N U M E R 1, W R ZE S I E C
20 0 6
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
1
w w w. m i s e s . p l
LAISSEZ
faire
Szanowni Czytelnicy,
Otrzymujecie właśnie pierwszy numer Newslettera Instytutu Ludwiga von
Misesa w nowym wydaniu i pod nowym tytułem: Laissez Faire. Od tej pory
prenumeratorzy Newslettera będą otrzymywali Laissez Faire 10. dnia każde-
go miesiąca.
Ten numer jest poświęcony niemal w całości Misesowi. Wynika to ze spe-
cyfiki Instytutu i z tego, że we wrześniu i paz
dzierniku przypadają rocznice
urodzin i śmierci Misesa.
Swoją nową formę Newsletter zawdzięcza Mikołajowi Barczentewiczowi,
uczniowi XXI LO w Lublinie.
A zatem jest nadzieja.
Witold Falkowski
Informacja o polskim
Copyright � 2006
tłumaczeniu Human Action
by Fundacja Instytut
im. Ludwiga von Misesa
Prace nad tłumaczeniem przebiegają zgodnie z planem.
Jesteśmy na półmetku. Liczne maile, wsparcie finanso-
Redaktor wydania:
we od osób prywatnych i instytucji oraz sto kilkadzie- Witold Falkowski
siąt subskrypcji świadczą o tym, że tłumaczenie jest
A
amanie:
potrzebne i oczekiwane. Wszystkim sponsorom, sub- Mikołaj Barczentewicz
skrybentom i korespondentom serdecznie dziękujemy!
Laissez Faire ukazuje się
Przypominamy, że do końca tego roku można zło-
jako miesięcznik. Poglą-
żyć zamówienie na polskie wydanie w cenie z piętna-
dy prezentowane przez
stoprocentowym rabatem. Więcej informacji na stronie
autorów nie muszą się
www.ha.mises.pl. Każda subskrypcja to głos za wolnym
pokrywać ze stanowi-
rynkiem.
skiem Instytutu Misesa.
W paz
dzierniku wznawiamy konkurs  Hu-
www.mises.pl
man Action . Autorzy prawidłowych odpowie-
[e-mail]
dzi na pytanie konkursowe co miesiąc losu-
ją darmową subskrypcję. Informacje o konkursie:
http://ha.mises.pl/pl/konkurs/pytania_konkursowe/.
Zapraszamy do udziału!
Witold Falkowski
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
2
Ludwig von Mises
(29.09.1881 10.10.1973)
Zastanawiają się Państwo, kim był Ludwig von Mises? Krótka notka bio-
graficzna to za mało, by opowiedzieć o jego długim życiu w niespokoj-
nym okresie pierwszej połowy ubiegłego wieku.
Zainteresowani mogą przeczy- mimo zmęczenia ciągle spokojnie odpo- Maciej Bitner
tać obszerną informację na stronie wiadał na pytania studentów, przeka-
Autor jest studentem
www.mises.pl lub sięgnąć do wspaniałej zywane mu na kartkach, gdyż nie mógł
ekonomii UW
książki My Years with Ludwig von Mises ich już usłyszeć. Niemal całe życie był
i współpracownikiem
Instytutu Misesa
pióra żony profesora. Strona interneto- wierny postanowieniu, by czytać dzien-
wa naszego Instytutu istnieje po to, by nie co najmniej jedną książkę. I nie były
przybliżyć dokonania naukowe Misesa to książki wyłącznie ekonomiczne, a już
i jego następców, toteż zamiast powta- na pewno nie należały do jednego nurtu
rzać zawarte w niej informacje chciał- ekonomii. Różniło to Misesa od współ-
bym przybliżyć sylwetkę Ludwiga Mise- czesnych ekonomistów, których lektury
sa jako człowieka. ograniczają się do publikacji z zakresu
Mimo że przez ponad pół wieku  jednej szkoły ekonomicznej.
zarówno w życiu naukowym, jak i pry- Nie oznacza to, że Mises był typem
watnym  ścierał się ze zwolennikami nudnego naukowca, który nie widział
różnych odmian totalitaryzmu, nie był świata poza swoją, choćby rozległą,
 fanatykiem przeciwnej opcji, jakim dziedziną. Gdyby tak było, pewnie nie
niektórzy chcieliby go widzieć. Chyba zwróciłaby na niego uwagi piękna ak-
że za fanatyzm uznalibyśmy jego przy- torka i dramatopisarka Margit Sereny.
wiązanie do kultury osobistej (nigdy nie W gruncie rzeczy był człowiekiem po-
zdejmował marynarki przy gościach) i godnym i dowcipnym, choć niewątpli-
intelektualnej. Można też powiedzieć, wie stanowczym i nieustępliwym. Mo-
że był fanatycznym zwolennikiem swo- głoby się wydawać, że postacie pokroju
bodnej wymiany myśli, dialogu i wyjaś- Misesa spotyka się tylko w książkach i
niania wszystkiego do końca. notkach o sławnych ludziach, takich jak
Uważał, że jego prace może zrozu- ta. Tymczasem on naprawdę żył i zosta-
mieć każdy, kto podchodzi do nich bez wił po sobie dzieła, w których możemy
uprzedzeń, z otwartym sercem i umy- odnalez
ć jego niepowtarzalną osobo-
słem. Kiedy dobiegał dziewięćdziesiątki, wość i oryginalną myśl.
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
3
Dlaczego napisałem
Ludzkie działanie
Ekonomiści nie mogą skryć się w wie- Ludwig von Mises
ży z kości słoniowej. Chcąc nie chcąc,
Tytuł oryginału:
wciąż znajdują się w wirze walki, w
The Why of Human Action,
której ścierają się ze sobą narody, par-
 Plain Talk , wrzesień 1949
tie i grupy nacisku. Nic tak nie zaprząta
Tłumaczenie:
dzisiaj naszej uwagi, jak spory między
Michał Wiśniewski -
doktrynami ekonomicznymi. Sprawy
absolwent filozofii i ekonomii
gospodarcze absorbują pisarzy i arty- Uniwersytetu w Oxford,
współpracownik Instytutu
stów bardziej niż inne tematy. Filozo-
Misesa
fowie i teologowie częściej zajmują się
ekonomią niż zagadnieniami, które były
kiedyś uważane za właściwy przedmiot
badań filozoficznych i teologicznych.
Ludzkość podzielona jest na dwa obozy,
których starcie może kiedyś doprowa-
dzić do upadku cywilizacji. Podział ten
wynika z całkowicie odmiennej inter-
pretacji ekonomicznej dotyczącej ludz-
Ludwig Heinrich Edler von Mises (1881-1973)
kiego życia i działania.
Politycy gardzą wszystkim tym, co Społeczna funkcja ekonomii polega
uznają za  czystą teorię . Głoszą bezpod- właśnie na opracowywaniu solidnych
stawnie, że ich podejście do problemów teorii ekonomicznych oraz na demasko-
ekonomicznych ma charakter wyłącznie waniu błędów wynikających z niepra-
praktyczny i jest wolne od dogmatycz- widłowego rozumowania. Wykonując
nych uprzedzeń. Nie zdają sobie sprawy to zadanie, ekonomista napotyka opór
z tego, że uprawiając politykę, kierują oszustów i szarlatanów przekonujących
się konkretnymi założeniami dotyczą- o tym, że odkryli prostą drogę do raju.
cymi związków przyczynowych, czyli Im mniej mają oni solidnych argumen-
przyjmują określone teorie. Kiedy dzia- tów przeciw tezom ekonomisty, tym
łający człowiek dobiera środki służące wścieklej obrzucają go błotem.
osiągnięciu celów, zawsze kieruje się
 czystą teorią ; u podstaw praktyki leży Mocny pieniądz przeciw inflacjo-
zawsze jakaś teoria. Polityk, który temu nizmowi i ekspansjonizmowi
zaprzecza, próbuje bezskutecznie ukryć Na początku XX wieku rządy cywili-
przed krytyką ekonomistów błędne, zowanych krajów nadal stosowały tak
wewnętrznie sprzeczne i wielokrotnie zwany klasyczny system waluty złotej
obalone poglądy, którymi kieruje się w lub system waluty dewizowo-złotej. Na-
swoim postępowaniu. leży podkreślić, że prowadzona przez nie
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
4
polityka pieniężna i kredytowa nie była gliwości, co doprowadzi do rozpasanej
wolna od błędów i pozwalały one sobie inflacji i ekspansji kredytowej.
na pewien stopień ekspansji kredytowej, Taki był stan teorii pieniądza i kredy-
ale w porównaniu z sytuacją po roku tu, kiedy ukazała się moja praca Theory
1914, wykazywały się dużym umiarem of Money and Credit1. Postanowiłem
w dążeniach ekspansjonistycznych. Zde- skonstruować teorię opartą wyłącznie
cydowanie odrzucały nierealne zamysły na nowoczesnych subiektywistycznych
tak zwanych  dziwaków monetarnych , metodach analizowania problemów
którzy zalecali nieograniczoną inflację ekonomicznych  na pojęciu użytecz-
oraz ekspansję kredytową jako panace- ności krańcowej. To, co wtedy nazywa-
um na wszystkie gospodarcze bolączki. no  inflacją , a dzisiaj zachwala się jako
Jednak odrzucenie projektów, które finansowanie z deficytu i nakręcanie
miały na celu wzbogacenie ludzi przez koniunktury, nigdy nie może przyczy-
zwiększanie ilości pieniądza i środków nić się do wzbogacenia narodu. Jest to
płatniczych bez pokrycia, nie było op- jedynie sposób na transfer części docho-
arte na należytym zrozumieniu, jak fa- dów i bogactwa od jednych grup społe-
talne musiałyby być ich konsekwencje. czeństwa do innych, a takie działanie
Rządy nie były skłonne do odchodzenia nieuchronnie prowadzi do zubożenia
od tradycyjnych wzorców zarządzania narodu jako całości. W mojej książce
pieniądzem, ponieważ starsi politycy wskazałem, że zjawisko oprocentowa-
pamiętali jeszcze trudności minionych nia, czyli przypisywania wyższej war-
okresów inflacji, a klasyczni ekonomiści tości dobrom teraz
niejszym niż dobrom
nadal cieszyli się pewnym autorytetem. przyszłym, jest nieodłączną kategorią
Profesorowie i bankierzy nie znosili ludzkiego działania. Nie zależy ono od
prac Ernesta Solvaya (1838-1922), Silvio struktury organizacji gospodarczej da-
Gesella (1862-1930) oraz czeredy innych nego społeczeństwa i nie może być znie-
zwolenników ekpansjonizmu kredyto- sione za pomocą ustawy czy reformy.
wego, mimo że mało kto potrafił wyka- Próby utrzymania stóp procentowych
zać, dlaczego ci autorzy nie mają racji, poniżej poziomu, jaki osiągnęłyby na
i wyjaśnić, na czym polegają błędy ich rynku, którego nie deformuje ekspansja
twierdzeń. W gruncie rzeczy doktry- kredytowa, są w dłuższym okresie skaza-
ny, którymi kierowały się ministerstwa ne na porażkę. W krótszej perspektywie
skarbu poszczególnych państw, banki takie działania doprowadzają do sztucz-
centralne, prasa finansowa oraz uniwer- nej koniunktury, która jednak niechyb-
sytety, nie różniły się zasadniczo od idei nie kończy się krachem i załamaniem.
propagowanych przez  dziwaków mo- Nawroty depresji gospodarczej nie są
netarnych . Głosiciele radykalnej refor- nieodłącznym zjawiskiem związanym
my społecznej, która miała być zrealizo- z leseferystycznym kapitalizmem, lecz
wana za pomocą polityki monetarnej, stanowią rezultat ponawianych prób
tylko doprowadzili oficjalną doktrynę  poprawiania kapitalizmu przez  tani
do jej ostatecznych logicznych konse- pieniądz i ekspansję kredytową. Jeżeli
kwencji. Można się było spodziewać, że chcemy uchronić się od recesji, musi-
w przypadkach nagłego zagrożenia, ta- my powstrzymać się od wszelkich prób
kich jak wojna czy rewolucja, rządzący ingerowania w poziom stóp procento-
wyzbędą się dotychczasowej powścią- wych. Na tych spostrzeżeniach opiera
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
5
się teoria, którą zarówno zwolennicy, jak sławny brytyjski mąż stanu, sir William
i przeciwnicy moich poglądów wkrótce Harcourt, stwierdził:  teraz wszyscy
zaczęli nazywać  austriacką teorią cykli jesteśmy socjalistami . Bez wątpienia
koniunkturalnych . wszystkie państwa prowadziły politykę,
Jak można było się spodziewać, moje która musiała doprowadzić do przejęcia
tezy spotkały się z gwałtownym ata- całościowego planowania przez rząd,
kiem popleczników oficjalnej doktry- czyli socjalizmu lub komunizmu.
ny. Szczególnie gwałtowna była riposta Niestety nikt nie odważył się pod-
ze strony profesorów niemieckich, owej jąć analizy problemów ekonomicznych
samozwańczej  intelektualnej straży systemu socjalistycznego. Karol Marks
przybocznej dynastii Hohenzollernów. uznał, że nie wolno prowadzić tego typu
Aby zilustrować jedną z myśli, zasto- badań, ponieważ byłyby one  utopijne
sowałem w mojej książce hipotetyczne i  nienaukowe . W jego rozumieniu,
założenie, że siła nabywcza niemieckiej mityczne siły produkcyjne, które nie-
marki mogłaby spaść do jednej miliono- uchronnie kierują postępowaniem ludzi
wej swojej poprzedniej wartości.  Cóż to  niezależnie od ich woli , z czasem do-
za szalony człowiek, który ma czelność skonale wszystko uporządkują. Gdyby
przedstawić  nawet hipotetycznie  tak zwykli śmiertelnicy przypisywali sobie
fantastyczne założenie!  kpił jeden z prawo do wyrażania własnych opinii na
krytyków. Tymczasem kilka lat póz
niej, te tematy, popełnialiby nadużycie. Na-
siła nabywcza marki spadła nie do jed- rzucone przez marksistów tabu było ści-
nej milionowej, ale jednej miliardowej śle przestrzegane. Rzesze pseudo-eko-
części swojej przedwojennej wysokości! nomistów i pseudo-ekspertów głosiły
Niestety ludzie rzadko wyciągają krytykę rzekomych mankamentów ka-
wnioski z teorii i z trudem uczą się na pitalizmu i zachwalały dobrodziejstwo
doświadczeniu. Ani klęski, których państwowej kontroli wszelkich przeja-
oczywista przyczyna tkwi w finanso- wów ludzkiej działalności. Mało kto był
waniu wydatków z deficytu i polityce na tyle uczciwy intelektualnie, by zająć
niskich stóp procentowych, ani potwier- się zbadaniem ekonomicznych proble-
dzenie moich teorii zawartych w Theory mów związanych z socjalizmem.
of Money and Credit przez tak zna- Aby położyć kres tej skandalicznej
komitych myślicieli jak Friedrich von sytuacji, napisałem kilka esejów, a po-
Hayek, Henry Hazlitt czy Benjamin M. tem książkę o socjalizmie3. Najważ-
Anderson, nie powstrzymały jak do tej niejszym rezultatem moich badań było
pory szaleństwa pustego pieniądza2. Po- udowodnienie, że państwo socjalistycz-
lityka pieniężna i kredytowa wszystkich ne nie mogłoby stosować rachunku eko-
państw zmierza w kierunku nowej kata- nomicznego. Kiedy zasięg socjalizmu
strofy, prawdopodobnie groz
niejszej od jest ograniczony do jednego czy kilku
wszystkich wcześniejszych kryzysów. krajów, socjaliści mogą jeszcze doko-
nywać kalkulacji ekonomicznej, korzy-
Teoria ekonomiczna socjalizmu stając z informacji o cenach ustalonych
Sześćdziesiąt lat temu Sidney Webb na rynkach krajów niesocjalistycznych.
chwalił się, że historia gospodarcza całe- Gdyby jednak socjalizm zapanował na
go wieku to prawie nieprzerwane pasmo całym świecie, rynek na czynniki pro-
postępu socjalizmu. Kilka lat póz
niej dukcji przestałby istnieć, przestano by je
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
6
kupować i sprzedawać, nie ustalono by Trzecia droga
na nie ceny. Wielu polityków i autorów uważa, że
Oznacza to, że rząd państwa so- można uniknąć konieczności wyboru
cjalistycznego nie mógłby sprowadzić pomiędzy leseferystycznym kapitali-
czynników produkcji do wspólnego zmem a socjalizmem (czy komunizmem,
mianownika, by dokonać kalkulacji ko- gospodarką planową). Postulują trzecie
niecznej do zaplanowania przyszłych rozwiązanie, które, jak utrzymują, jest
działań oraz oceny wyników przeszłych równie odległe od kapitalizmu jak od
dokonań. Taki rząd po prostu nie wie- socjalizmu. W cesarskich Niemczech
działby, czy jego plany lub dokonania to ten system nazywano Sozialpolitik a w
najlepszy środek do osiągnięcia jego ce- Stanach Zjednoczonych jest on znany
lów. Działałby po omacku. Marnowałby jako Nowy A
ad. Ekonomiści wolą uży-
rzadkie zasoby  tak materialne, jak i wać francuskiego terminu  interwen-
ludzkie (czyli pracę). Paradoks central- cjonizm . Idea tego ustroju sprowadza
nego planowania polega właśnie na tym, się do tego, by nie eliminować całkowi-
że likwiduje ono niezbędne warunki do cie prywatnej własności czynników pro-
racjonalnego działania, opartego na po- dukcji, lecz nadać rządowi uprawnienia
równywaniu kosztów (nakładów) i przy- do  poprawiania i  korygowania ryn-
chodów (wyników). To, co przedstawia ku przez ingerowanie w działalność ka-
się jako świadome planowanie, jest w pitalistów i przedsiębiorców  przez na-
rzeczywistości eliminacją świadomego i kazy i zakazy, podatki i dotacje.
celowego działania. Tymczasem interwencjonizm nie
Orędownicy socjalizmu i komuni- może funkcjonować jako trwały system
zmu musieli przyznać, iż mój wywód gospodarczej organizacji społeczeń-
jest niepodważalny. Dla zachowania stwa. Postulowane przez jego zwolenni-
twarzy radykalnie odwrócili własną ar- ków środki doprowadzą nieuchronnie
gumentację. Do roku 1920, w którym do sytuacji, która  zarówno z punktu
ukazała się moja praca na temat rachun- widzenia samych pomysłodawców ta-
ku ekonomicznego, socjaliści głosili, iż kiego ustroju, jak i rządów wcielających
istotą socjalizmu jest likwidacja rynku te pomysły w życie  będzie jeszcze gor-
oraz cen rynkowych. Wszelkie dobro- sza niż stan rzeczy, który miały zmienić.
dziejstwa, których spodziewali się po Jeżeli rząd nie przyjmie do wiadomości
wcieleniu w życie idei socjalizmu, były tej prawdy i nie wyciągnie z niej wnio-
opisywane jako skutki takiego właśnie sku, że powinien powstrzymać się od
obalenia systemu cen. Teraz natomiast takich działań, to wkroczywszy na dro-
chcą wykazać, że rynki i ceny rynkowe gę interwencjonizmu, będzie zmuszony
mogą istnieć nawet w systemie socjali- ingerować coraz częściej, aż doprowadzi
stycznym. W tym celu kreślą fałszywe i do całkowitego zniesienia prywatnej
wewnętrznie sprzeczne projekty socja- własności czynników produkcji, a więc
lizmu, w którym ludzie  bawią się w do ustanowienia socjalizmu. Ostatecz-
rynek, tak jak dzieci bawią się w wojnę nie procesy gospodarcze, czyli ustalanie
czy w sklep. Nie potrafią zrozumieć, celów, na które czynniki produkcji będą
na czym polega różnica między taką przeznaczone, mogą być kierowane tyl-
dziecinną zabawą a prawdziwym zjawi- ko przez kupowanie i powstrzymywa-
skiem, które ma ona imitować. nie się od kupowania przez konsumen-
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
7
tów albo przez dekrety rządowe. Nie ma w ogólnej strukturze relacji społecznych
trzeciej drogi. W tej dziedzinie władza i gospodarczych.
jest niepodzielna. Przedstawienie takiej całościowej
Właśnie interwencjonizm jest przy- analizy jest zadaniem mojej książki Hu-
czyną całego zła, o które zdezorientowa- man Action: a Treatise on Economics4.
na opinia publiczna oskarża kapitalizm. Jest to zwieńczenie studiów i badań ca-
Jak zaznaczyłem, próby obniżenia stóp łego życia, wynik doświadczeń zbiera-
procentowych przez ekspansję kredy- nych przez 50 lat. Obserwowałem dzia-
tową prowadzą do nawrotów recesji. łanie sił, które zmierzały nieuchronnie
Wysiłki zmierzające do podniesienia do unicestwienia rozwiniętej cywiliza-
płac powyżej poziomu wolnorynkowe- cji i bogactwa Europy. Pisząc tę książkę,
go skutkują długotrwałym masowym chciałem wesprzeć starania naszych naj-
bezrobociem. Podatki uderzające w bo- wybitniejszych myślicieli, którzy chcą
gatych prowadzą do konsumpcji kapita- powstrzymać Amerykę od podążania tą
łu. A
ączny skutek wszystkich środków drogą ku przepaści.
interwencjonistycznych to ogólne zubo-
żenie. Błędem jest nazywanie państwa
interwencjonistycznego  państwem
dobrobytu . Takie państwo nie zapew- Przypisy
nia wzrostu dobrobytu zwykłych ludzi, 1
Die Theorie des Geldes und der Umlaufs-
lecz przyczynia się do jego zmniejszenia.
mittel, pierwsze wydanie niemieckoję-
zyczne, 1912; tłumaczenie angielskie, The
Bezprecedensowy rozwój gospodarczy
Theory of Money and Credit (J. Cape 1934;
Stanów Zjednoczonych oraz wysoki po-
Yale 1953; FEE 1971, Liberty Fund 1980).
ziom życia ich mieszkańców były osiąg-
2
Friedrich A. Hayek (1899-1992)  autor
nięciami systemu opierającego się na
Drogi do niewolnictwa (pierwsze angielskie
wolnej przedsiębiorczości.
wydanie: 1944) laureat Nagrody Nobla w
dziedzinie ekonomii w r. 1974; Henry Ha-
Współzależność wszystkich zja-
zlitt (1894-1993)  publicysta ekonomiczny,
wisk ekonomicznych
autor popularnej Ekonomii w jednej lekcji.
Ekonomii nie można podzielić na od-
Benjamin M. Anderson (1886-1949)  zna-
ny ekonomista Chase Bank.
rębne gałęzie. Zawsze zajmuje się ona
3
współzależnością wszystkich zjawisk
Die Gemeinwirtschaft, pierwsze wydanie
związanych z działaniem czy gospo- niemieckojęzyczne: 1922; tłumaczenie an-
gielskie: Socialism (J. Cape 1936, Yale 1951,
darowaniem. Zdarzenia gospodarcze
J. Cape 1969, Liberty Fund 1981).
warunkują się na wzajem. Poszczegól-
4
ne problemy ekonomiczne należy roz- Human Action: A Treatise on Economics,
New Haven, Yale University Press 1949,
patrywać w kontekście całego systemu,
1962; London, W. Hodge & Co. 1949; Chi-
określając, jakie miejsce przypada w
cago, Henry Regnery 1966; Chicago, Con-
nim poszczególnym aspektom ludzkich
temporary Books 1978, 1985, 1990; Auburn,
dążeń i pragnień oraz jakie każdy z nich
Al., Ludwig von Mises Institute 1999); w
ma znaczenie. Wszelkie monografie to
przygotowaniu tłumaczenie polskie: Ludz-
dzieła wycinkowe, jeżeli rozpatrywane
kie działanie  traktat o ekonomii, Fundacja
Instytut L. von Misesa i Witold Falkowski.
w nich zagadnienia nie są umieszczone
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
8
Kapitalizm
Do tej pory wszystkie cywilizacje lizmie, dlaczego wszystko, co im się nie Ludwig von Mises
były oparte na prywatnej własności podoba, nazywają  kapitalistycznym ,
środków produkcji. W przeszłości cywi- a wszystko, co im się podoba, nazywa-
Human Action,
lizacja i prywatna własność były ze sobą ją  socjalistycznym , dotyczy historii i
fragment rozdziału XV,
związane. Ci, którzy uważają, że ekono- musi być pozostawione historykom. Jest
podrozdziału 3 Kapitalizm.
mia jest nauką doświadczalną, i mimo jednak kilka innych zagadnień, na które
Tłumaczenie: Witold Falkowski
to postulują publiczny nadzór środków musimy w tym miejscu zwrócić uwagę.
produkcji, przeczą sami sobie. Gdyby Obrońcy totalitaryzmu uważają  ka-
Witold Falkowski jest
doświadczenie historyczne mogło nas pitalizm za straszliwe zło, okropną
prezesem Fundacji Instytut
czegoś nauczyć, to tego, że własność chorobę, która dotknęła na ludzkość.
Ludwiga von Misesa
prywatna jest nierozerwalnie związana Według Marksa kapitalizm stanowił
z cywilizacją. Nie istnieją dane, które by nieuchronne stadium ewolucji czło-
wskazywały, że socjalizm może zapew- wieka, mimo to był jednak potwornym
nić tak samo wysoki poziom życia jak złem. Na szczęście wkrótce nadejdzie
kapitalizm1. ratunek, uwolnienie ludzi od tego nie-
System gospodarki rynkowej w czy- szczęścia. W opinii innych kapitalizmu
stej postaci nigdy nie został wypróbo- można by uniknąć, gdyby tylko ludzie
wany. Jednak w obszarze cywilizacji byli bardziej moralni, umieli dokony-
zachodniej od czasów średniowiecza wać lepszych wyborów dotyczących
panowała na ogół tendencja do elimino- polityki gospodarczej. Wszystkie te
wania instytucji, które stanowiły prze- elukubracje mają jedną cechę wspólną.
szkodę w funkcjonowaniu gospodarki Traktują kapitalizm tak, jakby stanowił
rynkowej. W miarę rozwoju tej tenden- przypadkowe zjawisko, które można
cji rosła liczba ludności, a standard życia wyeliminować, nie powodując zmiany
mas podwyższył się do niewyobrażalne- warunków istotnych dla działania i my-
go wcześniej poziomu. Przeciętny robot- ślenia cywilizowanego człowieka. Ich
nik amerykański korzysta z wygód, któ- autorzy pomijają zagadnienie kalkula-
rych by mu mogli pozazdrościć Krezus, cji ekonomicznej, toteż nie są też świa-
Krassus, Medyceusze i Ludwik XIV. domi skutków, które musi spowodować
Zagadnienia, które poruszają kryty- zarzucenie rachunku pieniężnego. Nie
cy gospodarki rynkowej będący zwolen- rozumieją, że ludzie żyjący w ustroju so-
nikami socjalizmu i interwencjonizmu, cjalistycznym, dla których arytmetyka
mają charakter czysto ekonomiczny. będzie nieprzydatna w planowaniu dzia-
Można się do nich odnieść wyłącznie łań, pod względem mentalności i sposo-
w taki sposób, jaki prezentujemy w tej bu myślenia będą całkowicie inny niż
książce, a więc dokonując szczegółowej my. Kiedy zajmujemy się socjalizmem,
analizy ludzkiego działania i wszystkich nie wolno nam przeoczyć tej przemiany
systemów społecznej współpracy, które mentalnej, nawet jeśli mielibyśmy po-
można sobie wyobrazić. Psychologiczne minąć milczeniem katastrofalne skutki
zagadnienie, dlaczego ludzie wyrażają socjalizmu dla materialnego dobrobytu
się z pogardą i lekceważeniem o kapita- człowieka.
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
9
Gospodarka rynkowa to stworzony nuje pogląd, że ekonomiści uważają go-
przez człowieka sposób działania w wa- spodarkę rynkową za ideał i niezmien-
runkach podziału pracy. Nie wynika z ny wzorzec współpracy społecznej; że
tego jednak, że jest ona czymś przypad- w swoich badaniach koncentrują się
kowym lub sztucznym, czymś, co moż- wyłącznie na warunkach panujących
na by zastąpić innym sposobem dzia- w gospodarce rynkowej, a lekceważą
łania. Gospodarka rynkowa to rezultat wszystko inne; nie zastanawiają się nad
długiego procesu ewolucyjnego. Jest ona tym, iż kapitalizm pojawił się dopiero
wynikiem dążenia człowieka do tego, by przed dwustu laty i nawet dziś obejmuje
jak najlepiej dostosować swoje działania niewielką część świata i ludzi. Istniały
do zastanych warunków środowiska, i istnieją  uważają owi krytycy  inne
którego nie może zmienić. Można po- cywilizacje, o odmiennej mentalności,
wiedzieć, że jest to strategia, dzięki któ- które mają inne sposoby organizowa-
rej człowiek odniósł wspaniały sukces nia gospodarki. Kapitalizm widziany
na drodze wiodącej od barbarzyństwa sub specie aeternitatis2 jest zjawiskiem
ku cywilizacji. przemijającym, ulotnym stadium histo-
Niektórzy autorzy wysuwają nastę- rycznej ewolucji, zwykłym przejściem
pujący argument: kapitalizm był syste- od epoki przedkapitalistycznej do post-
mem gospodarczym, który przez ostat- kapitalistycznej przyszłości.
nie 200 lat miał wspaniałe osiągnięcia; Wszystkie te zarzuty są nieuzasad-
z tego powodu należy go uznać za nie- nione. Ekonomia nie jest oczywiście
aktualny, ponieważ to, co przynosiło gałęzią historii ani żadnej innej na-
korzyści w przeszłości, nie może dawać uki historycznej. Jest teorią wszelkiego
dobrych rezultatów ani dziś, ani w przy- ludzkiego działania, ogólną nauką do-
szłości. Ten sposób rozumowania jest tyczącą niezmiennych kategorii działa-
całkowicie sprzeczny z zasadami po- nia oraz ich funkcjonowania w najroz-
znania opartego na doświadczeniu. Nie maitszych sytuacjach, z jakimi człowiek
ma potrzeby wracać w tym miejscu do może mieć do czynienia. Jako taka sta-
pytania o to, czy nauka o ludzkim dzia- nowi niezbędne narzędzie intelektualne
łaniu może posługiwać się metodami do badania zagadnień historycznych
doświadczalnych nauk przyrodniczych. i etnograficznych. Historyk lub etno-
Nawet jeśli się przyjmie, że możliwa jest graf, który nie wykorzystuje w pełni
odpowiedz
twierdząca na owo pyta- wniosków, do jakich doszła ekonomia,
nie, to absurdem byłoby posługiwanie pracuje nierzetelnie. Na każdym etapie
się argumentacją stosowaną przez tych zbierania rzekomo niezafałszowanych
przyrodników ą rebour. Nauki doświad- danych, gdy je porządkuje oraz opraco-
czalne uznają, że skoro a obowiązywało wuje wynikające z nich wnioski, posłu-
w przeszłości, to będzie obowiązywało guje się chaotyczną, szczątkową wiedzą
również w przyszłości. Nie mogą twier- na temat dawno już zarzuconych dok-
dzić czegoś przeciwnego, a mianowicie, tryn ekonomicznych stworzonych przez
że skoro a obowiązywało w przeszłości, partaczy w czasach, kiedy nie istniała
to nie będzie obowiązywało w przyszło- jeszcze nauka ekonomii.
ści. Analiza problemów społeczeństwa
Przyjęło się obwiniać ekonomistów rynkowego, jedynego systemu organi-
za rzekome lekceważenie historii. Pa- zacji ludzkiego działania, w którym w
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
10
planowaniu działania można się po- przez ogół ludzi. Z jego punktu widzenia
służyć kalkulacją, prowadzi do analizy sposób postępowania zwykłego człowie-
wszelkiego możliwego działania oraz ka, przeciętnego członka społeczeństwa,
wszystkich problemów gospodarczych, to po prostu głupota.  Burżuazyjny to
z którymi stykają się w swojej pracy hi- dla niego synonim imbecylizmu4. Sfor-
storycy i etnografowie. Badanie wszyst- mułowań tych używają sfrustrowani ar-
kich niekapitalistycznych metod zarzą- tyści, którzy z upodobaniem naśladują
dzania gospodarką musi uwzględniać zmanierowaną postawę geniusza, żeby
hipotetyczne założenie, że w nich rów- ukryć własną niemoc i zapomnieć o
nież można stosować liczby kardynalne niej. Przedstawiciele artystycznej cyga-
w celu rejestrowania przeszłych działań nerii wszystko to, czego nie lubią, opa-
i planowania przyszłych. Z tego powo- trują przymiotnikiem  burżuazyjny .
du ekonomiści umieszczają czystą go- Ponieważ Marks utożsamił określenia
spodarkę rynkową w centrum swoich  kapitalistyczny i  burżuazyjny , twór-
badań. cy używają tych terminów zamiennie.
 Wyczucia historycznego nie bra- We wszystkich językach określenia  ka-
kuje ekonomistom, lecz ich krytykom, pitalistyczny i  burżuazyjny oznacza-
którzy lekceważą czynnik ewolucyjny. ją dziś to, co haniebne, poniżające, nik-
Ekonomiści zawsze rozumieli, że go- czemnee. Jednocześnie wszystkiemu, co
spodarka rynkowa jest rezultatem dłu- uważa się za dobre i godne pochwały,
giego procesu historycznego, który roz- dodaje się epitet  socjalistyczny . Naj-
począł się, kiedy człowiek wyodrębnił częstszy sposób rozumowania jest na-
się spośród innych naczelnych. Obrońcy stępujący: wszystko, czego się nie lubi,
poglądu błędnie nazywanego  histo- opatruje się arbitralnie nazwą  kapita-
rycyzmem chcieliby unieważnić skut- listyczny , a następnie na podstawie tej
ki ewolucyjnych zmian. Według nich nazwy wyciąga się wniosek, że określo-
wszystko, czego nie mogą powiązać z na rzecz jest zła.
odległą przeszłością lub wykryć w zwy-
czajach jakiegoś pierwotnego plemienia
z Polinezji, ma charakter sztuczny, a
nawet dowodzi upadku. Jeśli określona Przypisy
instytucja była nieznana barbarzyńcom, 1
Analizę rosyjskiego  eksperymentu
uznają to za dowód jej bezużyteczności
można znalez
ć w: Ludwig von Mises, Pla-
nowany chaos, tłum. Leszek S. Kolek, Lub-
i zepsucia. Marks, Engels i profesorowie
lin-Chicago-Warszawa 2005, s. 90 100.
pruskiej szkoły historycznej byli za-
2
chwyceni odkryciem, że własność pry- Z punktu widzenia wieczności (łac.,
przyp. tłum.).
watna jest zjawiskiem  tylko historycz-
3
nym. Uznali owo odkrycie za dowód
Najbardziej zadziwiającym wytworem
na to, że ich socjalistyczna wizja da się tego szeroko rozpowszechnionego sposobu
myślenia jest książka pruskiego profesora
zrealizować3.
Bernarda Lauma, Die geschlossene Wir-
Twórczy geniusz ma poglądy odmien-
tschaft (T�bingen 1933). Laum przytacza
ne od reszty społeczeństwa. Będąc pio-
mnóstwo cytatów z prac etnograficznych
nierem nowych, nieoczekiwanych roz-
i wykazuje, że wiele pierwotnych plemion
wiązań, postępuje wbrew tradycyjnym
uważało autarkię za coś naturalnego, ko-
normom bezkrytycznie akceptowanym
niecznego i moralnie dobrego. Wyprowadza
L AI SS E Z FAI R E | NUMER 1, WR ZESIEC
20 0 6
11
stąd wniosek, że autarkia jest naturalnym i dla człowieka pospolitego ( le bon peuple ).
najkorzystniejszym systemem organizacji Jednak ze względu na to, że częściej kontak-
gospodarki oraz że postulowany przez nie- tował się z gens du monde [ludz
mi świato-
go powrót do autarkii jest  procesem biolo- wymi  tłum.] niż z robotnikami, głupota
gicznie koniecznym (s. 491). tych pierwszych drażniła go bardziej (s. 59).
Obserwacje Maupassanta dobrze oddają nie
4
Guy de Maupassant przeprowadził ana-
tylko sposób myślenia Flauberta, lecz także
lizę rzekomej nienawiści Flauberta do bur-
 antyburżuazyjne nastawienie wszystkich
żuazji w Etude sur Gustave Flaubert (w:
artystów. Przy okazji warto zauważyć, że z
Oeuvres complŁtes de Gustave Flaubert,
marksistowskiego punktu widzenia Flau-
Paris 1885, t. 17). Flaubert, pisze Maupas-
bert był pisarzem  burżuazyjnym , a jego
sant, aimait le monde (s. 67), to znaczy lu-
książki należały do  nadbudowy ideolo-
bił obracać się w kręgach paryskiej socjety
gicznej kapitalistycznej lub burżuazyjnej
złożonej z arystokratów, bogatych miesz-
metody produkcji .
czan oraz elity artystów, pisarzy, filozofów,
5
naukowców, polityków i przedsiębiorców Naziści używali słowa  żydowski za-
(organizatorów). Terminu  bourgeois uży- równo jako synonimu określenia  kapitali-
wał jako równoznacznego z imbecylizmem styczny , jak i  burżuazyjny .
i definiował go następująco:  Burżujem
nazywam każdego, kto ma płytkie poglą-
dy (pense bassement) . Jest więc oczywiste,
że posługując się określeniem  bourgeois
Flaubert nie miał na myśli burżuazji jako
klasy społecznej, lecz ten rodzaj imbecyli-
zmu, z jakim zwykle stykał się u przedsta-
wicieli tej klasy. Był również pełen pogardy
R E K L A M A
Polecamy książki Ludwiga von Misesa, które można
kupić wydawnictwie Fijor Publishing:
Planowany chaos, Biurokracja, Ekonomia i polityka
www.fijor.com
Miejsce na Twoją reklamę; do końca bieżącego roku cena promocyjna: 1 zł za
moduł w  Laissez Faire . Zasady publikowania ogłoszeń: w każdym numerze
ukazują się najwyżej 3 ogłoszenia; każde ogłoszenie ma rozmiar 1 modułu
wielkości 1/9 kartki A4. Szczegóły: [e-mail].
Miejsce na Twoją reklamę; do końca bieżącego roku cena promocyjna: 1 zł za
moduł w  Laissez Faire . Zasady publikowania ogłoszeń: w każdym numerze
ukazują się najwyżej 3 ogłoszenia; każde ogłoszenie ma rozmiar 1 modułu
wielkości 1/9 kartki A4. Szczegóły: [e-mail].