzienia ludzi bez decyz dziego i ustalono termin między uwięzien osądzeniem na 20 dni, zapobiegając więzi ludzi bez wyroków.

54

Przewaga wigów nie trwała długo, już w' następnym parlamencie (1681) decydujący głos mieli torysi. Spory polityczne zaostrzyły się, rozpoczęto też prześladowanie wigów, którym udowodniono spisek przeciw królowi. Przez ostatnie cztery lata panowania Karola II parlament nie zbierał się.
Panowanie Jakuba II (1685-88). Torysi, w obawie przed możliwością odrodzenia tendencji republikańskich, wyrzekli się projektów ograniczenia władzy przyszłego króla. Nie był to trwały kompromis. Niebawem doszło do zatargów między Jakubem II a parlamentem, którym towarzyszyły purytańskie powstania w Szkocji i południowo-wschod-nie) Anglii. W hrabstwach Devon, Somerset i Dorset na czele ruchu yeomenów, robotników rolnych, drobnych kupców stanął nieślubny syn Karola II - James Scott Monmouth, członek klubu wigów, przez część zwolenników wykluczenia Jakuba II wysuwany jako ewentualny kandydat do korony. Powstanie po upływie miesiąca zakończyło się klęską. Ponad 800 osób zesłano do kolonii jako niewolników, wielu powieszono.
Pod pozorem walki z buntownikami Jakub II zorganizował silną armię zaciężną, liczącą 30 tyś. żołnierzy, na której czele postawił oficerów-katolików. Armia miała ułatwić wprowadzenie siłą katolicyzmu i złamanie oporu parlamentu. W listopadzie 1685 r. parlament został rozwiązany i król nie zwołał nowego. ^Polityka króla nie znalazła aprobaty w oczach papieża Innocentego X, który obawiał się wzmocnienia Francji przez alians z Anglią, w kraju zaś zjednoczyła oba stronnictwa parlamentarne. Spory między wigami i torysami zacierały się, kiedy powstawało zagrożenie bądź ze strony absolutyzmu i katolicyzmu Jakuba II, bądź radykalizmu społecznego części "niebezpiecznie myślących" purytanow. Napływ do Anglii hugenotów po odwołaniu edyktu nantejskiego podsycił jeszcze nienawiść do "papizmu" i Francji, stanowiąc namacalny przykład, do czego prowadzi polityka Jakuba II.
W przeciwieństwie do Karola II, gotowego do kompromisów, Jakub II nie był skłonny ...dfl-ngody.. W ciągu trzech lat, między 1685 a


Jakub II
1688 r., usunięto naczelników hrabstw, członków Tajnej Rady, sędziów pokoju i szeryfów, którzy należeli do Kościoła anglikańskiego, wprowadzając na ich miejsce katolików, a gdy ich nie było - prezbiterianów. Król zaatakował majątki kleru anglikańskiego. Wznowiono Trybunał Wysokiej Komisji, narzędzie prześladowania Kościoła anglikańskiego. Zawieszono w czynnościach biskupa Londynu, kolegium Magdaleny w Oxfordzie przekształcono w seminarium rzymskokatolickie. Król nakazał wreszcie, by z ambon odczytano królewską deklarację o pobłażliwości, zawieszającą prawa przeciw katolikom i protestanckim dysydentom, a kiedy siedmiu biskupów z arcybiskupem Canterbury na czele wystąpiło do króla z petycją, zostali oskarżeni o rozpowszechnianie buntowniczego paszkwilu i uwięzieni.
Przewrót 1688 r. Proces przeciw biskupom więzionym w Tower zakończył się ich uniewinnieniem (30 czerwca 1688), po czym tej samej nocy grupa siedmiu przywódców, tak wigów, jak i torysów, wystosowała pismo do Wilhelma Orańskiego, wzywając go do wystąpienia przeciwko Jakubowi II. Po wylądowaniu (5 listopada) Wilhelm nie napotkał oporu, armia pod dowództwem Johna Churchilla, późniejszego księcia Mariborough, przeszła na jego stronę. Ucieczka Jakuba II ułatwiła sytuację. Zmieniono porządek dziedziczenia tronu, uznając Wilhelma współrządzącym na

równi z Marią Stuart, legalną dziedziczką dynastii.
Przewrót 1688 r. historycy angielscy określali nieraz jako "chlubną rewolucję", w której naród, bez uciekania się do wojny domowej, obalił króla. W istocie był to kompromis, który zamykał okres ostrych konfliktów politycznych i religijnych, odbijających głębokie przeciwieństwa między różnymi grupami właścicieli ziemi i burźuazji miejskiej. Podstawą kompromisu było zbliżenie tych dwu warstw, angażowanie się starej i nowej szlachty w przedsięwzięcia handlowe, a nawet przemysłowe, nabywanie ziemi przez kupców, finansistów itp.
Panowanie Wilhelma i Marii. W 1688 r. w Anglii ostatecznie utrwalił się ustrój monarchii parlamentarnej, w której przewaga leżała po stronie parlamentu. Obejmując tron. Wilhelm i Maria przyjęli tak zwaną Deklarację Praw (13 lutego 1689), przekształconą w ustawę o prawach. Określała ona stosunki między królem a parlamentem. Król zachował prawo łaski, pozbawiony jednak został_.prawa dy

spensy - kwestionowania uchwał parlame tu, odebrano mu moc zmieniania lub zawi szanta ustaw. Tylko parlament posiadał pi wo nakładania podatków i uchwalał roc/ kwoty na zaopatrzenie króla oraz utrzymał armii. Parlament miał się zbierać nie rządź niż raz na trzy lata, a jego kadencja trw mogła najdłużej także trzy lata.
Za panowania Wilhelma zaczął się twórz zalążek rządu parlamentarnego; król mian wał na ogół ministrów spośród tego stronn twa, które miało większość w parlamencie. I początku XVIII w., za rządów Jerzego (1714-27) utrwaliła się godność pierwsze ministra. Nastąpiło utrwalenie lokalny swobód. Sędziowie nie mogli być samowoli usuwani przez króla. W 1695 r. została zn słona cenzura, zgodnie z marzeniem Joh Miltona "o wolności druku bez zezwolenia
Uzupełnieniem Deklaracji Praw był Ak( tolerancji (3 maja 1689), na mocy którego pi testanci nieanglikańskiego wyznania uzysk prawo do swych nabożeństw. Nie rozciągn to go na katolików - zbyt żywa była parni papizmu Jakuba I, choć poza okresami po

56

stańjakobickich nie prześladowano religii katolickiej. Kościołem państwowym pozostał Kościół anglikański, a kryterium wyznaniowe przy obsadzaniu stanowisk utrzymało się do XIX w. Katolicy byli wykluczeni przy wyborach do parlamentu, uniwersytety natomiast były zamknięte dla purytanów.
Wzrost nietolerancji. Akt o tolerancji nie zakończył konfliktów religijnych. Za panowania Anny (1702-14) znów rozpoczęło się prześladowanie dysydentów. Parlament, w którym większość posiadali torysi, uchwalił ustawę, nakładającą surowe kary na urzędników, którzy uczęszczali na nabożeństwa innego wyznania, mimo przyjęcia sakramentów w Kościele anglikańskim. Ustawa o schizmie (1714) odbierała prawo wychowywania dzieci dysy-denckich w wierze rodziców. Szkoły dysy-denckie zostały zamknięte. ^W
Prześladowania te przyczyniły się do rozkładu, a następnie upadku partii torysów. Przewagę w parlamencie na długi okres zdobyli wigowie.
Szkocja. Przewrót 1688 r. miał poważne konsekwencje w Szkocji i Irlandii. Parlament szkocki w Edynburgu uznał Wilhelma III i Marię, uzyskując w zamian dużą niezależność i znaczenie. Prowadził on własną politykę, niezależną od Kościoła i arystokratycznej Tajnej Rady, która rządziła Szkocją po restauracji. Parlament, przywrócił prezbiterianizm, prześladowany z okrucieństwem za rządów Karola II i Jakuba II.
Sympatie projakobickie w Szkocji były jednak większe niż w Anglii. Na północy znaczna część plemion górskich z nienawiści do klanu Campbellów i ich przywódcy hrabiego Archi-balda Argylla, wiga i prezbiterianina, popierała Jakuba II, a potem jego syna, Jakuba Pretendenta. Północny kraj wysokogórski na długie lata pozostał ośrodkiem spisków jakobic-kich.
Szkocja w stosunku do Anglii pozostała ekonomicznie zacofana, handel i przemysł rozwijały się bardzo powoli. Ludność żyła w niedostatku, w największym mieście Szkocji, Edynburgu, nawet na głównej ulicy szyby należały do rzadkości.

Unia Anglii i Szkocji w 1707 r., choć zniosła polityczną niezależność, stworzyła perspektywę ekonomicznego i społecznego rozwoju kraju. Za cenę utraty nominalnej niepodległości Szkocja uzyskała rynki i przywileje, jakie posiadał handel angielski. Korzyści te stopniowo likwidowały tendencje separatystyczne.
Irlandia. Irlandia od czasów osadnictwa Cromwellabyła podzielona na dwa stronnictwa. Jakub II, który opierał się na katolikach i pragnął cofnąć dzieło republiki przywracając irlandzkim właścicielom odebrane im dobra, nie zdołał zrealizować swojego planu. Tym goręcej protestanci powitali przewrót 1688 r. Kiedy w 1690 r. Jakub II wylądował w Irlandii wspomagany finansowo i militarnie przez Ludwika XIV, poparli oni Wilhelma III. Zwycięstwo nad wojskami Jakuba II nad rzeką Boyne (l lipca 1690) przesądziło o losach Anglii i Irlandii. Przekreślone zostały wówczas nadzieje na restaurację jakobicką, a także przywrócono angielskie panowanie w Irlandii. W przeciwieństwie do tolerancyjnych rządów Wilhelma III w Anglii, w Irlandii kontynuowano politykę religijnej, społecznej i ekonomicznej dyskryminacji ludności irlandzkiej.
Zjednoczone Prowincje (Holandia)
Zjednoczone prowincje, zwane potocznie Republiką Holenderską, były w XVII w. jedynym państwem kontynentu europejskiego, w którym nastąpiło pełne zwycięstwo burżuazji kupieckiej. Dlatego też w republice holenderskiej pozostało najmniej przeżytków ustroju feudalnego.
W przeciwieństwie do wielu innych państw europejskich, w drugiej połowie XVII w. Zjednoczone prowincje nie przeżywały już istotnych zmian ustrojowych. Gwałtowne konflikty polityczne, jakie miały miejsce w tym okresie, były wynikiem starć i rywalizacji w obrębie rządzącej oligarchii mieszczańskiej.
Walki wewnętrzne o władzę. W pierwszej połowie XVII w. między książętami Orańskimi. piastującymi urząd stathoudera (dożywotni

57


Posiedzenie Stanów Generalnych w Hadze, 1651 r.



urząd prezydenta) a Stanami trwała rywalizacja o wpływ na kierunek polityki państwowej. Oligarchia mieszczańska przeciwstawiała się militarystycznej i dynastycznej polityce Fryderyka Henryka i jego syna, a zarazem następcy na stanowisku stathoudera, Wilhelma II. Konflikt ten, zaostrzający się po uznaniu niepodległości Zjednoczonych Prowincji przez Hiszpanię i cesarstwo (1648), przerwała śmierć Wilhelma II (1650). Ponieważ Wilhelm II nie pozostawił następcy - syn jego urodził się kilka dni po śmierci ojca - przez 22 lata (do 1672) pięć spośród siedmiu prowincji nie powołało stathoudera. Okres ten charakteryzował się wzrostem znaczenia przeciwników książąt Orańskich, broniących republiki bez stathoudera. Na czele partii republikańskiej stał Jan de Witt, który w 1653 r. objął urząd wielkiego pensjonariusza. W swych działa-


Stronnictwa orańskiego, de Witt opierał się na małych grupach miejscowej oligarchii, której zapewnił pełną władzę. Wiele Stanów Prowincjonalnych podjęło decyzję, że obsada urzędów miejskich jest wyłącznie sprawą samych miast, uwalniając przez to lokalne władze od ingerencji z zewnątrz, przede wszystkim ze strony stathoudera,
Stosunki religijne. Republikanie cieszyli się także poparciem sekt religijnych oraz katolików i protestantów, szukających ochrony przed kalwińską nietolerancją. Choć Zjednoczone Prowincje były oficjalnie państwem protestanckim, w połowie XVII w. około 50 % ludności stanowili katolicy. Mieli oni wprawdzie utrudniony dostęp do urzędów, ale wśród oligarchii mieszczańskiej głęboko zakorzenione były zasady tolerancji religijnej jako nie-

Koronacja Wilhelma III Orańskiego
równi z Marią Stuart, legalną dziedziczką dynastii.
Przewrót 1688 r. historycy angielscy określali nieraz jako "chlubną rewolucję", w której naród, bez uciekania się do wojny domowej, obalił króla. W istocie był to kompromis, który zamykał okres ostrych konfliktów politycznych i religijnych, odbijających głębokie przeciwieństwa między różnymi grupami właścicieli ziemi i burżuazji miejskiej. Podstawą kompromisu było zbliżenie tych dwu warstw, angażowanie się starej i nowej szlachty w przedsięwzięcia handlowe, a nawet przemysłowe, nabywanie ziemi przez kupców, finansistów itp.
Panowanie Wilhelma i Marii. W 1688 r. w Anglii ostatecznie utrwalił się usTrój^monar-chii parlamentarnej, w której przewaga leżała po stronie parlamentu. Obejmując tron, Wilhelm i Maria przyjęli tak zwaną Deklarację Praw (13 lutego 1689), przekształconą w ustawę o prawach. Określała ona stosunki między królem a parlamentem. Kroi zachował prawo łaski, pozbawiony jednak został prawa dy

spensy - kwestionowania uchwał parlamentu, odebrano mu moc zmieniania lub zawieszania ustaw. Tylko parlament posiadał prawo nakładania podatków i uchwalał roczne kwoty na zaopatrzenie króla oraz utrzymanie armii. Parlament miał się zbierać nie rzadziej niż raz na trzy lata, a jego kadencja trwać mogła najdłużej także trzy lata.
Za panowania Wilhelma zaczął się tworzyć zalążek rządu parlamentarnego; król mianował na ogół ministrów spośród tego stronnictwa, które miało większość w parlamencie. Na początku XVIII w., za rządów Jerzego I, (1714-27) utrwaliła się godność pierwszego ministra. Nastąpiło utrwalenie lokalnych swobód. Sędziowie nie mogli być samowolnie usuwani przez króla. W 1695 r. została znie-^ siona cenzura, zgodnie z marzeniem Johna Miltona "o wolności druku bez zezwolenia". Uzupełnieniem Deklaracji Praw był Akt o
tolerancji (3 maja 1689), na mocy którego pro-, testanci nieanglikańskiego wyznania uzyskali prawo do swych nabożeństw. Nie rozciągnięto go na katolików - zbyt żywa była pamięć
,papizmu Jakuba I, choć poza okresami pow

stań j akobickich nie prześladowano religii katolickiej. Kościołem państwowym pozostała Kościół anglikański, a kryterium wyznaniowe przy obsadzaniu stanowisk utrzymało się do XIX w. Katolicy byli wykluczeni przy wyborach do parlamentu, uniwersytety natomiast były zamknięte dla purytanów.
Wzrost nietolerancji. Akt o tolerancji nie zakończył konfliktów religijnych. Za panowania Anny (1702-14) znów rozpoczęło się prześladowanie dysydentów. Parlament, w którym większość posiadali torysi, uchwalił ustawę, nakładającą surowe kary na urzędników, którzy uczęszczali na nabożeństwa innego wyznania, mimo przyjęcia sakramentów w Kościele anglikańskim. Ustawa o schizmie (1714) odbierała prawo wychowywania dzieci dysy-denckich w wierze rodziców. Szkoły dysy-denckie zostały zamknięte.
Prześladowania te przyczyniły się do rozkładu, a następnie upadku partii torysów. Przewagę w parlamencie na długi okres zdobyli wigowie.
Szkocja. Przewrót 1688 r. miał poważne konsekwencje w Szkocji i Irlandii. Parlament szkocki w Edynburgu uznał Wilhelma III C Marię, uzyskując w zamian dużą niezależność i znaczenie. Prowadził on własną politykę, niezależną od Kościoła i arystokratycznej Tajonej Rady, która rządziła Szkocją po restauracji. Parlament przywrócił prezbiterianizm, prześladowany z okrucieństwem za rządów Karola II i Jakuba II.
Sympatie projakobickie w Szkocji były jednak większe niż w Anglii. Na północy znaczna część plemion górskich z nienawiści do klanu Campbellów i ich przywódcy hrabiego Archi-balda Argylla, wiga i prezbiterianina, popierała Jakuba II, a potem jego syna, Jakuba Pretendenta. Północny kraj wysokogórski na długie lata pozostał ośrodkiem spisków jakobic-kich.
Szkocja w stosunku do Anglii pozostała ^onomicznie zacofana, handel i przemysł rozwijały się bardzo powoli. Ludność żyła w niedostatku, w największym mieście Szkocji, Edynburgu, nawet na głównej ulicy szyby na-^żały do rzadkości. 4s.

Unia Anglii i Szkocji w 1707 r., choć zniosła politycznąniezalezffość, stworzyła perspektywę ekonomicznego i społecznego rozwoju kraju. Za cenę utraty nominalnej niepodległości Szkocja uzyskała rynki i przywileje, jakie posiadał handel angielski. Korzyści te stopniowo likwidowały tendencje separatystyczne.
Irlandia. Irlandia od czasów osadnictwa Cromwella"była podzielona na dwa stronnictwa. Jakub II, który opierał się na katolikach i pragnął cofnąć dzieło republiki przywracając irlandzkim właścicielom odebrane im dobra, nie zdołał zrealizować swojego planu. Tym goręcej protestanci powitali przewrót 1688 r. Kiedy w 1690 r. Jakub II wylądował w Irlandii wspomagany finansowo i militarnie przez Ludwika XIV, poparli oni Wilhelma III. Zwycięstwo nad wojskami Jakuba II nad rzeką Boyne (l lipca 1690) przesądziło o losach Anglii i Irlandii. Przekreślone zostały wówczas nadzieje na restaurację jakobicką, a także przywrócono angielskie panowanie w Irlandii. W przeciwieństwie do tolerancyjnych rządów Wilhelma III w Anglii, w Irlandii kontynuowano politykę religijnej, społecznej i ekonomicznej dyskryminacji ludności irlandzkiej.
Zjednoczone Prowincje (Holandia)
Zjednoczone prowincje, zwane potocznie Republiką Holenderską, były w XVII w. jedynym państwem kontynentu europejskiego, w którym nastąpiło pełne zwycięstwo burżuazji kupieckiej. Dlatego też w republice holenderskiej pozostało najmniej przeżytków ustroju feudalnego.
W przeciwieństwie do wielu innych państw europejskich, w drugiej połowie XVII w. Zjednoczone prowincje nie przeżywały już istotnych zmian ustrojowych. Gwałtowne konflikty polityczne, jakie miały miejsce w tym okresie, były wynikiem starć i rywalizacji w obrębie rządzącej oligarchii mieszczańskiej.
Walki wewnętrzne o władzę. W pierwszej połowie XVII w. między książętami Orańskimi. piastującymi urząd stathoudera (dożywotni

urząd prezydenta) a Stanami trwała rywalizacja o wpływ na kierunek polityki państwowej. Oligarchia mieszczańska przeciwstawiała się militarystycznej i dynastycznej polityce Fryderyka Henryka i jego syna, a zarazem następcy na stanowisku stathoudera, Wilhelma II. Konflikt ten, zaostrzający się po uznaniu niepodległości Zjednoczonych Prowincji przez Hiszpanię i cesarstwo (1648), przerwała śmierć Wilhelma II (1650). Ponieważ Wilhelm II nie pozostawił następcy - syn jego urodził się kilka dni po śmierci ojca - przez 22 lata (do 1672) pięć spośród siedmiu prowincji nie powołało stathoudera. Okres ten charakteryzował się wzrostem znaczenia przeciwników książąt Orańskich, broniących republiki bez stathoudera. Na czele partii republikańskiej stał Jan de Witt, który w 1653 r. objął urząd wielkiego pensjonariusza. W swych działaniach, zmierzających do osłabienia pozycji

stronnictwa orańskiego, de Witt opierał się na małych grupach miejscowej oligarchii, której zapewnił pełną władzę. Wiele Stanów Prowincjonalnych podjęło decyzję, że obsada urzędów miejskich jest wyłącznie sprawą samych miast, uwalniając przez to lokalne władze od ingerencji z zewnątrz, przede wszystkim ze strony stathoudera.
Stosunki religijne. Republikanie cieszyli się także poparciem sekt religijnych oraz katolików i protestantów, szukających ochrony przed kalwińską nietolerancją. Choć Zjednoczone Prowincje były oficjalnie państwem protestanckim, w połowie XVII w. około 50 % ludności stanowili katolicy. Mieli oni wprawdzie utrudniony dostęp do urzędów, ale wśród oligarchii mieszczańskiej głęboko zakorzenione były zasady tolerancji religijnej jako niezbędnego warunku działalności handlowej.

\Vładzom lokalnym najzupełniej obce były idee antykatolickiej i antyhiszpańskiej krucjaty Jakim hołdowali kalwini, którzy znajdowali poparcie wśród biedniejszych warstw ludności miejskiej. W tych przeciwieństwach religijnych znajdowały wyraz sprzeczności między biedotą miejską a rządzącymi rodzinami.
Ruchy ludowe. Sprzeczności te prowadziły do ruchów ludowych i zaburzeń, które stronnicy domu Orańskiego wykorzystywali przeciw republikanom i ich Systemowi Prawdziwej Wolności, jak nazywano republikę bez stathoudera. W okresie pierwszej wojny angielsko-
-holenderskiej (1652-54), na tle trudności ekonomicznych spowodowanych działaniami wojennymi, wystąpienia ludności Zjednoczonych Prowincji nieomal doprowadziły do ustanowienia stathouderem młodziutkiego księcia Wilhelma III, syna Wilhelma II. Republikanom udało się jednak zażegnać niebezpieczeństwo. W 1654 r. pod naciskiem Anglii, obawiającej się wzmocnienia domu Orańskiego blisko spokrewnionego z obaloną dynastią Stuartów, Stany Holandii uchwaliły Akt o wykluczeniu, mocą którego stanowisko stat-Koudera i głównodowodzącego armii nie mogło być powierzone żadnemu z książąt Orańskich. Kompromis ten umożliwił zawarcie pokoju w Westminster (1654).
Rządy Jana de Witta. Opozycja przeciw Aktowi o wykluczeniu nie przybrała ostrych form. Stany Generalne nie miały prawa anulowania postanowienia Stanów Holenderskich. Ludność była zadowolona, że wojna rujnująca ekonomicznie Zjednoczone Prowincje dobiega kresu. Stronnictwo de Witta umocniło się w Holandii. Poprzez dwie wielkie rodziny, swoją i żony, wielki pensjonariusz zapewnił sobie dominującą pozycję we władzach prowincji. Poza Holandią wpływ de Witta był mniejszy, ^e jego władza w całej republice daleko wykraczała poza konstytucyjne uprawnienia.
Talent tego wielkiego męża stanu ujawnił s1? przede wszystkim w polityce zagranicznej. Wykorzystując przejściowe osłabienie innych P�tęg europejskich, mała Holandia stała się w
�atach 1655-60 ważnym partnerem na arenie Polityki międzynarodowe!.


Jan de Witt
Wewnętrzna polityka de Witta nie przyniosła podobnych sukcesów. Bezustannie musiał zwalczać wpływy stronnictwa orańskiego, które wykorzystywało wszelkie trudności ekonomiczne i polityczne. Po 1650 r. wzrosły partykularne dążenia prowincji, a de Witt nie mógł przeciwdziałać temu procesowi, jeśli nie chciał obrócić przeciw sobie władz lokalnych. Starał się tylko łagodzić konflikty w łonie władz miejskich i prowincjonalnych, które na ogół pod pozorami walki republikanów i stronników domu Orańskiego kryły rywalizacje i animozje między rządzącymi rodzinami.
Restauracja Stuartów w Anglii wpłynęła na wzmocnienie pozycji stronnictwa orańskiego. Odwołano Akt o wykluczeniu (1660), a Stany Prowincjonalne Zelandii, Fryzji i Groningen wystąpiły z propozycją powołania Wilhelma III na stathoudera. Sprzeciwiła się temu Holandia, obawiając się nie tylko ograniczenia zasad republikańskich, ale także włączenia Zjednoczonych Prowincji w orbitę polityki Stuartów. De Witt uznał jednak potrzebę kompromisu, zobowiązując się w imieniu Stanów Holandii, iż podejmą się one ciężaru wykształcenia młodego księcia tak, by przygotować go do objęcia stanowisk tradycyjnie przynależących książętom Orańskim. Plan ten spotkał się z opozycją ze strony Anglii, która widziała w nim niebezpieczeństwo związania




Wilhelma III z programem republikańskim.
Część władz lokalnych wyraźnie opowiadała się za restauracją domu Orańskiego, De Witt zdołał jednak raz jeszcze powstrzymać te dążenia, zrealizował też swój pierwotny zamiar i sam podjął się wprowadzenia księcia w arkana trudnej sztuki rządzenia. Intrygi i spiski stronnictwa orańskiego zostały wykryte i zlikwidowane. Stany Holandii ogłosiły w 1667 r., że stanowisko stathoudera i głównodowodzącego nie mogą znajdować się w jednym ręku oraz zniosły urząd stathoudera w Holandii (tzw. Wieczny Edykt). Był to niewątpliwie duży sukces polityki de Witta, choć

wielki pensjonariusz nie zdołał spowodować analogicznych decyzji innych Stanów Prowincjonalnych.
Upadek de Witta. Pozycja de Witta po roku 1667 począła się chwiać. Opuściło go wielu stronników, opowiedział się przeciw niemu Amsterdam, występując z planem likwidacji urzędu wielkiego pensjonariusza i utworzenia sekretariatu stanu spraw zagranicznych. Jednocześnie wzrastała rola polityczna Wilhelma III, który w 1668 r. wszedł jako reprezentant szlachty do Stanów Zelandii a w 1670 r. został członkiem Rady Stanu,

O upadku de Witta zadecydowała agresja francuska. W 1672 r. armia Ludwika XIV wtargnęła w granice Zjednoczonych Prowincji, które okazały się niezdolne do stawienia "skutecznego oporu. Wojny nie spodziewano się, wojsko od 1650 r. składało się z siedmiu prowincjonalnych armii, pozbawionych jednolitego dowództwa. Wobec zagrożenia Stany Generalne, wbrew de Wittowi, powierzyły dowództwo armii Wilhelmowi III, co prawda tylko na czas wojny. Postanowiono także zreorganizować i powiększyć armię.
Klęska była już jednak nieuchronna. De Witt wzywający do stawiania oporu został napadnięty i raniony przez czterech młodyci" stronników księcia Orańskiego. Stany Generalne uchwaliły podjęcie rokowań z Ludwikiem XIV, król francuski zaproponował jednak warunki, które były nie do przyjęcia (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe ...).
Ponowne rządy domu Orańskiego. Fala ruchów ludowych i zamieszek skierowała się przeciw de Wittowi, obwinianemu o klęskę. Większość władz miejskich Holandii opowiedziała się za odwołaniem Wiecznego Edyktu. W lipcu 1672 r. Stany Holandii i Zelandii powołały księcia na stanowisko stathoudera, a Stany Generalne powierzyły mu dowództwo armii i floty, znosząc uprzednie warunki.
Jedną z pierwszych decyzji Wilhelma III po objęciu władzy było odrzucenie warunków francuskich i kontynuacja wojny. Jednocześnie starał się on wzmocnić swoją pozycję jako stathouder, ponieważ Stany pozbawiły go wpływu na obsadę władz miejskich. Przeciw oligarchii regentów podburzono ludność. Ofiarą tłumu padł de Witt, zamordowany 20 lipca. Książę osiągnął swój cel: Stany Holandii upoważniły go do ingerencji w sprawy władz miejskich. Regenci, znani jako stronnicy de Witta, zostali zmuszeni do rezygnacji. "Czystka" objęła blisko jedną trzecią regentów sprawujących urzędy.
Przywrócenie rządów domu Orańskiego nie miało charakteru przewrotu społecznego.JDo władzy doszły inne rodziny, ale nie inna grupa


Wilhelm Orański
społeczna. Stany proklamowały amnestię dla dawnych przeciwników domu Orańskiego. Zaburzenia ludowe wygasły lub zostały stłumione przez władze miejskie. Zasady konstytucyjne pozostały nienaruszone. Wilhelm III jako stathouder w niczym nie naruszył podstaw republiki. V władzy pozostała mieszczańska oligarchia. W1674 r., w okresie wielkiej popularności księcia, Stany Holandii i Zelandii uchwaliły dziedziczność urzędu stathoudera, a Stany Generalne dziedziczność dowództwa armii i floty. I te postanowienia nie naruszały jednak zasad konstytucyjnych, nawiązywały tylko do tradycji pierwszej połowy XVII w.
Poświęcając swą uwagę przede wszystkim polityce zagranicznej, w polityce wewnętrznej Wilhelm III opierał się na oligarchii mieszczańskiej, umiejętnie posługiwał się rywalizacją różnych grup, stosował system korupcji i kaptował stronników. Tym łatwiej zaś sprawował w Holandii rządy, że następcy de Witta na stanowisku wielkiego pensjonariusza nie próbowali prowadzić samodzielnej polityki.
Obiór Wilhelma III na tron angielski (1688) pociągnął za sobą unię personalną Anglii i Zjednoczonych Prowincji. Spowodowało to narastanie opozycji przeciw stathouderowi, interesy burżuazji holenderskiej i angielskiej były bowiem sprzeczne. Po śmierci Wilhelma III (1702) nie obrano nowego stathoudera.






^ 2. MONARCHIA ABSOLUTNA WE FRANCJI I KSZTAŁTOWANIE SIĘ ABSOLUTYZMU W INNYCH PAŃSTWACH

Ludwik XIII (1610-^3) i rządy kardynała Richelieu (1624-42)
Po śmierci Henryka IV (1610) regencję w imieniu małoletniego syna Ludwika XIII objęła królowa matką Maria Medici. W polityce swej regentka szybko uległa wpływom hiszpańskim. Wobec braku pieniędzy oraz niezadowolenia arystokracji i protestantów Maria Medici zwołała w 1614 r. Stany Generalne, ostatnie przed 1789 r., ale nie znalazła u nich poparcia dla korony.
Tymczasem szesnastoletni Ludwik XIII postanowił osobiście objąć rządy (1617), wspomagany przez dość niefortunnego polityka i wodza Karola de Luynes (1580-1621). Kierunek polityki młodego krpJa był prohiszpąń-skiJ antyprotestancki. Nie wywołując wojny
Ludwik XIII


religijnej, prowadził konsekwentną politykę wyznaniową. Nie mogąc dać sobie rady z rządami osobistymi. Ludwik XIII w 1624 r. powołał do swej rady kardynała Richelieu.
Postać kardynała Armanda-Jeana du Ples-sis de Richelieu (1585-1642) urosła do symbolu francuskiego męża stanu, choć w polityce wewnętrznej nie zawsze miał szczęście, a wśród współczesnych raczej wywoływał strach, niż podziw i uznanie. Główne oparcie dla Richelieugo stanowił król.
Początki rządów Riechelieugo przypadały na trudny okres buntu protestanckiej La Ro" chell' sporu z Hiszpanią oraz opozycji możnych. Do ugody z Hiszpanią (1626) skłoniły Richelieugo głównie trudności wewnętrzne. W 1626 r. kardynał począł realizować dalekosiężne plany reform, zmierzające w konsekwencji do ograniczenia władzy króla na rzecz arystokracji. Poniósł jednak porażkę. Kiedy brat królewski Gaston Orleański i inni książęta poczęli spiskować przeciw Ludwikowi XIII, Richelieu był zmuszony do radykalnej zmiany swej polityki. Celem jego stało się teraz pozyskanie nowej szlachty i mieszczańskich oficerów oraz urzędników, zaniepokojonych poprzednimi posunięciami kardynała. Dążył do wzmocnienia pozycji monarchy. W walce z opozycją arystokratyczną i anarchią szlachty Richelieu przeprowadził wydanie zakazu pojedynków i posiadania zamków obronnych poza terenami pogranicznymi. Zarządzenia te energicznie wprowadzane w życie wywołały serię spisków, surowo likwidowanych, i gwałtowną opozycję możnych i szlachty, tak ultrakatolickiej, jak i protestanckiej.
Starając się pozyskać gorliwych katolików i okiełznać protestantów, nie myślał Richelieu o przeprowadzeniu dzieła kontrreformacji, lecz likwidacji państwa w państwie, jakim były hugenockie miejsca bezpieczeństwa. Ponowny bunt La Rochelle, wspieranej tym razem przez Anglię, wywołał energiczną akcję kardynała. Po rocznym oblężeniu (1627-28) La Rochelle została zdobyta, a pokój zawarto i z


Kardynał Richelieu
Anglią, i z protestantami, choć ci ostatni musieli zrzec się swych miejsc bezpieczeństwa.
Następnym etapem walki o wzmocnienie władzy królewskiej była rozprawa z partią katolicka, zgrupowaną wokół Marii Medici i jej zaufanego Michel de Marillac. Partia ta żądała reform wewnętrznych, głównie skarbcach i położenia kresu powstaniom na promocji. Richelieu, by osłabić opozycję, likwidował kolejno stany prowincjonalne, gruntując jednocześnie centralizację państwa, politykę francuską natomiast starał się skierować na zewnątrz przeciw państwom domu habsburskiego. Podjęta przez opozycję próba obalenia ^rdynała (10-11 listopada 1630) doprowadziła tylko do jego wzmocnienia i rozbicia �Pozycji, przy czym czynnie buntujący się zostali uwięzieni.

Zainteresowanie Richelieugo polityką zagraniczną nie oznaczało obojętności na sprawy wewnętrzne. Na te ostatnie patrzył jednak głównie pod kątem widzenia siły państwa na zewnątrz. I tak jego reformy i 'starania dotyczyły rozbudowy armii i floty francuskiej, przy czym ta ostatnia miała nie tyle uczestniczyć w prowadzonych wojnach, co chronić handel francuski i wysiłki kolonizacyjne, głównie na terenie Kanady. Dla ułatwienia handlu popierał też kardynał tworzenie kompanii handlowych, których w latach 1627-34 powstało na wzór holenderski aż dziesięć. Handlowi też i potrzebom administracji miały służyć usprawnienia komunikacji wewnętrznej i,poczty. Ta polityka merkańtylistyczna była wyrazem zapatrywań gospodarczych samego Richelieugo.
Sytuacja większości ludności żyjącej z ziemi niewiele interesowała kardynała. Ludność ta szczególnie odczuwała ciężar podatków, co w połączeniu z głodem i epidemiami powodowało narastanie w masach ludowych nastrojów podatnych na hasła powstańcze. Mimo ostrych represji, walki z włóczęgostwem itp. powstania ludowe wybuchały w latach 1630- -45 w Prowansji, Normandii i Bretanii. W tym samym czasie wykrywano stale spiski możnych, z których ostatni (Cinq-Marsa) zakończył się dopiero w parę miesięcy po śmierci kardynała.
Rządy Mazariniego (1643-61)
Po śmierci Ludwika XIII (1643) rządy we Francji w imieniu pięcioletniego Ludwika XIV (1638-1715) sprawowała matka Anna Austriaczka oraz Rada Regencyjna, której przewodniczył stryj królewski, książę Gaston Orleański. Decydującą jednak rolę odgrywał kardynał Juliusz Mazarini (Giulio Mazzarini, 1602-61), następca kardynała Richelieu na stanowisku pierwszego ministra. Przez osiemnaście lat, nawet po dojściu Ludwika XIV do pełnoletności (1651), Mazarini kierował zagraniczną i wewnętrzną polityką monarchii francuskiej. Zmierzał on konsekwentnie do osłabienia Habsburgów i ugruntowania pozycji Francji w Europie, oraz do wzmocnienia władzy królewskiei i utrwalenia absolutyzmu,


Kardynał Mazarini
którego podstawy stworzyli Henryk IV, Ludwik XIII i Richelieu.
Opozycja wobec absolutyzmu. W okresie regencji nastąpiło poważne zaktywizowanie wszystkich elementów niezadowolonych"z postępów absolutyzmu i pragnących ograniczyć władzę króla. Wokół możnych i potężnych książąt de Conde i Yendóme grupowała się stara rodowa szlachta, tzw. noblesse d'epee (szlachta rycerska), którą Richelieu i Mazarini zmusili do posłuchu, a która nie wyrzekła się jednak myśli o odzyskaniu dawnego znaczenia politycznego. Niemal natychmiast po śmierci Ludwika XIII .opozycją magnacka starała się obalić Mązariniego, a kiedy się to nie powiodło, zorganizowała zamach na jego życie, zakończony ujawnieniem spisku i uwięzieniem lub wygnaniem jego przywódców, książąt Yendóme.
Krąg niezadowolonych nie ograniczał się jednak do kilku wpływowych książąt, wielkich dam zaangażowanych w intrygi dworskie, dostojników duchownych i części rodowej szlachty. Nowa. szlachtaJktóra weszła do stanu szlacheckiego poprzez sprawowanie urzędów, tzw. noblesse de robe (szlachta sukni), jak też i bogate mieszczaństwo dotkliwie odczuwały skutki zwiększenia ucisku podatkowego.
Finanse Francji, wyczerpanej wieloletnią

wojną były bliskie ruiny, podatki pobrane zostały na kilka lat naprzód. Co więcej, super-intendentem ńnansów był jeden z najbardziej nieuczciwych współpracowników kardynała Richelieu, Particelli d'Emery. Nadużycia przybrały niespotykane dotąd rozmiary. Mazarini wprowadził nowe podatki: od domów na przedmieściu (toise), od artykułów spożywczych przywożonych do Paryża {tarij}, od dostatku, opłaty za sprawowanie urzędów (paulette), przymusowe pożyczki. Wzbudziło to powszechne protesty, szczególnie w Paryżu.
W 1643 r. doszło do pierwszych buntów ^przeciw poborcom, a w 1645 r. zamieszki wybuchły ponownie. Owi niezadowoleni dzierżawcy, bogaci mieszczanie, urzędnicy i sędziowie parlamentu paryskiego rozpoczęli ruch, który otrzymał nazwę frondy - tak bowiem pogardliwie określono trzy krótkie wojny domowe lat 1648-53, porównując je do zakazanych zabaw uliczników paryskich, strzelających z procy.
Fronda parlamentarna. Pierwszym, który wystąpił przeciw regencjLLniepop.ulamemu ministrowi, był parlament paryski; nie bez wpływu były tu wieści o wydarzeniach, jakie rozgrywały się po drugiej stronie kanału La Manche. W maju 1648 r. przedstawiciele wszystkich izb parlamentu oraz innych najwyższych urzędów paryskich zgromadzili się, aby u-chwalić program reform ustrojowych. Mimo iż punkt wyjścia stanowiły sprawy finansowe i znienawidzone dekrety/podatkowe, przyjęty program zawierał postulaty daleko idących zmian. Domagano się zniesienia instytucji komisarzy królewskich, a zwłaszcza intendentów, wprowadzenia prawa zatwierdzania podatków przez parlamenty i zakazu pódnosze-,-aia podatków "pod karą życia", powołania trybunału, który osądziłby nieuczciwych dzierżawców podatków i urzędników skarbowych. Postulowano gwarantowanie wolności osobistej, podnoszono bezprawność aresztów policyjnych. )
W wystąpieniu parlamentu paryskiego, który pragnął przejąć rolę przedstawicielstwa narodu na wzór parlamentu angielskiego, wyraźnie brzmiały echa rewolucji angielskiej. W kilku punktach programu bezpośrednio

wspomniano o "uczciwych wyspiarzach", przestrzegano regentkę, że śmierć Karola I była ciosem, od którego winni zadrżeć także inni monarchowie. Nie wspomniano wszakże o zwołaniu Stanów Generalnych.
Parlament cieszył się dużą popularnością, zwłaszcza wśród drobnych kupców, rzemieślników, licznej służby. Kiedy Mazarini nakazał aresztować znanych przywódców parlamentu, w mieście wyrosły barykady. Do pałacu królewskiego udała się delegacja, żądając uwolnienia aresztowanych, w przeciwnym razie grożąc buntem. Więźniów uwolniono przy burzliwym poparciu tłumów, a wydana wkrótce potem deklaracja obiecywała przyjęcie wielu postulatów parlamentu: zniżenie podatków, poszanowanie praw sądownictwa i wolności osobistej'.
Było to jednak tylko chwilowe ustępstwo. Przyspieszywszy zawarcie traktatu pokojowego, który zakończył wojnę trzydziestoletnią, kosztem rezygnacji z części roszczeń terytorialnych, Mazarini przygotowywał się do zgniecenia siłą opozycji parlamentu paryskiego. Do zdławienia opozycji kardynał chciał wykorzystać wojska powracające z Niemiec.
W grudniu 1648 r. wojska królewskie pod wodzą księcia de Conde (Louis II de Bourbon, zwany Wielkim Kondeuszem) rozpoczęły blokadę Paryża, co skłoniło rodzinę królewską, do opuszczenia miasta w początkach stycznia 1649 r.
Tymczasem do ruchu wszczętego przez paryski parlament dołączyli się magnaci: kardynał Pauł Retz, książę Francois Beaufort, syn wygnanego księcia Yendóme, książę Henri Longueville i inni. Dążyli oni do obalenia znienawidzonego Mązariniego i odzyskania poważnie zachwianej pozycji politycznej. Także i w całym kraju, zwłaszcza w prowincjach Gujennie, Normandii i Poitou, rozlegały ^ę wezwania do walki z "mazarinistami". Układano piosenki przeciw Mazariniemu, masowo rozpowszechniano pamflety polityczne, tzw. mazaryniady. Na ulicach paryskich "łowcy stawiali za przykład Anglię, wzywali do ustanowienia republiki.
Taki rozwój wydarzeń budził obawy inicjatorów frondy parlamentarnej; ani rosnąca Przewaga magnatów, ani radykalne hasła do

łów paryskich me były JV zgodzie z dążeniami wysokich urzędników i burżuazji paryskiej. Wiadomości o konszachtach książąt z Hiszpanią, z którą Francja prowadziła wojnę, przyspieszyły porozumienie między parlamentem a dworem. Dwór mógł triumfalnie powrócić do Paryża. Porozumienie to zakończyło pierwszy etap walk wewnętrznych, zwany frondą parlamentarną lub starą frondą, dla odróżnie-"ńia od frondy książąt w4atac1TT650-53.
Fronda książąt. Na czele opozycji magnatów, którzy zamierzali podsycić istniejące nadal niezadowolenie z rządów Mązariniego, by kontynuować walkę z pierwszym ministrem, stał jeden z najpotężniejszych książąt francuskich, którego wpływy obejmowały trzecią część kraju, słynny wódz, książę de Conde. W czasie frondy parlamentarnej był po stronie dworu, nie zaspokoiwszy jednak swych ambicji i żądzy władzy, rozczarowany, zaczął przeciwstawiać się regentce i jej ministrowi, za co skazano go na zamknięcie w zamku Vin-cennes, a następnie wywieziono do Le Havre. Nowy bunt, wzniecony za sprawą księcia de Conde zakończył się pokonaniem wojsk opozycji, wspomaganych przez Hiszpanów (bitwa pod Rethel 15 grudnia 1650).
Ten drugi sukces Mązariniego zaniepokoił nie tylko wrogich mu arystokratów, ale również uczestników pierwszej frondy. Na początku 1651 r. doszło do porozumienia między dwiema grupami opozycyjnymi: książętami i parlamentem paryskim. Dwór pod naciskiem musiał uwolnić księcia de Conde, a parlament paryski skazał Mązariniego na wygnanie z Francji, którą potężny kardynał istotnie musiał opuścić.
Zawieszenie broni między dworem a opozycją nie trwało długo. Mazarini z wygnania inspirował działania Anny Austriaczki i Ludwika XIV, de Conde zaś nie porzucił spisków, które miały uczynić zeń pierwszą osobę w państwie. Prowadził też dalej tajne rokowania z Hiszpanią. Ogłoszony przez króla zdrajcą stanu, ruszył z wojskiem na Paryż, podburzone przezeń tłumy dokonały w ratuszu paryskim - Hotel de Ville, rzezi "mazarinistów" (4 lipca 1652). Wojna domowa objęła także prowincję. Obie strony nie cofały się przed szuka-

niem pomocy obcych wojsk - de Conde sprzymierzył się z Hiszpanami, Mazarini natomiast ściągał zaciężne wojska zwerbowane w Niemczech.
^ Fronda książąt nie przedstawiała jednolitej siły, osobiste ambicje przekreślały możliwości trwałego współdziałania. Ułatwiło to Mazari-niemu, który w lutym 1653 r. powrócił do kraju, ostateczne przeciągnięcie na swoją stronę części zwolenników frondy i przesądziło o zwycięstwie, dwory.
Najdłużej trwały walki w prowicji Gujennie i jej stolicy Bordeaux, gdzie mieszczanie reprezentowali najbardziej demokratyczny i rewolucyjny element całej frondy, zbliżony duchem do angielskiej burżuazji; oskarżano ich zresztą o "kromwelizm". Kapitulacja miasta (3 sierpnia L653) zakończyła czteroletni okres wojen domowych.
Kraj po wojnie domowej. Z wojen tych Francja wyszła ^niszczona i .wewnętrznie osłabiona. Wsie zmieniły się w ruiny, ludność, chroniąc się przed wojskami, kryła się po lasach i w jaskiniach. Panował głód, szerzyła się epidemia tyfusu. Powszechne pragnienie pokoju i ładu pozwoliło Mazariniemu powoli przywrócić zachwianą równowagę ekonomiczną i władzę polityczną. Monarchia wyszła z wojny domowej wzmocniona, złamawszy ostatecznie opór feudalnej arystokracji, występującej przeciw centralizacji państwa i ustanowieniu rządów absolutnych.
Utrwalenie się absolutyzmu
Bezpośrednie rządy Ludwika XIV. Po śmierci Mazariniego w 1661 r. dwudziestotrzyletni Ludwik XIV, wychowany przez kardynała, ogłosił iż potężny pierwszy minister nie będzie miał następcy i sam objął bezpośrednie kierownictwo sprawami państwa. Swoje obowiązki królewskie traktował bardzo poważnie. Jednak nie osobiste przymioty młodego władcy zdecydowały, że w ciągu 54 lat jego samodzielnych rządów, a zwłaszcza w pierwszej połowie tego półwiecza,--Francja stała się pierwszym mocarstwem w Europie, król francuski zaś najpotężniejszym władcą abso-


Ludwik XIV
lutnym, nieosiągalnym wzorem dla innych panujących. Nie tylko w dziejach Francji, ale i Europy okres ten bywa określany jako "czasy Ludwika XIV".
Układ sil społecznych we Francji. Sukcesy Ludwika XIV w polityce wewnętrznej, której przyświecało to samo dążenie, co polityce Ludwika XIII i obu wielkich ministrów, wynikały z układu sił społecznych, jaki ukształtował się po wojnach domowych, umiejętnie wykorzystywany przez króla i bliskich mu współpracowników.
Złamanie opozycji książąt umożliwiło królowi całkowite odsunięcie od rządów członków rodziny królewskiej, książąt krwi, najwyższych dostojników kościelnych, przedstawicieli arystokratycznych rodzin. Pozostawił im jedynie funkcje reprezentacyjne, zmusił do przebywania na dworze, uświetniania parad, balów, polowań, odbierając nawet cień realnej władzy. Łaska królewska przybierająca postać dochodowych urzędów, stanowisk dla synów i posagów dla córek, pensji, a nawet długów, była warunkiem egzystencji szlachty rodowej, której podstawy ekonomiczne zostały poważnie zachwiane na skutek dewaluacji czynszów. Szlachcic, który nie mógł lub nie chciał przebywać na dworze, skazany był na wegetację w podupadającym zamku, bez środków na utrzymanie rezydencji. Szlachta ściągała więc na dwór nie tylko, dlatego, że pociągało ją życie dworskie, ale także ponieważ była to*

jedyna sposobność uzyskania urzędu lub innych korzyści materialnych, które mogły pod-i rgnerować sytuację materialną. Ta zależność od łaski króla zmieniła francuskich arystokratów z groźnych panów feudalnych, jakimi byli leszcze za czasów frondy, w powolnych dwo-
rak0^ Odsunąwszy rodową szlachtę i arystokrację
od udziału w rządach. Ludwik XIV oparł się na ludziach wywodzących się z noblesse de
' robe lub bogatego mieszczaństwa. W ostatnim stuleciu noblesse de robe wyrosła na silną warstwę społeczną, która świeżo uzyskane przy-wileje szlacheckie łączyła z posiadaniem pie-.. niędzy, lokowanych już nie tylko w wytwórczości, handlu czy finansach, ale również w ziemi. Npwa szlachta, wraz zJzamożnymi warstwami średnimi jak: urzędnicy, bankierzy, kupcy, dzierżawcy podatków, tworzyła siłę
' społeczną, dzięki której możliwe było utrwalenie rządów absolutnych we Francji. Za cenę stabilizacji, bezpieczeństwa, silnej władzy, która zapobiegłaby ruchom ludowym w mieście i na wsi oraz ukróciła samowolę arystokracji rodowej, noblesse de robe i zamożne mieszczaństwo gotowe było rezygnować ze swych uprawnień politycznych, wyrzec się samorządów i niezależności parlamentów. Kształtująca się w miastach burżuazja dążyła przede wszystkim do zdobycia takiego majątku, który umożliwiłby wejście do stanu szlacheckiego, a polityka króla sprzyjała temu. Granica między szlachtą a zamożnym mieszczaństwem była wówczas nietrudna do przekroczenia, o czym najlepiej świadczą kariery ministrów Ludwika XIV. Wspinanie się na najwyższa szczeble drabiny społecznej ułatwiał szczególnie system sprzedaży urzędów i dzierżawa podatków, nierzadkie też były małżeństwa między potomkami rodów arystokratycznych a szlachtą pierwszego pokolenia, które miały Podtrzymać podupadającą fortunę pierwszych, nadać zaś splendoru drugiej. We Francji, w przeciwieństwie do Anglii, nobilita-^a łączyła się z porzuceniem działalności produkcyjnej i handlowej, otaczanej pogardą w ^ołeczeństwie o feudalnej mentalności.
Stwarzając swoim urzędnikom i ministrom Możliwości zdobywania majątku, wpływów.4-^aczenia, król dbał, by zakres ich władzy

pozostał ograniczony, podsycał rywalizację, ściśle przestrzegał wyłącznego prawa decyzji, przeciwstawiając się temu, by którykolwiek z jego współpracowników nie wyrósł do pozycji, jaką zajmowali obaj wielcy kardynałowie.
Organizacja władzy. Ludwik XIV obejmując bezpośrednie rządy zachował jako doradców dotychczasowych ministrów stanu, członków Rady Najwyższej (Conseild'en haut): Hugona de Lionne, kierującego dyplomacją francuską, Michela Le Telliera, sekretarza stanu wojny oraz Nicolasa Fouqueta, nadintendenta finansów, ludzi należących do noblesse de robe, których znaczenie, bogactwo i potęga zostały ugruntowane podczas służby dworskiej.
W 1661 r. miejsce Fouqueta w Radzie zajął Jean Baptiste Colbert, syn kupca sukiennicze-go w Reims, wychowanek Mazariniego. Piastując kolejno stanowiska intendenta finansów (Ludwik XIV nie mianował nadintendenta i sam przewodniczył Radzie Finansów), kontrolera generalnego (od 1665), a jednocześnie sekretarza stanu marynarki, domu królewskiego, nadintendenta budownictwa, Colbert przez wiele lat kierował ekonomicznym życiem Francji.
Absolutna forma rządów, do których dążył Ludwik XIV, wymagała scentralizowanego aparatu administracyjnego wszystkich szczebli. W latach 1665-80 ostatecznie ukształtowała się we Francji monarchia absolutna, zwana także przez historyków monarchią administracyjną. Stworzony został nowożytny system administracji państwowej z centralnym urzędem i jego lokalnymi ekspozyturami. Na władze centralne państwa składały się rady królewskie (Rada Stanu zajmująca się polityką ogólną. Rada Depesz - sprawami wewnętrznymi, Rada Finansowa, Wyznaniowa, Handlowa i inne), kanclerz, kontroler generalny finansów oraz czterech sekretarzy stanu:
spraw zagranicznych, wojny, wyznań i domu królewskiego. Efektywna władza spoczywała w rękach kanclerza, kontrolera generalnego oraz sekretarzy stanu, pracujących pod bezpośrednim kierownictwem króla. Spośród tych osób kilka wchodziło do Rady Najwyższej, gdzie pod przewodnictwem Ludwika XIV dyskutowane były sprawy polityki zagra-

Aicznej i ważniejsze zagadnienia polityki wewnętrznej.
Ądmmisti^aJoli^^ się naJnsty-tucji .intendentów - nie czasowych, jak za rządów Richelieugo i Mazariniego, lecz stałych urzędników królewskich, rezydujących w stolicach okręgów (generatifes). Funkcje ich w pewnym stopniu określał pełny tytuł - intendent sprawiedliwości, policji i finansów. Intendenci nadzorowali administrację, sądownictwo (posiadali prawo przewodniczenia każdemu sądowi, a w określonych warunkach także wydawania wyroków), przestrzegali prawa i porządku, kontrolowali wymiar podatków. Zgodnie z założeniami polityki Ludwika XIV rekrutowali się oni na ogół spośród wzbogaconego mieszczaństwa lub nowej szlachty.
Upadek starego systemu administracyjnego.
Ustanawiając taki system władzy Ludwik XIV nie zniszczył istniejących, tradycyjnych instytucji politycznych. Istniały one nadal, choć zostały pozbawione realnego znaczenia. Stany Generalne nie były zwoływane, ale nie zostały zniesione, podobnie Stany~Prowmcjo-nalne. Parlamenty, które w okresie małolet-niości króla chciały przejąć rolę reprezentacji narodu, przestały odgrywać jakąkolwiek rolę w sprawach państwowych; ate nominalnie zachowały prawo remonstracji - zatrzymywania rozporządzeń króla i przedstawiania kontrargumentów, a edykty królewskie nadal przesyłano parlamentom dla dokonania rejestracji, tak jak to przewidywały prawa, choć akt ten był już czystą formalnością. Ludwik XIV wymógł na parlamencie paryskim, by rejestrował nadsyłane edykty bezzwłocznie dopiero potem podnosząc swoje ewentualne zastrzeżenia.
Podobnie przedstawiała się polityka króla wobec dawnych władz prowincji. Nie zlikwidował stanowiska gubernatorów, którymi byli zazwyczaj wielcy arystokraci, ale pozbawił <4Gh podstaw potęgi i władzy. Stanowisko gubernatora przestało być dożywotnie, wyznaczano ich co trzy lata, odnawiając nominację na dalsze trzy, o ile kandydat zasłużył na zaufanie króla. Ponieważ stanowisko gubernatora przynosiło znaczne dochody, służyło ono

Ludwikowi XIV w jego polityce personalnej pozwalało nagradzać lub karać arystokratów i książąt krwi. Większą część czasu gubemato- ' rży spędzali jednak przy dworze, pozostawiając sprawowanie rządów intendentom.
Analogicznie przedstawiała się sytuacja w ^miastach, gdzie zachowane zostały samorządy, ale cała realna władzą przeszła w ręce intendentów. Wreszcie około 1683 r. nawet wybory merów stały się formalnością, zostali oni stałymi urzędnikami, którzy nabywali swój ' urząd, płacąc ustalone kwoty.
Wieś w systemie administracji. Stosunkowo najmniejsze zmiany zostały dokonane w zakresie administracji na wsi. Nominalnie sprawować ją mieli przedstawiciele intendenta, tzw. poddelegaci, w rzeczywistości jednak prawa senioralne pozostały nienaruszone. Ludwik XIV, dbając o ograniczenie politycznego znaczenia szlachty i arystokracji nie interweniował w stosunki między panami a poddanymi i dzierżawcami, pozwalając na nadużycia, samowole i podnoszenie ciężarów. Dążył do ograniczenia feudalnych pozostałości w systemie politycznym, ale bynajmniej nie chciał naruszyć społecznych i ekonomicznych przywilejów szlachty. Była to jeszcze jedna przyczyna pogodzenia się szlachty z absolutyzmem królewskim.
System prawny. Nienaruszone pozostały przywileje miast, prowincji, nie wprowadził też Ludwik XIV jednolitego ustawodawstwa, tak istotnego elementu centralizacji państwa. Choć zmierzał do zharmonizowania różnorodnych starych praw z potrzebami swej monarchii, były to zaledwie pierwsze kroki. Francja zachowała około 400 różnych kodeksów prawa cywilnego będących odbiciem tradycji regionu i dopiero po długich zabiegach Col-berta, w 1667 r. wydano Ordonance ćmie - jednolitą procedurę cywilną. Nieco później ukazała się analogiczna Ordonance criminelle - procedura karna. Wprowadzona w 1673 f-Ordonance du commerce (procedura handler wa) ściśle regulowała działalność handlową. Realizacja nowych praw napotykała na duz(r) trudności ze strony aparatu sądownictwa. Prawa królewskie w dużej mierze pozostały

martwą literą, choć ich poziom prawny był niezwykle wysoki, jeżeli później stały się one podstawą napoleońskich kodyfikacji.
policja. Ludwik XIV tolerował ten stan, stworzył bowiem swój własny system sprawiedliwości, zupełnie niezależny od sądownictwa. ;
\V 1667 r. w Paryżu ustanowiono policję, na której czele stanął Nicolas La Reynie, wielki j podróżnik. Policja, bezwzględnie podporząd- ' kowana królowi, sięgająca daleko poza Paryż, stała się jedną z ważniejszych instytucji monarchii absolutnej, wkrótce potem utworzono także policję w stolicach prowincji. La Reynie uniemożliwił jakiekolwiek próby opozycji czy buntu w mieście, które Ludwik XIV tak dobrze pamiętał z czasów frondy. Mając policję, król nie musiał odwoływać się do sądów, by umieścić w więzieniu ludzi, którzy byli mu niewygodni, wystarczyły słynne królewskie lettres de cachet (listy zamknięcia), aby człowieka uznanego za opozycjonistę zamknąć w Bastylii lub innym więzieniu.
Reformy gospodarcze. Równie połowiczne były próby szerokich reform w dziedzinie gospodarki państwowej, podejmowane przez Col-berta. Świadom zacofania Francji w stosunku do przemysłu i handlu angielskiego czy holenderskiego, pragnął dźwignąć kraj ekonomicznie, ale jego możliwości były ograniczone przez istniejącą strukturę ekonomiczno--społeczną. Decydującą rolę w ekonomice francuskiej odgrywało rolnictwo, a utrzymujący się niski poziom cen produktów rolnych odbijał się na wszystkich dziedzinach życia. Na przeszkodzie planom Colberta stały także utrwalone zwyczaje i tradycyjne, feudalne instytucje.
Pierwszym i najważniejszym zadaniem Colberta było uzdrowienie finansów kraju. W ^61 r. podatki były wybrane na kilka lat na-Przód, z 83 min liwrów dochodów państwowych tylko 31 min wpływało do skarbu, reszta ginęła w kieszeniach poborców i dzierżawców. Colbert zmniejszył dochody poborców, "podrósł czynsze dzierżawne w dobrach królew-^ich, powiększył dochody z lasów, zrewidował Przywileje szlachty, wprowadził nowy system Pobierania podatków (taille), sporządził, choć

nie wszędzie, wykazy katastralne. W wyniku tego już w 1667 r. dochody wzrosły do 95 min, a wpływy do skarbu do 63 min liwrów.
Mimo czynionych wysiłków, Colbert nie zdołał jednak zapobiec trudnościom fihanso-, wym. Dzierżawy podatków i nadużycia pozo-' stały integralnym czynnikiem systemu podatkowego. Chłopi nie odczuli obniżenia podatków, wzrosły bowiem podatki pośrednie. Wojny rujnowały skarb, a próba napełnienia go przez podwyższenie starych i nakładanie nowych podatków pośrednich prowadziła do zubożenia ludności. Nie udało się zachować równowagi budżetowej, w 1680 r. wydatki, państwowe przekroczyły dochody o 35 min liwrów. Nie nastąpiło również ujednolicenie ceł, miar i wag. Francja była podzielona na trzy duże strefy z wewnętrznymi barierami celnymi. Obowiązywały poza tym różne zwyczajowe myta i opłaty, które utrudniały handel i hamowały proces kształtowania rynku wewnętrznego.
Większe sukcesy odniosła polityka Colberta zmierzająca do osiągnięcia aktywnego bilansu handlowego przez rozwój wytwórczości
Ludwik XIV zwiedza obserwatorium astronomiczne, 1664 r.


Hiąndlu międzynarodowego. I w tych dziedzinach istniejący system gildii i cechów został zachowany, włączony w ramy administracji państwowej i wykorzystany dla rozciągnięcia kontroli nad handlem i rzemiosłem.
Kontrola życia umysłowego. Ludwik XIV i jego ministrowie konsekwentnie dążyli do tego, by nadzór państwowy objął całokształt życia społecznego. Nauka, sztuka, literatura miały być podporządkowane monarchii absolutnej na równi z handlem i rzemiosłem, w myśl głoszonej zasady, że sam Bóg nakazuje poddanym ślepe posłuszeństwo. W swych pamiętnikach Ludwik XIV pisał, iż "tylko głowa może rozważać i rozstrzygać, a wszystkie czynności innych członków polegają na spełnieniu rozkazów (...) Naród we Francji nie stanowi ciała zbiorowego, zawiera się on całkowicie w osobie króla (...)" Tępiono więc niezależność sądu, ograniczano możliwości rozwoju wielkich indywidualności twórczych. Colbert wprowa-' dził surową cenzurę druków, zmniejszył ilość drukarń w Paryżu. Na granicach zatrzymywano książki przywożone z "wolnomyślnych krajów", Anglii i Holandii. Zadaniem sztuki, literatury, filozofii było pomnażanie chwały monarchii i uzasadnienie systemu absolutyzmu. Tego ostatniego podjął się Jacques Bos-suet, teolog i pisarz, sławny kaznodzieja, biskup Metzu, wychowawca delfina. W traktacie Polityka wyprowadzona z Pisma św. (Politi-que tiree de L^criture Sainte), Bossuet dowodził tezy o boskim pochodzeniu władzy królewskiej i głosił, że "osoba króla jest święta:
kto podnosi na nią rękę, popełnia świętokradztwo". Za głos protestu przeciw Ludwikowi XIV lub jego ministrom groziło zamknięcie w Bastylii.
Stosunki religijne. Stosunek duchowieństwa katolickiego do monarchii absolutnej nie był jednolity. Mimo konkordatu 1516 r. przyznającego królowi francuskiemu prawo obsadzania biskupstw i innych wyższych stanowisk kościelnych, kler zachował pewną niezależność. Zgromadzenia duchowne nie zostały zupełnie pozbawione znaczenia. Wobec nacisku Ludwika XIV, który pragnął wykorzystać swoje uprawnienia dla pełnego podporządko

wania Kościoła monarchii, wzmagały .się .tendencje antygallikańskie. Większość kleru Paryża opowiadała się za władzą Stolicy Apostolskiej.
Wielu zwolenników miał jansenizm, potępiony przez Innocentego X (1653) i zwalczany przez Ludwika XIV, który nakazał wszystkim duchownym podpisać formularz potępiający zasady głoszone przez Corneille'a Janseniusa biskupa z Ypres, w jego dziele Augustwus (1640). Filozoficzne zasady zawarte w tej doktrynie, pozostającej pod wpływem kartezja-nizmu, rygoryzm obyczajowy, silne ostrze antyjezuickie, groziły nowym rozłamem w Kościele i sprzeciwiały się polityce monarchii, wrogiej wszelkim przejawom niezależnej myśli. (zob. rozdział Rozwój nauki i kultury europejskie}...).
Na plan pierwszy wybijał się wszakże w tym czasie nie konflikt władzy zjansenistami, a ze, Stolicą Apostolską i jezuitami. W 1665 r. wybuchł spór ż Rzymem, niechętnie patrzącym na wzrastające uzależnienie Kościoła we Francji, początek dało mu potępienie przez papieża cenzorów Sorbony za tolerowanie druków skierowanych przeciw Stolicy Apostolskiej. Po pokoju w Nijmegen król ostatecznie postanowił narzucić duchowieństwu swoją władzę. Zgromadzenie duchowieństwa w 1681-82 r. uchwaliło deklarację, zawierającą w czterech punktach pełne potwierdzenie zasad gallikanizmu. Artykuły te, ułożone przez Bossueta na polecenie króla, głosiły:
l. niezależność królów francuskich od papieża; 2. wyższość soboru powszechnego nad papieżem; 3. zależność papieża od prawa kościelnego, a we Francji także od tradycji galh-kańskich; 4. uzależnienie nieomylności zdania papieża w sprawach wiary od zgody całego Kościoła. Doprowadziło to do zaostrzenia konfliktu z papieżem, Innocenty XI odmówił zatwierdzenia nominacji 'królewskich na stanowiska kościelne. Nie chcąc otwartego sporu, Ludwik XIV anulował artykuły gallikań-skie (1693).
Nietolerancja. W walce o panowanie nad sumieniami swoich poddanych Ludwik XIV najpierw ograniczył, a następnie zupełnie zniósł swobody religiine około miliona prote

stantów, skupionych głównie na południu iRi wschodzie kraju, w Pikardii i Alzacji. Z wielu
i stron nakłaniano króla, by podjął działania przeciw hugenotom, a źródła nienawiści wyznaniowej leżały przede wszystkim w zawiści i i-ywalizacji ekonomicznej. W 1669 r. Ludwik XIV wydał zakaz zwoływania synodów narodowych i kontaktów między synodami prowincjonalnymi, a od 1675 r, zmierzał już wyraźnie do systematycznej, przymusowej kon-
' wersji - powrotu do katolicyzmu. Sięgnięto też do materialnych bodźców, które miały przemawiać za powrotem na łono Kościoła - tworząc kasę konwersów (1676). Kiedy i te metody nie odniosły rezultatów, zgromadzenie duchowne w 1682 r. wystosowało do protestantów pasterskie upomnienie, zawierające już wyraźne pogróżki. Nastąpiło przejście do bezpośrednich prześladowań i nawracania hu-" genotów siłą. Innowierców usuwano ze służby państwowej, odbierano im dzierżawy. Szczególnie dotkliwie odczuwali oni szykany w postaci stacji wojskowych - umieszczania w domach protestantów żołnierzy. Owe "dragona-dy" jak je zwano, stosowane od 1681 r. w prowincji Poitou, a po 1685 r. w całej Francji, stały się symbolem prześladowań religijnych. Król wydał zakaz leczenia protestantów w szpitalach, zamykano kościoły, ze szczególną silą prześladowano pastorów. Zamknięto również szkoły protestanckie, król nakazał powrót wszystkim swym poddanym, studiującym w Anglii i Holandii (1681). Sieroty po protestantach miały być wychowywane w wierze katolickiej.
Prześladowania spotęgowały w wielu prowincjach lokalne powstania (w Langwedocji, Delfinacie, Vivarais, Ceyennes), łatwo stłumione przez wojska królewskie. Nastąpiło wzmożenie terroru.
Odwołanie edyktu nantejskiego. Polityka siły zdawała się przynosić rezultaty. W niektórych ^Jonach kraju nawrócenia przybrały masowy ^arakter. Ostateczną rozprawę z hugenotami ^ał jednak przynieść edykt Ludwika XIV ^dany w Fontainebleau 18 października �685 r., w którym król odwołał edykt nantej-SK1 (1598), gwarantujący wolność wyznania we Francii. Kościoły protestanckie miały być

zniszczone, dzieci hugenotów wychowywane ^wreli^ń katolickiej, pastorzy, którzy nie chcieli przejść na katolicyzm, skazani na wygnanie.
Odwołanie edyktu nantejskiego, które we Francji, poza nielicznymi wyjątkami spotkało się z aplauzem, poza granicami królestwa, szczególnie w krajach protestanckich, wywo-.. lało falę oburzenia.
Choć edykt 1685 r. nie przewidywał przy-;
musowego nawracania, a nawet gwarantował innowiercom możliwość spokojnej pracy, rząd przystąpił do systematycznego zmuszania hugenotów do przyjęcia katolicyzmu, na opór odpowiadając prześladowaniem, więzieniem, zsyłaniem na galery. W wyniku takiego postępowania w ciągu trzydziestu lat blisko 800 tyś. osób opuściło Francję, emigrując do Anglii, Holandii, Prus, Algieru, Maroka i innych krajów. Byli to w większości kwalifikowani rzemieślnicy, lekarze, kupcy, dlatego też emigracja ta poważnie odbiła się na gospodarce francuskiej, a w krajach, które przyjęły emigrantów, przyczyniła się do rozwoju gałęzi wytwórczości dotąd tam nie znanych.
Ruchy chłopskie. Prześladowania hugenotów miały także wpływ na wybuch powstania lu^ dowego na początku XVIII w. Ruchy chłopskie za panowania Ludwika XIV, wywołane nadmiernym uciskiem i nadużyciami szlachty, wielokrotnie przybierały postać zbrojnych powstań. W 1662 r. po wprowadzeniu nowych podatków wybuchł bunt w prowincji Boulon-nais (tzw. wojna biedoty), dwa lata później i w końcu XVII w. chłopi pirenejscy zbrojnie protestowali przeciw pobieraniu podatku od soli. W 1670 r. w prowincji Vivarais szerzyła się rewolta chłopska. Nowe podatki wprowadzone podczas wojny z Holandią spowodowały w 1675 r. lokalne powstania w prowincji Gujen-nie i w Bretanii. Na czele armii chłopskiej w Bretanii stanął notariusz Le Balp, który nawiązał kontakt z Holendrami, proponując współdziałanie. Łupem chłopów padały zamki szlacheckie i domy bogatego mieszczaństwa. Energicznie i krwawo tłumione przez wojska królewskie ruchy te nie przybierały szerszych rozmiarów, w miarę jednak pogarszania się sytuacji ekonomicznej Francji i wzrastającej nędzy ludności, niezadowolenie

Odwołanie edyktu nantejskiego, 1685 r. Rycina J. Luikena
coraz powszechniej znajdowało ujście w otwartym oporze.
Do najpoważniejszych wystąpień chłopów i biedoty miejskiej, znanych jako powstanie ką^ mizardów (camiso - gwarowe: koszula) doszło w 1702 r. w Cevennes i w Langwedocji, gdzie od lat osiemdziesiątych XVII w. przetrwały echa powstania hugenotów. I tym razem wodzowie powstania: Jean Cavalier i Ro-land nawiązali kontakt z państwami protestanckimi Anglią i Holandia, wojska królewskie odniosły jednak zwycięstwo nad oddziałami powstańczymi. Po stłumieniu powstania w 1704 r. nastąpił okres terroru i prześladowań, silniejszych niż kiedykolwiek. Mimo to, do 1715 r. zamieszki trwały także w innych prowincjach (Vivarais).
Armia. Warunkiem istnienia absolutnej monarchii była silna armia. Armia, jaką Francja

posiadała na początku rządów Ludwika XIV (72 tyś.), nie była wystarczająca, poza tym jej organizacja i uzbrojenie nie zapewniały sprawności i przewagi bojowej. Piki i muszkiety przeważały nad karabinami. System rekrutacji, przymusowej lub wykorzystującej nędzę ludności, sprzedaż wyższych stopni oficerskich, osłabiały dyscyplinę armii.
Starania króla i sekretarza stanu wojny Francois M. de Louvois doprowadziły do zwiększenia liczby żołnierzy: w 1672 r. armia liczyła już 120 tyś., a w 1678 r. 279 tyś. żołnierzy. Normalny stan w okresie pokoju wynosił 200 tyś. Wzrosła dyscyplina i kwalifikacje oficerów. Nie zlikwidowano wprawdzie sprzedaży wyższych stopni oficerskich, ale obniżono ceny, kształcono też oficerów w dziewięciu nowo utworzonych szkołach kadetów. Poważne trudności nadal sprawiała rekrutacja;
administracja wykorzystywała wszelkie dostępne sobie środki, przymusowo wcielała do wojska-zatrzynianych pijaków, używała siły i nacisku. Wynikiem tego były masowe dezercje. Znaczną część armii francuskiej stanowiły pułki rekrutowane z cudzoziemców. W 1688 r. Louvois wprowadził nową formację milicji prowincjonalnej, w której służyli kandydaci wyznaczeni przez każdą wieś pod dowództwem miejscowej szlachty. W czasie wojny 25 tyś. milicja powiększała szeregi armii królewskiej, w czasie pokoju zapewniała bezpieczeństwo wewnętrzne i mogła służyć do zapobiegania powstaniom ludowym.
W uzbrojeniu armii francuskiej nie dokonał się jeszcze zasadniczy przełom, karabin nie wyparł całkowicie muszkietu, wzrosła natomiast znacznie rola artylerii. Granice państwa otoczono fortyfikacjami, których twórcą był marszałek Sebastien Yauban.
Francja rozbudowała także poważnie swą flotę, liczącą w 1677 r. 199, a w 1683 r. 217 jednostek. W Tulonie, Breście i Rochefort powstały potężne porty i arsenały.
Biesiada dworska w Fontainebleau. Rycina A. Bossę

Załamanie się państwa Ludwika XIV. Świetność monarchii absolutnej była jednak krótkotrwała. Jeszcze za życia Ludwika XIV, od końca XVII w. rozpoczął się postępujący upadek stworzonych przezeń instytucji. Zwycięskim wojnom i słynnym manufakturom 'Col-berta towarzyszyła coraz bardziej wyraźna ruina gospodarcza kraju, skutek nadmiernych obciążeń z jednej strony, niskich cen zboża z drugiej. Upadek rolnictwa i nędza chłopów powodowały wyludnienie kraju, groźniejsze niż bezustanne wojny. Merkantylizm, który w pierwszym okresie pobudził aktywność handlową i wytwórczą, z czasem, poprzez system specjalnej reglamentacji, stał się czynnikiem hamującym inicjatywę i rozwój ekonomiczny.
Administracja Ludwika XIV - podstawa monarchii absolutnej, uległa stopniowo rozkładowi. Król coraz bardziej skupiał władzę w swym ręku, odsuwając wszystkich, poza wąskim kręgiem doradców. Na prowincji intendenci nie mogli rządzić, król bowiem nie ufając nikomu przysyłał coraz nowych komisarzy




i agentów. Administracja przestała być sprawna. Sytuację pogarszało finaosowe-banj^ruc-twx) kraju, stały UJęmnyJbilans, mimo iż dochody zostały wybrane na kilka lat naprzód, jak przed 1661 r.
Ten stan sprzyjaljcrytycznej ocenie absolutyzmu, z którą występowali 1przedstaSvicTele różnych warstw społecznych: szlacJaty (Seba-stien Yauban, Louis Saint-Simon, Francois Fenelon i inni), burzuazji i kształtującej się now4.warstwy: demokratycznej inteligencji. Niektórzy, jak Saint-Simon, głosili hasła powrotu do starych rządów, inni reprezentowali burżuazyjną opozycję wobec absolutyzmu.
Rozwój absolutyzmu w Szwecji i Danii
Gustaw Adolf (1611-32). Kiedy 30 października 1611 zmarł Karol IX jego najstarszy syn Gustaw Adolf nie miał jeszcze 17 lat. Młody władca wykazał jednak już swe uzdolnienia wojskowe w wojnie z Danią. W grudniu riks-dag obwołał go królem. Było to w wielkim stopniu dzieło Axela Oxenstierny, który już za panowania Karola IX wysunął się na czoło Rady i de facto kierował kancelarią królestwa, choć oficjalnie dopiero w 1612 r. objął urząd kanclerski. Oxenstierna uzyskał ogromny wpływ na króla i w większości wypadków był inspiratorem jego działań politycznych.
Objęcie tronu przez Gustawa Adolfa było poprzedzone przyjęciem zobowiązań ułożonych przez Oxenstiemę. Król musiał przyrzec, że będzie rządził w oparciu o magnaterię. Nie miał on prawa działać bez wysłuchania zdania stanów; ustanawianie praw, rozpoczęcie wojny, zawarcie pokoju, rozejmów i przymierzy, a także nakładanie podatków i pobór żołnierza wymagało zgody Rady i riksdagu.
Gustaw Adolf zatwierdził tez prawa i przywileje stanów. Między innymi zobowiązał się zachować dziedziczne nadania ziemi dla szlachty, co znacznie przyczyniło się do wzrostu jej potęgi ekonomicznej i znaczenia politycznego. Za panowania tego monarchy na wielką skalę rozpoczęło się wyprzedawanie i rozdawnictwo dóbr należących do Korony. Pociągnęło to za sobą znaczne zmniejszenie


Axel Oxenstierna
dochodów, ponieważ ziemia szlachecka była uwolniona od podatków.
Nowy układ sił społecznych znalazł wyraz w reformach rządu i administtącji przeprowadzonych w pierwszych latach panowania Gustawa Adolfa i kontynuowanych po jego śmierci, w okresie regencji. Były one dziełem Oxenstierny, gorącego zwolennika władzy królewskiej konstytucyjnie ograniczonej na rzecz szlachty. Zostały utworzone najwyższe urzędy państwowe ze stałą siedzibą w Sztokholmie, który w ten sposób przekształcał się w stolicę królestwa. Wzrosło też znaczenie Rady. Duży krok ku nowoczesności nastąpił w dziedzinie administracji, dawne lenna_przękształ-ciły się w okręgi administracyjne, zarządzane nie przez możnych, ale przez wójtów, którzy podlegali wyższym urzędnikom.
Reformy nie ominęły także riksdagu, choć parlamentaryzm w Szwecji pozostał słabiej rozwinięty niż w wielu innych krajach. Riks-dag dopiero zaczął się przeobrażać z reprezentacji stanów w nowożytny parlament.
Regencja. Nieoczekiwana, śmierć Gustawa ^Adolfa pod Liltzen i ustanowienie regencji na okres małoletnosci następczyni tronu - Krystyny, mającej wówczas 6 lat, sprzyjały umocnieniu pozycji magnatem. Okres kilkunastu

lat do uzyskania pełnoletności przez Krystynę Oxenstierna wykorzystał do ugruntowania roli oligarchii magnackiej w Szwecji. Wzrosło znaczenie szlachty, kosztem innych warstw społecznych.
Szczególnie pogarszało się położenie chłopów. Rozdawnictwo i sprzedaż dóbr, prowadzone na coraz większą skalę, obejmowało nie tylko ziemie Korony, ale i te, które należały do wolnych chłopów. Ich położenie zbliżało się do sytuacji chłopów osiadłych na ziemiach koronnych lub szlacheckich. Zwierzchność króla nad całą ziemią, dotychczas realizowana tylko w formie pobierania podatków od XVII w. znalazła wyraz w swobodnym dysponowaniu ziemią wolnych chłopów.
Aby częściowo zrekompensować utratę do^ chodów, jaką pociągały za sobą sprzedaż i rozdawnictwo dóbr, zwiększone zostały obciążenia podatkowe, szczególnie wolnych chłopów.
Silny opór niższych stanów uniemożliwił wprawdzie wprowadzenie poddaństwa - przekształcenie stosunków społecznych w Szwecji według wzorów poznanych po drugiej stronie Bałtyku, ale próby w tym kierunku znacznie wzmogły napięcie wewnętrzne. Znajdowało ono wyraz w nasilających się z roku na rok zaburzeniach na wsi. Obok chłopów, najaktywniej występowali górnicy z Dalama.
Rządy Krystyny (1644-54). W 1644 r. Krystyna ukończyła 18 lat i objęła rządy. Mimo. młodego wieku z niewzruszoną konsekwencją poczęła prowadzić własną politykę, odsuwając stopniowo Oxenstiemę. Zaabsorbowana dynastycznymi i osobistymi sprawami oraz życiem dworskim nie zdołała zapobiec narastającym konfliktom społecznym, zaostrzaniu przeciwieństw między szlachtą a niższymi stanami. Ostrze ataków kierowało się przede wszystkim przeciw stale nasilającemu się nadawaniu dóbr dla szlachty. Program trzech stanów znajdował wyraz w obradach riksdagu oraz w licznie ukazujących się pismach pole-ftlicznych. Jednocześnie wzrastało wrzenie na rWsi. Antyszlachecka opozycja w riksdagw zwróciła się do królowej z postulatem redukcji dóbr - przywrócenia Koronie ziem odda-"nych szlachcie.

Próby załagodzenia i uregulowania stosunków między wolnymi chłopami T szlachtą, podjęte między innymi w riksdagu w 1651 r. nie przyniosły rezultatów. J^JJ654 r. po dziesięciu latach panowania Krystyna abdykowała.
Panowanie Karola X i pierwsze redukcje. Karp]
X Gustaw (1654-60) rozpoczął rządy od rewindykacji ziemi królewskiej, którą posiadała szlachta. Riksdag przyjął tę uchwałę w 1655 r. Za panowania Karola X Gustawa sprawy wewnętrzne zeszły na dalszy plan wobec zaabsorbowania polityką zagraniczną i wojną ciągnącą się przez cały ten okres (1655-60). Wojna przyniosła Szwecji znaczne wzmocnienie pozycji nad Bałtykiem oraz nowe zdobycze terytorialne uzyskane kosztem Danii: żyzne i bogate prowincje Skanię, Hal-land i Blekinge oraz norweską prowincję Bohusian i ostateczne przyznanie -Inflant:. Szwedzkie dominium maris Baltici w 1660 r. osiągnęło swój zenit. Utrzymanie go stawiało wszakże przed zagraniczną polityką kraju poważne i trudne zadania.
Królewski okręt flagowy "Vasa", XVII w.



Śmierć Karola X Gustawa, która nastąpiła niemal jednocześnie z zakończeniem wojny, zapoczątkowała dwunastoletni okres regencji. Aby zabezpieczyć panowanie dynastii, Karol X Gustaw przed śmiercią wyznaczył do rady regencyjnej królową matkę Jadwigę Eleonorę oraz swego brata Adolfa Jana, głównodowodzącego wojsk szwedzkich. Opór magnatem spowodował jednak odsunięcie Adolfa Jana.
Okres regencji. W okresie regencji władzę w państwie sprawowała Rada Państwa z pięcioma dostojnikami państwowymi na czele. Naj- ;
większym wpływem cieszył się kanclerz Mag- ;
nus Gabriel de la Gardle (1622-86), szwagier zmarłego króla, przywódca silnej grupy magnackiej. W jego rękach spoczywały główne nici szwedzkiej polityki zagranicznej. Nie był to jednak mąż stanu na miarę Oxenstierny. Walk^JStmnnictw, anarchia, brały w tym czasie górę nad próbami uporządkowania spraw państwowych. Choć riksdag i szlachta zapewniły sobie pewien wpływ na rządy, regencja przyniosła znaczne umocnienie-pozycji, mag-. nateni. Profrancuski kierunek, reprezentowany przez kanclerza oraz Radę Państwa, powiązał Szwecję z polityką Ludwika XIV i wciągnął w wojnę, która była dla kraju niezwykle niekorzystna. Tylko poparciu dyplomacji francuskiej zawdzięczała Szwecja zachowanie swych starych zdobyczy terytorialnych.
Wojna ta (1675-79) poważnie wpłynęła na sytuację wewnętrzną kraju. Wzrosła opozycja przeciw rządzącej grupie, którą obwiniano o nieudolną i szkodliwą dla Szwecji politykę. Na czele stronnictwa szlacheckiego stał Johan Gyllenstiema (1635-80), doradca młodego' króla, przeciwnik profrancuskiej polityki de la Gardie i Rady Państwa, zwolennik aliansu z Danią. W 1675 r. riksdag zażądał dochodzenia w sprawie rządów regencyjnych i powołał w tym celu specjalną komisję. Opozycja drobnej szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa, wroga rozszerzaniu wpływów magnaterii^.po-parła króla. Wpłynęło to na poważne ograniczenie oligarchii magnackiej i wzmocniło władzę królewską.
Karol XI (1660-97) doszedł do pełnoletności w 1672 r., dopiero jednak w czasie wojny

uniezależnił się od Rady Państwa i stronnictwa de la Gardle. W..1675 r. objął dowództwo nad wojskami i zaczął rządzić samodzielnie, W końcu wojny pozycja Rady uległa osłabieniu. Miejsce de la Gardle zajął Gyllenstiema:
jego dziełem był traktat z Danią i zaręczyny młodego króla z księżniczką duńską Uiryką Eleonorą. Unią skandynawska pod hegemonią Szwecji, do której dążył Gyllenstiema, nie była jednak po myśli Danii i traktat w Lund (1679) nie pociągnął za sobą trwałych skutków w polityce międzynarodowej.
Karol XI i początki absolutyzmu. Sytuacja, jaka ukształtowała się w wyniku wojny 1676- -79, pozwoliła Karolowi XI uzyskać absolutną władzę niemal bez walki i oporu ze strony magnaterii. Nastąpiło to stopniowo, jako wynik poparcia władzy królewskiej przez drobną szlachtę, duchowieństwo i mieszczaństwo, reprezentowane w riksdagu. Magnate-ria, zagrożona śledztwem, skompromitowana rządami w okresie regencji, nie mogła się skutecznie przeciwstawić królowi. Na pierwszym po wojnie posiedzeniu riksdagu, w 1680 r., Karol XI wystąpił z charakterystyką finansowego położenia państwa, żądając, by zgroma dzeni uchwalili środki zaradcze. Program redukcji znalazł poparcie części drobnej szlachty, która pragnęła rozwiązać sprawy finansowe kosztem powrotu wielkich domen magnackich w ręce króla. Karol XI zaproponował stanom, aby określiły zakres władzy królewskiej. W odpowiedzi stany stwierdziły;,ze król nie jest związany żadną formą władzy, rządzi niezależnie od Rady Państwa i nie jest przed nikim odpowiedzialny. Oznaczało to_odstą--pienie od tradycjipolitycznej^z^ecji, która w Radzie Państwa uznawała czynnik współrządzący. Od 1682 r. Rada Państwa przekształciła się Wjladę Krole.wska.
"Wielka redukcja". Wzrost absolutyzmu. Na
następnym posiedzeniu riksdagu (1682-83) zapadły decyzje o przeprowadzeniu redukcji na wielką skalę. Uchwalono także dalsze rozszerzenie zakresu władzy króla, która objęła również dziedzinę prawodawczą. W 1693 r. stany w Deklaracji Suwerenności stwierdzały, że król jest "absolutnym, we wszystkim decy

dującym i rozkazującym władcą, przed nikim nie odpowif4zialnym za swoje czyny, rządzącym wedle swej woli, jako monarcha chrześcijański". Riksdag zachował tylko prawo u-chwalania podatków, choć w okresie wojny król otrzymywał nadzwyczajne pełnomocnictwa także i w tym zakresie.
przeprowadzenie redukcji oraz oskarżenie wpływowych magnatów, będące następstwem dochodzenia komisji riksdagu, osłabiły ekonomiczną i polityczną pozycję magnaterii. Finanse państwa zostały ustabilizowane, a niebezpieczeństwa zagrażające wolnym chłopom, zażegnane. Polityka merkantylizmu, cła ochronne przyczyniały się do rozwoju ekonomicznego kraju. Gospodarka szwedzka w latach 1680-1700 przeżywała okres rozkwitu, wzrastały miasta, rozwijało się górnictwo - podstawowe bogactwo Szwecji.
Reorganizacja armii. Karol XI dokonał również reorganizacji armii. Nawiązując do dawnych tradycji związał służbę wojskową z posiadaniem ziemi. Dowódcy jazdy otrzymali nadziały w okolicach, z których pochodzili żołnierze ich pułków - wolni chłopi. Żołnierze piechoty w czasie pokoju uprawiali niewielkie działki, tworząc zwarte osady wojskowe. Uniezależniało to armię od stanu finansów państwa i uchwalanych podatków.
Reforma wojskowa pozwoliła Karolowi XI zlikwidować wszystkie nadzwyczajne podatki, pozostawiając tylko podatek od ziemi; dochody swe Szwecja czerpała w większości z prowincji bałtyckich. W-1.68.6-r, król podporządkował snobie Kościół. .Zmniejszyła się też rola samorządów miękkich. Kiedy Karol XI zmarł w 1697 r., pozostawiając małoletniego ^na, absolutyzm w Szwecji był tak utrwalony, że okres małoletności Karola XII nie przyniósł ponownego zwiększenia wpływów magnaterii.
Polityka inflancka. W ostatnim ćwierćwieczu A.VlI w. Szwecja wzmogła swe wysiłki, zmierzające do pełnego związania prowincji bał-^ckich, szczególnie Finlandii i Inflant, z me-^opolią. Niemiecka szlachta w Inflantach ^rzeciwiała sięjednak pełnej inkorporacji do Szwecji i dążyła do zachowania elementów

samorządu. \\^ 1694 r. nastąpiło dalsze zacieśnienie więzów Inflant ze Szwecją, wywołując wzrost opozycji szlachty niemieckiej. Na czele opozycji stał Johann Reinhold Patkul. Wkrótce też sprawa inflancka stała się zarzewiem nowej wojny (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe...).
Dania i jej udział w wojnie trzydziestoletniej.
Dania w okresie panowania dynastii Holsz-tyńskłej, a więc po porażce i wygnaniu Chrystiana II (1513-23), coraz bardziej była kierowana nie przez władców i ich najbliższe otoczenie, lecz przez magnaterię i szlachtę jako właściwą klasę rządzącą, kosztem innych klas społecznych i kosztem władzy królewskiej. Głównym ośrodkiem władzy stała się Rada Sfąnu (Rigsraad). Mieszczaństwo nie było dość zamożne, by odgrywać rolę polityczną, kler luterański podporządkowany był władzy świeckiej, za całą zaś tę drabinę feudalną płacił chłop coraz silniejszym przywiązaniem do ziemi i wzrostem ciężarów pańszczyźnianych. Dania nie potrafiła rozwinąć własnego intensywnego handlu, choć jej żeglarze w pierwszej połowie XVII w. docierali do Indii. Duńczycy nie zdołali też zahamować handlu bałtyckiego Holendrów, czerpali natomiast z niego zyski dzięki komorze celnej w Sundzie.
Po udziale Danii w wojnie o Inflanty i kolejnych zatargach ze Szwecją o Skanię, "Chrystian IV (1588-1648) podjął aktywną politykę zagraniczną, uczestnicząc w wojnie trzydziestoletniej po stronie protestantów i opozycji antycesarskiej w Niemczech. Przygotowując się do wojny. Dania stworzyła stałą armię zaciężną (5 tysięcy żołnierzy) oraz zawarła sojusz z Anglią, Zjednoczonymi Prowincjami i 'Dolną Saksonią (Haga 1625). Plany duńskie przewidywały zagarnięcie biskupstw Wezery dla syna królewskiego, a jedna z armii duńskich w 1626-27 r. dotarła aż do Czech, skąd jednak została wyparta przez Albrechta von Wallensteina, drugą zaś pobiły wojska cesarskie pod dowództwem Johana de Tilly'ego. Interwencja duńska omal nie skończyła się źle dla samej Danii, gdy Wallenstein wkroczył do Meklemburgii i jedynie interwencja szwedzka pozwoliła uratować Stralsund. Dania tymczasem pospiesznie zawarła pokój w Lubece (22


Chrystian IV
maja 1629), wycofując się z dalszego udziały w wojmęJtrzydziestoletniej.
Dania w latach 1648-60. Wydarzenia wojny trzydziestoletniej jeszcze bardziej osłabiły pozycję króla na korzyść magnatem. Pertraktacje, jakie towarzyszyły wstąpieniu na tron Fryderyka, następcy zmarłego w 1648 r. Chrystiana IV, i podpisanie przez Fryderyka szeregu warunków, które ograniczały władzę króla, wpłynęły na wzrost znaczenia Rady Państwa i zasiadających w niej magnatów. Byli to najczęściej wielcy właściciele ziemscy, często nazywani "królami prowincji" (tak określano niektórych wielkich posiadaczy w Skanii i na Fionii). W początkach swych rządów"Fryde:
-ryk. III (1648-70) był w znacznym stopniu uzależniony od rządzącej -grupy magnackiej, choć nie rezygnował z wysiłków, aby wzmocnić swoją władzę.
Początki reform. Konflikty międzynarodowe i wypowiedzenie wojny Szwecji w 1657 r. odsunęły na plan dalszy wewnętrzne konflikty (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe). Dania w pierwszym etapie wojny poniosła klęskę, zmuszona do niekorzystnego pokoju w Ros-kilde (8 marca 1658), w drugiej zaś fazie wojny (1658-60) odzyskała tylko część utraconych terytoriów. Wojna ta miała istotny wpływ na stosunki wewnętrzne kraju. Wyniszczenie

.kraju i wywołane tym powszechne niezadowolenie, umożliwiły królowi realizację planów reformy ustroju. Znalazł on, nielicznych wprawdzie, sojuszników wśród magnaterii i szerokie poparcie mieszczaństwa Kopenhagi. W czasie wojny nastąpiło poważne ożywienie mieszczańskiej inicjatywy społecznej, w kręgach bogatych mieszczan Kopenhagi rozprawiano o próbach zrównania mieszczaństwa i szlachty. Na czele grup mieszczańskich stał burmistrz Hans Nansen, współwłaściciel Kompanii Islandzkiej.
Zgromadzenie wszystkich stanów w Kopenhadze w 1660 r. miało burzliwy przebieg. Przedstawiciele magnaterii, duchowieństwa i mieszczaństwa nie mogli dojść do porozumienia. Mieszczanie i duchowieństwo poparli projekt nadania Fryderykowi III praw dziedzicznego monarchy. Zgodę magnaterii i _, szlachty wymuszono pod groźbą użycia broni. 23 października 1660 r. Dania przestała być monarchią elekcyjną, tron stał-się-dsaedziczny w.domu ołdenhurskim, panującym w Danii już od XV w.
Ustanowienie dziedziczności tronu umacniało pozycję króla wobec magnaterii i umożliwiało dalszą przebudowę ustroju.
Administracja, podatki, polityka merkantyu-styczna. Pierwszą zmianą, jaką wprowadził Fryderyk III, była daleko posunięta.reorganis-,- scącja administracji. Powołano kolegia wojny, skarbu, nieco później kancelarii. Na miejsce rady państwa powstało kolegium państwa Jako rząd centralny. Istniało ono do 1676 r., następnie po dalszym utrwaleniu władzy królewskiej powołana została zamiast kolegium państwa tajna rada pod bezpośrednim kierownictwem króla. Tak jak we Francji Ludwik XIV, Fryderyk III dopuszczał chętnie do Urzędów mieszczan; podobnie postępowali jego następcy. W 1693 r. wydano rozporządzenie o rangach urzędniczych. Bogaci mieszczanie zaliczeni do trzech najwyższych rang mieli być zrównani w prawach ze szlachtą.
.Zmiany nastąpiły także w systemie zarżą-jdzania kraju. Zmieniono podział administracyjny, a nowi urzędnicy byli bezpośrednio podporządkowani królowi. W miastach samorząd w 7asadzie zlikwidowano, władze

miejskie także podlegały królowi.
Sprawy finansowe państwa zostały uporządkowane, udoskonalono system podatkowy. Następca Fryderyka III, Chrystian V (1670-99) wprowadził nowy zbiór praw (1683). "Duńskie prawo" zniosło uprzywilejowanie szlachty przed sądem, co w XVII w. stanowiło poważny postęp. Państwo popierało rozwój manufaktur i ingerowało w sprawy cechowe. Powstały duńskie kompanie Wschodnio- i Zachodnioindyjska. Ludność Kopenhagi wzrosła w ciągu 20 lat (1660-80) z; 25 do prawie 70 tyś. mieszkańców. Inne miasta rozwijały się dużo wolniej.
Absolutyzm duński nie miał jednak trwałych podstaw. Zupełne ograniczenie politycznej roli magnaterii okazało się niemożliwe. Zachowała ona znaczną część swej potęgi ekonomicznej i nadal wywierała poważny wpływ na rządy. Obok króla poczęli wyrastać ministrowie, którzy często wbrew niemu decydowali o kierunku polityki państwowej. Doszli oni do szczególnego znaczenia za panowania Chrystiana V i Fryderyka IV (1699-1730).
Absolutystyczne tendencje władców Brandenburgii
Złożony charakter państwa. Brandenburgia należała do tych księstw Rzeszy, które z wojny trzydziestoletniej wyszły niezwykle wzmocnione. Do posiadłości uzyskanych na początku XVII w. drogą dziedziczenia (część księstwa Julich, Kleve, Berg i Mark w Dolnej Nadrenii oraz lenno Polski - Prusy Książęce) elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm (1640-88) dołączył na mocy traktatu westfal-skiego sekularyzowane biskupstwa Kamień, Minden i Halberstadt oraz część Pomorza Zachodniego bez Szczecina, zajmowanego przez Szwecję.
Hohenzollernowie stali się najpotężniejszym, po Habsburgach, domem panującym w Rzeszy. Posiadłości ich nie tworzyły jednak zwartego terytorium, rozdzielały je ziemie należące do innych księstw niemieckich oraz Rzeczypospolitej. Odmienna była struktura społeczna i zależności polityczne, różne intere

sy dominowały w polityce zagranicznej prowincji nad Renem i w Prusach Książęcych. Odrębności te niejednokrotnie znajdowały wyraz w stanowisku poszczególnych prowincji, których poza osobą elektora nic nie łączyło, a bardzo wiele dzieliło. Związek ten był dość luźny, ponieważ władza elektora była początkowo słaba i ograniczona przez stany, w których decydującą rolę odgrywała szlachta.
Rządy Fryderyka Wilhelma (1640-88). Utwo^ rżenie scentralizowanego państwa z ośrodkiem w Brandenburgii a stolicą w Berlinie i wzmocnienie władzy elektora było dziełem Fryderyka Wilhelma, zwanego przez historiografię niemiecką "wielkim elektorem" i uznawanego za rzeczywistego założyciela przyszłego państwa pruskiego.
Podstawowym narzędziem polityki Fryderyka Wilhelma była armia; kiedy obejmował rządy, armia brandenburska' liczyła 4650 żołnierzy, w 1653 r. spadła nawet do 1800; umierając pozostawił silną, 30 tyś. armię. Aby zdobyć środki na organizację i powiększenie wojska, elektor musiał złamać opór stanów, zmuszając je do uchwalenia podatków. Pierwsze próby w tym kierunku zakończyły się kompromisem między elektorem a szlachtą. Sejm w 1652 r. uchwalił wprawdzie dość znaczne sumy na wojsko, ale odrzucił projekt wprowadzenia podatku pośredniego, obejmującego także szlachtę oraz zmusił elektora do uznania nowych przywilejów szlacheckich (pełna władza szlachty nad chłopami).
Dopiero w okresie wojny północnej (1655- -60) Fryderyk Wilhelm dzięki warunkom wojennym umożliwiającym mu egzekwowanie pieniędzy na wojsko bez zgody szlachty, w znacznym stopniu uniezależnił się od stanów. Potężna 22 tyś. armia pozwoliła mu złamać opozycję, która najsilniej ujawniła się w Prusach Książęcych, na mocy traktatów welawskQ=bydgpskich uwolnionych od żale-. żności lennej wobec króla polskiego. Opozycja stanów pruskich, na czele której stanęła rodzina Kaiksteinów i ławnik królewski Hieronim Roth, szukała pomocy Polski przeciw elektorowi i jego tyranii, została jednak zdławiona przez wojska elektorskie (1662). Po-

dobny los spotkał późniejsze próby szlachty, a także mieszczan Królewca.
Szlachta pruska na sejmie 1663 r. uznała zwierzchność elektora i zagwarantowała mu podatki, uzyskując w zamian szereg obietnic, których Fryderyk nie zamierzał realizować (warunek zgody sejmu w ważnych sprawach państwowych, nienakładanie podatków bez zgody sejmu, pozostawienie stanom spraw podatkowych).
Ograniczenie roli szlachty i stanów. W tym
samym czasie w Brandenburgii wprowadzone zostały reformy, które niemal zupełnie zlikwidowały znaczenie stanów. Opozycja szlachty nie pozwoliła wprawdzie na opodatkowanie dóbr szlacheckich, tak jak w Prusach, gdzie szlachta nie była zwolniona od podatków, nałożono natomiast nowe podatki na miasta (1667, 1680). Wykorzystując sprzeczności między miastami a szlachtą, elektor zmierzał do rządów absolutnych. Wzamian za ogr^m.-czenie "wolności politycznych" szlachta otrzymała potwierdzenie przywilejów i pełną swobodę działania w swych dobrach. Armia i powstająca administracja stwarzały perspektywę kariery życiowej dla synów biedniejszej szlachty brandenburskiej.
System administracyjny. Utworzenie administracji niezależnej od stanów było nieodzownym warunkiem zjednoczenia posiadłości elektorskich i wzmocnienia władzy centralnej. Od początku XVII w. w Berlinie istniała Tajna Rada, która początkowo obejmowała działaniem tylko Brandenburgię, a w drugiej połowie XVII w. rozszerzyła swe kompetencje na wszystkie prowincje elektorskie. Głównym elementem nowej administracji była jednak nie Tajna Rada, a Komisariat Wojny (Gene-raikriegskommisariat),utworzony w czasie wojny północnej. Podlegały mu wszystkie sprawy związane z wojskiem, a więc także fc. ńanse i podatki na armię, a z biegiem czasu również większość spraw gospodarczych. Komisariat kierował polityką kolonialną, rozwojem floty, sprawował nadzór nad handlem, manufakturami, cechami, popierał imigrację. Była to najważniejsza instytucja w państwie Hohenzollernów. ,

Powstanie państwa pruskiego. Politykę Fryderyka Wilhelma prowadził dalej jego syn, 'Fryderyk III (1688-1713), który 18 stycznia T701 r. w Królewcu koronował się na króla Prus. Prusy nie były częścią cesarstwa, dlatego łatwiej było Fryderykowi uzyskać zgodę cesarza na koronację. Stolicą państwa pozostał Berlin, czarny orzeł pruski zastąpił jednak w herbie nowego państwa czerwonego orła brandenburskiego.
Monarchia feudalno-absolutna w Rosji i powstanie imperium rosyjskiego
Kryzys monarchii (1584-1613). Panowanie IwąnaJY (1530-84), mimo reform iekspansji politycznej, zakończyło się porażką w Inflan-tąchiJeryzysem władzy, która po jego śmierci stała się przedmiotem walk [przetargów. Chorowity syn Iwana IV Fiodor (1584-98)_był słabą indywidualnością i rządy praktycznie" przejął jego szwagier Borys Godunow. Gdy Fiodor zmarł. Sobór Ziemski złożony z przedstawicieli szlachty, urzędników, miast i kleru bez trudności obrał carem Borysa Godunowa 0598-^1605).
Borys rozpoczął rządy, prowadząc racjonalną, ostrożną politykę wewnętrzną i zagraniczną, starał się też roztoczyć opiekę nad chłopstwem i zmniejszyć obowiązki pańszczyźniane. Jednakże bojarstwo nie było po jego stronie, mnożyły się^próby spisków, które wywoływały odwet w postaci krwawego terroru "ze strony cara. Sytuację wewnętrzną pogarszały Ijgtą głodu i epidemii (1601-4). W 1603 r. pojawił się pretendent do tronu podający się za zmarłego brata carskiego - Dymitr Samozwaniec, który z poparciem magnatem polskiej - był on żonaty z Maryną Mnisz-chówną-począł zdobywać kraj, by w 1605 r. wkroczyć do Moskwy. Śmierć Borysa ułatwiła mu zagarnięcie korony, którą zresztą cieszył się krótko, zamordowany 17 maja 1606 r. podczas rewolty, jaka wybuchła w Moskwie.
Powstańcy 19 maja 1606 r. proklamowali carem Wasyla Szujskiego spokrewnionego z poprzednią dynastią Rurykowiczów. Panowanie Wasyla Szujskiego (1606-10) było już




okresem pełnego rozkładu państwa (tzw_wiel-ka smuta).
Nie mogąc sobie poradzić z trudnościami wewnętrznymi Wąsy l Szujski wezwał na pomoc Szwedów. Przyspieszyło to oficjalną interwencję polską. O ile dotąd tylko polskie oddziały magnackie brały udział w rozgrywkach wewnętrznych w Rosji, to w 1609 r. wystąpił Zygmunt III Waza i wojska polskie, obiegły Smoleńsk. Jednocześnie Polacy zyskując poparcie wśród opozycji prowadzili rokowania o powołanie na tron moskiewski Władysława Wazy, syna króla Zygmunta III. Zwycięstwa wojsk polskich i współdziałanie stronnictwa propolskiego doprowadziły do zajęcia Moskwy, gdzie oddziały polskie przetrwały na Kremlu do 1612 r., kiedy to silna reakcja antypolska spowodowała powstanie i w rezultacie oblężenie polskiej załogi. Wreszcie w 1613 r. Sobór Ziemski wybrał nowego ciira w osobie Michała Rpmanowa (1613-45).
Michał Romanów. Likwidacja obcej interwencji. W pierwszych latach panowania car Michał i jego doradcy musieli wyprowadzić kraj z anarchii i zakończyć wojny z sąsiadami. Car nie był przy tym w stanie rządzić w sposób autokratyczny, musiał regularnie zwoływać Sobór Ziemski. Nowe podatki pozwoliły mu zreorganizować armię i rozbić grabiące kraj oddziały kozackie. W 1617 r. traktat w Stoł-bowie powstrzymał postępy Szwedów, a w styczniu 1619 r. rozejm w Dywilinie przerwał walki z Polakami.
Rozejm dywiliński umożliwił wypuszczenie z niewoli polskiej patriarchy Filareta, ojca cara, który odtąd aż do swej śmierci w 1633 r. stał się właściwym władcą państwa, realizując program odbudowy silnej władzy carskiej i potężnego Kościoła prawosławnego. Zorganizował on nowe prikazy - urzędy (domen, skarbu), zaczął unikać zwoływania Soboru Ziemskiego, zorganizował skarbowość i wojsko. Popierał też kupiectwo i sprowadzał zagranicznych specjalistów. Jednocześnie dbał o cerkiew, mnożąc liczbę klasztorów i organizując arcybiskupstwo Syberii (1620).
Reformy Aleksego Micha jłowicza. Wzrost centralizacji państwa moskiewskiego postę-


Aleksy Michajłowicz
pował nieprzerwanie. Wkrótce po wstąpieniu na tron cara Aleksego Michajłowicza (1645- -76) rozpoczęto wprowadzać reformy, które w poważnym stopniu stworzyły podstawy przyszłych przeobrażeń, dokonanych za rządów Piotra I, na przełomie XVII i XVIII w.
Reformy obejmowały wszystkie dziedziny /ycia społecznego. W 1649 r. Sob^r Ziemski uchwalił przedstawione ńTu Ułożenie - kodeks praw, określający społeczne stosunki w państwie moskiewskim. Ułożenie wzmacniało prawa własności szlachty do ziemi (ziemie azieliły"się na dziedziczne - wotcziny i dożywotnie -pomiestia}, znacznie zwiększało zależność pańszczyźnianych chłopów, upodabniając ich właściwie do niewolników, poprawiało natomiast ekonomiczną sytuację mieszczan -posadskich ludiej. Zniesione zostały szlacheckie jurydyki w obrębie miast, targi stały się monopolem mieszczan, chłopom i szlachcie dozwolono tylko na drobną sprzedaż z barek i wozów. Było to bezpośrednie zwycięstwo ruchów powstańczych, jakie w 1648 r. ogarnęły miasta całej Rosji.
W polityce ekonomicznej Aleksego zarysowały się tendencje zbliżone do merkantylizmu. Torgowaja ustawnaja gramolą z 1653 r. i No-wotargowyj ustaw z roku 1667 miały na celu

obronę kupców moskiewskich przed konkurencją cudzoziemców. Budowa dróg, projekty budowy kanałów, pierwsze próby budowania na dużą skalę statków na Wołdze, udoskonalenie poczty, wszystko to sprzyjało rozszerzeniu rynku wewnętrznego.
Ważne zmiany nastąpiły w organizacji ad-, rninistracji i systemie władzy. W połowie XVII. w. stanowe organy: Sobór Ziemski i Dumą bojarska straciły znaczenie. Po 1653 r. sobory przestały się zbierać, ich miejsce zajęły narady, na które car w razie potrzeby zwoływał przedstawicieli stanów. Duma, pełniąca funkcje doradcze, przestała odgrywać samodzielną rolę.
Próby centralizacji władzy. Aleksy dążył do tego, by samemu kierować polityką państwową; wzorem większości władców europejskich utworzył specjalny urząd do spraw tajnych, będący osobistą kancelarią cara (1658). Miał on także sprawować kontrolę nad administracją oraz prowadzić sprawy zagraniczne.
Była to próba scentralizowania administracji i położenia kresu zamętowi spowodowanemu przez nadmierną ilość urzędów o niespre-cyzowanych i często pokrywających się kompetencjach. Ilość tzw. prikazów, tworzonych dla realizacji specjalnego, często przejściowego zadania, bezustannie rosła, w połowie XVII w. stałych prikazów było około 40. Pri-kaz Wielkiego Dworu kierował gospodarką dworską, prikaz skarbu zajmował się podatkami bezpośrednimi, pośrednie natomiast leżały w kompetencji prikazu dochodu. Prikaz ziemski administrował Moskwą. Wojskiem zajmowało się siedem prikazów: rajtarski, strzelecki, cudzoziemski itp. Poza tym istniały prikazy: aptekarski, do spraw budownictwa kamiennego i inne o równie wąskim zakresie działania. Aleksy nie przeprowadził wprawdzie reformy centralnej administracji państwa, ale starał sieją wzmocnić, między innymi powierzając po kilka prikazów jednej osobie.
O wiele dalej poszły zmiany w administracji -lokalnej. Kraj podzielono na powiaty (w koń--" cu XVII w. liczba ich wynosiła 146). Zarząd Powiatu spoczywał w rękach wojewody, wybaczonego przez władze centralne; organy ^lacheckiego samorządu lokalnego: instytu

cje starościńskie i ziemskie traciły samodzielność, coraz bardziej uzależnione od wojewodów. W końcu XVII w. na kresach państwa utworzone zostały większe okręgi admi-nistracyjno-wojskowe tzw. riazady; na zachodzie - smoleński, białogrodzki i siewski, na Syberii - tobolski, tomski, jenisejski i leński. Wojewodowie powiatowi podlegali wojewodom okręgowym.
Organizacja wojska. Istotną rolę w procesie przeobrażeń wewnętrznych poprzedzających reformy Piotra I, odgrywała reorganizacja wojska. Pospolite ruszenie szlachty, które wykazało swą całkowitą nieprzydatność na polu walki, zeszło na ostatni plan, ustępując woj-skom regularnym. W połowie XVII w. trzon armii stanowiły pułki strzeleckie, nie było to jednak regularne wojsko. Strzelcy zamieszkiwali w osadach, położonych w obrębie miasta, zajmowali się rzemiosłem i handlem, szybko asymilując się z mieszczanami. W drugiej połowie stulecia główną uwagę zwrócono więc na rozwój oddziałów autoramentu cudzoziemskiego, pułków tworzonych według wzorów zachodnich, w których służyli ochotnicy, pochodzący ze zubożałych rodzin szlacheckich. Zwiększono także liczbę piechoty; rekrutowano do niej chłopów należących do właścicieli ziemskich, którzy sami nie służyli w wojsku. W wyniku reorganizacji armia w 1680 r. wynosiła ponad 164 tyś. żołnierzy, w tym 89 tyś. autoramentu cudzoziemskiego.
Państwo i Kościół. Przemiany dokonujące się za panowania Aleksego nie ominęły również Kościoła prawosławnego. Uzależnienie Kościoła od cara po utworzeniu patriarchatu moskiewskiego (1589) pociągnęło za sobą wzrost niezadowolenia duchowieństwa prawosławnego. Na skutek polityki wewnętrznej cara w drugiej połowie XVII w. niezadowolenie przerodziło się w jawną opozycję. W cerkwi nastąpił rozłam. Mianowany w 1652 r. patriarchą moskiewskim Nikon (1605-81) przeprowa-' dził reformy kościelne, które miały wzmocnić organizację prawosławia i stworzyć zeń pierwszoplanową siłę polityczną. Reformy Niko-na wywołały sprzeciw znacznej części duchowieństwa. Powstała wówczas sekta staroob-

rz,edowców, zwanych też rąskplnika,nii(od ra-skoł - rozłam).
Opór ludności. Polityka Aleksego budziła opór różnych warstw ludności; już pierwsze próby poprawienia sytuacji finansowej państwa poprzez nałożenie pośrednich podatków wywołały powstanie w Moskwie i wielu innych miastach (1648). Podobne następstwa pociągnęło wprowadzenie miedzianej monety, która zdezorganizowała życie ekonomiczne i bezpośrednio spowodowała tzw. bunt, miedziany w Moskwie (1662). Na tle rozłamu w cerkwi doszło do wieloletniego powstania (1667-76). Największe jednak rozmiary przybrały ruchy chłopskie. W latach 1670-71 powstali Kozacy pod wodzą Stiepana Razina, do których przyłączyli się chłopi znad Wołgi oraz Baszkirzy. W latach siedemdziesiątych podniosły także broń plemiona syberyjskie, broniąc swej wolności zagrożonej kolonizacją rosyjską.
Panowanie Fiodora. Po objęciu tronu przez czernastoletniego syna Aleksego, Fiodora (1676-82), rządy sprawowali faktycznie bojarzy. Nie zmieniło to jednak kierunku, jaki polityka wewnętrzna Rosji przybrała za panowania Aleksego Michajłowicza. Poważnie usprawniony został system, podatków, które sprowadzono do jednego, zwanego jamskim albo strzeleckim. Zwiększono władzę lokalnych wojewodów, rozważono sprawę dalszej reorganizacji wojska. Najważniejsze znaczenie miało zniesienie ustalonej hierarchii szlachty i bojarów, tzw. mieś tniczes twa,"jako "siejącego nienawiść wśród braci i odpędzającego miłości 168 2). Był to wyraz zmian, jakie nastąpiły wśród szlachty moskiewskiej, wzrostu znaczenia wielu rodzin szlacheckich, upadku starych rodów książęcych i bojarskich, przenikania do wyższych warstw społecznych ludzi niskiego stanu. Owi "ludzie nowi", którzy potrzebowali pomocy cara, by zdobyć pozycję równą urodzonym magnatom, byli oparciem dla kształtującej się monarchii absolutnej.
Za rządów Aleksego i Fiodora rozwinęły się też kontakty między Rosją a Europą Zachodnią i pojawiły się pierwsze zapowiedzi przeło-


Piotr Wielki
mu obyczajowego, jaki dokonał się za Piotra l. Otoczenie cara' poczęło przejmować europejskie stroje, sztukę dekoracyjną, obyczaje. Sprowadzano z Zachodu artystów i rzemieślników. W Moskwie rozwijała się tzw. Niemiecka Słoboda, gdzie osiedlali się kupcy i rzemieślnicy: Niemcy, Szkoci, Holendrzy, Anglicy.
Po śmierci Fiodora grupa magnatów posiadających za jego panowania decydujący wpływ na rządy, pragnęła obrać caremJ.w.ąna, brata Fiodora, słabego i nieudolnego syna Aleksego i jego pierwszej żony. Rywalizująca z nimi rodzina drugiej żony Aleksego wysunęła kandydaturę Piotra, syna cara z Natalią Naryszkinówną. Strzelcy, podburzeni przez siostrę Iwana, Zofię i księcia Wasyla Golicy-na, dokonali przewrotu pałacowego, ustanawiając współrządy obu nieletnich carewiczów. Regencję sprawowała carówna Zofia wraz ze swym faworytem księciem Golicynem.
Początek panowania Piotra I. Siedmioletni okres regencji zakończył się nową próbą przewrotu i odsunięcia Piotra od władzy, podjętej przez Zofię i księcia Golicyna w 1689 r. Uprzedzony o zamachu siedemnastoletni Piotr w oparciu o wyćwiczone przez siebie dwa pułki, utworzone z młodzieży wiejskiej w Preobra-żenskoje pod Moskwą (późniejsze kadrowe pułki armii Piotra I - preobrażeński i siemio-nowski), obalił rządy Zofii i Golicyna. Objął

władzę, nominalnie wespół z .carem Iwanem ""w rzeczywistości jako jedyny władcą, iwan do śmierci [l 696) towarzyszył w uroczystościach dworskich, rządził jednak Piotr.
Plany Piotra l. Pierwsze lata panowania Piotr I poświęcił niemal wyłącznie sprawom armii, pozostałe sprawy państwowe powierzając rodzinie matki - Naryszkinom. Szkolił wojsko, organizował manewry, zapoczątkował budowę floty, aby podjąć pierwszą próbę opanowania wybrzeża Morza Czarnego - Piotr I zdawał sobie sprawę ze znaczenia mórz dla Rosji, widział możliwość wzrostu kontaktów i znaczenia Rosji w Europie. Zbliżenie do Europy było tym celem, jaki świadomie postawił przed sobą młody car, konsekwentnie zmierzając do jego realizacji.
Podróż na Zachód. Po pierwszych niepowodzeniach wojennych - Piotr I nie zdołał zdobyć na Turkach twierdzy Azow - car postanowił odłożyć wykonanie swoich planów i tak przygotować się, by wykluczyć porażkę. Przystąpił do budowy floty, opodatkowując na ten cel całą szlachtę oraz wyprawił w 1697 r. do Europy "wielkie poselstwo", któremu przewodniczył nauczyciel i towarzysz Piotra I, Szwajcar Francois Lefort. W poselstwie tym Piotr I brał udział nieoficjalnie, jako Piotr Michajłow. Był to wielki rekonesans cara. Poselstwo miało nawiązać kontakty z władcami Europy, aby uzyskać ich pomoc przeciw Turcji, miało jednak także zaznajomić Piotra I ze stosunkami ekonomicznymi, społecznymi, politycznymi na Zachodzie, z organizacją armii i floty, z działalnością handlową i rzemios-łem"zwłaszcza z tym, co uważał za najważniejsze - budownictwem okrętowym.
W czasie podróży na Zachód, w wyniku spotkania z Augustem II Sasem, którego starania o tron polski Piotr gorąco popierał, powstał plan ekspansji na północ i odebrania Szwecji wybrzeży Bałtyku. Opozycja magna-leni inflanckiej spowodowana polityką redukcji i ingerencją szwedzką stwarzała dogod-n^ sposobność interwencji, której następstwem była druga wojna północna (zob. rozdział
Stosunki międzynarodowe...) z udziałem Rosji, Szwecji, Polski i innych państw europej

skich wmieszanych w wojnę po jednej lub drugiej stronie.
Polityka militarna. W wyniku wojny Rosja uzyskała silne oparcie nad Bałtykiem. Na nowo zdobytych terenach Piotr I założył miasto Petersburg (1703), przenosząc tam stolicę kraju. Rozpoczęto budowę fortu w Kronsztadzie. Powstały stocznie, w których budowano okręty dla przyszłej floty bałtyckiej.
Klęski odniesione w pierwszym okresie wojny zmusiły Piotra I do reorganizacji armiL Po przegranej bitwie pod Narwą (1701), zmuszony do odwrotu, car wprowadził coroczny pobór rekruta (l rekrut na 25 zagród) i dożywotnią służbę wojskową. Armia otrzymała nowe uzbrojenie, dzwony cerkiewne przelano na armaty. Pułki preobrażeński i siemionow-ski zostały przekształcone w szkoły oficerskie.,
Reformy Piotra I. Jeszcze w okresie wojny car rozpoczął wprowadzać reformy, którymi
Kaźń strzelców w Moskwie, 1698 r. Rycina współczesna



pragnął odmienić oblicze Rosji. O wiele konsekwentniej i w szerszym zakresie niż Aleksy realizował zasady merkantylizmu. W rolnictwie starał się upowszechnić wyższą technikę rolną, a także nowe uprawy: tytoń, winorośl, zioła lecznicze oraz doskonalsze rasy bydła i owiec.
Szczególne znaczenie, wzorem wszystkich merkantylistów, przywiązywał Piotr I do rozwijania handlu, o którym twierdził, że jest najwyższym władcą losu ludzkiego. Wprowadzono cła protekcyjne (1724). Car popierał kompanie handlowe, utworzył za granicą konsulaty. Synowie kupieccy jeździli na koszt cara kształcić się w Holandii i Włoszech.
Rozwój armii przyczynił się poważnie do rozwoju produkcji zwłaszcza metalurgii i su-kiennictwa. Pod koniec rządów Piotra I w Rosji działało ok. 200 przedsiębiorstw, niektóre zatrudniające setki robotników. Manufaktury te, częściowo dworskie, częściowo zakładane przez magnatów lub przez kupców, w większości zatrudniały - poza pewną ilością ludzi luźnych - chłopów pańszczyźnianych. Całe wsie przypisywano do manufaktury, chłopi zamiast na polu obowiązani byli pracować w manufakturze czy kopalni.
Polityka społeczna. Polityka społeczna Piotra I była bezpośrednią kontynuacją polityki ojca i brata. Nastąpiło wzmocnienie własności szlacheckiej i zrównanie dóbr dożywotnich z dziedzicznymi; jednocześnie jednak ^zakazano dzielenia majątków (1714). W ten sposób powstała szeroka warstwa ludzi zasilająca kadry wojska i administracji państwowej. Po zniesieniu miestniczestwa dalszym krokiem w kierunku otwarcia dostępu do stanu szlacheckiego ludziom pochodzenia nieszlacheckiego była tabela o rangach (1722). Wszystkie stopnie w wojsku i w służbie cywilnej podzielone zostały na czternaście rang, przy czym osiem pierwszych zaliczono do szlachty. Była to jakby jednorazowa nobilitacja wszystkich zajmujących wyższe godności, obejmująca także ich potomstwo. Zwiększono uprawnienia miast, wyłączając je spod jurysdykcji wojewodów.
Scentralizowanie administracji. Administracyjne reformy Piotra I prowadziły do dalszej

centralizacji i wzmocnienia administracji państwowej. Ograniczając poważnie znaczenie Dumy bojarskiej, car rządził przy pomocy osobistej kancelarii zwanej Gabinetem. W 1711 r. utworzony został dziewięcioosobowy Senat Rządzący, centralny organ administra-~cji państwowej. Zakres władzy Senatu był jednak ograniczony, a jego działalność nadzorowaną przez generał-prokuratora. Piotr I dbał o to, by żadne ogniwo władzy nie wymykało się spod jego woli, zrealizował to, do czego zmierzali Iwan IV i Aleksy - stał się monarchą o władzy absolutnej, przed nikim nie odpowiedzialnym. "Gosudar rosyjski jest monarchą samowładnym, który nikomu na świecie nie zdaje sprawy ze swych czynów" - stwierdzał Piotr I w Ustawie Wojskowej z 1716 r.
Za rządów Piotra I zlikwidowane zostały ^prikazy, zastąpione przez siedem, a potem dziewięć kolegiów (1718). Zajmowały się one sprawami zagranicznymi, wojskowymi, flotą, finansami, nadzorem administracji, przedsięwzięciami gospodarczymi. Zreformowano również administrację lokalną, tworząc gubernie (1708). Zarząd guberni spoczywał w rękach gubernatora, łączącego władzę-eywil--ną i wojskową.
Obcinanie bród bojarom. Współczesny drzeworyt






Aby w pełni podporządkować sobie Kościół prawosławny, car zniósł patriarchat moskiewski i ustanowił Najświętszy Synod Rządzący, będący w istocie kolegium do spraw duchownych. Tolerancyjny wobec katolików i protestantów, bezlitośnie prześladował ra-skolników, którzy go ostro zwalczali, obwołując "Antychrystem".
W październiku 1721 r. senat nadał Piotrowi I tytuły "imperatora wszechrosyjskiego", "wielkiego", "ojca ojczyzny". Istotnie w czasie jego panowania ukształtowało się imperium (cesarstwo) rosyjskie.
Opozycja bojarska. Reformy Piotra I, zwłaszcza rewolucja obyczajowa, jaką chciał Wf Rosji przeprowadzić radykalnie i jednorazowo (zakaz noszenia bród, zmuszanie do palenia tytoniu, prowadzenia salonów, wprowadzania modnych tańców itp.) wywoływały opór i niechęć wśród dużej części społeczeństwa. Odsunięte od władzy rodziny magnatów zamierzały użyć przeciwko Piotrowi jego syna Aleksego, będącego zupełnym przeciwień-

stwem ojca, tak pod względem charakteru, jak poglądów. Car chciał zmusić Aleksego do zrzeczeniasię praw do tronu, a kiedy carewicz zbiegł za granicę i schronił się do Neapolu pod opiekę cesarza Karola VI, Piotr podstępem sprowadził go do kraju. W czasie procesu o zdradę, wytoczonego Aleksemu i jego stronnikom, carewicz zginął, nie doczekawszy wyroku (1718).
Powstania chłopskie. Rozwój Rosji za panowania Piotra I dokonywał się po części kosztem wzmożonego ucisku chłopów. Nad Donem i Wołgą nie ustawało wrzenie, które w latach 1707-8 przerodziło się w powstanie chłopskie pod wodzą atamana kozackiego Kondratija Buławina. Baszkirzy i Tatarzy występowali przeciw wzrastającemu ograniczeniu ich praw narodowościowych.
Piotr I zmarł w 1725 r. nie wyznaczywszy swego następcy. Nastąpił nowy okres walk o władzę, nie zdołał jednak naruszyć podstaw imperium rosyjskiego, jakie stworzył car w ciągu swego panowania.

Rozklad Rzeszy
Wewnętrzne podziały Rzeszy. W XVII w.
Święte Cesarstwo Narodu Niemieckiego składało się z około 360 samodzielnych księstw, 52 wolnych miast oraz ponad 1500 dóbr rycerskich. Już w pierwszej połowie stulecia cesarstwo znajdowało się w stadium postępującego rozkładu, a wojna trzydziestoletnia znacznie ten proces pogłębiła. Traktat westfalski oficjalnie już uznał niezależność Szwajcarii i Zjednoczonych Prowincji. Cesarstwo nie jednoczyło wówczas wszystkich ziem niemieckich. część z nich (biskupstwa Bremen, Verden) zajmowała Szwecja. Posiadłości Habsburgów, których trzonem stawała się Austria, obejmowały znaczne terytoria słowiańskie oraz ziemie węgierskie i tworzyły odrębne państwo ze stolica w Wiedniu.

3. ROZPAD POTĘG I INSTYTUCJI FEUDALNYCH
Polityka Habsburgów i znaczenie cesarstwa.
Posiadłości te zapewniały Habsburgom dominującą pozycję wśród książąt Rzeszy i stanowiły oparcie dla cesarstwa. Tron cesarski bowiem, choć obieralny, miał pozostawać w rękach austriackiego domu Habsburgów do wygaśnięcia linii męskiej. W początkach XVII w. za rządów Rudolfa II (1578-1612) i Macieja (1612-19) dynastia habsburska podupadła, Dziedziczne posiadłości były podzielone między członków rodziny: Tyrol, Vorarlberg i Szwabia znajdowały się w ręku arcyksięcia Maksymiliana, jego kuzyn Ferdynand władał Styrią, Karyntią i Kamiolą. W Wiedniu, za panowania cesarza Rudolfa II, rezydującego stale w Pradze, rządził arcyksiążę Maciej. On też, jeszcze za życia półobłąkanego Rudolfa II, sprawował władzę w Czechach, Austrii i Węgrzech, zajmując pozycję głowy rodziny.

po śmierci bezdzietnego Macieja, na mocy tajnego porozumienia rodzinnego zawartego w 1617 r-' cesarzem został arcyksiążę Ferdynand II (1619-37), fanatyczny katolik, zwolennik przywrócenia realnego Znaczenia cesarstwa, bezwzględny rzecznik kontrreformacji. Obiór jego na króla Czech (1617) i Węgier (1618), a następnie na cesarza (1619) poważnie zaostrzył wewnętrzne konflikty w Rzeszy i krajacii habsburskich, przyczyniając się do wybuchu wojny trzydziestoletniej. Wojna przyniosła dalszy rozpad cesarstwa, natomiast próba pozbawienia Habsburgów korony cesarskiej po śmierci Ferdynanda III (1637-57) podjęta przez dyplomację francu-" stCą i niektórych książąt Rzeszy, zakończyła się niepowodzeniem. W 1658 r. Leopold I (1658-1705) został obrany cesarzem. Polityka cesarstwa w coraz większym stopniu była zbieżna z polityką Austrii. Wynikało to nie tylko ze wzrostu znaczenia Austrii, ale także z całkowitego anachronizmu formy państwa, jaką było cesarstwo, która przetrwała od czasów średniowiecza. Ówcześni pisarze polityczni mieli dużo trudności z określeniem, czym jest cesarstwo, raczej umieli stwierdzić, czym ono nie jest -jak pisał historyk i filozof Samuel Pufendorf w swoim dziele De Statu Im-perii Germanici (1667) - ani monarchią, ani państwem arystokratycznym, ani demokracją, a tylko tworem do niczego niepodobnym i bynajmniej nie przynoszącym Niemcom pożytku.
Konflikty wewnętrzne. W pierwszej połowie XVII w. Rzesza i kraje habsburskie wstrząsane były głębokimi konfliktami wewnętrznymi. Kompromis ustanowiony przez pokój augsburski był nietrwały, antagonizmy między książętami katolickimi i protestanckimi przybiegły nieustannie na sile. .Na czele obozu prote-^anckiego tradycyjnie stali elektorzy - palarni Renu, przedstawiciele skrajnego kierunku kalwinizmu. Katolikom przewodzili książęta ^awarii. W 1608 r. pod patronatem elektora--Palatyna Renu Fryderyka IV (1583-1610) powstała Unia Protestancka, związek wojskowi celem którego była obrona protestantów Przed ofensywą kontrreformacji. W odpowie-21 na to, w roku 1^09 została utworzona Liga

Katolicka, na czele której stanął książę bawar-TkT Maksymilian I (T59T-T65T)7TOptęcre wzrastało i groził wybuch wojny wewnętrznej. Na jej krawędzi znalazły się Niemcy po 1609 r., kiedy to po śmierci ostatniego księcia Julich--Kleve wyniknęła sprawa sukcesji. Konflikt zakończył się kompromisem: w 1614 r. nastąpił podział posiadłości księstwa między dwóch głównych pretendentów - elektora brandenburskiego i księcia neuburskiego. Starcie było jednak nieuniknione: nabrzmiałe antagonizmy wewnętrzne w cesarstwie legły u podłoża wojny trzydziestoletniej.
Pokój westfalski, poza znaczeniem międzynarodowym, wywarł poważny wpływ na stosunki wewnętrzne Rzeszy. Następne stulecie, w przeciwieństwie do poprzedniego, stanowiło okres pewnej równowagi sił między książętami i cesarzem, protestantyzmem i katolicyzmem, tendencjami odśrodkowymi i centralistycznymi. Do czterdziestych lat XVIII w., tzn. do zajęcia Śląska przez Prusy, mimo ostrych sporów i rywalizacji nie było poważniejszych konfliktów i istotniejszych zmian terytorialnych w obrębie cesarstwa.
Sytuacja ekonomiczna i społeczna księstw Rzeszy. Ogólne rozprzężenie wewnętrzne w Rzeszy i krajach habsburskich w XVII w. odbijało się na sytuacji ekonomicznej. Do wojny trzydziestoletniej jednak, mimo wielu niesprzyjających zjawisk (m. in. brak jednolitej monety, wysokie cła wewnętrzne, emigracja innowierców wskutek prześladowań religijnych, Niemcy były krajem rozwijającym się gospodarczo. W niektórych regionach (Śląsk, Łużyce, Saksonia) powstały nowe gałęzie produkcji, w południowo-zachodnich księstwach położenie ludności chłopskiej było lepsze niż kiedykolwiek dotąd, miasta, jak na przykład Frankfurt nad Menem, gdzie schronili się uchodźcy z Antwerpii, znakomicie prosperowały.
Wojna trzydziestoletnia poważnie odbiła się na ekonomice Rzeszy. Zniszczone i wyludnione księstwa z trudem odbudowywały swą gospodarkę. Ujścia wszystkich większych rzek zostały obsadzone przez kraje, które wyszły z wojny zwycięsko: Szwecję i Holandię. Niemcy były podzielone na małe księstewka,

które choć czasem nie przekraczały obszaru 20 km2, oddzielały się od innych barierami celnymi i prowadziły własną "merkantylisty-czną" politykę, co niezwykle hamowało rozwój gospodarczy całego kraju. Upadek handlu śródziemnomorskiego podciął podstawy istnienia miast południowych, miasta północne natomiast nie wytrzymywały konkurencji kupców holenderskich i - w mniejszym stopniu - angielskich. Szlachta tworzyła coraz bardziej zamkniętą warstwę społeczną, a jej zamiłowanie do splendoru i przepychu, wzorowanego na dworach francuskich, bynajmniej nie szło w parze z aktywnością gospodarczą.
Położenie prawne księstw. Postanowienia west-falskie ostatecznie zburzyły nadzieję Habsburgów na wzmocnienie władzy cesarskiej i utworzenie scentralizowanego państwa, nominalnie utrzymując status quo, w rzeczywistości zaś rozszerzając zakres niezależności książąt. Gwarancja nienaruszalności terytoriów i suwerenności księstw (ius teritorii et superiori-tatis) oraz prawo zawierania związków nie tylko między księstwami Rzeszy, ale również z udziałem państw ościennych z niesprecyzowa-nym warunkiem, by sojusze te nie sprzeciwiały się interesom cesarstwa (ius foederis) ostatecznie utrwaliły rozdrobnienie Niemiec.
Stosunki wyznaniowe. Istotne było także, że układy westfalskie potwierdziły pokój augsburski, rozszerzając wolność wyznania na kalwinów i likwidując zasadę cuius regio, eius religio. Protestanci niemieccy mieli zachować stan posiadania z 1624 ^Położono więc zdecydowaną tamę kontrreformacji, która była nierozdzielnym elementem wewnętrznej i zagranicznej polityki habsburskiej. Jednocześnie wszakże zahamowano ekspansję protestantyzmu, zmierzającego do obalenia potęgi Habsburgów. Utrwalone zostały aktualnie istniejące podziały religijne: posiadłości habsburskie Bawaria i Górny Palatynat pozostały oficjalnie katolickie, choć i tam nie nastąpiło restytuowanie sekularyzowanych dóbr biskupich i klasztornych.
Inne księstwa były bądź kalwińskie, bądź luterańskie, przy czym coray cyesdei wyznanie

władcy różniło się od wyznania jego poddanych, a konwersja panującego nie pociągała za sobą żadnych konsekwencji dla ludności. Po okresie ostrych konfliktów religijnych na' stąpił okres tolerancji; wymagał tego interes wyniszczonych i wyludnionych państewek. Mapa wyznaniowa Niemiec ukształtowana po pokoju westfalskim pozostała w zasadzie bez większych zmian aż do czasów współczesnych.
Władze cesarstwa. Od początku XVII w. cesarstwo coraz bardziej przestawało być jednością, traciło charakter państwa, prowadzącego określoną politykę. Cesarz zachował pewien wpływ na decyzje sejmu Rzeszy {Reich-stagu), oraz innych instytucji cesarstwa, orga-Jmzowął obronę zewnętrzną i sprawował arbi-"
" Iraż w sporach między książętami a stanami, ale realne znaczenie tych instytucji i możliwości skutecznego działania cesarza bezustannie malały.
^Sejm Rzeszy, obradujący w Ratyzbonie, składał się nadal z trzech izb: do pierwszej wchodzili elektorzy, których liczba w 1648 r. wzrosła do ośmiu. Wśród elektorów przewagę mieli katolicy: elektor bawarski oraz arcybi-skupi-elektorzy Kolonii, Moguncji i Trewiru. i Pozostali elektorzy: brandenburski, saski i pa- , latyn Renu, byli protestantami. W 1692 r. prawa elektorskie otrzymał książę hanowerski. , Dryga izbę tworzyli książęta podzieleni na.
^dwie "fówy^^-2- duchowną i świecką. Pierwsza dysponowała 37 głosami, druga 63. I w tej izbie katolicy posiadali nieznaczną przewagę. ^Jz.ecią /i?;be" stanowiło 51 wolnych miast Rzeszy, T3 katolickich, 34 protestanckie i 4 o
^niejednolitym obliczu wyznaniowym. Izba t2_ miała jednak ograniczony wpływ-na decyzje' sejmu, ponieważ od 1653 r. przysługiwało jej prawo głosu tylko o tyle, o ile dwie wyższe izby doszły uprzednio do porozumienia. W sennik" Rzeszy obowiązywała jednomyślność, a próba wprowadzenia zasady większości w sprawach podatkowych upadła na skutek opozycji książąt, kierowanej przez elektora brandenburskiego.
Sejm Rzeszy obradował nad drugorzędnymi sprawami jak bicie monety, prawa przeciw zbytkom, włóczęgostwo i żebractwo; z wa-

posiedzenie Sejmu Rzeszy w Regensburgu, 1653 r.



żniejszych zagadnień do jego kompetencji należały sprawy wojska i uchwalanie podatków na_cęle "obrony.
Upadek znaczenia sejmu Rzeszy. Sejm Rzeszy od czasów Rudolfa II-coraz bardziej tracił
--znaczenie. Cesarz całymi latami nie zwoływał Reichstagu, a po 1594 r. przestał pojawiać się na zgromadzeniach. Spory wyznaniowe, które poczęły odgrywać dużą rolę w sejmie Rzeszy, paraliżowały jego i tak ograniczoną działalność. Od 1613 r. przez ponad ćwierćwiecze Reichstag się nie zbierał. Pod koniec wojny trzydziestoletniej znaczenie sejmu nieco wzrosło, ale po 1663-r. nie. odgrywał już żadnej
-rolL.Sejm w 1663 r., który zebrał się w obliczu zagrożenia tureckiego, po dwunastomiesięcznych obradach uchwalił utworzenie 30 tyś. armii, z czego trzecia część pojawiła się na placu walki w zasadzie już po zażegnaniu niebezpieczeństwa. Obrady trwały nieprzerwane, bez jakichkolwiek rezultatów. Wysłanni-oy książąt, wyposażeni w szczegółowe instruk-GJS, debatowali bezustannie nad sprawami Prestiżowymi, snuli intrygi, nie bez udziału �bcych posłów. Wobec ważnych kwestii sejm Rzeszy był zupełnie bezsilny. Ujawniło się to w czasie wojny dewolucyjnej, kiedy dopiero PO siedmiu latach od ataku Ludwika XIV na
^ndnę, w momencie największego wzrostu P�tęgi Francji, uchwalono utworzenie 40 tyś. ^mii cesarskiej.

Cesarstwo zostało podzielone na okręgi, z których każdy był obowiązany dostarczyć określony kontyngent żołnierzy. W niektórych z tych okręgów, na południowym zachodzie, gdzie rozdrobnienie było największe, nastąpiły wówczas pewne dążenia do unifikacji w dziedzinie prawodawstwa i gospodarki.
Rada Nadworna Rzeszy (Reichshofrat). Druga
instytucja cesarstwa - Reichshofrat z siedzibą w Wiedniu - była stosunkowo najbardziej niezależna od książąt, a stanowiła także pewną tamę przeciw absolutyzmowi władców. . Reichshofrat rozstrzygał spory między książętami a stanami oraz rozpatrywał sprawy przywilejów i lenn. Nie posiadał jednak egzekutywy; poza tym coraz więcej księstw, już nie tylko elektorskich, uzyskiwało prmiegia de non appe-leando-zakaz wnoszenia skarg przeciw panującemu.
Absolutystyczne dążenia książąt. Rozdrobnieniu politycznemu Niemiec towarzyszył wzrost absoluty stycznych tendencji w większości księstw Rzeszy. Książęta wzmocnili nie tylko swą pozycję wobec cesarza, ale także wobec stanów, które w pewnych księstwach posiadały duży wpływ na życie polityczne. W 1654 r. książęta otrzymali prawo nakładania podatków na pokrycie kosztów utrzymania twierdz i załóg bez zgody landtagów (sejmików), a w 1658 r. sejm Rzeszy uchwalił zakaz zwoływa-

ma posiedzeń landtagu bez zgody panującego. ^ Znaczenie landtagów upadło. W 1671 r. elektorzy Bawarii, Brandenburgii, Kolonii i Pala-, tynatu zawarli sojusz, którego celem było współdziałanie władców przeciw stanom. Pri-yilegium de non appeleando umożliwiało złamanie oporu stanów i wzmocnienie władzy panującego. Wzorów szukano we Francji Ludwika XIV, ponieważ jednak małym i słabym księstwom trudno było naśladować wewnętrzną! zagraniczną politykę Francji, ograniczały się często do tego, co było najdostęp-niejsze: budowania pałaców, wystawiania oper, popierania sztuk pięknych, kopiowania mody i obyczajów dworu w Wersalu.
Wśród księstw Rzeszy największą rolę odgrywały cztery świeckie elektoraty: Bawaria, Brandenburgia, Saksonia i Palatynat Renu (Dolny).
Palatynat Reński. Palatynat, najpotężniejsze z księstw niemieckich okresu wojny trzydziestoletniej, w drugiej połowie XVII w. począł tracić dominującą pozycję na rzecz pozostałych księstw, przede wszystkim Brandenburgii. Pod absolutystycznymi rządami Karola Ludwika (1649-80) kraj odbudował się dość szybko po zniszczeniach wojennych, ale zdewastowany ponownie przez Francuzów w 1674 r. nie podniósł się już z upadku.
Bawaria. Rządzona przez Wittełsbachów Bawaria z wojny trzydziestoletniej wyszła wzmocniona. Maksymilian I (1623-51), przywódca Ligi Katolickiej oraz jego następcy Ferdynand Maria (1651-79) i Maksymilian Emanuel (1679-1726) z dużym powodzeniem realizowali zasady absolutyzmu; rządzili krajem jak własnym majątkiem traktując ludność jak osobistych poddanych. Rola landtagów została ograniczona, przez całe dziesięciolecia nie zwoływano posiedzeń.
Podobne tendencje absolutystyczne zwyciężyły w wielu mniejszych księstwach.
Saksonia. Inaczej kształtowały się stosunki w Saksonii, jednym z bardziej ekonomicznie rozwiniętych i gęsto zaludnionych księstw Rzeszy. Panującej dynastii Wettinów nie udało się ograniczyć władzy stanów, przeciwnie.

na skutek; zadłużenia elektor zmuszony był udzielić im znacznych koncesji. Przejście Augusta I na katolicyzm (1697) w związku z obiorem na króla Polski oraz zaangażowanie w sprawy polskie spowodowało opozycję stanów i pozbawiło go stanowiska głowy Kościoła. Aby uzyskać środki finansowe na rozbudowę dworu, mecenat sztuki i utrzymanie armii elektor musiał sprzedawać lub zastawiać swoje posiadłości.
Także w księstwie Hanower szlachecka opozycja nie dopuściła do wzmocnienia władzy książęcej i ustanowienia absolutyzmu. W XVIII w. zaabsorbowanie domu hanower-skiego koroną angielską umożliwiło objęcie rządów przez grupę arystokracji. Landtag zachował również znaczenie i wpływ na życie polityczne w Meklemburgii i w Wirtembergii.
Dziedziczne posiadłości Habsburgów
Terytoria pod berłem Habsburgów. Posiadłości Habsburgów, w pierwszej połowie XVII w. stanowiły konglomerat ziem różnych etnicznie, zamieszkałych przez ludność różnych narodowości, posiadających odrębną historię i połączonych przede wszystkim osobą panującego. W drugiej połowie stulecia poczęły przekształcać się w nowożytne państwo. Nie nosiło ono jeszcze nazwy, poza określeniem "dziedziczne posiadłości domu Habsburgów'". Posiadłości te obejmowały Górną i Dolną Austrię, Styrię, Karyntię i Krainę, róż-" rzucone terytoria w Szwabii, Czechy wraz z wszystkimi ziemiami korony św. Wacława:
margrabstwem Moraw i drobnymi księstwami na Górnym i Dolnym Śląsku oraz część-. Węgier, jaka przypadła Habsburgom w następstwie wojen pierwszej połowy XVI w. W 1665 r., po wygaśnięciu tyrolskiej linii Habsburgów, w skład posiadłości dziedzicznych został włączony także Tyrol.
Ferdynand III dążył do utrwalenia dynastycznego związku tych ziem i utworzenia scentralizowanego państwa. Skupienie wszystkich tytułów wraz z koroną cesarską w osobie jednego władcy wymagało wielu zabiegów.
Obrany po śmierci oica cesarzem (1658)

Leopold I kontynuował politykę Habsburgów w posiadłościach dziedzicznych, zmierzając zarazem do rozszerzenia władzy na dalsze ziemie korony św. Stefana, które były uzależnione od Turcji.
próby scentralizowania państwa. Przekształcenie posiadłości habsburskich w scentralizowane państwo wymagało zniesienia samodzielności, jaką zachowały jeszcze kraje wchodzące w ich skład, przy jednoczesnym zwiększeniu roli centralnych organów władzy w Wiedniu. Najważniejszym z nich była Tajna Rada (Ge-heimhofrat). Przewodniczący Rady spełniał funkcje" pierwszego ministra i wywierał znaczny wpływ na politykę państwa, poza tym w skład Rady wchodzili Wielki Marszałek Dworu, wicekanclerz i dwóch radców dworu, mianowanych przez cesarza spośród austriackiej, niemieckiej, czeskiej, włoskiej, rzadziej wę-

'giersKiej magnaterii. Ferdynand 1111 Leopold I opierali się w swych rządach wyłącznie na magnaterii i dostojnikach duchownych;
przedstawiciele tych dwóch grup obsadzili ogromną większość stanowisk.
JSprawy administracji w Austrii oraz w całym państwie habsburskim leżały w kompetencji Kancelarii Dworskiej (Hojkanziet). Skarb Dworski (Hojkammer) będący nadrzędną instytucją nad skarbami prowincji, ustalał budżet, sprawował kontrolę nad hancL-. lem, manufakturami, miarami oraz zarządzał kopalniami złotą i srebra. Do Rady Wojennejr (Hofkriegsrat), poza sprawami wojska, należały stosunki dyplomatyczne z Porta.
Ważnym narzędziem w dążeniu do centralizacji był Kościół i polityka wyznaniowa. W .--1651 r, -religia katolicka została uznana za jedyne legalne wyznanie w krajach habsbur-
Jikich, prześladowanie innowierców stanowiło

Okolice Wiednia, mapa współczesna



nieodłączny czynnik walki o zniesienie resztek samodzielności w Czechach i na Węgrzech.
Czechy. Czechy wyszły z wojny trzydziestoletniej wyniszczone. Mimo uporczywych prób walki i ściągania pomocy nie zdołały się wyzwolić spod panowania Habsburgów, wprost przeciwnie, ciężar wojsk i administracji habsburskiej był ciągle dotkliwy, a ponadto zostały zlikwidowane resztki uprawnień politycznych przedstawicieli społeczeństwa. Traktat west-falski nie zajmował się nawet kwestią czeską, uważano ją za wewnętrzną sprawę Habsburgów, a głośne protesty emigrantów czeskich nie znalazły nigdzie odzewu.
Około 1650 r. Czechy utraciły już niezależność. Stany czeskie zwoływano rzadko i tylko na żądanie króla. Do tradycyjnych trzech izb (magnaci, szlachta i miasta) dołączono czwartą: duchowieństwo, które odgrywało wybitną rolę w dławieniu oporu czeskiego. Stany były zupełnie pozbawione inicjatywy. Miały prawo wyznaczać tylko niższych urzędników, w sprawach podatkowych ograniczały się do zatwierdzenia propozycji przedstawionych przez Hofkammer w Wiedniu. Rola ich sprowadzała się głównie do zabezpieczenia drogą ustawodawstwa -^ przywilejów szlachty w stosunku do chłopów i mieszczaństwa. Rosnąca dominacja szlachty i jej działalność gospodarcza (manufaktury, handel) prowadziły do ostatecznej ruiny miast, od 1627 r, pozbawionych samorządu.
Administracją Czech zajmowała się Czeska Kancelaria z siedzibą w Wiedniu, do której wchodzili magnaci czescy, niemieccy i austriaccy, mianowani przez króla. Była ona w zasadzie podporządkowana Kancelarii Dworskiej. Zarząd Morawami sprawował Trybunał, także mianowany przez króla, mający siedzibę w Brnie; stany morawskie były już pozbawione wszelkich uprawnień. Tylko. na Śląsku nie wprowadzono zmian konstytucyjnych i dwa sejmy śląskie zachowały nadal pewne znaczenie.
Śląsk zajmował także szczególną pozycję wśród ziem korony św- Wacława pod względem tolerancji wyznaniowej, zagwarantowanej mu pokojem westfalskim. W Czechach w połowie XVII w. zwycięstwo

Kontrreformacji było niemal całkowite, przynajmniej oficjalnie. Zarządzenia o przymusowym nawróceniu na katolicyzm z lat 1650- -57 spowodowały n ową-falę--wychodźstwa innowierców, prześladowanie opornych i masowe konwersje. Siła protestantyzmu została złamana. Utworzono dalsze dwa biskupstwa w Litomierzycach i Hradec Kralove. Uniwersytet praski, opanowany przez jezuitów, stał się ważnym ośrodkiem kontrreformacji. Wybitni pisarze i filozofowie opuścili Czechy, szukając schronienia w sąsiednich krajach.
Wraz z dławieniem niezależności Czech, czyniła postępy germanizacja. Ziemie skonfiskowane protestantom i przeciwnikom Ferdynanda II przechodziły w ręce szlachty niemieckiej. Wśród urzędników i kleru wielu nie mówiło po czesku, mieszczanie niemieccy osiedlali się w wyludnionych miastach. W takich warunkach wrzenie na wsi wywołane wzrostem pańszczyzny zawierało również elementy sprzeciwu wobec germanizacji.
Wrzenie to znalazło wyraz w lokalnych wybuchach w latach 1652,1668,1673 i doszło do szczytu w ruchach chłopskich 1<580 i~1653 r., krwawo stłumionych przez wojska cesarskie. Po powstaniu 1680 r. Leopold I wydał tzw. robotni patent, który choć potępiał nieludzkie obchodzenie się panów z poddanymi, utrzymywał w mocy wszystkie przywileje, jakie szlachta otrzymała po 1620 r. i uznawał jako normę trzy dni pańszczyzny w tygodniu. Mimo to patent.przyniósł przejściowe polepszenie sytuacji chłopów.
Węgry i Siedmiogród. Tak jak zniesienie niezależności Czech było dziełem Ferdynanda III, tak w drugiej połowie XVII w. Leopold I zfed^ noczył pod swym panowaniem Węgry, wiążąc 'je zarazem ściśle z resztą posiadłości habsburskich.
Kiedy w 1655 r. Leopold I koronował się królem Węgier, Siedmiogrodu, Kreacji, Serbii i Dalmacji, we władaniu Habsburgów znajdowała się tylko część, niewiele ponad 1/4 tych ziem, położona na północnym zachodzie. Siedmiogród stanowił samodzielne księstwo, pozostające w luźnej dosyć zależności lennej od Turcji, reszta zaś ziem korony św. Stefana z

Proklamowanie Leopolda I i cesarzem Rzeszy Niemieckiej



obiema stolicami Budą i Szekesfehervar oraz siedzibą prymasa - arcybiskupstwem Eszter-gom, była w rękach Turcji.
W państwie Habsburgów ziemie węgierskie. zachowały w połowie XVII w. daleko posuniętą autonomię narodową, jaką uzyskały na początku stulecia, wykorzystując wewnętrzne spory dynastyczne.
Magnateria węgierska strzegła swej niezależności w sprawach wewnętrznych. Węgry posiadały też własną armię dowodzoną przez pa-latyna (nador), wybieranego przez parlament. Ustawodawstwo pozostało w rękach parlamentu, który nie stracił znaczenia. Wprawdzie Kancelaria Węgier, analogicznie do Kancelarii Czeskiej, znajdowała się w Wiedniu, ale jej rola była niewielka. Jedyną centralną instytucją, mającą pewną władzę na Węgrzech był Hojkriegsrat i Hofkammer, administrujący kopalniami w Słowacji. Tylko w Kreacji, będącej najdalej na Bałkanach wysuniętym po-. sterunkiem świata chrześcijańskiego, rządy sprawował gubernator wojskowy, mianowa-^Y przez króla. Stany Kroacji, zbierające się w Zagrzebiu, nie posiadały większego znaczenia.
-^-dziedzinie polityki wyznaniowej ziemie Zgierskie uchroniły się od ofensywy kontrreformacji. Cesarz, zainteresowany we współdziałaniu z magnaterią węgierską, nie mógł ^łą wprowadzić katolicyzmu, tym bardziej, że w Siedmiogrodzie, a nawet w posiadłościach tureckich dominowała ząsad^aJtolerancii.

Próby zjednoczenia Węgier. Zagrożenie ze strony Turcji było bardzo istotnym czynnŁ. kiem kształtującym stosunki między Wiedniem a Preszburgiem (Bratysławą). Zwycięstwo wojsk cesarskich, które zakończyło wojnę 1663-64, na kilka lat odsunęło niebezpieczeństwo tureckie, pozostało jednak nie wykorzystane. Pokój w Vasvar pozostawiał Siedmiogród pod zwierzchnictwem sułtana i zatwierdzał zdobycze terytorialne Porty. Mag-nątena^węgierska uznała to za zdradę interesów Węgier i podjęła myśl zjednoczenia kraju W oparciu . p Turcję. Popularność zdobyły wówczas utwory Mikloa Zrinyi, który w swoich dziełach, przede wszystkim w traktacie o królu Macieju (Korwinie) rozwinął ideę niezawisłych i zjednoczonych Węgier.
Grupa opozycyjna, której przewodził Fe-rencz Wesselenyi, dotychczas lojalny stronnik Leopolda l, uzyskała od Ludwika XIV" gotowego poprzeć każde działanie osłabiające Habsburgów, obietnicę pomocy. Pomoc jednak nie nastąpiła, grupa spiskowców po śmierci Wesselenyiego (1667) rozpadła się i opozycja bez trudu została zdławiona. Leopold I dostrzegł w tym pretekst do ograniczenia autonomii Węgier. Wicekanclerz Leopold Wilhelm Kónigsegg stwierdził, że "Madziarzy się zbuntowali i utracili przez to swoje przywileje, a zatem muszą być traktowani iak pokonani". Przywódcy spisku stanęli przed sądem austriackim inni uczestnicy przed sądem węgierskim. Wydano wówczas wiele wyroków

śmierci, zarządzono konfiskatę dóbr, należących do spiskowców. Około 2 tyś. osób zbiegło za granicę.
Drugi spisek magnacki (1670-71) został stłumiony równie krwawo. W 1670 r. wojska austriackie przeszły Wag i okupowały Węgry, przy czym koszt ich utrzymania spadł na ludność węgierską. Namiestnikiem Węgier z ramienia cesarza został mianowany arcybiskup Szelepcsenyi, a znany wróg Węgier, Leopold Kollonitsch, biskup Wiener-Neustadt, objął przewodnictwo Kancelarii Węgier. W J 673 r. Leopold I ustanowił "Gubernium" z siedzibą w Preszburgu, któremu powierzył zarząd Węgier. Na ośmiu członków, czterech było Węgrami, czterech Niemcami. Przewodniczącym "Gubernium" cesarz mianował Johanna Gas-para Amspringena, tytularnego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego.
Przy pomocy wojska tłumiono wszelki opór. Zaczęło się prześladowanie protestantów. Szkoły i kościoły, z których żołnierze wygnali protestantów, oddawano jezuitom, franciszkanom i augustianom. Opór przeciw zaprowadzeniu siłą katolicyzmu oraz głośne protesty, jakie odezwały się w krajach protestanckich: Zjednoczonych Prowincjach, Brandenburgii, Saksonii, Szwecji, zmusiły cesarza do zaprzestania na Węgrzech terroru wobec innowierców, ale dławienie niezależności Węgrów trwało nadal.
Powstanie na Węgrzech. Opozycja magnacka znalazła potężnego sojusznika w gromadach tzw. kuruców (kurne dosłownie znaczy - niosący krzyż). Z dawna na ziemiach pogranicznych między Górnymi Węgrami a Wołoszczyzną, gdzie nie sięgała żadna władza, gromadzili się zbiegli chłopi. Zajmowali się na ogół rozbojem, na pamiątkę powstania chłopskiego 1514 r. nazywając się kurucami. Kiedy rozpoczęło się prześladowanie protestantów, na owych węgierskich "dzikich polach" znalazły schronienie rzesze szlachty protestanckiej. Latem-l 672 r. na Górnych Węgrzech doszło do zbrojnych wystąpień. W 1678 r. na czele powstańców stanął magnat węgierski książę ImTe Thókóły. Finansowo wspierał go książę Siedmiogrodu Michał Apafi, pomocy udzieliły także dwory polski i francuski, do

starczając żołnierzy i oficerów. Oddziały Thókółyego, wspomagane przez chłopów węgierskich i słowackich, opanowały znaczną część północnych Węgier, zajęły kopalnie w Słowacji, dotarły na Morawy i Śląsk. Wojna miała .charakter religijny, była powstaniem Węgrow-protestantów przeciw katolickim Habsburgom. Obie strony prześladowały wy-, znawców innej wiary. |
Zasięg powstania, zwycięstwa, jakie odnosiłł Thókóły, poparcie udzielone przez państwa europejskie, zwłaszcza Francję, zmusiły Leopoldą I do ustępstw. W 1681 r. zebrały się^ Stany Węgierskie. Nastąpił kompromis: Leopold zniósł instytucję namiestnika i "Gubernium". Kancelaria Węgier odzyskała niezależność. Zagwarantowano, że urzędy będą obsadzane przez Węgrów. Stany miały być zwo-ływane ca trzy lata. Restytuowano prawa protestantów z 1608 r. Wygnanym magnatom po- | zwolono powrócić do kraju. Było to niewąt- j pliwie zwycięstwo Węgrów w ich walce o nie-1 zależność narodową. Część ziem węgierskich była nadal we władaniu Thókółyego.
Powstanie Th-ókolyego miało inny jeszcze skutek. Posłużyło ono Turcji za pretekst do wojny. Jednakże klęska turecka pod Wiedniem (1683) położyła kres tym planom. Pozwoliło to Habsburgom ostatecznie zjednoczyć pod swym panowaniem i całkowicie podporządkować Węgry. W latach 1684-85 wojska austriackie zajęły terytoria opanowane przez Thókółyego i krwawo stłumiły ruch kuruców. Wkrótce także Buda i inne terytoria, które były pod panowaniem tureckim, przeszły w ręce Leopolda I.
Stany zwołane w 1687 r. do Preszburga potwierdziły klęskę Węgrów. Korona węgierską, dotąd elekcyjna, stała się dziedziczna w domu Habsburgów.
Zmuszony w 1681 r. do ustępstw przez powstanie Thókółyego Leopold I powrócił do dawnej polityki. Ponownie rozpoczęły się prześladowania protestantów. Ludność obciążono podatkami i sumami na utrzymanie wojsk, stacjonujących na Węgrzech. Na szeroką skalę rozdawano ziemię dowódcom i urzędnikom austriackim oraz tym magnatom węgierskim, którzy pozostali wierni Habsburgom. Na ziemiach odebranych Turcji osiedlo

no kolonistów niemieckich. Stany przestały ^się~ zbierać, zarząd Węgier przeszedł w ręce centralnej administracji. W ciągu półwiecza stały się one prowincją uzależnioną, tak jak Czechy, od Wiednia.
Opanowanie Siedmiogrodu. W XVII w. Siedmiogród prowadził aktywną politykę anty-habsburską na Węgrzech w imię obrony ziem i instytucji węgierskich oraz protestantyzmu. Istvan Bocskay, który pierwotnie (1604) zorganizował powstanie hajduków (luźnych band) w części habsburskiej Węgier, jako książę siedmiogrodzki zaczął systematycznie walczyć z Habsburgami. Jego następcy Gabor Bethlen i Jerzy Rakoczy wzięli udział w wojnie trzydziestoletniej jako przeciwnicy Habsbu-Jgów, przy czym każdy z ich kolejnych układów z Habsburgami dawał dalsze gwarancje zachowania zwyczajów i instytucji węgierskich oraz swobód religijnych w części Węgier pozostającej pod władzą cesarską.
Jednoczenie ziem korony św. Stefana pod władzą Habsburgów trwało do końca XVII w. W 1691 r. księstwo siedmiogrodzkie zostało bezpośrednio uzależnione od Wiednia; do 1846 r. zachowało ono zresztą pewne elementy -autonomii. Pokój karłowicki 1699 r. przyznawał Leopoldowi I całe Węgry, Siedmiogród, poza tzw. Banatem między rzekami Maros, dolną Cisą, Dunajem i granicą Wołoszczyzny, która do 1718 r. pozostała w rękach Turcji. W 1718 r. po pokoju pasarowickim, państwo habsburskie objęło Banat, pozostającą do tego czasu jeszcze pod władzą Turcji część Słowenii, północną Bośnię, większą część Serbii wraz z Belgradem oraz część Wołoszczyzny.
Działania Habsburgów napotykały stały opór Węgrów. W końcu XVII w. nastąpiła nowa fala ruchów chłopskich. W 1697 r. w Północnym Siedmiogrodzie wybuchło powstanie chłopów wołoskich i węgierskich. Powstańcy pod dowództwem Ferencz Tokaya ^jęli Sarospatak i Tokaj. Po upadku powstała oddziały partyzanckie długo jeszcze v/a\-^yły w dolinie Cisy.
Na początku XVIII w. Węgrzy raz jeszcze Oprotestowali przeciw wiedeńskiemu centra-tizmowi, organizując wielkie powstanie. Wykorzystali oni zaangażowanie Habsburgów w

wojnie o sukcesję hiszpańską. Franciszek Rakoczy, zięć Thókółyego, poprowadził swoje oddziały pod Preszburg i zagroził nawet Wiedniowi (1704). I tym razem powstańców wspierała Francja. Po pierwszych klęskach wśród magnatów stojących na czele powstania nastąpił rozłam. Część opowiedziała się za ugodą z cesarzem Józefem I, część, zwoławszy do Onod stany węgierskie (1707), ogłosiła detronizację Habsburga. Rozłam pogłębił się i po następnej porażce powstańcy zostali zmuszeni do ugody (1711). Rakoczy i jego sojusznicy schronili się w Polsce.
Zahamowanie procesu centralizacji. Mimo sukcesów odniesionych w walce z Węgrami centralizacja państwa Habsburgów nie osiągnęła zwartości na przykład państwa pruskie^ go, także obejmującego wiele różnych terytoriów. W "dziedzicznych posiadłościach Habsburgów" coraz częściej zwanych Austrią, pozostało wiele elementów feudalnego rozdrobnienia. Nie zlikwidowano wszystkich, historycznie ukształtowanych, przywilejów prowincji, niektóre zgromadzenia (stany) zachowały pewne znaczenie, nie zniesiono wewnętrznych granic. Nadal osobno odbywał się ceremoniał koronacji króla Węgier i Czech, przy tym nie zawsze obie korony nosiła ta sama osoba.
Próby wprowadzenia polityki merkantyli-stycznej w państwie habsburskim, podejmowane przez kilku wybitnych pisarzy, a zarazem urzędników dworskich: Filipa Wilhelma von Hórnigh (1638-1713), Johanna Joachima Bechera (1635-82) i Wilhelma Schródera (1640-88) upadły z braku pomocy państwa. Naśladowanie Colberta - zakładanie manufaktur i kompanii handlowych, w warunkach słabo rozwiniętej gospodarki krajów habsburskich i przy kroczącej dopiero ku absolutyzmowi władzy panującego, było z góry skazane na niepowodzenie.
Hiszpania i Portugalia
Hiszpania. Osłabienie władzy centralnej. Po
Filipie II, królu-biurokracie, jego syn i następca Filip III (1598-1621), znacznie mniej angażował się w rządy, oddając się dewocji i

pozostawiając kierowanie państwem swym zaufanym doradcom. Byli nimi przede wszystkim książę Francois Lerma, którego w zakresie polityki zagranicznej uzupełniali później książę Luis Ignacio Feria gubernator Mediolanu i ambasador hiszpański przy cesarzu hrabia Juan Onate. Wpływy Lermy kształtowały głównie stosunki wewnętrzne, a do 1612 r. przeważały również w polityce zagranicznej Hiszpanii. Prócz prób reorganizacji niektórych władz centralnych dziełem Lermy, wespół z arcybiskupem Walencji, było wygnanie moryskowJ^muzułmańska ludność Hiszpanii, która formalnie przyjęła chrześcijaństwo), początkowo z Walencji (1609), potem i z pozostałych części Hiszpanii (1610-11),
Po 1612.r,-w--politycę zagranicznej wzięły górę tęndę.acje.JyoJenne. Gubernatorzy Mediolanu i Neapolu rozpoczęli walki z Wenecją, Sabaudią i częściowo Szwajcarią. Jednocześnie Onate stopniowo wciągnął Hiszpanię w wojnę trzydziestoletnią.
Panowanie Filipa IV, wojna trzydziestoletnia.
Równie niemal obojętny na rządy krajem pozostawał Filip IV (1621-65), choć położył on pewne zasługi jako opiekun i znawca sztuki. Był też właściwym twórcą osławionej hiszpańskiej etykiety dworskiej, zapoczątkowanej przez Filipa II. W latach 1621-43 rządy w jego imieniu sprawował energiczny i inteligentny Gaspar de Guzman, książę Olivares (1587-1645). Rządy Olivaresa przyniosły pewne reformy wewnętrzne, szerokie zaangą^, żowanie się Hiszpanii w wojnę trzydziestoletnią i rewolty w wielu prowincjach na Półwyspie Pirenejskim.
Reformy wewnętrzne Olivaresa polegały na unifikacji.! centralizacji państwa. Osłabił on znaczenie rozlicznych, oddzielnie działających rad i punk-Lcięzkości rządów.przeniósł na tzw. Consultę, wąską radę złożoną z pierwszego .ministra, trzech sekretarzy stanu i spowiednika królewskiego. Ograniczył też uprawnienia kortezow, odbierając niektórym prawo inicjatywy w sprawych finansowych. Jego próby reformy armii nie dały większych rezultatów, rozbudował natomiast flotę.
Reformy wewnętrzne miały umożliwić Hiszpanii odnowienie jej potęgi na zewnątrz i


Filip IV
odzyskanie poniesionych strat. W 1621 r. Hiszpania przystąpiła formalnie do wojny trzydziestoletniej, walcząc przede wszystkim ze Zjednoczonymi Prowincjami.
Pośrednim skutkiem zaangażowania -Hisz--panii w wojnę trzydziestoletnią były wybuchy powstań na ziemiach hiszpańskich. O ile wojny Filipa II powodowały obciążenie głównie Niderlandów i wykorzystywanie dochodów zamorskich, to obecnie koszty te musiało ponosić samo królestwo wraz z jego wyodrębnionymi, dotąd oszczędzanymi prowincjami. W 1631 r. na tle wprowadzenia nowego podatku od soli wybuchło powstanie w kraju Basków; zostało ono stłumione, ale prowincja uzyskała zniesienie nowego podatku. W 1640 r. po wprowadzeniu przymusowego werbunku do wojska, wybuchło powstanie w Katalonii (Gerona, Barcelona), a jednocześnie wykryto w Aragonii i Andaluzji sprzysiężenie stawiające sobie te same cele. Katalończycy obalili rządy wicekróla, zyskali pomoc Francji i bronili się do 1652 r.
W~ 1640 r. wybuchło również powstanie w Portugalii, rozpoczęte w Lizbonie, na którego czele stanął gubernator wojskowy kraju-krewny poprzedniej dynastii Jan Braganza.

Centralizacja i unifikacja państwa osiągnięte przez reformy Olivaresa nie były trwałe. Po zdławieniu powstania w Katalonii (1652) prowincja ta, ekonomicznie dobrze rozwinięta, zdobyła uprzywilejowaną pozycję w państwie. Wraz z zajęciem Barcelony przez wojska pod dowództwem nieprawego syna królewskiego Don Juana Josego d'Austria, Filip IV przywrócił i zatwierdził wszystkie podstawowe przywileje Katalonii. Dwór nie mógł też zapobiec wzrostowi autonomicznych tendencji Aragonii, Nawarry, kraju Basków. W 1668 r. Hiszpania zmuszona była uznać niepodległość Portugalii.
Nie mniejsze znaczenie dla osłabienia władzy centralnej miał nieprzerwany od początków XVII w. wzrost społecznej i politycznej roli magnaterii, dokonujący się kosztem innych warstw społecznych, w tym także szlachty (hidalgos). Liczba magnaterii i szlachty stale się zwiększała, przede wszystkim dzięki rozpowszechnieniu systemu sprzedaży tytułów i urzędów. Szlachta była wolna od podatków i nominalnie tylko wypełniała obowiązek służby wojskowej. Uzyskanie nobilitacji wiązało się więc dla mieszczaństwa także z korzyściami ekonomicznymi.
Hiszpanie wychwalali te cechy ustroju gospodarczego, które w całej Europie uważano już za przestarzałe. W przeddzień wielkiej de-flacji, która poprzez zmniejszenie dopływu pieniądza zdezorganizowała w 1680 r. życie ekonomiczne Hiszpanii, pisarz polityczny Al-fonso Nunez de Castro stwierdzał: "Niech Londyn wytwarza najwspanialsze sukna; Holandia muśliny; Florencja sukna; Indie futra;
Mediolan brokaty; Włochy i Flandria płótna (���) z których korzysta nasza stolica. To dowodzi tylko, że wszystkie narody dostarczają ^emieślników dla Madrytu, który jest królo-^ miast, ponieważ wszystkie mu służą, a on "le służy żadnemu".
"pływ magnaterii na rządy. Wpływ grup nie-"ueckich, poważny już za panowania Filipa m i Filipa IV, wzmógł się jeszcze po śmierci ^lipa IV (1665). Tron objął małoletni Karol 11 (1665-1700), ostatni z panującej linii Habsburgów. Regencja sp-oczywąła w rękach dołowej matki Marii Anny Austriackiej oraz

Jady regencyjnej, do której wchodzili arcybiskup Toledo, wielki inkwizytor, przewodniczący Rady Królewskiej, wicekanclerz Aragonii i inni magnaci.
W okresie dziesięcioletniej regencji (1665- -75) międzynarodowe i wewnętrzne położenie Hiszpanii znacznie się pogorszyło. Dwór stał się widownią bezustannych intryg między skłóconymi grupami magnackimi. Regentka wyznaczyła na wielkiego inkwizytora swego spowiednika, niemieckiego jezuitę Eberharda Nitharda, który wykorzystując swój wpływ na królową i rywalizację dostojników, uzyskał faktyczną władzę w państwie. Kortezow (zgromadzeń stanowych), które w końcu XVI i XVII w. straciły wiele ze swego znaczenia, w drugiej połowie XVII w. po prostu nie zwoływano. W 1665 r. regentka nadała miastom prawo nakładania podatków, usuwając w ten sposób ostatnią przyczynę, skłaniającą króla do zwoływania kortezow.
Niezadowoleni z rządów Nitharda bogaci mieszczanie Katalonii oraz mieszczaństwo i szlachta Aragonii skupili się wokół przywódcy opozycji Don Juana Josego d'Austria. W 1669 r. na czele niewielkiej armii Don Juan znalazł się pod murami Madrytu, mając zagorzałych zwolenników wśród mieszkańców stolicy. Regentka zmuszona była ustąpić, usuwając znienawidzonego jezuitę i obiecując reformy, które miały ograniczyć panowanie oligarchii magnackiej. Don Juan otrzymał wicekró-lestwo Aragonii.
Sukces opozycji był jednak krótkotrwały. Miejsce Nitharda zajął dworak andaluzyjski Femando de Yałenzuela, gorąco popierany przez królową. Valenzuela nie dbał zupełnie o sprawy państwowe, zajęty organizowaniem polowań, przedstawień i innych rozrywek dworskich, pustosząc nadwyrężony skarb królestwa. Władza Valenzueli nie ustała po objęciu rządów przez czternastoletniego króla (1675). Próba obalenia wszechmocnego faworyta podjęta przez Don Juana skończyła się niepowodzeniem, Valenzuela został pierwszym ministrem. Młody król, chorowity, cierpiący na zaburzenia psychiczne, nie kierował sprawami państwowymi. Dwór coraz bardziej stawał się polem walki między grupą Valenzueli i opozycyjną partia Don Juana.

W walce tej siły Don Juana rosły w miarę coraz powszechniejszego niezadowolenia z rządów Yalenzueli. KJOl0^^ matka została- odsunięta od władzy, Yalenzuela aresztowany izesłany na Filipiny: Na czele rządu stanął Don Juan (1677). -
Upadek międzynarodowego znaczenia Hiszpanii. Mimo nadziei żywionych przez stronników Don Juana, objęcie przezeń władzy nie powstrzymało postępującego rozkładu wewnętrznego i upadku międzynarodowego znaczenia Hiszpanii. Przebieg kolejnych wojen z Francją (1667-68, 1674-75) był dla Hiszpa- ^ nii niepomyślny. W kraju nadal ścierały się rywalizujące grupy magnackie, narastała opozycja przeciw Don Juanowi. Ambasadorzy Francji i Austrii mieli coraz więcej do powiedzenia na dworze hiszpańskim. Wśród mag--naterii ukształtowały się dwa -stronnictwa, pro&ancuskie i proaustriackie, które na przemian uzyskiwały wpływ na rządy.
W pierwszym etapie przeważały wpływy francuskie; dzięki poparciu Don Juana Karol II poślubił księżniczkę orleańską Marię Luizę (1679). Po śmierci Don Juana, która nastąpiła w tym samym roku, powróciła z wygnania królowa matka. Między Marią Anną Austriacką a nowo poślubioną królową rozpoczęła się walka o wpływ na króla i rządy w państwie. Było to jednocześnie starcie stronnictw francuskiego i austriackiego, za którym opowiadała się stara królowa, przeciwniczka Francji.
Konflikt przerwała śmierć Marii Luizy (1689); zwycięstwo partii austriackiej przypieczętowało małżeństwo Karola II z księżniczką neuburską Marią Anną. Nie zakończyło to jednak intryg dworskich i rywalizacji au-striacko-francuskiej. Przedstawiciel Francji w Madrycie, kardynał Porto Carrero pozyskał starą królową, znalazł też stronników między dostojnikami świeckimi i duchownymi.
Sprawa następstwa tronu. Spory pomiędzy grupami magnackimi i rywalizację państw europejskich zaostrzał brak następcy tronu i perspektywa rychłego wygaśnięcia dynastii. Ludwik XIV pragnął osadzić na tronie opuszczonym przez Habsburgów swego wnuka

Filipa, księcia d'Anjou, cesarz Leopold I widział na tronie swego syna, arcyksięcia Karola. Pretensje austriackie popierała Anglia. Trzecim pretendentem, za którym opowiadała się duża część magnaterii hiszpańskiej, był książę bawarski, Józef Leopold.
Dyplomacja francuska wysunęła projekt podziału Hiszpanii: Hiszpanię, Flandrię i kolonie amerykańskie objąłby książę bawarski, Neapol, Sycylię, porty Toskanii przypadłyby księciu d'Anjou, Mediolan natomiast arcy-księciu Karolowi. Ludwik XIV zawarł w tej sprawie tajny traktat z Anglią i Holandią sugerując, iż podział Hiszpanii gwarantuje zachowanie równowagi sił w Europie.
Śmierć księcia bawarskiego (1699) i powstanie ludowe wywołane brakiem i drożyzną zboża, a podsycane przez stronnictwo francuskie^ poważnie wzmocniły stronników Filipa. Nowy plan podziału sukcesji hiszpańskiej wysunęły Anglia, Francja i Holandia w 1700 r. W Madrycie zaostrzyły się rozgrywki wokół łoża umierającego Karola II, królowa gorąco popierała plany austriackie, wszelkimi środkami zwalczając przeciwników. Przewaga leżała jednak po stronie stronnictwa francuskiego, za którym opowiedział się papież. Niespełna cztery tygodnie przed .SJiliercią KąroLU wyznaczył swym następcą,Filipa, księcia d'An-jou z młodszej Jinii Burbonów. Po zgonie Karola (l grudnia 1700) objąFon tron hiszpański jako Filip V, dając początek nowej dynastii.
Włączenie Hiszpanii w orbitę Francji pociągnęło za sobą międzynarodowy konflikt zbrojny. Wojna o sukcesję hiszpańską trwała do 1713 r. (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe...)
Portugalia. Po wyzwoleniu spod panowania monarchii hiszpańskiej (1640) w_-PertiigaljL .Jcoronę-przejęła dynastia Braganzą. W 1641 r. kortezy portugalskie uchwaliły zasadę, która następnie w 1656 r. została potwierdzona postanowieniem Rady Stanu, iż poddani tylko o tyle są obowiązani do posłuszeństwa królowi, o ile rządzi on sprawiedliwie i nie łamie "praw naturalnych".
W okresie panowania Jana IV (1640-56) kortezy nabrały istotnego znaczenia, zbierając się dużo częściej niż za panowania hiszpań

T

skiego i decydując o ważniejszych sprawach państwa. WKupiectwo portugalskie nie odzyskało ani swego bogactwa, ani pozycji, jaką posiadało przed przyłączeniem do Hiszpanii. Szlachta, a raczej jej górna warstwa odgrywała decydującą rolę w państwie. Mimo iż przywrócono wszystkie instytucje centralnej administracji pochodzące z XVI w., władza królewska była ograniczona. Prawo uchwalania podatków należało do kortezów, które miały też rozstrzygać w razie wątpliwości w sprawach sukcesji. Król był obowiązany radzić się ich w ważniejszych sprawach państwowych.
Po śmierci Jana IV, przedłużające się spory o tron przyczyniły się znacznie do zwiększenia wpływu magnaterii, która faktycznie rządziła państwem:
Uznając niezależność Portugalii (1668) Hiszpania zwróciła jej posiadłości kolonialne:
Brazylię, Mozambik i Angolę w Afryce,Goa i Diu w Indiach, Makao w Chinach, Maderę i Wyspy Azorskie. Portugalia nie odzyskała jednak dawnej potęgi handlowej jw_ ciągu XVII_w. wzrosła jej zależność od Anglii.
Włochy
Wpływy hiszpańskie i francuskie. Kwestią sporną jest od kiedy zaczął sięJkryzys i upadek gospodarki włoskiej, niemniej jednak jego objawy występowały w ekonomice włoskiej co najmniej od około 1620 r. Doszło wówczas do zastoju i cofania produkcji, spadku liczby ludności, szczególnie niektórych miast dawniej kwitnących (np. Mediolanu). Jednocześnie Włochy - w XVI w. ośrodek rozwoju i rozkwitu kultury renesansu, w XVII stuleciu przestały wyprzedzać w sztuce i myśli naukowej inne kraje i promieniować na zewnątrz. W polityce międzynarodowej Włochy pozostawały terenem rywalizacji hiszpańsko-fran-cuskiej. Mapa polityczna Półwyspu Apenińskiego, utrwalona po pokoju w 1559 r. i nieco

tylko zmodyfikowana traktatem w Cherasco w 1631 r. (zob. rozdział Stosunki międzynarodowe...) nie uległa poważniejszym zmianom. Większość terytorium zajmowały posiadłości hiszpańskie, które obejmowały Mediolan. Neapol, Sycylię i Sardynię; poza tym Hiszpania kontrolowała państewka położone nad Morzem Tyrreńskim. W orbicie jej polityki znajdowała się Republika Genueńska, do której należała Liguria i Korsyka, księstwo Toskanii rządzone przez Medicich oraz Lukka.
Francja nie posiadała na Półwyspie Apenińskim większych obszarów, ale po traktacie w Cherasco uzależniła, a później podporządkowała księstwo Sabaudii, obejmujące Piemont, Niceę i Oneglię na Wybrzeżu Liguryjskim. Wywierała także wpływ na politykę księstwa Mantui, w którym władzę sprawowali książęta Gonzaga-Nevers, Parmy, gdzie panowali książęta Farnese, a także Modeny, rządzonej przez dom książąt d'Este. W osiemdziesiątych latach XVII w., podczas wojny francusko-hiszpańskiej, Ludwik XIV zmusił Genuę do zerwania związków z Hiszpanią: w maju 1685 r. doża Genui złożył w Wersalu akt poddańczy.
Rywalizacja hiszpańsko-francuska znajdowała wyraz nie tylko w bezpośrednich konfliktach między oboma państwami, ale także w znacznym stopniu w sporach między księstwami włoskimi. W okresie poprzedzającym pokój westfalski we Włoszech żywe były dążenia do wchłaniania małych jednostek autonomicznych przez większe organizmy państwowe. Nastąpiła wówczas aneksja księstwa Fer-rary (1598) i księstwa Urbino (1631), przez państwo papieskie, Modena zajęła Corregio (1653), Mantua zaś Casale( 1652). Później o te terytoria toczyły się walki między zainteresowanymi państwami, popieranymi bądź przez Hiszpanię, bądź przez Francję.
Sabaudia. Kraj rozciągnięty po obu stronach Alp na przełomie XVI i XVII w. coraz bardziej skłaniał się ku Włochom; Karol Emanuel I (1580-1630) przeniósł nawet stolicę księstwa z Chambery do Turynu. Italianizacja języka i kultury Sabaudii nie przesądzała zresztą ojej związkach politycznych, które w latach panowania Wiktora Amadeusza T H 630-37 V

i Karola Emanuela II (1637-75) zbliżały Sabaudię raczej do Francji.
Pod rządami Karola Emanuela II Sabaudz-kiego, który w ostatnich latach swego panowania usiłował wzorować się na Ludwiku XIV, przeprowadzono reformy systemu zarządzania, finansów, organizacji wojska. Karol Emanuel II zmierzał do ograniczenia wpływów szlachty i ustanowienia absolutyzmu;
merkantylistyczna polityka przemysłowa i handlowa miała przynieść rozkwit gospodarki. Szerokie plany ekspansji terytorialnej obejmowały Genuę na południu i Genewę na północy. W 1672 r. wojska Sabaudii zajęły Ligu-rię, Karol Emanuel II próbował sprowokować powstanie w Genui. Ani jednak ta wyprawa, zakończona niepowodzeniem i mediacją Ludwika XIV, ani też polityka merkantyliz-mu nie zdołały przekształcić Piemontu z zacofanego kraju rolniczego w kwitnący kraj przemysłowy, zapewnić mu dominacji na północy Włoch..
Po śmierci Karola Emanuela II, podcza? małoletniości jego syna Wiktora Amadeusza II (1675-1730) wzrosły wpływy francuskie w Sabaudii. Mimo politycznych talentów nowego władcy, jego państwo upadało, a próby zrzucenia hegemonii Francji zakończyły się porażką. Pod presją Ludwika XIV rozpoczęło się w 1685 r. prześladowanie waldensów, zamieszkałych od wieków w dolinach Alp Pie-monckich. Waldensi pod wodzą pastora Enri-co Arnauda stawili opór, krwawo stłumiony przez interwencyjne wojska francuskie. Mimo to walki w górach trwały aż do .chwili, gdy książę zwolnił uwięzionych i pozwolił, im emigrować do Szwajcarii. Wykorzystując sprawę waldensów, Wiktor Amadeusz II usiłował szukać poparcia przeciw Francji w państwach protestanckich, a znalazłszy je, oparł się wojskom Ludwika XIV, które wkroczyły do Piemontu (1690).
Posiadłości hiszpańskie. W Neapolu, Mediolanie, Sardynii i SycyliLktcyre znajdowały się we Władaniu Hiszpanii, samodzielna administracja była nieudolna i skorumpowana.
Najsilniej odczuwało zależność od Hiszpanii Królestwo Neapolitańskie. Obejmowało ono południową cześć półwyspu", Sycylię i Sar

dynię. Część kontynentalną, ubogą rządzoną przez wicekróla z nominalnym tylko udziałem stanów, intensywnie eksploatowała finansowo Hiszpania. Głód sprzyjał rewoltom ludowym, a tajne związki były stałym przejawem opozycji politycznej. W 1598 r. wybuchło powstanie w Kalabrii, pod hasłem oderwania się od królestwa, w 1622 r. nowe powstanie usiłowało obalić rządy wicekróla w Neapolu. W 1636 r. natomiast rewoltę przygotowała dyplomacja francuska i sabaudzka, kierując ją przeciw władztwu Hiszpanii. Najgroźniejsze powstanie wybuchło w 1647 r. spowodowane nowymi podatkami. Powstanie objęło Apulię, Kalabrię, Salerno. Tomasio Aniello zwany Masaniello (1622-47) w oparciu o ubogą ludność objął krótkotrwałą dyktaturę w Neapolu, w którym ogłoszono republikę. Gdy go wkrótce zamordowano, w Neapolu pojawił się nowy pretendent do władzy, Henryk II de 'Guise, który pragnął przypomnieć o swych prawach do neapolitańskiego tronu, a tymczasem objął władzę w charakterze "księcia republiki neapolitańskiej". Opuszczony przez eskadrę francuską, która miała nieść pomyć powstańcom, uległ szybko wojskom hiszpańskim (1648). ,.
Jedynym ośrodkiem, który pozostał aktywny ekonomicznie i zachował znaczną niezależność była Messyna, w dużej mierze dzięki swemu portowi, przywilejom i prosperującemu handlowi, zwłaszcza jedwabiem. Hiszpanie dążyli do likwidacji tej niezależności, inspirując walki między stronnictwem ludowym (Merli) i patrycjatem (Malvizzi). W 1674 r. patrycjat Messyny wzniecił powstanie przeciw Hiszpanom, prosząc o protekcję Ludwika XIV. Francja wysłała swą flotę na Morze Śródziemne, wycofała ją jednak pod groźbą interr wencji floty angielskiej. Rywalizacja międzynarodowa przesądziła o klęsce Messyńczy-ków, którzy tysiącami opuszczali miasto. Wyludniona i pognębiona krwawymi represjami Messyna nie podniosła się już z upadku.
W drugiej połowie XVII w. potęga hiszpańska we Włoszech została zachwiana i tylko małemu zainteresowaniu Francji, której wystarczało osłabienie Półwyspu i wyeliminowa? nie go z polityki europejskiej, zawdzięczała Hiszpania zachowanie swych posiadłości.

państwo Kościelne. Specyficzna rola przypadła w tym okresie państwu papieskiemu. Autorytet papieski spadł znacznie od czasów renesansu, podobnie jak możliwości materialne i polityczne papieży. Jednocześnie tron papieski był przedmiotem rozgrywek dyplomatycznych i zawiści między różnymi częściami Włoch, przy czym wielkie państwa katolickie wprowadziły zwyczaj veta w wypadku ubiegania się o wybór na papieża niedogodnego dla nich kardynała. Niemniej jednak w kwestiach międzynarodowej polityki głos i dyplomacja papieska odgrywały niekiedy pewną rolę. Nie najlepiej udawało się to Pawłowi V (1605-21), który popadł w zatarg z Wenecją i Anglią, próbując przywrócić powagę i uprawnienia Kościoła i usiłując przeciwstawić katolików i Kościół władzy świeckiej. Podobnie jak Paweł V, jego następca Grzegorz XV (1621-23) dla wzmocnienia katolicyzmu propagował kult świętych, przy czym Grzegorz XV przeprowadził również pewne reformy w Rzymie, regulując przebieg i zasady konklawe (1622) i tworząc kongregację Propaganda Fide - krzewienia wiary (1622), która miała organizować misje. Wreszcie świecką polityką zajął się szerzej Urban VIII (1623-44), któremu okres wojny trzydziestoletniej kazał manewrować pomiędzy Habsburgami i Francją, to popierając którąś ze stron, to znów głosząc zasady bezstronności.
Upadku znaczenia państwa papieskiego nie mogła powstrzymać energiczna polityka Innocentego XI (1676-89). Ukrócił on nepo-tyzm i korupcję, zreorganizował finanse oraz poświęcił się realizowaniu idei Ligi Świętej i wielkiej wojny ze swatem muzułmańskim.
Mimo ograniczenia politycznej roli państwa papieskiego w samych Włoszech i w stosunkach międzynarodowych. Kościół katolic-K1 i duchowieństwo wywierały przemożny ^ływ na życie wszystkich niemal państw na Półwyspie Apenińskim. W Toskanii, która nie ^anowiła wyjątku, dochody duchowieńtwa, P�siadającego znaczne obszary ziemi, przewyższały czterokrotnie dochody księstwa.
Upadek gospodarczy Wioch. Postępujący od P�czątku stulecia upadek ekonomiczny i spo-^zny Włoch przekształcił ten najbardziej

uprzemysłowiony i zurbanizowany w średniowieczu rejon Europy w zacofany kraj rolniczy. Małe, wegetujące miasteczka były głównie ośrodkami administracji. Mieszczaństwo traciło majątek i pozycję społeczną, większość ludności stanowili pauperyzowani chłopi, wyzyskiwani przez wielkich dzierżawców i szlachta, która już dawno przestała sama zajmować się gospodarką. W końcu XVII w., w Lombardii pojawiły się pierwsze elementy odrodzenia ekonomicznego, do reform było jednak jeszcze daleko.
Upadek dworów panujących. Pewien rozgłos jako polityk zyskał sobie władca Florencji Ferdynand II de Medici (1621-70), ale już jego syn, Cosimo III (1670-1723) był dotknięty manią religijną i o jego rządach trudno nawet powiedzieć, że były nieudolne. Na ogół działalność władców sprowadzała się do budowy nowych kościołów i pałaców, na co uzyskiwali oni środki, poddając ludność coraz to większemu uciskowi podatkowemu.
Wyjątek w tym ogólnym upadku stanowiła Wenecja, mimo wyczerpujących, długoletnich wojen z Turcją o Kretę. Kontynuując handel morski z Lewantem oraz lądowy w kierunku na Wiedeń i południowe Niemcy, mając wyspecjalizowane, rozbudowane rzemiosło - choć już utraciło monopol na niektóre wyroby, na przykład lustra - mogła dłużej utrzymać przynajmniej pozory siły i bogactwa i prowadzić bardziej samodzielną politykę.
Polityka wenecka nie była tak uległa wobec wpływów hiszpańskich i austriackich, jak innych państw włoskich. Dawny antagonizm o miasta w Romanii z papiestwem zaostrzył się na skutek polityki kontrreformacji. Papieski indeks ksiąg zakazanych dawał się dotkliwie we znaki wysoko rozwiniętemu drukarstwu weneckiemu. Gdy doszło do konfliktu w latach 1603-7, Wenecja wydała zakaz wznoszenia budowli sakralnych i rozszerzania dóbr kościelnych bez zgody senatu. Papież Paweł V (1605-21) odpowiedział interdyktem, który wywołał wiele polemik i sporów w obozie katolickim we Włoszech. Dopiero mediacja Henryka IV (1607) załagodziła spór.
Nie uniknęła też Wenecja konfliktu z Habsburgami. W latach 1613-17 przeprowadziła

%ir Jeźdźcy tureccy, ^||t połowa XVII w.


ona akcję tępienia piratów bośniackich, cię-" szących się poparciem Austrii, a wkrótce później zaangażowała się w konflikt o Yalteline, kluczowy punkt łączący Niemcy i Włochy, o który starały się obie linie Habsburgów z Hiszpanii i Austrii.
Mniej samodzielności wykazywała w swej polityce Florencja. Wprawdzie w okresie panowania Cosima II (1609-21) flota toskań-ska atakowała brzegi afrykańskie i okręty tureckie, a kupcy florenccy uzyskali faktorie handlowe w Tyrze i Sydonie, ale w polityce europejskiej księstwo toskańskie nie odgrywało większej roli i jedynie szerzej oddziaływało jako ośrodek myśli naukowej.
Upadek Turcji
Posiadłości tureckie. Państwo tureckie w XVII w. obejmowało rozległe obszary podbite przez władców dynastii osmańskiej. Zamieszkiwało je około 25-30 min ludności wielu ras, narodowości i religii (dokładne liczby nie są znane), wśród której Turcy poza Małą Azją i Rumelią stanowili mniejszość. Ludy muzułmańskie: Turcy, Arabowie, Kurdowie, Bośniacy, Albańczycy, Cypryjczycy, Tatarzy krymscy i tureckie ludy Kaukazu liczebnie przeważały nad ludami chrześcijańskimi: Grekami, Serbami, Węgrami, Bułgarami, Wołochami i Mołdawianami.
Organizacja państwa. Organizacja państwa, ukształtowana w okresie feudalnej ekspansji

Turcji, przetrwała niezmieniona po wiek XVII. Państwo sułtana opierało się na sile wojskowej; j eden z pisarzy tureckich XVII w. pisał w swym traktacie, że władztwo osmańskie "szablą zdobyte, szablą być może tylko utrzymane". Trzon armii stanowiły oddziały piechoty-j anczarów oraz jazdy-spahisów. Do XVII w. w oddziałach janczarów służyły dzieci chrześcijańskich rodziców, od dzieciństwa wychowywane na fanatycznych wojowników islamu. W drugiej połowie XVII w. sułtan zezwolił na rekrutowanie oddziałów janczar-skich tylko spośród muzułmanów, co przyczyniło się do rozkładu tych formacji. Janczaro-wie wielokrotnie podejmowali bunty i organizowali zamieszki, obalając i wynosząc na tron sułtanów.
Podobnie osłabła siła spahisów, drobnych feudałów, którzy posiadanie ziemi łączyli ze służbą wojskową. Na skutek procesu koncentracji ziemi, tworzenia wielkich domen, feudałowie-wojownicy przekształcali się w osiadłych panów, zajętych prowadzeniem gospodarstwa. Szeregi spahisów malały, część z nich bowiem uzyskała zwolnienie z obowiązku służby wojskowej, część po prostu uchylała się od tego obowiązku.
Stolicą rozległego państwa był Istambuł, ponad półmilionowe miasto, ośrodek handlu i kultury, siedziba dworu sułtana. Wśród dostojników dworskich pierwsze miejsce zajmował wielki wezyr, dowodzący armią i kierujący większością-spraw państwa. Duże znaczenie posiadał też mufti, najwyższy duchowny do-




stolnik muzułmański oraz sędziowie (kadi). Rada - Dywan, pełniła tylko funkcje doradcze.
Państwo podzielone było na 32 prowincje, z których najważniejszymi były Anatolia (Azja Mniejsza) i Rumelia (Płw. Bałkański) oraz prowincje położone wzdłuż wybrzeży Morza Egejskiego i Morza Śródziemnego. Prowincje z kolei dzieliły się na sandżaki, a zarządzający sandżakiem bej był zarazem dowódcą wojskowym spahisów. Niektóre prowincje: Damaszek, Jemen, Egipt posiadały swój odrębny status i przywileje. Podobnie chrześcijańskie księstwa wołoskie i mołdawskie zachowały autonomię i obowiązane były tylko do składania daniny w zbożu i owcach. Autonomię posiadał także chanat krymski. Tatarzy nie płacili trybutu, obowiązani byli natomiast do pomocy wojskowej w razie wojny oraz ochrony" granic Turcji przed Kozakami. Jeszcze luźniejsze więzy łączyły Portę z krajami północnej Afryki: Tunisem i Algierem; więzy te sprowadzały się głównie do składania obowiązkowych prezentów sułtanowi.
Zmierzch potęgi tureckiej. Turcja, będąc u szczytu potęgi w XVI w. za panowania Soli-mana Wspaniałego (1520-66), w XVII w. chyliła się ku upadkowi. Zastój ekonomiczny, słaby rozwój gospodarki tówarówó-pieniężnej i utrwalenie feudalnych stosunków prowadziły do rozkładu władzy państwowej. Sułtani, nominalnie jedynowładcy, tracili znaczenie na rzecz grup dworskich, rywalizujących między sobą.
Władcy pierwszej połowy XVII w. nie tylko nie stanowili indywidualności politycznych tej skali co ich szesnastowieczni poprzednicy, ale ich rządy i życie były stale zagrożone przez wojsko i intrygi dworskie, w których duży udział brały 2Qny sułtańskie i urzędnicy haremów. Ahmed I (1603-17) musiał ugodzić się z Habsburgami na Węgrzech (1606), zrzekając się płaconego dotąd przez Rudolfa II trybutu, W latach 1617-23 -panowali na przemian dwaj sułtani Mustafa I (1617-18, 1622-23) oraz Osman II (1618-22). Tak jak i Ahmed II starali się oni .umocnić wpływy tureckie w księstwach lennych na północnym pograniczu, w Siedmiogrodzie i na Wołoszczyźnie.

Osman II, który zwycięsko rozprawił się z Persami, popierał księcia Siedmiogrodu Ga-bora Bethlena przeciw Habsburgom i próbował nie dopuścić wpływów polskich na Wołoszczyznę, co doprowadziło do dwóch starć z Polską: w 1620 r. do zwycięskiej dla Turków bitwy pod Cecorą, a w 1621 r. do powstrzymania ich pod Chocimiem. W następnym roku (1622) Osman II został zamordowany przez janczarów.
Niekarnośćjanczarów, którzy obalali sułtanów, a także intrygi dworskie były tym niebezpieczeństwem, przeciw, któremu zwróciły się wysiłki dwóch następnych sułtanów. Murad IV (1623-40), który dla zapewnienia sobie tronu wymordował większość swych braci, zaprowadził żelazną dyscyplinę w wojsku, szczególnie wśród janczarów, nie cofając się przed najsurowszymi represjami. Wzmocniony wewnątrz państwa mógł przedsiębrać nowe walki z._Pęrsami, którym powtórnie odebrał (T638), utracony uprzednio Bagdad. W jego ślady poszedł jedyny z żyjących brat i następca Murada, Ibrahim I (1640-48), który utrzymywał nadal surową dyscyplinę w wojsku, zakazując między innymi mordowania pokonanych chrześcijan. W polityce zagranicznej popadł w konflikt z dotychczasowym sojusznikiem, Francją. W 1645 r. rozpoczął wojnę o Kretę, której jednakże nie umiał zdobyć, wobec upartej obrony Kandii, ciągnącej się do 1649 r.
Rozkład-wewnętrzny państwa pogłębił się w okresie panowania Mehmeda IV (1648- -87), wyniesionego na tron przez wojsko, które obaliło jego ojca, oskarżając go o nieudolność i obarczając odpowiedzialnością za klęski wojenne Turcji. O władzę w zastępstwie siedmioletniego sułtana rywalizowały babka i matka, sułtanka Turban, Rusinka pochodząca z Rzeczypospolitej. W ciągu pierwszych ośmiu lat panowania Mehmeda IV intrygi i korupcja osiągnęły szczyt; zmieniło się w tym czasie dziesięciu wielkich wezyrów. W prowincjach wybuchały powstania. Podstawy finansowe państwa były zachwiane. Wzrastało zagrożenie ze strony Wenecji, cesarstwa, Kozaków.
Dopiero objęcie stanowiska wielkiego wezyra przez Mehmeda Kóprulii (1656-61)


Ahmed Kóprulii
przerwało postępujący proces upadku państwa tureckiego. Kópriilu dokonał bezlitosnej selekcji urzędmkow^usuwając zdemoralizowanych i skorumpowanych, częściowo" uporządkował finanse, zdławił rebelię w Azji - Mniejszej i odniósł szereg sukcesów w polityce . zagranicznej. Po śmierci wielkiego wezyra stanowisko przypadło jego synowi Ahmedowi Kópriilu (1661-76). Prowadził on dalej politykę wewnętrzną i zagraniczną rozpoczętą przez ojca, posługując się przy tym bardziej liberalnymi metodami. Zasłynął jako zwolen-";
nik tolerancji, mecenas sztuki. ^
jfr
Ostatnie próby ekspansji. Państwo tureckie^ wzmocnione wewnętrznie pod rządami Koprulich, za następcy Ahmeda na stanowi^ sku wielkiego wezyra, którym był jego szwal| gier, Kara Mustafa, przeszło ponownie do po-i^yki ekspansji. Zakończyła się ona klęską POdWiedniem; armia turecka pod względem ^ganizacji, taktyki i systemu uzbrojenia nie uwzględniającego postępu technicznego, jaki pokonał się w Europie od czasów Solimana wspaniałego, nie mogła przeciwstawić się ^ojskom cesarstwa i Rzeczypospolitej. Kópriiir owie tylko na krótko podtrzymali przestarzali ^ organizację państwa sułtańskiego, nie zmie| nlli Jednak jego struktury. K
Próby w tym kierunku podjął na początki ^YIJI w. Ibrahim Pasza Newszedirli, sprawu-^

jacy urząd wielkiego wezyra za panowania sułtana Ahmeda III (1703-30). Jego starania nie przyniosły jednak trwałych rezultatów.
Szlachecka Rzeczpospolita
Polska, połączona z Wielkim Księstwem Litewskim, na przełomie XVI i XVII w. była jednym z największych państw europejskich, o terytorium około miliona km2 i niemal dzie-sięciomilionowej ludności. Szlachta, stanowiąca około 10% całej populacji kraju posiadała peme prawa i swobody obywatelskie - tak poważny odsetek mieszkańców nominalnie współdecydujących o losach państwa był ewenementem w historii Europy. Obierany przez całą szlachtę (elekcja viritim) król nie posiadał praw władcy absolutnego, jego działania były ograniczone stałymi zobowiązaniami, zaprzysiężonymi przez pierwszego elekta (artykuły henrykowskie) z których ostatnie - de non praestanda oboedientia -jasno precyzowało możliwości wypowiedzenia królowi posłuszeństwa. Poza tym każdy elekt zaprzy-sięgał osobno zobowiązania tzw. pucta con-yenta. Sejm składający się z dwu izb: poselskiej i senatorskiej dawał szlachcie możliwość krytyki poczynań króla i najważniejszych urzędników państwowych.
Stosunki narodowe i wyznaniowe. Społeczność szlachecka, nazywająca siebie "narodem" była jednym z niezwykle poważnych czynników spajających Rzeczpospolitą. Świadomość po chodzenia etnicznego, czy związków regional nych, często nawet inny język ojczysty niż polski, nie stanowiły przeszkody w ukształtowaniu się "narodu szlacheckiego", związanego nie tylko z Rzeczpospolitą, ale polską kulturą i polskimi interesami międzynarodowymi. Używane często przez szlachtę określenia "naród koronny", "naród litewski" czy "panowie Prusacy" nie stanowiły o narodowych odrębnościach, a określały raczej grupy szlachty z różnych terenów Rzeczypospolitej. Przynależność do społeczeństwa szlacheckiego warunkowała niejako proces polonizacji, nigdy nie narzucany siłą.

Podobnie przedstawiały się stosunki wyznaniowe. Ludność Rzeczypospolitej byławy-znaniowo poważnie zróżnicowana, od najliczniejszych grup katolickich i prawosławnych, poprzez różne odmiany protestantyzmu aż po żydów i mahometan. Swobody religijne w porównaniu z Europą Zachodnią były bardzo duże.
Również, mimo znacznej tolerancji religijnej na przełomie stuleci, rosła przewaga szJąchjyJ^mągnaterii katolickiej. Pod koniec XVI w. w senacie polskim zasiadała poważna gmpa niekatolików, przede wszystkim przedstawicieli kalwinizmu i prawosławia. Powoli jednak warunkiem utrzymania się przy urzędach i godnościach stawała się konwersja kalwinów i przyjęcie katolicyzmu (lub greko-katolicyzmu) przez elitę ruskiej szlachty.
Konflikty religijne w Rzeczypospolitej nigdy nie przybrały ostrego charakteru, choć często stanowiły temat sejmowych obrad i gwałtownych sporów. Jedynie na terytorium Ukrainy wprowadzenie Kościoła greckokatolickiego (unia brzeska 1595, 1596) napotkało opór, a próez to stało się jednym z elementów twórczych kształtowania się ukraińskiej świadomości narodowej.
Panowanie Zygmunta III (1587-1632). Po
śmierci Stefana Batorego część szlachty, pod przywództwem Jana Zamojskiego i pod wpływem królowej Anny wybrała na tron polski Zygmunta Wazę^ wnuka dwu wielkich królów: szwedzkiego Gustawa I Wazy i polskiego Zygmunta Starego. Elektem opozycji dworskiej był arcyksiążę Maksymilian Habsburg, brat cesarza Rudolfa II, prawnuk Władysława Jagiellończyka. Po starciu zbrojnym (1588), panowanie Zygmunta III zostało utrwalone.
Nowy monarcha niemal od początku panowania dążył konsekwentnie do wzmocnienia władzy centralnej przez ograniczenie roli sejmu i elekcji. Był też król gorącym zwolennikiem kontrreformacji. Zygmunt III odziedziczył po swym ojcu Janie III Wazie koronę -szwedzką i w latach 1592-99 bezskutecznie "usiłował panować w obu krajach. Próby te, niepopularne w kręgach szlachty polskiej, poza osobistymi dążeniami króla, niosły też za

rzewie dalszych konfliktów zbrojnych na wybrzeżach Morza Bałtyckiego.
Nowy układ sił społecznych i wojna domowa. W
wyniku reform Zygmunta Augusta (egzekucja dóbr) nastąpił szybki proces upadku dawnego możnowładztwa. Pierwsi królowie elekcyjni, szczególnie zaś Zygmunt III, opierali się często na przedstawicielach zamożnej szlachty, którzy stopniowo zajmowali czołowe pozycje społeczne i polityczne. Stare możnowładztwo litewsko-ruskie, nieliczna grupa możnowład-ców polskich, przede wszystkim zaś przedstawiciele zamożnej i wpływowej szlachty poczęli kształtpwać nową warstwę społeczną - mag-Jiatęrię. Nie rozdzielona formalno-prawnie od całego stanu szlacheckiego, tworzyła ona zdecydowaną podporę zarówno władzy kró-lęwskięjjąk i opozycji.
Król poprzez rozdawnictwo dóbr i urzędów zdołał uzyskać przewagę w .izbie senatorskiej, składającej się w zdecydowąaej"większości z magnatem. W oparciu o część senatu Zygmunt III dążył do ograniczeniaroli sejmu i
Zygmunt III Waza



leformy systemu podatkowego. Przeciw królowi i jego zwolennikom występowała opozycja, złożona z części magnaterii, szczególnie litewsko-ruskiej i średniej szlachty. Regaliści, jak i król, opowiadali się w polityce zagranicznej za sojuszem z Habsburgami i szerokim planem wojen interwencyjnych.
Sejm 1605 r. rozszedł się bez podjęcia u-chwał - konstytucji. W czasie sejmu (1606) odbywał się równocześnie opozycyjny zjazd w Stężycy. Nieco później, na zjeździe w Lublinie opozycjoniści zażądali detronizacji Zygmunta III, twierdząc, że król łamie zaprzysiężone zobowiązania. Obie strony zgromadziły wojska i po krótkich próbach kompromisu doszło do zbrojnego rozstrzygnięcia. W roku 1607, pod Guzowem (6 VII) wojska królewskie pokonały rokoszan, ale magnaccy stronnicy króla, obawiając się również rządów absolutnych, nie dopuścili do reform. Chwilowy kompromis - rezygnacja rokoszan z postulatu detronizacji, a króla z reform - przerodził się później w trwały kryzys ustroju demokracji szlacheckiej. Ani Zygmunt III i jego następcy - synowie: Władysław IV i Jan Kazimierz nie zrezygnowali z dążeń do wzmocnienia władzy królewskiej, ani też opozycja szlachecka nie odstąpiła od obrony przywilejów i istniejącego porządku ustrojowego.
Wszelkie próby reform ustroju i ograniczenia przywilejów stanowych napotykały na , zwarty opór szlachty i magnaterii. Następca Zygmunta III, Władysław IV (1632-48) mimo skupienia wokół siebie grona wybitnych polityków z kanclerzem Jerzym Ossolińskim, nie zdołał wzmocnić władzy centralnej.
Polityka zagraniczna i międzynarodowe kon-^kty zbrojne. Starcia ze Szwecją, ciągnące się od drugiej połowy XVI w., po 1600 r. poczęły ^lę nasilać. Terenem zbrojnej konfrontacji sta-y ^U^^JlJ^J1 wojna, z przerwami toczyła s1? ponad 20 lat. W lecie 1626 r. Gustaw Adolf ^Jął Pilawę, przenosząc teatr wojny na Pomo-^e. Rozejm zawarty w Altmarku (1629) poz-^lal Szwedom zająć poważną część Inflant i Portów pomorskich (bez Gdańska, Królewca * Pucka). Wojna (1626-29) wiązała się istot-nle z konfliktem ogólnoeuropejskim, Rzeczpospolita, choć formalnie nie opowiedziała się

za Habsburgami, to sprzyjała ich polityce, a wojska cesarskie w ostatniej fazie wojny. wspomagały oddziały polskie.
Władysław IV usiłował odzyskać porty pruskie, a w latach 1634-35 przygotował nową ofensywę przeciw Szwedom. Plany te zablokowała szlachta, w 1635 r. doszło w Sztum-dorfie (Sztumska Wieś) do przedłużenia poprzedniego rozejmu na 26 lat, na nieco dla Rzeczypospolitej korzystniejszych warunkach.
Drugim, najpoważniejszym J^onfliktem były wojny z Rosją (1609^18^ 1632^34)7 Początkowo Zygmuntowi III nie udało się osiągnąć pow^niej szych sukcesów i dopiero Wte;
dysław IV, po ataku rosyjskim w 1632 r. w wyniku świetnie przeprowadzonej kampanii militarnej, rozszerzył i wzmocnił pozycje polskie na wschodzie. Pokój polan owski( ł 634) przyniósł Rzeczypospolitej znaczne nabytki terytorialne, ponadto Rosja rezygnowała ze swoich pretensJ1 dp,J;nflant i zobowiązywała się do wypłaty odszkodowania, natomiast Władysław IV zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego.
Część historyków przychyla się do zdania, że wojna polsko-moskiewska (1632-34) stanowiła składową część wojny trzydziestoletniej, Rosjanie bowiem zaatakowali Rzeczpospolitą w momencie, w którym dwór królewski miał zamiar oficjalnie wprowadzić wojska polskie do Niemiec, by wspomóc cesarza w walce ze Szwedami.
Terenem penetracji polskiej były także organizmy państwowe położone na połu-dniowo-wschodnich granicach kraju. Pozostawały one w stosunku lennym wobec Turcji i próba ich opanowania niosła groźbę konfron-...tacji polsko-tureckiej. Początkowo Turcja nie reagowała na zamiary opanowania Mołdawii. W 1620 r, jednak wyprawa polska została rozbita pod Cecorą przez przeważające siły tureckie i tatarskie. W 1621 r. wojskom polskim udało się pod Chocimiem zatrzymać ofensywę nieprzyjacielską. W następnych latach Rzeczpospolita musiała odpierać już tylko mniejsze najazdy tatarskie.
Konflikt polsko-turecki, który począł się rysować w 1619 r. od czasu wyprawy polskich Lisowczyków przeciw wojskom księcia sied-


Jan Kazimierz
miogrodzkiego Gabora Bethlena był także istotnym elementem pierwszego etapu wojny trzydziestoletniej.
Plany generalnej rozprawy z potęgą turecką podjął Władysław IV w ostatnich latach swego panowania. W oparciu o siły kozackie, wbrew całemu społeczeństwu szlacheckiemu, w tym i zdecydowanej części magnaterii, król usiłował podjąć wojnę ofensywną z Wielką Porta. Sądził, że zwycięskie działania militarne pozwolą na wzmocnienie władzy królewskiej i zapewnią tron jego synowi. Sejm szlachecki stanowił jednak na tyle poważną" siłę, by zdecydowanie przekreślić zamiary króla.
Polska polityka zagraniczna pierwszej połowy XVII w. miała jeszcze aktywny charakter, a Rzeczpospolita wiele znaczyła w międzynarodowych układach w Europie. W drugiej połowie stulecia, załamanie się gospodarki, ciągłe wojny i konflikty wewnętrzne bardzo poważnie osłabiły tę pozycję, coraz wyraźniej też zamierała samodzielna polityka międzynarodowa; penetracja Wiednia i Paryża w Warszawie nasilały się z dziesięciolecia na dziesięciolecie, wpływając na politykę zewnętrzną i wewnętrzne stosunki w państwie.
Początki upadku znaczenia Rzeczypospolitej.
Lata panowania Jana Kazimierza Wazy

(Jró48-68) są niewątpliwie- początkiem zmierzchu potęgi Rzeczypospolitej i osłabienia władzy państwowej. Ukształtowana już i coraz bardziej zamykająca się warstwa magnacka zdobyła decydujący wpływ na rządy. Król rządził w oparciu o grupę magnaterii podczas gdy pozostali magnaci tworzyli zwartą opozycję. Opozycja ta nie cofała się przed zorganizowanym działaniem skierowanym przeciw dworowi, przed agitowaniem mas szlacheckich, zrywaniem sejmów (pierwszy raz - 1652), przez co paraliżowała politykę dworską. W tych wewnętrznych rywalizacjach i walkach o władzę obie grupy, dworska i opozycyjna, szukały oparcia i pomocy, także finansowej i militarnej, w innych państwach.
Osłabieniu władzy państwowej poprzez konflikty w łonie warstwy rządzącej towarzyszyło zaostrzenie sprzeczności narodowościowych i społecznych.
Ukraina. Ziemie Ukrainy od czasu unii lubelskiej (1569) włączone do Korony stanowiły teren wewnętrznej kolonizacji. Napotykała ona silny opór ludności ukraińskiej z jej najbardziej niezależną społecznością - kozacką. Organizacja ta o charakterze militarnym, w pierwszej połowie XVII w. nabrała bardzo poważnego znaczenia. Stała się ona wyrazicielem narodowych i społecznych aspiracji ludności Ukrainy, choć zrazu nie skupiała wokół siebie szerszych mas, niezadowolonych z rządów polskich. Powstania kozackie w 1625, 1630 i 1637 r. nie rozwinęły się jeszcze w powszechne ruchy społeczne, skierowane przeciw szlachcie i Polakom.
Dopiero ;w 1648.r. powstanie kozackie przerodziło się w kilkuletnią, krwawą wojnę wewnętrzną,. Kozacy, którym przewodził zdolny dowódca i polityk Bohdan Chmielnicki, oparli się na przymierzu z Tatarami krymskimi. Chmielnicki umiał pociągnąć do powstania chłopów, mieszczan i część szlachty ukraińskiej. Ruch miał wyraźny narodowościowy i społeczny charakter, a o nasileniu wewnętrznych konfliktów może świadczyć fakt, że błyskawicznie, w ciągu kilku tygodni, ruch ten przerodził się w powszechne wystąpienie ludności przeciw Rzeczypospolitej. Jakkolwiek w pierwszym okresie wojny Chmielnicki i star

szyzna kozacka dążyli jedynie do zapewnienia ograniczonej autonomii Ukrainy w ramach Rzeczypospolitej, to powstanie, ze względu na swe społeczne akcenty i sukcesy militarne zagroziło istnieniu państwa.
Próby porozumienia Chmielnickiego z Siedmiogrodem, a książąt siedmiogrodzkich z częścią opozycyjnej magnaterii polskiej nie przyniosły poważniejszych rezultatów. Armia koronna po szeregu niepowodzeń rozbiła siły "ukraińskie pod Beresteczkiem w końcu czerwca 1651 r.. W dalszej fazie wojny Chmielnicki zawarł porozumienie z Moskwą (ugoda w Pe-ręjasławiu -rr--i^54^ Rzeczypospolita natomiast sprzymierzyła się z Tatarami. Qdl654 r. konflikt wewnętrzny przerodził się w wojnę z Rosją i połączoną z nią Ukrainą.
Wojna lat 1648-54 przyczyniła się bardzo istotnie do .wewnętrznego osłabienia Polski, pogłębiła też rywalizacje pomiędzy^gmpami magnackimi.
Wojna ze Szwecją 1655-60. Osłabienie Rzeczypospolitej pragnęła wykorzystać Szwecja, która dążyła do całkowitego opanowania wybrzeży Bałtyku. W 16'55-T~"SzwedzTrprzy pomocy części opozycyjnej"magnaterii, zajęli prawie cały kraj, zmuszając Jana Kazimierza do ucieczki za granicę, na Śląsk. Powstanie jiarodowę przeciw Szwedom położyło kres ictr sukcesom, mimo to jednak losy wojny przez dłuższy czas nie były ostatecznie przesądzone. W wojnie polsko-szwedzkiej zaangażowane były również inne państwa. Francja tylko dyplomatycznie, Brandenburgia i Austria zaś, także militarnie. Elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm zawarł z Karolem X Gustawem przymierze przeciw Polsce, ale wobec niepowodzeń szwedzkich, przyłączył się do ^^JL^ntyszwedzkiej, w której skład wchodziły: Rzeczpospolita, Austria i Dania. W traktatach welawsko-bydgoskich (1657) używał on zrzeczenie się praw lennych Polski ^obec Prus Książęcych; stanowiło to istotny etap w kształtowaniu się państwa pruskiego.
W 1657 r. po raz pierwszy doszło do wyra-^ej rywalizacji francusko-habsburskiej na terenie Rzeczypospolitej. Dwór polski w walce ^ Szwecją, sojuszniczką Francji, opierał się n^ Wiedniu, co musiało spowodować inter

wencję dyplomacji Mazariniego. Mediatorzy francuscy dążyli do zażegnania konfliktu . polsko-szwedzkiego, licząc, że po wojnie Francji uda się uzyskać wpływ na politykę polską i wykorzystać Rzeczpospolitą w walce przeciw Habsburgom.^ok-oj^awarty w Oliwie w 1660 r., przy udziale dyplomatów francuskich, nie przyniósł bezpośrednich korzyści terytorialnych żadnej ze stron. Rzeczpospolita jednak wyszła z tej wojny gospodarczo wyniszczoną i co gorsza, w^ngtrzpie rozbita.
Konflikty wewnętrzne i wojna domowa. Zakończenie wojny i narastająca penetracja francuska na dworzei.wzmogły poważnie działalność opozycji magnackiej. W oparciu o nieopłaca-ne w czasie wojny oddziały wojskowe (Związek Święcony - 1663) i wykorzystując powszechne niezadowolenie szlachty, która obawiała się zakusów dworu na zasady "złotej wolności szlacheckiej", opozycja magnacka przeciwdziałała próbom obioru nowego króla jeszcze za panowania Jana Kazimierza (elekcja viven-te rege).
Konflikt przerodził się w wojnę domową (1665-67). Na czele opozycjonistów stanął hej.man polny koronny Jerzy Lubomirski. Rokoszanie działali przy ukrytym poparciu dwo-
^^ruJwiedęnskiego, stronnictwo królewskie natomiast było ściśle powiązane z dyplomacją
Jzancuską. Korzenie konflików tkwiły w Rzeczypospolitej, bezpośrednich inspiratorów wojny domowej trzeba jednak szukać poza granicami kraju.^Polską w coraz większym stopniu stawała się polem starć francusko--habsburskjch. Ópozycj oniścFw 'walce zbrój -
'nej zmusili stronnictwo, dworskie do rezygnacji z planów wzmocnienia władzy i wprowadzenia kandydata francuskiego na tron polski. Stało się to jedną z głównych przyczyn abdykacji Jana Kazimierza (1668).
Elekcja nowego kroL.L.Michała Kprybuta Wiśniowieckiego przyniosła przewagę grupom prohab&burskim. Bezpośrednie zagrożenie ze strony Turcji zażegnało chwilowo wewnętrzne konflikty, zmuszało też Rzeczpospolitą do współdziałania z Habsburgami.
Wojny z Turcją. W czasie walk z Turkami poważnie wzrósł autorytet i popularność Jana


Jan III Sobieski
Sobieskiego, hetmana wielkiego koronnego, któryś TSP^Y.zostalebrany królem. Początkowo Jan III starał się wygrywać konflikt europejski i rywalizację francusko-habs-burską dla wzmocnienia pozycji Rzeczypospolitej, ale zagrożenie tureckie wpłynęło na zawaJcie.. sojuszu z Habsburgami. W. ,1683 r. arima..r)plską współdziałająca z wojskami cesarskimi pokonała tureckie wojska oblegające Wiedeń. To świetne zwycięstwo nie zakończyło jednak wojen z Turcją, którym kres położył dopiero.pekój w Karłowicach (1699) zawarty już po śmierci Jana III Sobieskiego.
Zakończenie konfliktu tureckiego nie przyniosło wzmocnienia Rzeczypospolitej. Kraj wyniszczony gospodarczo i rozbity społecznie nie wszedł na drogę reform ani ekonomicznych, ani społecznych.Ahsolutystycznę dążenia grup dworskich, szukających wzorów i oparcia na dworze Ludwika XIV, załamały się pod wpływem wewnętrznej opozycji. .System ustrojowy w XVII w. znajdował się w stadium rozpadu. Było to szczególnie groźne w zestawieniu z absolutystycznymi reformami dwu sąsiadów Rzeczypospolitej - Rosji i Brandenburgii.
Układ sił wewnętrznych. Średnia szlachta, która w wielu krajach była sojuszniczką króla w przeprowadzeniu reform absolutystycznych, w Rzeczypospolitej przeciwstawiała się zdecydowanie jakimkolwiek próbom zmian. Król

nie mógł także oprzeć się na.niezwyye^abym mieszczaństwie, ani tym bardzieL^ia._wojsku szlacheckim. Rzeczpospolita nie prowadziła zwycięskich wojen, które w innych krajach ułatwiły pokonanie opozycji i wzmocnienie władzy królewskiej (Francja, Szwecja).
Jedyną rzeczywistą, polityczną siłą w kraju była magnatem. Walka magnackich grup o władzę nie sprzyjała centralistycznym refor-
Jnom. Zwolennicy wzmocnienia władzy skupieni wokół dworu znajdowali się zawsze w mniejszości, a każdy krok w kierunku reform groził rokoszem i wojną domową. Znaczenie sejmu, tak wielkie w połowie XVI w., w drugiej połowie XVII w. podupadło. Sejm był widownią rozgrywek rywalizujących grup magnackich, a coraz częściej stosowany Jsystęm zrywania obrad uniemożliwiał podjęcie realnej dzia-
Jałności. Próby reorganizacji skarbu i wojska nie przyniosły poważniejszych rezultatów.
Unia personalna z Saksonią. S fan wewnętrznego rozkłady .p"Qgłębił się w okresie panowania w Polsce elektora saskiego "Fryderyka Augusta z domu ^Wettinów, koronowanego jako Aug-ust-ii"(t697--17331. Unia personalna Rzeczypospolitej z Saksonią wcisnęła Polskę w orbitę politykLs.as.kiej. August II dążył do przekształcenia Rzeczypospolitej w dziedziczną monarchię Wettinów, wykorzystując skłócone grupy magnackie.
Kryzys wewnętrzny w Rzeczypospolitej pogłębił się w okresie wielkiej wojny północnej; walki szwedzko-saskie toczyły się na terytorium Polski i ^rujnowały kraj. Magnateria przeciwna Sasom opowiedziała się po stronie Szwecji i wpłynęła na obiór nowego króla - Stanisława Leszczyńskiego. W 1706 r. August II po podpisaniu traktatu w Altranstadt zrzekł się korony na rzecz Leszczyńskiego. Ta chwilowa porażka Sasów nie przyniosła jednak zakończenia konfliktów wewnętrznych. wraz bowiem z nowymi sukcesami rosyjsko--saskimi zwolennicy Sasów w Rzeczypospolitej zawiązali konfederację, a po klęsce Szwedów pod Połtawą (1709) August II powrócił do
"Polski,
Wzrost wpływów rosyjskich. Próba rządów absolutnych wywołała nową konfederaci?

(konfederacja tarnogrodzka - 1715), skierowaną przeciw Sasom. Konfederaci wykorzystali poparcie Piotra I, który miał być mediatorem w konfliktach wewnętrznych Rzeczypospolitej. W granice kraju wkroczyła armia rosyjska. Warunki ugody między konfedera-, tami a Sasem zatwierdził sejm zwany "me^. mym" (1717), gdyż w obawie przed jego zerwaniem nie dopuszczono posłów do głosu.
Rosja jako gwarant ugody zdobyła istotny wpływ na losy Rzeczypospolitej i na stosunki

wewnętrzne. Próba porozumienia sasko-aus-triackiego w 1720 r. dla wzmocnienia pozycji Sasów w Polsce przyczyniła się z kolei do podpisania analogicznego przymierza rosyjsko--pruskiego w Poczdamie w 1720 r. W 1726 r. do tego przymierza przystąpiła Austria. Było to pierwsze porozumienie między państwami ościennymi dotyczące wewnętrznych spraw Polski. Świadczyło ono o zupełnym upadku międzynarodowego znaczenia Rzeczypospolitej.