Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
WYDAWNICTWO WAM
WSFP  IGNATIANUM
KRAKÓW 2009
"
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Recenzenci
Prof. dr hab. Stanisław Litak
Prof. dr hab. Józef Miąso
� Wydawnictwo WAM, 2005
� Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna  Ignatianum , 2005
Redakcja naukowa
Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebień SJ
Projekt okładki i stron tytułowych
Lesław Sławiński  PHOTO DESIGN
Ilustracje ze zbiorów
Biblioteki Naukowej Księży Jezuitów w Krakowie
ISBN 978-83-7318-634-7 (WAM)
ISBN 978-83-89631-47-3 (Ignatianum)
Wznowienie 2009, 2010
WYDAWNICTWO WAM
ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
tel. [phone] " faks 12 429 50 03
e-mail: [e-mail]
DZIAA
HANDLOWY
tel. [phone] " faks 12 430 32 10
e-mail: [e-mail]
Zapraszamy do naszej
KSIĘGARNI INTERNETOWEJ
http://WydawnictwoWam.pl
tel. [phone]
faks 12 62 93 261
Druk: Wydawnictwo WAM " ul. Kopernika 26 " 31-501 Kraków
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
5
Spis treS
ci
Wprowadzenie 9
I. Wiek XIX  początek cywilizacyji przemysłowej 11
II. Systemy szkolne w XIX wieku 17
1. Testament rewolucji francuskiej 17
2. Reformy szkolnictwa po Kongresie Wiedeńskim 23
3. Opieka nad dzieckiem i wychowanie przedszkolne 34
4. Szkolnictwo specjalne 37
5. Upowszechnienie szkoły elementarnej 40
6. Neohumanistyczna szkoła S
rednia 42
7. Uniwersytety 43
8. Szkolnictwo zawodowe i realne 47
9. Wykształcenie kobiet 50
10. OS
wiata dorosłych i popularyzacja nauki 53
11. Kształcenie nauczycieli 55
III. Rozwój nauk pedagogicznych w XIX wieku 57
1. Filozofia pedagogiczna Jana Fryderyka Herbarta 57
2. Utopia pedagogiczna Roberta Owena 59
3. Wychowanie przedszkolne Fryderyka Fr�bla 60
4. Pedagogika pozytywistyczna Herberta Spencera 61
5. System wychowania prewencyjnego S
w. Jana Bosko 63
IV. Polska oS
wiata pod zaborami 65
1. SpuS
cizna Komisji Edukacji Narodowej 65
2. Zabór rosyjski w dobie liberalnej polityki Aleksandra I 65
3. Zabór pruski po upadku I Rzeczypospolitej 71
4. W przedautonomicznym zaborze austriackim 73
5. Księstwo Warszawskie (1807-1815) 75
6. Królestwo Polskie (1815-1832) 76
7. W pokongresowym zaborze pruskim (1815-1848) 80
8. Rzeczpospolita Krakowska (1815-1846) 83
9. W międzypowstaniowej epoce paskiewiczowskiej
(1831-1862) 83
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Spis treS
ci
6
10. Królestwo Polskie po upadku powstania styczniowego 86
11. Przeciw postyczniowej rusyfikacji 88
12. Na Kresach Rzeczypospolitej 92
13. W epoce Bismarcka i Kulturkampfu 94
14. Galicja w dobie autonomii 97
15. Na emigracji 103
V. Polska myS
l pedagogiczna w dobie rozbiorów 105
VI. Wielka wojna i jej skutki 113
1. Zniszczenia i ofiary 113
2. Bolszewicka rewolucja 115
3. Sowieckie wychowanie 117
4. System oS
wiatowy narodowego socjalizmu 121
5. Wychowanie autorytarne 124
VII. R
wiat między wojnami 127
1. Pierwsza połowa XX wieku 127
2. W trosce o dziecko 130
3. Systemy szkolne 132
4. Pedagogiczny przełom 140
143
5. Nowe koncepcje wychowania
VIII. Idee i wychowanie 147
1. Demokratyzacja oS
wiaty 147
2. KoS
ciół katolicki wobec wychowania 149
3. Inne KoS
cioły chrzeS
cijańskie 153
4. Inne religie 156
5. Konserwatyzm 159
6. Liberalizm 161
7. Agraryzm 163
8. Nacjonalizm 164
9. Socjalizm 166
10. Totalitaryzm 167
IX. Powojenne przyspieszenie 169
1. Nowe wyzwania 169
2. Edukacja w cieniu zimnej wojny 171
3. Ponad podziałami 174
4. Nierozwiązane problemy 177
5. Integracja europejska 180
6. Media i wychowanie 183
7. Kultura masowa i kontrkultura 187
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Spis treS
ci
7
X. Opieka nad dzieckiem 191
1. Prawa dziecka w drugiej połowie XX wieku 191
2. Zmiany modelu rodziny 194
3. Wychowanie przedszkolne 198
4. Domy dziecka, rodziny zastępcze, adopcja 200
5. Resocjalizacja 204
XI. Szkolnictwo 207
1. Kierunki i propozycje reform 207
2. Powojenne reformowanie szkolnictwa 211
3. Szkoły alternatywne 231
4. Szkolnictwo wyższe 236
XII. Szkolnictwo specjalne 255
XIII. OS
wiata dorosłych 259
XIV. Sport i rekreacja 265
XV. Współczesne koncepcje pedagogiczne 273
XVI. Polska wobec wyzwań XX wieku 283
1. Wychowanie w Drugiej Rzeczypospolitej 283
2. Wielka reforma oS
wiaty 287
3. Nauki pedagogiczne 291
4. WolnoS
ć w niewoli 294
5. Odbudowa szkolnictwa 298
6. Stalinizm 302
7. Wychowanie w latach  małej stabilizacji 306
8. Konfrontacja 309
9. Odzyskana demokracja 313
Bibliografia 317
Indeks osób 323
Indeks nazw geograficznych 329
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Spis treS
ci
8
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
9
Wprowadzenie
Przed rokiem, jako wspólne przedsięwzięcie Wydawnic-
twa WAM i Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej  Ignatianum
w Krakowie, ukazał się pierwszy tom nowego podręcznika akade-
mickiego Historia wychowania. Do wielkiej rewolucji francuskiej,
autorstwa Stanisława Litaka, profesora Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego. Obecnie do rąk Czytelników trafia tom drugi, obejmu-
jący historię wychowania w wiekach XIX i XX. Podobnie jak tom
pierwszy, niniejsze opracowanie jest pierwszą tak obszerną syntezą
dziejów oS
wiaty i myS
li pedagogicznej napisaną po upadku komuni-
zmu, likwidacji cenzury i uwolnieniu polskiej pedagogiki spod pre-
sji antyhumanistycznej ideologii.
RównoczeS
nie jednak tom drugi, różni się nieco od tomu
pierwszego przyjętą perspektywą i wyborem priorytetów. Stopnio-
we upodabnianie się systemów oS
wiatowych na całym S
wiecie oraz
globalizacja zarówno innowacji technologicznych, jak i prądów kul-
turowych, skłoniły autorów do rozszerzenia pola widzenia z euro-
pejskiego na ogólnoS
wiatowy. Ponadto historia zwłaszcza ostatnie-
go stulecia zrodziła potrzebę spojrzenia bardziej politologicznego niż
filozoficznego na dzieje koncepcji wychowawczych i instytucji edu-
kacyjnych. Po raz pierwszy w literaturze polskiej podjęta została
próba przedstawienia oddziaływania w tej dziedzinie ideologii tota-
litarnych, a szczególnie komunizmu, tak w S
wiecie, jak i w Polsce po
drugiej wojnie S
wiatowej.
Elementy tradycyjnie obecne w opracowaniach dziejów
oS
wiaty i wychowania, takie jak opis rozmaitych systemów szkol-
nych czy cywilizacyjny kontekst zmian w zakresie edukacji, zostały
w tym tomie rozszerzone ponad potrzeby dotychczasowych progra-
mów nauczania. Ale zdaniem autorów, wraz ze zmieniającym się
S
wiatem, konieczne staje się też wprowadzenie zmian do akademic-
kiego kursu historii wychowania. Dlatego autorzy traktują efekt
swojej pracy również jako głos w dyskusji nad przyszłoS
cią tej dys-
cypliny nauki. Wszelkie uwagi, kierowane bądx
bezpoS
rednio do nich,
bądx
do Wydawców, przyjęte zostaną z wdzięcznoS
cią i uwzględnio-
ne przy redagowaniu kolejnego wydania.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
Wprowadzenie
10
Niniejszy tom podjęli się zrecenzować najwybitniejsi znaw-
cy tematu: profesorowie Stanisław Litak i Józef Miąso. Autorzy dzię-
kują nie tylko za cenne uwagi, ale również za powstrzymanie się od
ingerencji w ich poglądy, w tych fragmentach, w których wystąpiły
różnice zdań. Autorzy nie mogą też pominąć zasług, jakie w powsta-
niu tego tomu miał ksiądz profesor Ludwik Grzebień SJ, nie tylko
jako redaktor naukowy, ale inspirator i organizator pracy nad to-
mem, dzięki którego życzliwym zachętom i ponagleniom praca ta
została zakończona.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
11
I. Wiek XIX 
początek cywilizacji przemysłowej
Wiek XIX rozpoczął się w Europie zawieruchą wojen napo-
leońskich, jednak już od Kongresu Wiedeńskiego, zwołanego w 1814
roku, na znacznej częS
ci kontynentu rozpoczyna się prawie stuletni
okres intensywnego rozwoju gospodarczego. Ten rozwój był możli-
wy dzięki pokojowej rywalizacji europejskich państw, bo chociaż
dochodziło do lokalnych konfliktów i wojen, to nie zdołały one zakłó-
cić politycznych, społecznych, ekonomicznych i kulturowych zmian,
w których Europa przodowała aż do 1914 roku. W rezultacie poli-
tycznej i gospodarczej ekspansji w ciągu stulecia dokonała się też
swoista europeizacja S
wiata, a postępy kolonizacji stopniowo upo-
wszechniły na wszystkich kontynentach zarówno wielkie osiągnię-
cia, jak i dokuczliwe mankamenty europejskiej cywilizacji.
Na początku wieku ekonomiczny wzrost stał się udziałem
Rozwój
Wielkiej Brytanii, póx
niej dołączyły Niderlandy, Francja i północne gospodarczy
Zakłady
przemysłowe
w Łodzi
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
XIX wiek
12
Włochy, a w końcu drugiej połowy wieku w czołówce znalazły się
również Niemcy. Wschodnioeuropejskie mocarstwa: Rosja, Turcja
i Austro-Węgry, nie były w stanie sprostać wyzwaniom nowoczesno-
S
ci i wkrótce musiały upaS
ć. RównoczeS
nie po drugiej stronie oce-
anu trwał szybki rozwój Stanów Zjednoczonych, który tylko na krótko
wstrzymała wojna secesyjna. W ostatnim trzydziestoleciu wieku
reformy wewnętrzne umożliwiły też budowę potęgi gospodarczej
Japonii. Warstwą społeczną, która w Europie odniosła największy
sukces było mieszczaństwo, przede wszystkim bogaci mieszkańcy
wielkich miast.
Nowe S
rodki
Motorem zmian stał się przemysł, a jego ekspansję przy-
komunikacji
spieszały techniczne wynalazki, jednak prawdziwym symbolem XIX
wieku stał się rozwój wszelkich form komunikacji, który zapocząt-
kowała rozbudowa sieci dróg i ich szybkie unowoczeS
nienie. Wpraw-
dzie pierwszy silnik parowy uruchomiono już w XVIII wieku, lecz
prawdziwa rewolucja w tej dziedzinie była możliwa dopiero wów-
czas, gdy w Anglii kolej żelazna, początkowo wykorzystywana w ko-
palniach do transportu węgla, znalazła zastosowanie do zapewnie-
nia szybkich i regularnych połączeń pomiędzy miastami. W 1825
roku w Anglii ruszyły pierwsze pociągi pasażerskie, a w trzydzieS
ci
pięć lat póx
niej wynalezienie w Ameryce wagonu restauracyjnego
i sypialnego umożliwiło tym pociągom pokonywanie ogromnych od-
ległoS
ci. Budowane na wszystkich kontynentach linie kolejowe co-
raz szybciej i coraz taniej przewoziły coraz więcej pasażerów i towa-
rów. Pociągi zastąpiły używane dotychczas dyliżanse: podczas gdy
według historyka Normana Daviesa podróż z Paryża do Sankt Pe-
tersburga w 1800 roku trwała 20 dni, to w 1900 roku uległa skróce-
niu do zaledwie 30 godzin.
W Ameryce już w pierwszej połowie wieku statki parowe
opuS
ciły rzeki i rozpoczęły żeglugę po oceanie. Wynalezienie paro-
wego automobilu, a następnie wynalezienie silnika benzynowego
sprawiło, że Carl Benz w 1885 roku skonstruował samochód. Gdy
Pierwsze pociągi
osobowe
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
I. Wiek XIX  początek cywilizacji przemysłowej
13
Statki parowe
w 1888 roku powstała pneumatyczna opona, lawinowo zaczęło przy-
bywać samochodów, motocykli, autobusów, ciężarówek. Uruchomio-
ne w 1863 roku londyńskie metro naS
ladowano w wielu europej-
skich i amerykańskich miastach. Natomiast w powietrzu wciąż
królowały balony, chociaż w Niemczech w ostatniej dekadzie wieku
przez pierwsze pomyS
lne próby przechodziły szybowce.
Jednak nie tylko nowe S
rodki transportu decydowały o rozwo-
Telegraf i telefon
ju komunikacji między ludx
mi. Wpłynęło na nią ujednolicenie systemu
usług pocztowych, czego ważnym etapem okazało się wprowadzenie
w 1840 roku do obiegu pierwszego znaczka pocztowego. Gdy angielski
uczony Michael Faraday w 1831 roku skonstruował pierwszą prądni-
cę, jej zastosowanie umożliwiło powstanie telegrafu; w 1851 roku pod-
wodny kabel połączył Anglię i Francję, a w 1858 Europę i Amerykę.
Dopiero pod koniec wieku odkrycie fal elektromagnetycznych zapo-
czątkowało radiotelegrafię i pozwoliło zrezygnować z budowy naziem-
nych i podmorskich linii przesyłowych. Jednak prawdziwym przeło-
mem w komunikowaniu się na odległoS
ć okazało się wynalezienie
w 1876 roku telefonu, a w ostatnich latach wieku  radia.
Przez cały XIX wiek dynamicznie rozwijały się miasta, do
Rozwój miast
których stopniowo doprowadzono wodę i z których następnie odpro-
wadzono S
cieki. W końcu wieku w domach prywatnych pojawiły się
ubikacje, a spływające do rzek nieczystoS
ci poddane zostały proce-
sowi oczyszczania. Wynalezienie żelbetu umożliwiło budowę ogrom-
nych gmachów, a dzięki wynalezieniu windy mogły one przybrać
postać  drapaczy chmur . Elektryczne oS
wietlenie wyparło lampy
gazowe, dorożki zostały zastąpione przez elektryczne tramwaje
(pierwsze w 1881 r. w Berlinie), a monotonię ulic ożywiła szybko
rozwijająca się reklama.
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
XIX wiek
14
Kultura dla mas
Już w 1816 roku wykonano pierwsze fotografie, wkrótce
utrwalono dx
więk, konstruując fonograf i gramofon, a w 1895 roku
otwarto pierwsze kino. Od połowy wieku w powszechnym użyciu
znalazły się stalówki, a od lat siedemdziesiątych ruszyła seryjna
produkcja maszyn do pisania. Rozwijała się prasa, powstały muzea
i galerie, produkcja tanich książek osiągnęła ogromne rozmiary.
Coraz większą popularnoS
ć zdobywała rywalizacja sportowa, a z cza-
sem także turystyka; przemysłem stało się organizowanie rozrywek
i spędzania wolnego czasu. RównoczeS
nie w wielkich miastach ro-
sły dysproporcje pomiędzy bogactwem, a skrajną nędzą i upowszech-
niały się społeczne patologie: bezdomnoS
ć, zorganizowana przestęp-
czoS
ć, prostytucja, hazard i alkoholizm.
Cywilizacyjne zmiany rodziły potrzebę upowszechniania
Nowe zawody
oS
wiaty. Praktyczne zastosowanie wynalazków nie mogło się obyć
bez kadry techników i wykwalifikowanych robotników. Rozwój ko-
munikacji przyczynił się do poszerzenia kręgu odbiorców informa-
cji; produkcja i przekazywanie informacji wymagało zaangażowa-
nia tysięcy przedstawicieli nowych zawodów: pocztowców,
dziennikarzy, drukarzy, fotoreporterów, radiowców. Postępy medy-
cyny i rozbudowa służby zdrowia spowodowały koniecznoS
ć zatrud-
nienia rzesz wysoko wykwalifikowanych specjalistów, podobnie jak
zapewnienie bezpieczeństwa mieszkańcom miast zmusiło do kształ-
cenia prawników, policjantów i strażaków. Rozbudowana admini-
stracja, także w koloniach, potrzebowała sprawnych urzędników,
a dysponująca coraz nowoczeS
niejszym uzbrojeniem armia nie mo-
gła już poprzestać na elementarnym wyszkoleniu rekrutów.
Powstające partie, organizacje społeczne i związki zawodo-
Polityka i edukacja
we przygotowywały swoich członków do korzystania z pierwszych
zdobyczy demokracji: wyborów, strajków, petycji, demonstracji. W in-
teresie tych organizacji było przygotowanie swoich członków i sym-
patyków do posługiwania się materiałami propagandowymi, do czy-
tania ulotek i gazet. W czasie gdy powstawał rozbudowany system
ubezpieczeń społecznych, emerytur, rent i zasiłków, wykształcenie
umożliwiało już nie tylko awans społeczny, karierę polityczną czy
zawodową, ale stawało się wręcz nieodzownym warunkiem funkcjo-
nowania w coraz bardziej skomplikowanym życiu społecznym. W Eu-
ropie i Ameryce także kobiety uzyskiwały coraz szerszy dostęp do
edukacji, co jednak nadal nie oznaczało pełnego równouprawnienia
w zakresie praw obywatelskich.
Również życie religijne osiągnęło nowy stopień intensyfika-
Życie religijne
cji, a parafie coraz częS
ciej przekształcały się w oS
rodki działalnoS
ci
społecznej, charytatywnej, oS
wiatowej i wychowawczej. DziałalnoS
ć
duszpasterska w dzielnicach robotniczych wymagała nowych rozwią-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce
I. Wiek XIX  początek cywilizacji przemysłowej
15
zań, a encyklika Rerum novarum z 1891 roku akcentowała potrzebę
sprawiedliwoS
ci społecznej i postulowała troskę S
wieckiego państwa
o dobro wszystkich obywateli. Zarówno w krajach katolickich, jak
i protestanckich standardem stawała się tolerancja religijna.
Przez całe stulecie trwał intensywny rozwój nauk, przede Rozwój nauki
wszystkim przyrodniczych, w coraz większym stopniu opartych na
obserwacji i eksperymencie. Już w pierwszej połowie wieku astrono-
mowie zlokalizowali nową planetę  Neptun, chemicy odkryli, że
materia zbudowana jest z atomów, a biologowie udowodnili, że wszyst-
kie organizmy żywe składają się z komórek. Dla postępów w chirur-
gii bezcenne okazało się odkrycie znieczulających właS
ciwoS
ci eteru
i chloroformu, w fizyce ważne okazało się ustalenie, że ciepło jest for-
mą energii, a energia cieplna może być przetworzona w energię me-
chaniczną, co otworzyło drogę do rozwoju termodynamiki.
Prawdziwa rewolucja naukowa nastąpiła jednak dopiero
w drugiej połowie wieku. W 1859 roku Karol Darwin opublikował
rozprawę O pochodzeniu gatunków, czym zapoczątkował teorię ewo-
lucji. W 1867 roku Ludwik Pasteur odkrył, że sprawcą chorób są bak-
terie, a wkrótce wynalazł szczepionki, zapobiegające niektórym cho-
K.R. Darwin
robom. Rozwój higieny stopniowo zahamował wędrówkę epidemii,
przede wszystkim cholery, w czym znaczne były zasługi bakteriologa
Roberta Kocha. W ostatnich latach wieku fabryka chemiczna Bayer
wprowadziła na rynek pierwszy lek syntetyczny, a w 1898 roku roz-
poczęła produkcję aspiryny, najpopularniejszego lekarstwa na S
wie-
cie. Dla poprawy warunków życia w miastach duże znaczenie miały
odkrycia związane z przechowywaniem żywnoS
ci: najpierw wynale-
zienie procesów chemicznych, umożliwiających uzyskanie niskiej tem-
peratury, co doprowadziło do skonstruowania chłodni, a następnie
zastosowanie puszek, czyli tanich, blaszanych opakowań.
Rozwojowi nauk przyrodniczych towarzyszył też wzrost zna-
czenia nauk społecznych. Na uniwersytetach pojawiły się nowe kie-
runki kształcenia: ekonomia, socjologia, etnografia, antropologia,
L. Pasteur
językoznawstwo, nauki polityczne. Wiedzę o psychicznej konstruk-
cji człowieka skutecznie poszerzyły psychologia i psychiatria. Wiel-
kie sukcesy odnosiła archeologia, a dzięki odnalezieniu i badaniom
skamieniałych szczątków wymarłych już gatunków zwierząt i ro-
S
lin rozwinęła się paleontologia.
Przeobrażeniom ulegała twórczoS
ć artystyczna. Romantyzm,
Prądy kulturowe
zwycięski na początku wieku, w następnych dziesięcioleciach rywa-
lizował z neoklasycyzmem, by w końcu wieku ustąpić przed moder-
nizmem i przeobrazić się w dekadentyzm. Literatura stała się naj-
ważniejszym S
rodkiem artystycznej wypowiedzi, ale obok niej
prawdziwy rozkwit przeżywały także twórczoS
ć plastyczna, muzy-
Kup książkę Przeczytaj więcej o książce