Prof.dr hab.inż. Jacek Malko
Bezpieczeństwo energetyczne w niebezpiecznych czasach
Motto:
 Organizatorzy konferencji
[Bezpieczeństwo energetyczne w niebezpiecznych czasach, Poczdam, czerwiec 2006]
powinni zaprosić Vladimira Putina do objęcia patronatu nad tą imprezą,
bowiem jego decyzja o przerwaniu dostaw gazu ziemnego z Rosji,
przez Ukrainę do Europy Zachodniej, w styczniu tego roku rzuciła szczególne światło
na problem bezpieczeństwa dostaw energii, zwłaszcza dla Europy
In Review  29th IAEE International Conference
Potsdam, Germany
Georg Erdman, Conference Chair
Znaczącym wkładem w powszechną dyskusję o bezpie- uzależnienia sektora elektroenergetycznego od krajowego wę-
czeństwie energetycznym jest dorobek merytoryczny kolejnej
gla. Samowystarczalność paliwowa obróciła się w drastyczną
dorocznej Konferencji Międzynarodowego Stowarzyszenia na
utratę bezpieczeństwa na skutek akcji strajkowych w przemyśle
rzecz Ekonomii w Energetyce (IAEE). Dwudziesta dziewiąta edy- wydobywczym węgla i  od całkowitej katastrofy ocaliły W. Bry-
cja tej ważnej imprezy (Poczdam, czerwiec 2006) podejmowała
tanię odległe wspomnienia zarządzania ograniczeniami dostaw
wiele aktualnych problemów sektora zaopatrzenia w energię,
w okresie wojny [1]. Autor poszukuje odpowiedzi na pytanie
ale dominantą były niewątpliwie zagadnienia bezpieczeństwa
o powtarzalność błędów z przeszłości i o niebezpieczeństwo nad-
energetycznego. Świadczyć o tym mogą chociażby tytuły sesji
miernej zależności od dostawcy. Najbardziej charakterystyczne
plenarnych:
sÄ… przejawy tego zjawiska:
lð Energia w niepewnym Å›wiecie.
niebezpieczeństwo nadmiernej zależności UE od gazu prze-
lð BezpieczeÅ„stwo dostaw ropy i gazu.
syłanego rurociągami z Federacji Rosyjskiej,
lð Kontrakty dÅ‚ugoterminowe, integracja pionowa i konkurencyj- poważne uzależnienie Francji od energii elektrycznej, wytwa-
ność na rynkach energii elektrycznej i gazu.
rzanej w elektrowniach jÄ…drowych z reaktorami PWR,
lð Zrównoważone systemy transportowe.
uzależnienia całego świata od ropy naftowej, co dotyczy zwłasz-
lð Rola odnawialnych zasobów energii w zapewnieniu bezpie-
cza USA (aktualnie uzależnionego w 70% od importu) i coraz
czeństwa energetycznego.
bardziej uzależniających się potęg azjatyckich.
lð DÅ‚ugoterminowe prognozy technologii i wybór polityczny.
Pozytywnym przykładem wczesnego reagowania jest polityka
Referat programowy konferencji [1] wygłosił sir David Howell
energetyczna Japonii, która w obliczu braku własnych zasobów
of Guildford, długoletni członek parlamentu brytyjskiego, sekretarz
jeszcze przed rokiem 1980 znacznym kosztem zmniejszyła za-
stanu ds. energii i transportu w latach 1979 1983 oraz obecnie
leżność od ropy bliskowschodniej. Gwałtowny wzrost cen ropy w
urzędujący prezes Brytyjskiego Instytutu Ekonomii Energetycznej
latach 80. okazał się dla tego kraju mniej bolesny niż dla innych
(BIEE).
importerów, do czego przyczynił się również wydatny postęp w
Podsumowania konferencji dokonał na łamach kwartalnika
racjonalizacji i zwiększeniu efektywności wykorzystywania energii.
IAEE (3/2006, [2]) przewodniczÄ…cy konferencji prof. G. Erdman
Japonia nie porzuciła rozpoczętych działań nawet wówczas, gdy
z Technicznego Uniwersytetu w Berlinie. Czytelnik polski znajdzie
silne załamanie rynku producentów ropy skłoniło wiele innych
zapewne  zwłaszcza w referacie programowym  wiele intere- krajów do powrotu do  jak się okazało tylko krótkotrwale  taniej
sujących stwierdzeń i odniesień do sytuacji krajowego sektora
ropy.
energetycznego.
Teraz, gdy zbliża się następny kryzys paliwowy, Unia Europej-
ska znów popełnia błąd nadmiernego uzależnienia.  Wspólnota
Globalna scena energetyczna
pozwoliła sobie na dryfowanie w kierunku skrajnie niebezpiecznego
naduzależnienia od gazu z rosyjskiego imperium rurociągowego
Jakie są nauki z przeszłości?
[1]. Problem polega nie tylko na niestabilności systemu politycz-
 Przetrwanie na globalnej scenie bezpieczeństwa energe-
nego Rosji i ten aspekt jest raczej przeceniany. Nieuniknione jest
tycznego (...) zależy od dwóch kluczowych zagrożeń, związanych
jednak, że potężny rosyjski monopol, jakim jest Gazprom, będzie
z imperatywem zapewnienia różnorodności i elastyczności z
ródeł
zachowywać się właśnie tak jak monopol  po prostu wybierając
energii oraz ogromnym niebezpieczeństwem nadmiernego uza- najlepszych klientów i nie przywiązując większej wagi do lojalności
leżnienia od jednego z
ródła .
odbiorców na poszczególnych rynkach. Stąd też powtarzające się
Ilustrując tak sformułowaną tezę doświadczeniami brytyj- oświadczenia przedstawicieli Gazpromu, że jeżeli nie uzyskają
skimi sir David przywołał rok 1974, kiedy to cała gospodarka
dostępu do infrastruktury dostawy gazu do Europy Zachodniej, to
UK znalazła się na progu załamania na skutek nadmiernego
znajdą odbiorców w Chinach i innych krajach Azji.
listopad 2006 www.e-energetyka.pl strona 799
Obcesowe, ale nie pozbawione realizmu są słowa Wiktora Taktyka ugrupowań terrorystycznych, wybierających jako
Kristenki  ministra energetyki Rosji:  jeżeli zależność jest zła, to miejsce ataku kluczowe punkty tego systemu, potęguje istniejącą
każdy może od tej zależności uciec . Rzeczywiście, ale czy nie wrażliwość wszystkich systemów o dużej skali integracji.
jest na to za póz
no?
Sytuację można zatem opisać na dwa sposoby.
Po pierwsze  nie istnieje pełne bezpieczeństwo energe- Daremna pogoń za bezpieczeństwem
tyczne. Złudzeniem jest wizja całkowicie stabilnego, długoter-
minowego i regularnego dostarczania energii, gwarantującego Przykładem działań mająca na celu umocnienie bezpieczeń-
stałe, niezmienne w czasie i w pełni niezawodne zasilanie energią stwa energetycznego może być polityka Chin, poszukujących
elektryczną zależnych od elektryczności społeczeństw jutra. Taki z
ródeł dostaw ropy dla gwałtownie rozwijającej się gospodarki.
wzorzec jest nie do utrzymania. Jeżeli podejmiemy wysiłki dla Początkowo działania Pekinu skupiały się na zawieraniu przede
osiągnięcia tak zdefiniowanego celu, nie przyniosą one trwałych wszystkim kontraktów skrajnie długoterminowych, zapewniają-
skutków. Zdarzenia losowe i zachodzące przemiany zawsze dają cych dostęp do zasobów ropy na drodze wielkich i szczegóło-
o sobie znać i zawsze uniemożliwiają funkcjonowanie takich wych umów z różnymi rządami, często z dodatkowym motywem
wyidealizowanych systemów. poirytowania USA. Osiągnięto w tym spore sukcesy, zapewnia-
Druga konstatacja wynika z poprzednich stwierdzeń: najlep- jąc Chinom dostęp do pól naftowych w Sudanie, zacieśniając
szy rodzaj bezpieczeństwa wynika z różnorodności i możliwości kontakty z Iranem, zawiązując porozumienia z Wenezuelą oraz
wyboru pomiędzy szerokim zakresem z
ródeł energii pierwotnej przejmując udziały w spółkach naftowych Nigerii, Angoli i wielu
i wtórnej. Takie podejście jest skuteczne na poziomie narodowym, innych krajów.
gałęziowym, biznesowym, sektora użyteczności publicznej oraz na Jednakże wkrótce władze chińskie doszły do wniosku, że
poziomie sektora komunalno-bytowego. W każdym z tych przy- takie formy kontraktów nie gwarantują oczekiwanego poziomu
padków konieczna jest różnorodność i nieuniknione są przy tym bezpieczeństwa dostaw. Przyjęta polityka może być skuteczna
wybory kosztowo nieefektywne, ale istniejące w społeczeństwach w warunkach rynku nabywcy, kiedy to producenci ropy poszukują
informatycznych środki sprawiają, że takie wzorce są zarówno klientów. Jednakże w czasach kryzysu i deficytu oraz niestabil-
bardziej osiągalne jak i całościowo korzystne. ności politycznej zabezpieczenie poprzez kontraktowanie nie
jest skuteczne. Nie istnieją gwarancje ani stałości dostaw, ani
stałości cen, a Chiny nie stanowią wyjątku od reguł narastającej
Niebezpieczeństwo nadmiernej integracji wrażliwości światowego rynku ropy na zakłócenia, generowane
w każdym zakątku globalnego rynku.
Wszystkie kraje znacząco uzależnione od dostaw ropy i gazu Oczywiste staje się, że spełnienia nadziei na bezpieczeństwo
nie są uodpornione na szoki, których doznaje wysoce zinte- dostaw upatrywać należy w dywersyfikacji szeroko rozumianej:
growany system światowy, a możliwości utrzymywania strate- zróżnicowaniu dostawców paliw kopalnych, (włączając w to
gicznych zapasów paliw są nadal niewystarczające. Rozważyć wykorzystanie własnych zasobów węgla), zróżnicowaniu typów
zatem należy problem, silnie związany z imperatywem dy- z
ródeł energii pierwotnej, zróżnicowaniu struktur potrzeb ener-
wersyfikacji z
ródeł. Rewolucja informatyczna, umożliwiająca getycznych kategorii odbiorców i  co najważniejsze  szerokim
wykorzystanie rozproszonych zasobów i rozproszenie środków wprowadzeniu nowych technologii efektywnych energetycznie.
zarządzania tymi zasobami, wprowadza zarazem znacząco więk- Drogą uzyskania realnego bezpieczeństwa jest dywersyfikacja,
szą skalę wzajemnych uzależnień. Rynki (w tym i rynki energii) są połączona ze zweryfikowaną przez rynek efektywnością.
tak silnie ze sobą powiązane, że dowolny, ale znaczący incydent Jednakże w chwili obecnej sytuacja nie wygląda optymistycz-
(zaburzenia społeczne, sabotaż, akt terroru ...) nawet na peryfe- nie: nadciągają wielcy klienci z Chin i Indii, magnat naftowy przej-
riach zglobalizowanej sieci powiązań ma natychmiastowy efekt; muje klub Chelsea, polityka energetyczna USA jest w rozsypce,
najdobitniej przejawia się to w gwałtownych skokach cenowych. Środkowy Wschód pogrążony jest w chaosie, sektor naftowy Iraku
Dywersyfikacja z
ródeł może zachować stałość zaopatrywania, jest w ruinie, Iran znów jest niestabilny, terroryzm zagraża najczul-
ale nie zapobiega fluktuacjom cenowym. Prędkość przetwarzania szym punktom światowego systemu dostaw paliw węglowodoro-
i przejrzystość informacji mają ogromny wpływ na zachowania wych, Saudyjczycy prawdopodobnie przesadzili w ocenie swych
rynku. najtańszych zasobów ropy, przemysł rafineryjny wymaga pilnej
Szybka informacja ogromnie poszerza wiedzę o rynkach modernizacji, wyczerpują się złoża Morza Północnego, a emisja
i ich reagowaniu, co z kolei zwiększa czułość odpowiedzi na CO2 do atmosfery bije poprzednie rekordy. Złożoność obecnej
zaistniałe wydarzenia. sytuacji nie ma precedensu w historii rynków energii, co wymaga
Innym zjawiskiem jest szerokie otwarcie rynków i dostępność zarówno nowej polityki energetycznej jak i nowego podejścia
wiedzy o nich, co sprawia, że globalny system funkcjonuje bliżej do zidentyfikowanych, a nawet tylko przeczuwalnych zagrożeń.
fizykalnych ograniczeń, co w szczególny sposób dotyczy rynków Uwarunkowania energetyczne zmieniły się fundamentalnie i stare
energii. Tak więc równoważenie podaży i popytu zachodzi ze podejście rynkowe, sprawdzone w poprzednich latach, nie daje
znacznie mniejszym marginesem niż w epoce przedinforma- teraz dobrych rozwiązań.
tycznej i ze znacznie większą wrażliwością na zdarzenia, od- Błędem jest poszukiwanie rozwiązania po prostu w zasobach
działujące na rozbudowaną globalną sieć powiązań.  W tych odnawialnych. Z pewnością konieczna jest detronizacja paliw
uwarunkowaniach konieczna jest znacznie większa różnorodność ropopochodnych, ale nie przestaną one stanowić ważnego skład-
i odmienność z
ródeł dostaw dla uniknięcia znacznie zwiększonej nika bilansu energetycznego w przyszłości, tak jak i paliwa gazowe
czułości takiego silnie usieciowanego systemu . oraz węgiel, spalany z użyciem czystych technologii.
strona 800 www.e-energetyka.pl listopad 2006
Rewizji poddaje się również poglądy na energetykę jądrową. czemu towarzyszy przyrost zapotrzebowania w budzących
Konieczne jest ponowne rozważenie tej opcji w kategoriach się gigantach Azji  Chinach i Indiach  oraz w pozostałych
realnych kosztów i oddziaływań na środowisko. Problemem jest krajach rozwijających się. Tak więc bez względu na jakiekol-
finansowanie inwestycji o długim okresie zwrotu, niepewność wiek wybory polityczne i restrykcyjność regulacji fiskalnych
odnośnie do kosztów i komercyjnej zasadności  Przede wszystkim większe będzie zapotrzebowanie na energię i większe jej
jednak należy dążyć do połączenia innowacyjnych technologii zużycie.
i nowych zaawansowanych systemów automatyki i kontroli ze
zdrowym rozsÄ…dkiem w dziedzinie zwiÄ™kszenia efektywnoÅ›ci uð Wiemy, aczkolwiek może siÄ™ to nam nie podobać, że ropa,
wykorzystywania energii [1]. Podejście biznesowe, realizowane gaz i węgiel, stare trio paliw kopalnych, będzie nadal odgrywać
przez przedsiębiorców dążących do maksymalizacji zysku jest wielką rolę w strukturze nośników energii.
znacznie skuteczniejsze niż działania państwa, centralnych pla-
nistów, a zwÅ‚aszcza polityków. uð Wiemy, że niezbÄ™dny jest nowy zbiór celów politycznych, ale
Siłą napędową procesów transformacji sektora energii mu- muszą one uzyskać wsparcie w radykalnych zmianach myślenia
szą być mechanizmy ekonomiczne i coraz doskonalsze modele w skali każdego przedsiębiorstwa. Osiągnięcie oszczędności
biznesowe. Możemy uczynić normą samochody hybrydowe energii musi być wbudowane w cele polityczne, realizowane
o rewelacyjnie niskim zużyciu paliwa, wprowadzić techniki gazy- od góry do dołu ( top-down ).
fikacji dla wykorzystania ogromnych zasobów węgla w Europie,
Ameryce, Australii i Chinach, aczkolwiek dziÅ› koszty rozwiÄ…zaÅ„ uð Wiemy, że potencjalny ogromny wzrost gospodarek Brazylii,
nie są jeszcze konkurencyjne na rynku. Rosji, Indii i Chin ( BRIC ) nie może być oparty na identycz-
Pozyskiwanie paliw węglowodorowych z biomasy również nym wzorcu konsumpcji energii na mieszkańca, jak to zacho-
jest technologią perspektywiczną, chociaż rzeczywiste koszty dzi w USA lub Europie i gdzie traktowane to jest jako nor-
(uwolnione od skutków subsydiowania produkcji rolnej) nie malne i zgodne z oczekiwaniem. Tak więc rzeczywiście wiel-
spełniają jeszcze oczekiwań rynku. Wyłaniająca się wizja przy- kich zmian oczekiwać należy w polityce większości ubogich
szłości energetycznej będzie jednak znacznie bardziej skom- społeczeństw, wchodzących na drogę rozwoju.
plikowana niż wynika to z tych rozważań. Żadna z polityk czą-
stkowych nie zapewnia bezpieczeÅ„stwa energetycznego na uð Istnieje jednak wyjÅ›cie z energetycznego labiryntu. WiÄ™kszy
poziomie oczekiwanym przez obywateli i przyobiecanym przez stopień niezawodności i bezpieczeństwa dostaw, aczkolwiek
polityków. nigdy nie całkowity, jest osiągalnym celem w globalnym
Wielkie zintegrowane systemy zaopatrzenia w energię, odzie- społeczeństwie przyszłości  świecie zaludnionym w roku
dziczone w spadku po ostatnich dekadach ubiegłego wieku, nie są 2030 przez 8-9 miliardów ludzi. Nie będzie to jednak skutkiem
w stanie zapewnić pełnego bezpieczeństwa. Zdecentralizowana odkrycia prostej politycznej odpowiedzi. Zawsze rodzić się
generacja małej skali jest w tej mierze pomocna, ale jej wpływ będą sytuacje kryzysowe, wobec których rozsądnym przeciw-
zwiększa się dość wolno. działaniem jest maksymalna elastyczność i stałe dążenie do
Przed nami jest oczekiwanie na poważne zakłócenia, de- dywersyfikacji z
ródeł, metod i technologii [1].
sperackie formy reakcji ze strony władz, odcinanie zasilania
odbiorcom, przerwy w dostawach, gwałtowne skoki cenowe
oraz nasilające się ekstrema klimatyczne, których związek z an- Refleksje końcowe
tropogennÄ… emisjÄ… CO2 w ostatnim stuleciu nie jest jedno-
znaczny. Przedstawione tezy referatu programowego ważnej konfe-
Wybitny autorytet w dziedzinie zmian klimatycznych, sir rencji międzynarodowej spotkały się z żywą i życzliwą reakcją
David King (doradca rządu brytyjskiego w sprawach nauki), audytorium oraz sprowokowały liczne dyskusje kuluarowe. Można
utrzymuje, iż jest już zbyt póz
no na jakiekolwiek działania w tym też przypuszczać, iż mogą stać się one istotnym elementem w
stuleciu, a skutki dotknąć mogą dopiero nasze prawnuki. toczonych sporach o kształt narodowej polityki energetycznej
 Jesteśmy w energetycznym labiryncie. Czy jest z niego Polski.
wyjście? Odpowiedz
jest oczywiście twierdząca. Wiele z obaw
o przyszłość energetyczną jest znacznie przesadzona; co przy-
kładowo dotyczy twierdzenia o wyczerpywaniu się zasobów
LITERATURA
ropy i gazu [1].
[1] D. Howell of Guildford: The Global Energy Sence-Keynote
speach at the 29th IAEE Int. Conference, 7 10 June 2006, Pots-
Wyjście z labiryntu
dam, Germany
[2] G. Erdman: In Review  29th IAEE Int. Conference Potsdam.
Newslelter of IAEE, Third Quarter 2006
 Jakie sÄ… zatem realia sytuacji energetycznej?
uð Wiemy, choć może siÄ™ to nam nie podobać, że wprawdzie
możemy osiągnąć znaczne oszczędności w wyniku zwiększenia
efektywności, to jednak zużycie energii w nadchodzącym dwu-
dziestoleciu ulegnie znacznemu zwiększeniu. Zachowawcze
oceny potwierdzają gwałtowny globalny wzrost zapotrzebo-
wania na energię elektryczną nawet w krajach rozwiniętych,
listopad 2006 www.e-energetyka.pl strona 801