1
Hanna Mamzer
Instytut Socjologii UAM
 To\
samość jednostki w obliczu wielokulturowości . W: T.Lewowicki (red) (2000).
Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Cieszyn: Wydawnictwo
Uniwersytetu Śląskiego, s.67-77.
To\
samość jednostki w obliczu wielokulturowości.
Po długim okresie kulturowej, gospodarczej i politycznej izolacji, po przejściu przez etap
transformacji systemowej Polska (podobnie jak wiele innych państw) znalazła się w
stadium włączania w większe struktury, które mają charakter nie tylko ponadpańswowy,
ale i ponadnarodowy. Prowadzi to do uruchomienia procesów społecznych mających
swoje z
ródła zarówno wewnątrz kraju jak i poza jego granicami. Podstawowym
zjawiskiem zauwa\
alnym w ramach społeczeństwa polskiego w obliczu zachodzących
zmian organizacji państwa jest lęk przed nowymi rozwiązaniami i konsekwencjami jakie
mogą one przynieść (przede wszystkim są to obawy przed utratą własnej to\
samości,
autonomii gospodarczej i suwerenności systemu prawnego, zunifikowaniu symboli
narodowych, dotąd podkreślających to\
samość narodową, lęk przed radykalnymi
zmianami systemu wartości). Ulegając globalizacji- znoszeniu granic, polskie
społeczeństwo ma okazję zetknąć się z nowymi wzorcami kulturowymi przychodzącymi z
zewnątrz. Podmioty uczestniczące w tym procesie muszą bowiem udzielić sobie
odpowiedzi na pytanie o to, na ile dostosować się do nowej sytuacji, a na ile pozostać
niezmienionym.
Najczęściej dostrzeganą na tym tle kwestią jest lęk przed utratą własnej
to\
samości: zarówno jednostkowej, jak i społecznej. Dotyczy to zwłaszcza młodzie\
y,
która styka się z nowymi wymogami stawianymi przez zró\
nicowaną kulturowo
rzeczywistość. Adekwatne na nie zareagowanie zmusza do poszukiwania nowych
wzorców definiowania siebie i swojego postępowania- nie ma ju\
bowiem mo\
liwości
całkowitego opierania się na doświadczeniu pokolenia rodziców. Poszukując wskazówek
dla budowania własnej to\
samości, młodzie\
zaczyna więc konfrontować swoje wartości
kultywowane przez pokolenia z tymi, którym wierne są inne kultury. Jest to mo\
liwe
przede wszystkim dzięki podró\
om. Mo\
na więc postawić hipotezę pojawiania się nowej
kategorii społecznej: neonomadów. Młodych ludzi podró\
ujących po świecie w
poszukiwaniu własnej to\
samości, innej od tej, którą dysponowali dotychczas. W świetle
tak przedstawianego procesu budowania to\
samości nasuwają się pytania o stosunek do
systemów wartości innych od tych, które podró\
ujący sami reprezentują:
1. Czy kontakty z innymi kulturami stają się czynnikiem ugruntowującym
dotychczasowy system wartości, z którym się uto\
samiają, całkowicie inny, od
tych z którymi podró\
ujący się stykają?
2. Czy kontakty z innymi kulturami stwarzają niebezpieczeństwo utraty własnej
to\
samości, na rzecz innej, nie mającej z dotychczasową nic wspólnego?
3. Czy kontakty z innymi stwarzają mo\
liwość modyfikacji i rozbudowania własnej
dotychczasowej to\
samości, czy stwarzają mo\
liwość uświadomienia sobie
własnych etnocentrycznych postaw, wyznaczając w ten sposób pole do dialogu
z innymi?
 2
Tak sformułowane pytania są równocześnie pytaniami o stosunek do własnej
dotychczasowej to\
samości (kulturowej, społecznej, jednostkowej); w jakim stopniu ma
ona związek z fundamentalizmem, w jakim zaś z otwarciem na innych. Próba udzielenia
odpowiedzi na powy\
sze pytania jest istotna nie tylko dla społeczeństwa polskiego i nie
tylko dla polskiej młodzie\
y. Podobne problemy dotykają bowiem wiele innych krajów,
równie\
ulegających procesowi globalizacji. Dlatego, chcąc udzielić odpowiedzi na tak
stawiane pytania, nale\
ałoby przeprowadzić badania o charakterze międzykulturowym.
1. PROJEKT BADAC
I JEGO CEL.
Trudności związane z definiowaniem pojęcia to\
samości wynikają stąd, \
e termin ten
u\
ywany jest w ró\
nych dziedzinach nauki, z których ka\
da próbuje podać własną
definicję. Nie ulega jednak wątpliwości, \
e to\
samość nale\
y rozumieć procesualnie, jako
formę kształtowania własnej definicji siebie, która mo\
e odnosić się do wielu aspektów
funkcjonowania: psychicznego, społecznego (interakcji z innymi jednostkami) i jej
konfrontacji z wartościami kulturowymi. Zwrócili na to uwagę przede wszystkim
przedstawiciele interakcjonizmu symbolicznego, podkreślając, \
e to\
samość nie jest
stanem lecz procesem, zaś osobowość jednostki strukturą dynamiczną ulegającą
zmianom i przekształceniom. Zało\
enia tego sposobu myślenia mo\
na odnalez
ć w
trzyelementowej koncepcji, wedle której to\
samość ma dawać jednostce poczucie
spójności, stałości i odrębności. Jest to podejście biorące swój początek z rozwa\
ań
Paula Ricoeura (1992).
Procesualnie ujmowana jest te\
to\
samość w E.H.Eriksona (1968, 1997)
stadialnej koncepcji psychospołecznego rozwoju jednostki. Erikson wyró\
niając osiem
stadiów rozwoju osobowości człowieka (cztery w dzieciństwie, trzy w wieku dojrzałym i
jedno pomiędzy nimi- okres dojrzewania, który ma być przejściem pomiędzy
dzieciństwem a dorosłością i jest decydującym dla kształtu to\
samości jednostki),
podkreślał jednak, \
e tworzenie to\
samości przebiega przez całe \
ycie.
Przyjęcie definicji, która ujmuje to\
samość jako proces (a nie stan), pozwala na
dostrze\
enie, \
e to\
samości mo\
e być wiele, \
e są konstruowane w oparciu o społeczno-
kulturowe wymagania jakie są znane jednostce, ale \
e jednostka nie jest tu tylko biernym
przedmiotem- pomimo uwarunkowania jej działań i wyborów kulturowymi wymogami, z
którymi się spotykała. Mo\
liwy jest te\
wpływ samej jednostki na to, jaka będzie jej
to\
samość. Mo\
e się to odbywać przede wszystkim dzięki dą\
eniu do poznania norm
społecznych, regulujących \
ycie w innych środowiskach. W ten sposób dochodzi do
kontaktów wielokulturowych, które proponuję definiować jako (za Golka 1997, s.55).:
zetknięcie się ze sobą na tej samej przestrzeni, przedstawicieli co najmniej dwóch
kultur z wzajemnym postrzeganiem odmienności, które mo\
e zaowocować
powstaniem następujących relacji między jednostkami wchodzącymi w ten kontakt:
1. agresja - otwarty antagonizm; 2. niechęć - pasywny antagonizm; 3.
niezrozumienie - segregacja jawna lub skrywana ; 4.obojętność (ignorowanie) -
koegzystencja pozorna polegająca na wzajemnej akomodacji; 5. zainteresowanie
(poszukiwanie informacji)- asymilacja połączona z pełna wzajemna akceptacją i
współdziałaniem.
U\
ywany w projekcie dla określenia młodych podró\
ujących osób termin
 neonomada bezpośrednio został zaczerpnięty z etnograficznych badań nad ludami
koczowniczymi. Znajduje on tak\
e szerokie rozwinięcie we współczesnych koncepcjach
socjologicznych, zwłaszcza w socjologii Zygmunta Baumana (1993). W tym świetle
neonomadyzm jest rozumiany jako społeczne zjawisko, będące odzwierciedleniem
jednostkowych procesów psychicznych, zachodzących pod wpływem zmieniających się
 3
realiów świata. Według Baumana neonomadyzm wyra\
ałby się więc powstaniem czterech
ponowoczesnych wzorców osobowych: spacerowicza, włóczęgi, turysty i gracza1. Ja zaś
przyjmuję, \
e termin  neonomada ma być określeniem dla młodych ludzi (18-25 lat, czyli
piąta faza w rozwoju osobowości według E.H.Eriksona), których funkcjonowanie
społeczne nacechowane jest dą\
eniem do poznania innych ni\
ich rodzinne kultur i
krajów (ze względów: turystycznych, edukacyjnych, zarobkowych, czy innych).
1
" spacerowicz ma być osobą  przechodzącą obok , dokonującą interpretacji, widzącą ale- nie
widzianą, wmieszaną w tłum- ale z nim nie zintegrowaną. śycie spacerowicza jest jak spacer po
mieście- jego decyzje i sądy nie mają wpływu na innych ludzi, którzy co prawda znajdują się obok,
ale są jakby oddaleni. Spacer taki ma dawać wra\
enie wolności, które jest jednak oparte na
powierzchowności kontaktów. Wzór zachowania spacerowicza ma być wytworem nowoczesności i
miejskiej egzystencji, przesyconej anonimowością, obcością i brakiem bliskości w międzyludzkich
kontaktach. Formą spacerowania, która jest coraz bardziej powszechna jest telewizja, stająca się
substytutem realnych terenów miejskich, na których mo\
na spacerować. śycie z telewizją ma
powodować, \
e to co kiedyś było niedostępne, dziś okazuje się być w zasięgu ręki. Czas i
przestrzeń nie są ju\
problemem...
" włóczęga w epoce nowoczesności, był synonimem wymykania się spod kontroli instytucji
społecznych i omijania narzucanego porządku. Był traktowany negatywnie i był typem
trzymającym się na uboczu społecznego świata. W ponowoczesności włóczęga nie jest ju\

niebezpieczny. Włóczęga  wędruje , \
ycie spędza na stacji, bo ka\
dy stan traktuje jako chwilowy,
bez myślenia o jego utrwaleniu. Włóczęga nie wie dokąd dojdzie, ale go to nie martwi.
Najwa\
niejszy jest sam ruch. Cel długoplanowy go nie interesuje, bo wie, \
e świat do czasu jego
realizacji zmieni się jeszcze nie raz. Włóczęgę pociąga niespełniona nadzieja, pogoń za odmianą,
\
aden z postojów nie spełnia oczekiwań a dalsza trasa marszu powstaje w drodze. Świat jest dla
włóczęgi zbiorowiskiem szans, a on sam ma poczucie, \
e powinien je wszystkie wykorzystać.
" turysta opuszcza dom w poszukiwaniu wra\
eń i tylko ich poszukuje. Ró\
ni się od włóczęgi tym, \
e
nie musi podró\
ować. Decyduje się na to sam, wybiera podró\
owanie i dlatego ma poczucie, \
e
świat mu ulega i jest poddany. Turysta nie jest pokorny wobec świata, który zwiedza.  Jeśli
włóczęga opuszcza miejsce chwilowego postoju, by odmienić nieznośny los, turysta wybiera się w
obce strony, by wzbogacić skarbiec swych wra\
eń (Bauman, 1993, s.25). Turysta demonstruje
swoją odmienność, swoje pochodzenie  skądinąd , podczas kiedy włóczęga próbuje je
zamaskować. Dlatego te\
i dlatego, \
e turysta ma pieniądze czuje się on w nowych miejscach
bezpiecznie. Poprzez takie \
ycie turysta traci powoli umiejętność rozró\
nienia gdzie kończy się
dom a zaczyna hotel, gdzie wakacje a gdzie codzienność. Aby móc to przetrwać potrzebuje turysta
jednak owego prawdziwego domu, do którego będzie mógł wracać, i w którym będzie mógł się
rozkoszować nowo zebranymi wra\
eniami.
" gracz nie jest związany z ruchem  wprost (dosłownie), ale jego specyfika zakłada nie tylko zmianę
miejsca, ale tak\
e  grę z przedmiotami.  W grze nie rządzi konieczność; ale nie ma te\
w grze
przypadku (Bauman, 1993, s.27). Świat gracza jest organizowany przez ryzyko, du\
o więc zale\
y
od samego gracza, od tego jak się zachowa i jakie podejmie decyzje. Wszystkie te działania są
ukierunkowane na to, \
eby wygrać- nie ma tu więc miejsca na sentymenty i sympatie. Gra ma
charakter wojny, ale to co jest znamiennym to fakt, \
e po jej zakończeniu, przeciwnicy znów stają
się przyjaciółmi, a pozostawanie w niechęci świadczyłoby o nazbyt powa\
nym traktowaniu całej
sytuacji. śycie gracza jest więc serią walk, ka\
da z nich jest odrębną całością, w ka\
dej chwili
mo\
na się z nich wycofać.  śycie jest grą o tyle, o ile w ponowoczesnym świecie nie odnajdujemy
(a i nie szukamy) praw nieodmiennych i trwałych, o ile nie potrafimy ju\
(a i nie czujemy
potrzeby) oddzielić od siebie nawzajem konieczności i przypadku, o ile kalkulacja ryzyka
zastępuje pewność, a hazard determinację jako reguły sensownego działania (Bauman, 1993,
s.29).
 4
Na podstawie tak zarysowanego zagadnienia, powstają pytania, na które warto
byłoby udzielić odpowiedzi w oparciu o przeprowadzenie badań:
" Czy ludzie budują to\
samość własną w opozycji do to\
samości  innych (na
zasadzie przeciwieństwa-antagonizmu) czy podkreślając podobieństwa, czyli w
oparciu o akceptację tych  innych ?
" Czy podró\
owanie przeszkadza w kreowaniu to\
samości (przez dostarczanie
informacji sprzecznych z ju\
posiadanymi danymi, wartościami i regułami
postępowania) czy pomaga w kreowaniu to\
samości (poprzez dostarczanie
nowych sposobów widzenia świata i uzmysłowienie relatywizmu wartości)?
" Czy do tego by konstruktywnie wykorzystać nowe sposoby widzenia świata
konieczne jest posiadanie świadomości dostrzeganych ró\
nic?
" Czy istnieje jakaś określona głębokość ró\
nic kulturowych, która jest niezbędna
do ich zauwa\
enia?
" Czy istnieją jakieś inne czynniki decydujące o tym, czy jednostka włączy
doświadczone ró\
nice w swoje struktury poznawcze, czy je zignoruje, zareaguje
lekiem, będzie aktywnie zwalczać.
2. ISTNIEJ
CY STAN WIEDZY
Bogata literatura na temat to\
samości jednostki w zmieniającym się świecie ma charakter
sprawozdawczy, a nie eksplanacyjny. Teoretyczna koncepcja neonomadyzmu jest
rozwijana przez Z.Baumana, nie są mi jednak znane prace poświęcone aspektom
empirycznym zagadnienia. Większość prac poświęconych to\
samości jest
odzwierciedleniem tego, jaka ona jest- a nie tego jak powstaje.
Wyniki z prowadzonych wcześniej badań empirycznych były szeroko
przedstawiane i komentowane zwłaszcza przez: Hannę Malewską-Peyre (1987) (która
prowadziła wiele badań nad to\
samością uchodz
ców) i Pawła Boskiego. Na temat
to\
samości płciowej szeroko pisała Maria Strykowska (1992), a z autorów zagranicznych:
Sandra Bem, która znacznie przyczyniła się do popularyzacji koncepcji androgynii. Wiele
danych na temat obrazu to\
samości współczesnego człowieka mo\
na odnalez
ć w
pracach Marii Jarymowicz. Mają one bardzo silne ukierunkowanie psychologiczne i
najwięcej uwagi poświęcają właśnie to\
samości jednostki w aspekcie psychologicznym.
Na szczególną uwagę zasługuje wydana niedawno praca E.Zamojskiej Kulturowa
to\
samość młodzie\
y (1998).
Wiele prac poświęconych jest teoretycznym rozwa\
aniom nad zagadnieniami
to\
samości i trzeba przyznać, \
e taki charakter prac dominuje w aktualnej polskiej
literaturze przedmiotu. Częściej pisze się o teoretycznych problemach jawiących się w
rozmyślaniach nad to\
samością, ni\
o empirycznych wynikach badań. Jest to poniekąd
zrozumiałe, jako \
e badanie to\
samości nie jest zadaniem łatwym. Przede wszystkim
dlatego, \
e szeroko ujmowana to\
samość jest zagadnieniem le\
ącym na pograniczu
wielu nauk: psychologii, socjologii i kulturoznawstwa, a tak\
e etnologii i antropologii. Taki
interdyscyplinarny charakter problemu znacznie utrudnia ustalenie metod badawczych i
wyjściowych koncepcji teoretycznych. Pracami dotyczącymi teorii zagadnień budowania
to\
samości i jednocześnie proponującymi pewne rozwiązania praktyczne są: B.Bartza
(1997)  Idea wielokulturowego wychowania w nowoczesnych społeczeństwach oraz
wydana pod redakcją E.Nowickiej i J.Nawrockiego  Inny-wróg-obcy (1996). Wiele z tych i
innych prac ujmuje to\
samość patrząc na nią z punktu widzenia charakterystycznego dla
danej dyscypliny naukowej, co zapewnia prezentację wiedzy z danego zakresu o wysokiej
specjalizacji.
 5
Koncepcja neonomadyzmu pokazuje w zupełnie nowy sposób procesy społeczne,
dając im swego rodzaju wspólny mianownik, sprowadzając wyjaśnianie powstawanie
wszystkich  typów to\
samości do procesów społeczno-psychologicznych (szeroki
kontekst). Takim zupełnie inaczej widzianym w tym świetle procesem jest np. imigracja.
W tym ujęciu jest ona zjawiskiem, które ma dzisiaj coraz rzadziej podło\
e materialno-
ekonomiczne. Coraz więcej osób opuszcza własny kraj w poszukiwaniu własnej
to\
samości poza jego granicami. Często są to powroty w strony, z których pochodzili
przodkowie, odszukiwanie miejsc, w których zmarli, zginęli lub pozostawili ślady swojej
działalności. Takie migracje mają więc charakter poszukiwania cząstek własnej historii i
włączania ich w kształt swojego jestestwa.
Osobnym problemem jest tak\
e to, \
e coraz trudniej dzisiaj określić, gdzie owe
granice się znajdują i w którym momencie następuje ich przekroczenie. Coraz częściej
tym wyznacznikiem jest po prostu inny język, inne wartości kulturowe i moralne, jako \
e
brakuje ju\
dzisiaj owego symbolicznego przechodzenia przez granicę. Jakie ma to
znaczenie dla to\
samości jednostki? Czy pomaga czy przeszkadza? Na tak formułowane
pytania ciągle jednak nie mamy odpowiedzi.
Powiązanie procesu kreowania to\
samości z peregrynacjami i ujmowaniem
podró\
owania jako sposobu odnalezienia odpowiedzi na pytanie o to, kim się jest, nie jest
w literaturze przedmiotu spotykane często. We współczesnym świecie, w którym
ekspansja przyjmuje zupełnie charakter dominacji kulturowej, a nie militarnej, takiego
właśnie zagro\
enia obawiają się liczne grupy społeczne. Zmieniła się tak\
e motywacja
osób czy nawet grup społecznych przenoszących się do innej kultury. Nie jest to ju\
chęć
zdobycia nowych terenów, ale coraz częściej próby odnalezienia własnej to\
samości,
dą\
enie do poznania świata, poszukiwanie miejsca, które pozwoli na najbardziej
optymalny rozwój indywidualny i zaakceptowanie panujących tam norm, regulujących
\
ycie społeczne. Próba wskazania sposobów budowania własnej to\
samości w oparciu o
peregrynacje zmusza do określenia tego, na ile ludzie chcą podró\
ować i dlaczego to
robią. Czy dlatego, \
eby wyjechać za znanego miejsca, czy dlatego, \
eby móc się
rozkoszować powrotem. Czy wyje\
d\
ają po to, by sprawdzić, na ile ich osobowość jest
silna, czy się tego boją. W podró\
owaniu kryje się swoista ambiwalencja: z jednej strony
jest to podejmowanie ryzyka po to by sprawdzić siebie i swoją osobowość. Z drugiej
strony jest to rzeczywiste szukanie nowości i wra\
eń oparte na silnym zaufaniu do własnej
psychicznej siły.
Kształtowanie to\
samości jednostki w obliczu wielokulturowości nie jest więc
prostym procesem. Współcześnie funkcjonująca jednostka musi w swoją to\
samość
włączyć te właśnie elementy odrębność i wspólnotowość. Poczucie podobieństwa i
poczucie ró\
nicy. A oba te elementy muszą być zespolone w taki sposób by dawały silne
przekonanie o spójności własnej to\
samości. Budowanie to\
samości w sytuacji kontaktów
wielokulturowych jest zadaniem, które nie wszystkim się udaje, a wielu sprawia powa\
ne
kłopoty. Dla wszystkich jest jednak wyzwaniem.
W warunkach kontaktów wielokulturowych przeorganizowaniu ulega cała
społeczna rzeczywistość. Standardy, które słu\
yły percepcji i organizacji napływających
danych muszą zostać zmienione i przebudowane, jako \
e zmienia się przedmiot
poznania. Co więcej, zmiany zarówno w ramach przedmiotu poznania (rzeczywistości),
jak i narzędzia (u\
ywanych standardów) są szybkie i często skrajne.
Pojawiające się w obliczu wielokulturowości trudności są bardzo
charakterystyczne: zachwianie uznawanych systemów wartości, ich relatywizacja,
względność ocen, niemo\
ność nakreślenia jednej pewnej drogi postępowania,
konieczność elastyczności i umiejętności dostosowywania się do zmieniającej się w
szybkim tempie sytuacji. Wszystkie one wyciskają wyraz
ne piętno na sposobie
 6
funkcjonowania młodzie\
y. Wiele badań poświęcono temu problemowi w odniesieniu do
okresu transformacji systemowej Polski, brakuje jednak opracowań na temat obecnie
zachodzących zjawisk.
3. PROPONOWANY SPOSÓB WYJAŚNIENIA PROBLEMU.
W celu udzielenia odpowiedzi na zarysowane powy\
ej pytania, zaplanowane zostały
badania, które mają pozwolić na określenie mechanizmu przy udziale jakiego budowana
jest to\
samość. Badania te nie mają określać jaka to\
samość jest, ale dzięki analizie
zebranych danych, chciałabym wskazać jakie zjawiska i doświadczenia wpływają na jej
kształtowanie. Pozwoli to jednocześnie odpowiedzieć na pytanie: Czy mo\
liwe jest
intencjonalne wpływanie na kształt to\
samości? i: Czy istnieje szansa na takie jej
formowanie, by jak najbardziej sprzyjała koegzystencji z  innymi ? Czy wcześniej
wspomniane peregrynacje mogą być tutaj przydatnymi czy nie. Jeśli nie- dlaczego, jeśli
tak w jaki sposobu. U podstaw projektu le\
ą następujące zało\
enia:
" Młodych ludzi do podró\
owania skłania między innymi poszukiwanie własnej
to\
samości i trudności w odnalezieniu się w realiach własnej kultury
" Młodych ludzi do podró\
owania skłania między innymi chęć poznania innych kultur,
dzięki upowszechnianiu informacji za pośrednictwem funkcjonowania mediów i dzięki
zwiększeniu technicznych, organizacyjnych, politycznych i finansowych mo\
liwości
podró\
owania.
Badaniami ma być objęta grupa młodzie\
y w wieku 18-25 lat, czyli będąca na
etapie kształtowania to\
samości (5-te stadium rozwoju osobowości wg. E.H.Eriksona).
Jakkolwiek wszystkie pozostałe etapu w rozwoju człowieka (zarówno poprzedzające
stadium 5-te, jak i następujące po nim) mają znaczenie dla budowania to\
samości,
jednak stadium piąte jest momentem integracji napływających i zdobytych doświadczeń, a
tak\
e konfrontacji własnych oczekiwań z wymogami społecznymi. Dla tych powodów jest
to okres krytyczny dla tworzenia to\
samości i negatywne rozwiązanie zadań stawianych w
tym czasie jednostce jest przyczyną zaburzeń w obrazie własnej to\
samości. O doborze
osób badanych mają zdecydować:
" Ju\
posiadane doświadczenie w poznawaniu innych kultur.
" Osoby badane muszą znać język angielski na poziomie wystarczającym do
efektywnego porozumiewania się (badania będą przeprowadzone w języku angielskim,
poniewa\
mają obejmować przynajmniej kilka krajów).
" W związku z tym, osoby badane będą posiadały zapewne wykształcenie wy\
sze,
wy\
sze niepełne lub noszące się z zamiarem zdobycia takiego wykształcenia. jest to
jednak raczej przypuszczenie, co do cech demograficznych osób badanych, ni\

czynnik selekcjonujący.
" Grupa badana ma liczyć ok.300 osób, po 60 osób z ka\
dego z krajów: Stanów
Zjednoczonych, Niemiec, Rosji i 120 z Polski. Przeprowadzenie badań w tych krajach
właśnie jest podyktowane specyficznymi warunkami społecznymi jakie tam panowały
lub panują nadal. Stany Zjednoczone- są często określane jako  tygiel kulturowy , w
którym mieszają się ró\
ne wartości. Z tego punktu widzenia interesującym jest
zbadanie jak w takich warunkach heterogeniczności zachodzi budowanie to\
samości.
Czy proces ten będzie wyglądał inaczej ni\
u osób pochodzących z Niemiec, o bardzo
silnej, sztywnej to\
samości narodowej, dominującej nad wieloma aspektami \
ycia. Jak
młodzi Niemcy radzą sobie z napływającymi coraz częściej do ich kraju nowymi
wartościami kulturowymi, niesionymi nie tylko prze imigrantów, ale te\
po prostu
turystów. Pod tym względem Rosja jest równie\
bardzo interesującym polem badań:
jest krajem o długiej tradycji, ciągle jednak znajdującym się na etapie transformacji
 7
systemowej. Jak pokazują przykłady państw, które niedawno dopiero odzyskały
niepodległość i autonomię (np. kraje byłej Jugosławii), jest to sytuacja bardzo
konfliktogenna i utrudniająca akceptowanie odmienności kulturowej. Czy tak jest tak\
e
dla młodych Rosjan? Grupa osób badanych z Polski w połowie ma być grupą kontrolną
(do której miałyby być dobrane osoby, które nie miały dotąd bezpośredniego kontaktu
z innymi kulturami, zdobytego dzięki wyjazdom). Badanie drugiej część grupy ma dać
odpowiedz
na pytanie jak młodzi Polacy radzą sobie z sytuacją spotkania kultur i jak w
ich przypadku przebiega budowanie to\
samości. Zbadanie tak skonstruowanych grup
pozwoli na dokonanie międzykulturowych porównań i wyciągnięcie wniosków na temat
specyfiki społeczno- kulturowego wpływu sytuacji kraju i wzorców to\
samości
przekazywanych przez tradycję. Przeanalizowanie wyników uzyskanych przez grupę
kontrolną pozwoli stwierdzić, czy istnieją ró\
nice w sposobie konstruowania to\
samości
przez młodzie\
mającą bezpośrednią styczność z innymi kulturami i taką, która jest
pozbawiona takiego rodzaju doświadczeń.
4.OCZEKIWANE REZULTATY BADAC

Celem badań ma być udzielenie odpowiedzi na pytania o to:
1. Czy kontakty z innymi kulturami stają się czynnikiem ugruntowującym dotychczasowy
system wartości, z którym się uto\
samiają, całkowicie inny, od tych z którymi się
stykają?
2. Czy kontakty z innymi kulturami stwarzają niebezpieczeństwo utraty własnej
to\
samości, na rzecz innej, nie mającej z dotychczasową nic wspólnego?
3. Czy kontakty z innymi stwarzają mo\
liwość modyfikacji i rozbudowania własnej
dotychczasowej to\
samości?
4. Czy stwarzają mo\
liwość uświadomienia sobie własnych etnocentrycznych postaw,
wyznaczając w ten sposób pole do dialogu z innymi?
Przeprowadzenie badań ma więc pozwolić na wskazanie z
ródeł czerpanych przez
jednostkę  danych , czyli informacji o innych kulturach i porządkach społecznych. Czy
informacje te są u\
ywane do określenia własnej to\
samości- na zasadzie podobieństwa
czy przeciwieństwa w stosunku do innych: grup czy jednostek. W próbie udzielenia
odpowiedzi stawiam hipotezę, \
e odbywa się to w oparciu o peregrynacje, rozumiane nie
tylko jako fizyczne przemieszczanie się, pozwalające na poznanie innych kultur i światów,
ale tak\
e jako myślowe poszukiwania poznawcze. Czy doświadczenie  innego mo\
e być
pomocą w zrozumieniu siebie? Jak tej odmienności doświadczać by była ona
fundamentem dla budowania tolerancji i realizowania zasady  śyj i pozwól \
yć innym .
Udzielenie odpowiedzi na powy\
sze pytania ma niebagatelne znaczenie dla
zbudowania własnej to\
samości i dla zdolności zaakceptowania innych ludzi. W
niepewnej i chwiejnej sytuacji społeczno- ekonomicznej, człowiek ma bowiem tendencje
do szukania oparcia w tym, co ju\
zna i czego jest pewny. Wszak zale\
y mu na poczuciu,
\
e ma przynajmniej minimalną kontrolę nad światem. Stąd te\
wyrastają silne tendencje
do podkreślania swojej to\
samości za pomocą ewidentnych, oczywistych i łatwych do
zinterpretowania  emblematów zewnętrznych (np. granic, systemu prawnego czy
monetarnego itp.). A
atwo zauwa\
yć, \
e takie procesy są najsilniejsze przede wszystkim w
młodych państwach, które odzyskały niedawno swoją niepodległość oraz grup
młodzie\
owych. W obu tych przypadkach bodz
cem uruchamiającym cały mechanizm jest
brak pewności co do tego, kim się tak naprawdę jest. Niemo\
ność udzielenia sobie
odpowiedzi na to pytanie i idąca za tym konieczność wyolbrzymiania znaczenia
 emblematów zewnętrznych powodują powstanie trudności w zaakceptowaniu innych
ludzi. Przyznanie im identycznych jak sobie praw, oznaczałoby bowiem w tym przypadku
 8
utratę swojej wyjątkowości, pewności siebie i jednoznaczności standardów u\
ywanych do
oceny rzeczywistości. Takie postawy są powa\
nym problemem do rozwiązania, jeśli
chcemy myśleć o globalizacji (czy na mniejszą skalę o członkowstwie w strukturach
ponadpaństwowych).
 9
5. LITERATURA
Bartz, B. (1997). Idea wielokulturowego wychowania w nowoczesnych społeczeństwach.
Radom: Instytut Technologii Eksploatacji.
Bauman, Z. (1993). Ponowoczesne wzory osobowe. Studia Socjologiczne, nr 2.
Bokszański, Z. (1989). To\
samość, interakcja, grupa. To\
samość jednostki w
perspektywie teorii socjologicznej. A
ódz
.
Bokszański, Z. (1995). To\
samość aktora społecznego a zmiana społeczna.
Studia Socjologiczne, 3-4, s.109-123.
Buczkowski, P. (1989). Aksjologiczny wymiar podmiotowości a konflikt systemów
wartości. W: P. Buczkowski, R. Cichocki (red.) Podmiotowość: mo\
liwość,
rzeczywistość, konieczność, (s.125-148). Poznań: Wydawnictwo
Nakom.
Czy\
ewski, M. (1985). Problem podmiotowości we współczesnej socjologii
interakcji. Jaz
ń i jej  zniesienie. Cz.1, Kultura i Społeczeństwo, nr 3.
Erikson, E.H. (1964). Insight and Responsibility. New York: Norton.
Erikson, E.H. (1968). Identity. Youth and Crisis. Faber and Faber Limited: London.
Erikson, E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy
Rebis.
Goffman, E. (1981). Człowiek w taetrze \
ycia codziennego. Warszawa: PIW.
Golka, M. (1997). Oblicza wielokulturowości. W: M. Kempny, A.Kapciak, S.
A
odziński (red.) U progu wielokulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa
polskiego, s. 51-63. Warszawa: Oficyna Naukowa.
Havighurst, R.J. (1981). Developmental Tasks and Education. New York and
London: Longman.
Nowicka, E., Nawrocki, J. (red.) (1996). Inny-wróg-obcy. Warszawa: Oficyna
Naukowa.
Kearney, M. (1995). The local and the global: the Anthropology of Globalization and
Transnationalism. Annu. Rev. Anthropol. 1995, vol.24, 547-65.
Kłoskowska, A. (1992). To\
samość i identyfikacja narodowa w perspektywie
historycznej i psychologicznej. Kultura i Społeczeństwo, nr 1.
Kofta, M. (1979). Samokontrola a emocje. Warszawa: PWN.
Komunikat z badań CBOS (1994a). Dą\
enia edukacyjne polskiego społeczeństwa.
Warszawa.
Komunikat z badań CBOS (1994b). Praca czy bezrobocie- nadzieje i obawy
młodzie\
y. Warszawa.
Komunikat z badań CBOS (1994c). Młodzie\
we własnych oczach- wartości,
obyczaje, problemy. Warszawa.
Komunikat z badań CBOS (1996a). Plany, dą\
enia i aspiracje \
yciowe młodzie\
y.
Warszawa.
Komunikat z badań CBOS (1996b). Aspiracje edukacyjne Polaków. Ocena
wykształcenia narodu i kosztów edukacji. Warszawa.
Komunikat z badań CBOS (1996c). Młodzie\
a szkoła. Warszawa.
Konarzewski, K. (1991). Problemy i schematy. Pierwszy rok nauki szkolnej dziecka.
Poznań: Oficyna Wydawnicza Akademos.
Krzysztofek, K. (1991). Cywilizacja: dwie optyki. Warszawa: Instytut Kultury.
Malewska-Peyre, H. (1987). Poczucie to\
samości, konflikt kulturowy i dewiacje.
Studia Socjologiczne, 3-4, s.431-446
Mead, G.H. (1975). Umysł, osobowość, społeczeństwo. Warszawa: PWN.
Mead, M. (1978). To\
samość i kultura. Studium dystansu międzypokoleniwego.
Warszawa: PWN.
 10
Melosik, Z. (1996). To\
samość, ciało i władza. Edytor: Poznań- Toruń.
Miluska, J. (1996). To\
samość kobiet i mę\
czyzn w cyklu \
ycia. Poznań:
Wydawnictwo Naukowe UAM.
Obuchowski, K. (1993). Człowiek intencjonalny. Warszawa: PWN.
Oleszkiewicz, A. (1995). Kryzys młodzieńczy- istota i przebieg. Wrocław:
Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Our Creative Diversity. Report of the World Commision on Culture and
Development (1996). Paris: Unesco Publishing.
Przetacznik- Gierowska, M., Tyszkowa, M. (1996). Psychologia rozwoju człowieka.
Warszawa: PWN.
Ricoeur, P. (1992). Filozofia osoby. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej
Akademii Teologicznej w Krakowie.
Sędek, G. (1983). Wyuczona bezradność. W: X.Gliszczyńska (red.), Człowiek
jako podmiot \
ycia społecznego, (s.167-189). Wrocław: Zakład Narodowy
im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN.
Sęk, H., Sommerfeld, A. (1990). Być dorosłym. Legnica: Centrum Doskonalenia
Nauczycieli.
Sęk, H. (1993). Wybrane psychodynamiczne teorie funkcjonowania jednostki i
grupy oraz mechanizmy zaburzeń. W: H. Sęk (red.) Społeczna
psychologia kliniczna, (s.43-69). Warszawa: PWN.
Strykowska, M. (1992). Psychologiczne mechanizmy zawodowego funcjonowania
kobiet. Poznań: Wydawnictwo UAM.
Tarkowska, E. (1992). Chaos kulturowy albo o potrzebie antropologii raz jeszcze.
W: A. Jawłowska, M. Kempny, E. Tarkowska (red.), Kulturowy wymiar
przemian społecznych, (s. 31-39). Warszawa: IFiS PAN.
Titkow, A. (1993). Stres i \
ycie społeczne. Warszawa: PIW.
Toffler, A.;Toffler, H. (1996). Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Poznań:
Zysk i S-ka.
Trempała, J. (1989). Rozumowanie w okresie wczesnej dorosłości. Warszawa,
Poznań: PWN.
Turner, R. (1968). The self-conception in Social Ineraction. W: C.Gordon,
K.J.Gergen The self in Social Ineraction. New York.
Wierzbicka, A. (1997). Moje powdójne zycie: dwa języki, dwie kultury, dwa światy, s.
73-93. Teksty Drugie nr 3 (45) 1997.
Witkowski, L. (1989). Rozwój i to\
samość w cyklu \
ycia. Studium koncepcji Erika
H.Eriksona. Toruń.
Wolska, D. (1994). Antropolog kulturowy w poszukiwaniu to\
samości. Kultura i
Społeczeństwo. Rok XXXVIII nr 2.
Zamojska, E. (1998). Kulturowa to\
samość młodzie\
y. Poznań-Toruń: Edytor.