Piotr Tomaszewski, Paweł Rosik
Czy polski język migowy jest prawdziwym językiem?
Mity o języku migowym
Panują jeszcze do dziś wśród niektórych specjalistów zajmujących się problematyką wycho-
wania dziecka głuchego uprzedzenia wobec polskiego języka migowego [PJM] będącego kulturowym
wyróżnikiem polskiej społeczności głuchych. Wprawdzie w latach 90 tych zapoczątkowano badania
nad PJM i ukazały się  niezbyt zresztą liczne  publikacje na ten temat, nie obaliły one jednak do
końca mitów o PJM, a stanowi to jeden z czynników decydujących o skuteczności realizacji programu
edukacji dzieci głuchych. Zanim w niniejszej pracy zaprezentujemy lingwistyczny opis PJM, omó-
wimy wstępnie mity dotyczące samej struktury Polskiego Języka Migowego. Pozwoliłoby to bliżej
poznać obszar przyczyn deprecjacji polskiej społeczności głuchych oraz trudności w wykorzystywaniu
PJM jako alternatywnej formy komunikacji w procesie wczesnej interwencji, jak i rozpowszechnianiu
programu edukacji dwujęzycznej w szkołach dla głuchych.
Polski język migowy jest uniwersalny. Nie jest prawdą to, że wszystkie języki migowe na
świecie są do siebie podobne pod każdym względem. Porównawcze badania nad tymi językami
dowodzą, że są one tak samo zróżnicowane jak języki foniczne [Bos, Schermer 1995]. Niektórzy
trwają jednak przy przekonaniu, że o uniwersalności języka migowego świadczy to, iż niesłyszący na
świecie mogą łatwiej dojść do porozumienia niż słyszący ludzie posługujący się różnymi językami
mówionymi. Wynika to raczej z istnienia uniwersaliów gramatycznych w językach migowych, dzięki
czemu głusi posługujący się różnymi językami migowymi mogą mieć większą szansę tworzenia
wspólnej komunikacji gestowej opartej na pantomimie, gestach naturalnych, języku ciała, ekspresji
twarzy  tym bardziej, że elementy te stanowią zintegrowaną część każdego naturalnego języka
migowego.
Rzeczywistość reprezentuje się jedynie za pomocą języka mówionego. Każdy język pełni
m. in. funkcję reprezentatywną polegającą na przedstawieniu rzeczywistości pozajęzykowej za
pomocą znaków konwencjonalnych. Nie tylko słowa, ale także znaki migowe mają swe odniesienia do
zdarzeń przeszłych i przyszłych, a umożliwia to mówienie o innych czasach i o innych miejscach.
Tak więc użycie znaków migowych o charakterze konwencjonalnym pozwala na organizację repre-
zentacji rzeczywistości w umyśle użytkownika języka wizualnego.
Znaki migowe są gestami naturalnymi, a nie symbolami. Jeśli na pierwszy rzut oka osoba
nie znająca naturalnego języka migowego przyjrzy się konwersacji prowadzonej przez osoby głuche w
PJM, to mogłaby odnieść odbiegające od rzeczywistości wrażenie, że ich komunikacja opiera się na
machaniu rękami  użyciu gestów naturalnych, języka ciała, pantomimy, czy ekspresji twarzy. Analo-
giczne wrażenie odniosłaby osoba  choć trudno sobie ją wyobrazić  nie znająca jakiegokolwiek
1
języka fonicznego  myśląc, że język mówiony jest czymś w rodzaju hałasu wywoływanego przez
usta, zwłaszcza przez ruchy warg. PJM charakteryzuje się dwuklasowością specyficzną dla języków
naturalnych: posiada dwa składniki  słownictwo i gramatykę rządzącą tworzeniem wypowiedzi
złożonych ze znaków migowych. PJM cechuje tym samym kreatywność; na bazie zbioru znaków
stanowiącego system skończony1 użytkownik PJM może wytwarzać nieskończenie wiele zdań
wizualno przestrzennych.
Znaki migowe mają charakter ikoniczny i są konkretne. Inną cechą PJM jest jego
ikoniczność, która oznacza różne stopnie podobieństwa między formami językowymi a
rzeczywistością pozajęzykową. Taka właściwość zbudowana jest na bazie wzrokowej percepcji
świata. To, że PJM odznacza się ikonicznością nie świadczy o braku istnienia w nim znaków
arbitralnych; oprócz znaków o charakterze ikonicznym występują również w tym języku arbitralne
związki pomiędzy formą wizualną a znaczeniem znaków. Co więcej, niektóre znaki ikoniczne mogą
przybierać ewolucyjnie czystą postać symboliczną stając się znakami arbitralnymi. Gdyby się okazało,
że wszystkie znaki migowe są ikoniczne, to słyszącym osobom nie sprawiałby trudności odbiór
komunikatów wizualnych, jakie przekazują sobie nawzajem głuche osoby. Faktycznie, badania nad
prawidłowością odbioru znaków Amerykańskiego Języka Migowego [ASL] przez osoby słyszące nie
znające ASL zaprzeczają ogólnej opinii o ikonicznej postaci języka migowego dowodząc, iż badający
przejawiali ogromne trudności w odgadnięciu znaczeń znaków ASL [Klima, Bellugi 1979]. Jak
pokazują tak samo doświadczenia słuchaczy uczących się PJM jako obcego języka, osiągnięcie
podstaw kompetencji komunikacyjnej w PJM wymaga  tak samo jak języki mówione  dużo czasu,
wysiłku i silnej motywacji do nauki języka wizualnego [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik, w
przygotowaniu (a)]. Słownictwo PJM składa się nie tylko  jak to się wydaje  ze znaków
konkretnych, ale także abstrakcyjnych  np. MIA
OŚĆ, ZAUFANIE, WIARA. Ponadto język
migowy jest na tyle produktywny, że mogą w nim powstawać nowe znaki, nawet takie, które
stanowią złożenia składające się z dwóch morfemów leksykalnych. Często nauczyciele czy wycho-
wawcy nie znający PJM są przekonani o braku określeń o treści abstrakcyjnej w PJM, co może
przyczynić się do używania przez nich jedynie wyrażeń konkretnych w procesie komunikacji z
dziećmi głuchymi. Jak sugerują wyniki badań Bandurskiego [2000], brak użycia określeń o charakte-
rze abstrakcyjnym w procesie dydaktycznym może skutkować ukonkretnieniem myślenia dzieci
głuchych, co z kolei sprzyja zmniejszeniu częstotliwości użycia przez nie zarówno znaków migowych,
jak i słów o treści abstrakcyjnej. Stąd  mityczne przekonanie o konkretności PJM.
Polski język migowy jest agramatyczny. Opinia o braku gramatyki w PJM bierze się stąd, że
próbowano z punktu widzenia składni języka polskiego przekładać dosłownie zdania migowe na
zdania języka polskiego. Tak samo analiza tekstów opracowanych na piśmie przez dzieci głuche może
wysunąć fałszywą sugestię o agramatyzmie języka migowego [zob. Geppertowa 1968]. PJM jest
jednak językiem niezależnym, nie ma wiele wspólnego z językiem polskim w formie mówionej czy
1
Liczba znaków w PJM jest skończona, chociaż mogą powstawać nowe i znaczenia znaków też mogą zmieniać się w toku ich używania.
2
pisanej, posiada własną gramatykę o charakterze wizualno  przestrzennym, nie odpowiadającą struk-
turze gramatycznej języka polskiego. Nie jest zatem wskazane, aby dosłownie tłumaczyć teksty migo-
we na język polski. Pod wpływem struktury języka fonicznego często zwraca się uwagę jedynie na
znaki migowe  bez uwzględnienia innych elementów2 nie występujących w języku polskim, a odgry-
wających istotną rolę gramatyczną w konstruowaniu wypowiedzi wizualno przetrzennych w PJM.
Głównym celem niniejszej pracy jest ukazanie niektórych cech gramatycznych PJM jako
naturalnego języka, a ponadto omówimy krótko inne formy systemu znaków migowych, które są
wykorzystywane w procesie komunikacji z dziećmi i młodzieżą głuchą. Ostatnia część pracy jako
podsumowanie obejmuje omówienie najważniejszych postulatów z uwzględnieniem możliwości
zmniejszania trudności, jakie może napotykać dziecko głuche w nabywaniu kompetencji językowej i
komunikacyjnej w warunkach nauczania dwujęzycznego.
Właściwości gramatyczne polskiego języka migowego
Pod wpływem wymienionych we wstępie mitów o języku migowym przyjęto ogólnie, że PJM
nie jest prawdziwym językiem, lecz prymitywnym zbiorem gestów o charakterze ikoniczno  konkret-
nym, nie posiadającym własnych reguł lingwistycznych. Niemniej jednak wieloletnie badania nad
amerykańskim językiem migowym [ASL] dowiodły, że ASL jest prawdziwym językiem, posiada 
jak języki mówione  własną strukturę lingwistyczną  zbudowany jest na podłożu składniowym
Lillo Martin 1990], morfologicznym [Klima, Bellugi 1979, Padden 1990] i  fonologicznym [Stokoe
1960, Liddell 1983]. Podobne wnioski wysunięto ze wstępnych badań nad PJM, który posiada
naturalną i złożoną gramatykę podobną do gramatyk języków migowych na świecie [Farris 1994,
Świdziński 1998, Tomaszewski 2000b, Tomaszewski, Gałkowski, Rosik, w przygotowaniu (b)].
Różnica pomiędzy językiem migowym, a mówionym sprowadza się jednak do tego, że pierwszy jest
konstruowany na bazie modalności wzrokowej, a drugi na modalności słuchowej. Poniżej
zaprezentowane będą niektóre właściwości gramatyczne PJM bardziej typowe dla języka wizualnego
niż fonicznego. Zanim je wymienimy pragniemy wpierw scharakteryzować krótko naturę
dwuklasowości, jaka cechuje naturalny język migowy  i w ogóle każdy język.
Dwuklasowość PJM polega na tym, że znaki migowe funkcjonują na zasadzie podwójnej
artykulacji  na pierwszym poziomie artykulacji z elementarnych  fonemów wizualnych nie mają-
cych jeszcze znaczenia powstają morfemy w postaci znaków migowych niosących znaczenie, a na
drugim poziomie artykulacji z kombinacji tych morfemów tworzą się zdania wizualno  przestrzenne,
którymi rządzą reguły składniowe.
 Fonologia polskiego języka migowego. Procesy  fonologiczne w PJM zachodzą jak w
językach fonicznych. Znaki migowe dzielą się na trzy podstawowe kategorie zwane elementami
2
np. lokalizacje znaków migowych, modyfikacje znaków kierunkowych, użycie komponentów pozamanualnych
3
subleksykalnymi: [1] układ jednej lub obu rąk; [2] miejsce artykulacji czyli usytuowanie układu dłoni
w stosunku do ciała oraz [3] ruch, który wykonuje się przy użyciu znaku migowego [Stokoe 1960].
Póz
niejsze badania nad ASL pokazały, że do trzech podstawowych aspektów Stokoe a dochodzą
jeszcze dwie kategorie  wnętrze dłoni i ekspresja mimiczna. Te elementy subleksykalne odgrywające
istotną rolę w różnicowaniu znaczeń, mogą funkcjonalnie realizować się jako cechy dystynktywne
różnicujące znaczenia znaków migowych. W polskim języku migowym istnieją pary minimalne
odzwierciedlające opozycję  różnicę formy, której odpowiada różnica znaczenia znaku.
Przedstawiona poniżej rycina ilustruje opozycyjne pary minimalne, które tworzą trzy podstawowe
parametry  układ ręki, miejsce artykulacji i ruch.
MAMA DOLAR PODOBNO
KAMIEC
TWARDY POWAŻNY
SA
YSZ
CY CUKIEREK KOŚĆ
Rys. 1 Pary minimalne stworzone przez trzy elementy subleksykalne według modelu
Stokoe a: układ ręki [pierwszy rząd], ruch [drugi rząd] i miejsce artykulacji [trzeci
rząd].
4
Znaki MAMA, DOLAR, PODOBNO są usytuowane w jednym miejscu artykulacji, znajdują się na
wysokości prawego policzka w pobliżu kącika ust, a ich ruch wykonywany jest w identyczny sposób 
wykonuje się ruch poziomy poprzez dwukrotne uderzenie w prawy policzek. Znaki te różnicuje zmia-
na pozycji dłoni: pierwsza pozycja  palec wskazujący i środkowy są wyprostowane, a pozostałe za-
ciśnięte w pięści; druga pozycja  wszystkie palce są zgięte; trzecia pozycja  wszystkie palce są wyp-
rostowane. Znaki KAMIEC
, TWARDY, POWAŻNY są zróżnicowane jedynie poprzez wykonywa-
nie trzech różnych rodzajów ruchu: ruch łukowy w dół ku stronie lewej wykonywany dwukrotnie;
ruch łukowy w dół ku stronie lewej wykonywany raz; ruch poziomy ku stronie lewej i prawej. Ostat-
nie znaki SA
YSZ
CY, CUKIEREK, KOŚĆ3 wykonuje się poprzez zmianę miejsca artykulacji: na
wysokości prawego ucha; na poziomie prawego policzka; na wysokości podbródka.
Morfologia o charakterze fleksyjnym. Morfologię PJM cechuje bogata produktywność,
zachodzą w nim wysoce złożone procesy morfologiczne, dzięki którym znaki migowe ulegają zmianie
w celu wyrażania różnych znaczeń. W PJM jest wiele procesów, które nie wykorzystują możliwości
afiksacji, czyli tworzenia form fleksyjnych lub wyrazów pochodnych poprzez dodawanie przedrost-
ków, przyrostków czy wrostków do wyrazów podstawowych  lecz rdzenie, główne morfemy same
się zmieniają. Przykładowo istnieje wiele znaków czasownikowych, które podlegają różnym modyfi-
kacjom poprzez zmiany kierunku bądz
powtarzanie ruchu. Poniżej podane są przykłady różnych
sposobów modyfikacji gramatycznych znaku wyjściowego ___ PYTAĆ ___4 [Rys. 2a], które
pozwalają odróżnić osobę mającą zadać pytanie, od tej [lub tych], której ma ono być zadane.
Rys. 2a Znak wyjściowy _-PYTAĆ-_
3
W niektórych kontekstach wypowiedzi wykonywanie znaku KOŚĆ może mieć charakter dwuelementowy: używa się wówczas dwóch
znaków migowych, wpierw demonstruje się znak KOŚĆ jako element główny [tak jak jest pokazane na powyższym rysunku], a potem
drugi znak określający właściwości części szkieletu pod kątem jego wyglądu.
4
Symbol   ___   ___  odnosi się do kierunkowych znaków czasownikowych, które występują w relacji przestrzennej z podmiotem
oraz dopełnieniem. Puste miejsca nad dolnymi liniami występującymi przed i po czasowniku kierunkowym dotyczą znaków
rzeczownikowych, od których uzależnione są kierunkowe czasowniki pod względem modyfikacji ich kierunku ruchu. Czasownikami
kierunkowymi mogą być np. ___  ODDAĆ ___ , ___  DAĆ ___ , ___  POWIEDZIEĆ ___. Na temat użycia tychże czasowników
omawiamy w dalszej części pracy.
5
Rys. 2b x-PYTAĆ-y; x=ja, y=ciebie Rys. 2c x-PYTAĆ-y; x=ty, y=mnie
Rys. 2d -PYTAĆ-y; x=ty, y=go
x
Rys. 2e x-PYTAĆ-y; x=ja, y=go Rys. 2f -PYTAĆ-y; x=on,
x
y=ciebie Rys. 2g -PYTAĆ-y; x=on, y=jego
x
Rys. 2h x-PYTAĆ-y; x=on, y=mnie Rys. 2i x-PYTAĆ-y1-y5; x=ja, y1-y5=was
Rys. 2j -PYTAĆ-y1-y5; x=ja, y1-y5=każdego z was
x
Rys. 2bk -PYTAĆ-y; x=on,
x
y=ona
Rys.2 Znak wyjściowy ___ PYTAĆ ___ może ulec gramatycznej modyfikacji na różne sposoby.
6
Użycie znaku ___ PYTAĆ ___ przy konstrukcji zdania Ja pytam ciebie polega na ukierunkowy-
waniu tego znaku od nadawcy do odbiorcy [Rys. 2b]. W zdaniu Ty pytasz mnie znak ___ PYTAĆ
___ wykonywany jest w przeciwnym kierunku od odbiorcy do nadawcy; podlegając w ten sposób
modyfikacji gramatycznej poprzez zmianę kierunku ruchu [Rys. 2c]. Konstruując zdanie Ty pytasz go
znak ___ PYTAĆ ___ wykonuje się w kierunku od odbiorcy do miejsca, gdzie wcześniej została zlo-
kalizowana osoba, którą odbiorca ma pytać [Rys. 2d]. Jak można zauważyć, przy użyciu znaku
czasownikowego ___ PYTAĆ ___ wykonywanie różnych rodzajów ruchu wskazującego zależne jest
od liczby rzeczownika lub zaimka występującego w roli podmiotu, jak i dopełnienia. Znak ___
PYTAĆ ___ wykonuje się w jednym kierunku od jednego do drugiego miejsca, gdy stosuje się w
liczbie pojedynczej dwa znaki rzeczownikowe lub zaimkowe, z których jeden pełni rolę podmiotu, a
drugi dopełnienia [Rys. 2b  h]. Zaś użycie znaku rzeczownikowego bądz
zaimkowego w roli dopeł-
nienia w trzeciej osobie liczby mnogiej wymaga modyfikacji kierunku ruchu znaku ___ PYTAĆ ___
[Pytam was; Pytam każdego z was]: wykonuje się go poprzez wskazywanie w formie uogólnionej
ruchem łukowym lub powtarzanie w formie szczątkowej ruchu wskazującego [Rys 2i  j]. Ponadto
PJM wykorzystuje możliwość wykonywania kierunkowych znaków czasownikowych bez użycia
zaznaczonych wcześniej w dwóch miejscach przestrzeni znaków rzeczownikowych czy zaimkowych 
ale występujących w roli podmiotu domyślnego czy dopełnienia domyślnego. Nie są one wyrażone
oddzielnym znakiem migowym, lecz forma orzeczenia [kierunek bądz
powtarzanie ruchu o charakte-
rze fleksyjnym] lub kontekst informuje o tym, kto jest wykonawcą czynności [podmiot domyślny], a
kto jest związany z tą czynnością [dopełnienie domyślne]. W przypadku budowy zdania Oni pytają się
nawzajem można zastosować znak ___ PYTAĆ ___ za pomocą dwóch rąk wykonując jego ruch po
kolei z dwóch stron [Rys. 2k]5. Podsumowując można powiedzieć, że ruch, jaki wykonuje się na różne
sposoby przy demonstracji znaków migowych jest jedną z najważniejszych cechów PJM  jego zło-
żone modyfikacje pozwalają na wykorzystywanie możliwości różnicowania znaczeń znaków
migowych.
Przestrzenność języka migowego. Wspólna cechą PJM i języka fonicznego jest etapowość struktury
kategorii czasowej: zarówno słowa, jak i znaki migowe następują po sobie w czasie. Jednak w
odróżnieniu od języka mówionego PJM charakteryzuje się przestrzennością  znaki migowe mogą być
zlokalizowane w różnych miejscach bądz
poziomach przestrzeni w stosunku do nadawcy i odbiorcy.
Tak więc możliwość lokalizacji znaków migowych w przestrzeni wykorzystywana jest gramatycznie,
4
Można też wykorzystać dwie ręce do użycia znaku __ PYTAĆ __
w zdaniu wy pytacie mnie poprzez kilkakrotne powtarzanie ruchu w
kierunku od odbiorców do nadawcy  oczywiście bez użycia znaku
zaimkowego WY [zob. rys. obok]. A jeśli w pierwszej pozycji zdania
wystąpi znak zaimkowy WY, forma czasownikowa __ PYTAĆ __
ulegnie modyfikacji: jedną ręką zostanie wykonany w jednym
kierunku od odbiorców do nadawcy [tak jak na Rys. 2c].
; x1-x4=wy, y=mnie
x1-x4-PYTAĆ-y
7
co ma istotne znaczenie w składni naturalnego języka migowego [Tomaszewski 2000b]. W PJM
wykonuje się morfosyntaktyczne operacje na znakach, które ulegają zmianie nadającej im różne zna-
czenia. Procesy morfosyntaktycznej organizacji trójwymiarowej przestrzeni służą nie tylko lokalizo-
waniu znaków migowych w różnych miejscach na polu przestrzennym, ale także  jak wcześniej
powiedziano  modyfikacji różnych form czasownikowych poprzez zmiany kierunku czy powtarzanie
ruchu w zależności od kontekstu wypowiedzi. Aby lepiej przyjrzeć się mechanizmom morfosyntak-
tycznej operacji na znakach migowych w kategoriach przestrzennych poniżej przedstawione są wypo-
wiedzi zdań skonstruowanych w PJM niosących ze sobą różne znaczenia:
[A] CHA
OPIEC P DZIEWCZYNKA L chłopiec PATRZEĆ-NA dziewczynka
[B] DZIEWCZYNKA L CHA
OPIEC P  PATRZEĆ-NA
dziewczynka chłopiec.
[C] CHA
OPIEC P DZIEWCZYNKA L oni PATRZEĆ-NA  siebie
Przekład język polski: [A] Chłopiec patrzy na dziewczynkę.
[B] Dziewczynka patrzy na chłopca.
[C] Chłopiec i dziewczynka patrzą na siebie.
CHA
OPIEC-P DZIEWCZYNKA-L chłopiec PATRZEĆ
NA dziewczynka
Rys. 3a Zdanie w PJM Chłopiec patrzy na dziewczynkę
8
DZIEWCZYNKA-L CHA
OPIEC-P dziewczynka
PATRZEĆ NA
chłopiec
Rys. 3b Zdanie w PJM Dziewczynka patrzy na chłopca
CHA
OPIEC-P DZIEWCZYNKA-L 
oni
PATRZEĆ NA 
siebie
Rys. 3c Zdanie w PJM Chłopiec i dziewczynka patrzą na siebie
Konstrukcje powyższych wypowiedzi w PJM ma charakter wizualno  przestrzenny 6; tworzy się je
zgodnie z regułą składniową, jaką jest czasownikowe uzgodnienie znaków [verb agreement]. Reguła ta
polega na właściwym stosowaniu kierunkowego znaku czasownikowego w kierunku z jednego do
drugiego punktu przestrzennego, w których zlokalizowane są znaki rzeczownikowe pozostające w
relacji z czasownikiem kierunkowym. Dla przykładu  tworząc zdanie A w PJM nadawca najpierw
wykona dwa znaki migowe CHA
OPIEC, DZIEWCZYNKA zaznaczając je palcem i oczami w
dwóch miejscach przestrzeni za pomocą umownych punktów  jeden po prawej stronie [ P  symbol
ten występujący w transkrypcji PJM oznacza prawą stronę przestrzeni], a drugi po lewej [ L  symbol
ten też występuje w transkrypcji PJM, oznacza lewą stronę przestrzeni]. W końcu użyje znaku
kierunkowego ____ PATRZEĆ-NA ____ w kierunku z jednego punktu, w którym jest zlokalizo-
wany chłopiec, do drugiego, gdzie jest umieszczona dziewczynka [Rys.3a]. Znaczenie zdania A
można zmienić tworząc zdanie B poprzez modyfikację formy czasownikowej, a także zmianę
kolejności lokalizacji znaków w przestrzeni: w pierwszej pozycji wypowiedzi występuje znak
6
W transkrypcji wypowiedzi w PJM wyrazy z dużymi literami prezentują znaki migowe. Kiedy litery w wyrazach są oddzielone łącznikami
w postaci myślnika, to oznacza, że te wyrazy są prezentowane za pomocą daktylografii; zaś gdy wyrazy są połączone ze sobą tymi samymi
łącznikami, to oznacza, że znak PJM wymaga więcej niż jednego polskiego wyrazu, kiedy chcemy przełożyć ten znak na język polski.
Połączone ze sobą wyrazy prezentują jeden znak PJM.
9
DZIEWCZYNKA, a w drugiej  znak CHA
OPIEC; zlokalizowane są w tych samych miejscach jak
w pierwszym przypadku wypowiedzi; zaś znak kierunkowy wykonuje się w przeciwnym kierunku z
punktu Y do punktu X [Rys. 3b]. Przy konstrukcji zdania C modyfikuje się znak kierunkowy ____
PATRZEĆ-NA ____ za pomocą dwóch rąk wykonując jego ruch z dwóch stron  jedną ręką z
punktu X, a drugą z punktu Y [Rys. 3c].
Można też skonstruować zgodnie z regułą fleksyjną o charakterze przestrzennym inne zdania
wizualno przestrzenne niosące ze sobą takie same znaczenia:
[1] MAMA P PÓJŚĆ-DO L SKLEP L
[2] MAMA P SKLEP L PÓJŚĆ-DO sklep
Przekład język polski: Mama poszła do sklepu.
Rys. 4a MAMA-P Rys. 4b mama PÓJŚĆ DO L Rys. 4c
SKLEP-L
Wykonując znak MAMA lokalizuje się go  palcem wskazującym lub oczami  w określonym miejs-
cu po prawie stronie przestrzeni, dzięki czemu tworzy się punkcik X [Rys. 4a]; demonstruje się
następnie kierunkowy znak czasownikowy PÓJŚĆ-DO ____ w kierunku z punktu X do miejsca po
lewej stronie, z czego powstaje drugi punkcik Y [Rys.4b], gdzie na koniec wykonuje się znak SKLEP
[Rys. 4c]7. Przykład [2] pokazuje, że w zdaniu migowym można poprzestawiać znaki zgodnie z zasadą
czasownikowego uzgodnienia znaków: znak PÓJŚĆ-DO ____ może występować albo w drugiej
albo trzeciej pozycji wypowiedzi. Po wykonaniu znaku MAMA można zademonstrować znak
SKLEP lokalizując go po lewej stronie przestrzeni, a dopiero w ostatniej pozycji wypowiedzi
wykonuje się znak PÓJŚĆ-DO ____ w kierunku z punktu X do punktu Y. Dowodzi to szczególnej
10
cechy PJM, jaką jest fleksja przestrzenna 8: język ten wykorzystuje możliwość zmiany pozycji znaków
migowych w wypowiedziach  nie zmieniając znaczenia zdań.
W PJM istnieje możliwość budowy zdań nie tylko prostych, ale i złożonych  zgodnie z re-
gułą czasownikowego uzgodnienia znaków. Proste zdanie przestrzenne może obejmować kombinację
powiązanych ze sobą dwóch bądz
trzech znaków migowych, które są zlokalizowane i wykonywane w
przestrzeni migowej. Złożone zdanie składać się może z więcej niż trzech znaków migowych, a tym
samym większej ilości tychże znaków usytuowanych w polu przestrzennym. Przykład konstrukcji
złożonej wypowiedzi podany jest przy okazji omawiania użycia elementów pozamanualnych w PJM.
Gramatyczna ekspresja zachowań pozawerbalnych. Elementy pozamanualne9 takie jak mimika
twarzy, język ciała itp. w PJM odgrywają podwójną rolę  ekspresywną i lingwistyczną. Przy wyko-
nywaniu znaków symbolizujących różnego rodzaju emocje stosuje się właściwą ekspresję mimiczną 
smutny bądz
wesoły wyraz twarzy. Tak samo w języku mówionym tego rodzaju elementy
pozawerbalne mogą towarzyszyć użyciu słów określających różnego rodzaju emocje. Gramatyczna
rola komponentów pozamanualnych sprowadza się do tworzenia zdań przeczących, pytających,
warunkowych czy też złożonych [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)]. Ponadto
elementy pozamanualne towarzyszące tworzeniu tego rodzaju zdań stanowią wizualne odpowiedniki
cech suprasegmentalnych [intonacja, modulacja czy natężenie głosu, rytm, tempo mówienia] mających
swój udział w tworzeniu zdań w języku mówionym. Podany jest poniżej przykład tworzenia zdania
pytającego typu Czy twoja mama jest chora w PJM10:
pyt
MAMA TWOJA ZA-CHOROWAĆ
Konstruując powyższe zdanie pytające w PJM stosuje się ekspresję twarzy i język ciała jako
równoważniki Czy, przy czym zachodzi tu inny niż w języku polskim porządek znaków. Wpierw
wykonuje się znaki MAMA i TWOJA, a potem znak ZA-CHOROWAĆ z zastosowaniem ekspresji
twarzy i języka ciała  podnoszenie brwi, rozszerzenie oczu i lekkie wysunięcie głowy czy też nawet
górnego ciała, ramion do przodu, co treściowo odpowiada pytaniu typu czy [Rys. 5b]. Przy tym znak
ZA-CHOROWAĆ wykonuje się w zwolnionym tempie, gdy oczekuje się odpowiedzi od odbiorcy;
słowem  spowolniony ruch tego znaku sygnalizuje mu gotowość nadawcy do zmiany roli, co stanowi
jedną z reguł naprzemienności ról [turn  taking]. Pytanie można wyrazić za pomocą nie tylko
8
Fleksja PJM nie odnosi się do przedrostków, przyrostków, czy końcówek wyrazów, lecz związana jest z przestrzenią migową.
9
Przy omawianiu użycia zachowań pozawerbalnych w PJM stosuje się określenie elementy pozamanualne zamiast elementy pozawerbalne,
aby nie kojarzyć ostatni termin ze znakami migowymi, które są właściwie znakami manualnymi.
10
W transkrypcji wypowiedzi PJM nad wyrazami z dużymi literami występują  w zależności od kontekstu  ciągłe linie, które symbolizują
użycie elementów pozamanualnych. Wraz z tymi liniami pojawiają się związane z nimi skróty takie jak   pyt [pytanie],  tem
[tematyzacja],  neg [negacja],  war [zdanie warunkowe]. Oprócz tych skrótów występują też nawiasy, które oznaczają, że wzrok ma istotny
udział w [1] lokalizacji znaków w przestrzeni migowej, [2] użyciu klasyfikatorów bądz
czasowników kierunkowych, czy też [3]
wskazywaniu na przedmioty i ludzi. W tych nawiasach zamieszczone są skrócone zapisy   patrz P [patrzenie na prawą stronę przestrzeni],
 patrz L [patrzenie na lewą stronę przestrzeni],  patrz Ś [patrzenie na środek przestrzeni ],  patrz klas [patrzenie na klasyfikator],  patrz
11
środków pozamanualnych, ale także zmianą tempa ruchu znaku. Przy tworzeniu zdania pytającego nie
używa się znaku wyjściowego CHORY w normalnym tempie [Rys. 5a], raczej zastosuje się znak ZA-
CHOROWAĆ w zwolnionym tempie. Natomiast jeśli nadawca chce przekazać odbiorcy informację
typu Moja mama jest chora, może skonstruować takie zdanie twierdzące11:
tem
MAMA MOJA , CHORA
Wykonywaniu znaków MAMA, MOJA towarzyszą komponenty pozamanualne  podniesienie brwi,
lekkie przymykanie oczu oraz lekkie podnoszenie głowy [Rys. 5c]. Elementy te stanowią sygnał
informacyjny dla odbiorcy: przekazują mu komunikat o podjęciu przez nadawcę nowego tematu doty-
czącego danej osoby [lub określonego przedmiotu], co określa się jako zjawisko tematyzacji [tem =
tematyzacja]. W PJM na początku wypowiedzi bardzo często demonstruje się znaki odnoszące się do
ludzi, przedmiotów, czy zjawisk, o których nadawca pragnie podjąć rozmowę, a dopiero potem tworzy
się zdania twierdzące mówiące o tych rzeczach. Po użyciu pierwszych znaków robi się krótką pauzę w
miganiu [przecinek występujący w transkrypcji PJM symbolizuje pauzę], a potem wykonuje się znak
wyjściowy CHORA w normalnym tempie ze smutnym wyrazem twarzy [Rys. 5d]. Tę wypowiedz
w
PJM można przełożyć na język polski: Co do mojej mamy, ona jest chora. Konstrukcja zdania negują-
cego typu Moja mama nie jest chora wygląda następująco:
neg
MAMA MOJA CHORA #NIE
Wykonuje się wpierw dwa znaki MAMA, MOJA, a potem znak wyjściowy CHORA, i na koniec
zastosuje się znak negacji #NIE jako pożyczkę z języka polskiego[znak #NIE wykonuje się poprzez
demonstrację daktylograficznego znaku n, który następnie przechodzi w literę e z opuszczeniem litery
i  zob. Rys. 5f]12. Towarzyszą temu komponenty pozamanualne: zaprzeczenie głową, zmarszczenie
brwi i nosa [neg] [Rys. 5e i f].
przed [patrzenie na przedmiot],  skł. gł. L [skłon głowy w lewą stronę przestrzeni],  skł. gł. P [skłon głowy w prawą stronę przestrzeni],
 wys. gł.  [wysunięcie głowy do przodu],  kiw. gł  [lekkie kiwanie głową] [Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)].
11
W PJM osobowa forma czasownikowa być nie jest wykorzystywana. W tym języku orzeczenia mogą być wyrażone innymi osobowymi
formami czasownikowymi, a także rzeczownikami i przymiotnikami łączących się z podmiotem. Na przykład zdanie w PJM OJCIEC
PRACOWAĆ składa się z podmiotu [OJCIEC] i prostego orzeczenia [PRACOWAĆ]. Natomiast na zdanie OJCIEC DYREKTOR
składają się podmiot [OJCIEC] i orzeczenie wyrażone rzeczownikiem [DYREKTOR]. A w zdaniu OJCIEC SILNY oprócz podmiotu
występuje orzeczenie wyrażone przymiotnikiem [SILNY]. Jak można zauważyć, te zdania konstruowane w PJM nie zawierają osobowej
formy czasownikowej jest, lecz obejmują rzeczownik DYREKTOR i przymiotnik SILNY, które pełnią funkcję orzeczeniową  orzekają
coś o podmiocie OJCIEC.
12
W transkrypcji PJM występuje symbol  #  oznaczający zapożyczenie słów z języka polskiego. W PJM istnieją znaki w postaci skrótów
daktylografcznych zapożyczonych z języka polskiego. Np. znak #SOK wykonuje się w ten sposób, że palcuje się dwa litery S i K z opusz-
czeniem środkowej litery O. Co do użycia znaku negacji , to warto dodać, że przy konstrukcji wypowiedzi w PJM Moja mama nie jest
chora można wyrazić na dwa sposoby negację: wykonuje się albo znak #NIE jako pożyczkę z języka polskiego albo znak NIE będący
naturalnym znakiem PJM nie mającym nic wspólnego z językiem polskim. Ostatni znak negacji NIE, którego kształt różni się od znaku
#NIE [palec wskazujący wyprostowany i skierowany w górę, a pozostałe zaciśnięte w pięści, wnętrzem dłoni do przodu], wykonuje się z
ruchem krótkim i wahadłowym.
12
 pyt
tem
Rys. 5a Znak wyjściowy CHORY Rys.5b ZA-CHOROWAĆ
Rys.5c MAMA
neg
neg
Rys. 5d Znak wyjściowy CHORY Rys.5b CHORA
Rys.5c #NIE
(ze smutnym wyrazem twarzy)
Jak wcześniej powiedziano, w PJM można budować nie tylko prostą, ale także złożoną
konstrukcję wypowiedzi z użyciem komponentów pozamanualnych. Oto jeden z możliwych
przykładów:
tem (patrz P ) skł. gł. P tem
(patrz P ) skł.gł. P
A P , WSKAZzaim 1o ja POWIEDZIEĆ A KSI
ŻKA P , A ODDAĆ mi
��
13
 Przekład na język polski: Co do Agaty, powiedziałem jej, żeby oddała mi książkę.
tem (patrz P
) skł. gł. P
Rys 6a A  P Rys 6b WSKAZzaim 1o ja POWIEDZIEĆ A
tem (patrz P ) skł.gł. P
Rys. 6c KSI
ŻKA P Rys. 6d  ODDAĆ mi
A
Wprowadzając temat dotyczący osoby Agaty na początku osoba migająca wykonuje jej znak jako
13
skrót imienny A lokalizując go w punkcie X z użyciem komponentów pozamanualnych jako
przejawu tematyzacji [Rys. 6a]. Następnie stosuje formę skrótową znaku zaimkowego WSKAZzaim 1o
[WSKAZ = wskazywanie palcem; = wskazywanie to pełni rolę zaimkową; w kontekście
zaim 1o
wypowiedzi dotyczy 1 osoby liczby pojedynczej, odnoszącej się do osoby migającej] połączonego z
znakiem czasownikowym ___ POWIEDZIEĆ ___ [wskazuje na to symbol  ��  ]14 skierowanym w
prawą stronę przestrzeni i równocześnie ukierunkowuje wzrok na tę stronę [Rys.6b]. Potem nadawca
użyje znaku KSI
ŻKA w punkcie X, przy czym wykorzystuje drugi raz zjawisko tematyzacji w
13
Osoby kulturowo głuche należące do społeczności głuchych używają znaków jako przydomków czy skrótów imiennych zamiast palcować
imiona osób, do których się odwołują podczas dyskursu w PJM. Przydomki migowe mogą być związane z wyglądem, charakterystycznym
zachowaniem osoby czy też skojarzone z jej nazwiskiem. Np. jeśli dana osoba nosi nazwisko Kamiński, to powstałby jej przydomek w
postaci znaku migowego KAMIEC
. A jeśli inna osoba ma baki , to mógłby powstać związany z jej wyglądem przydomek w postaci znaku
określającego baki, który wykonałby się ze specjalnym powtórzeniem ruchowym symbolizującym imię tej osoby. Drugim sposobem
powstania znaku imiennego jest tworzenie skrótu daktylograficznego wzorującego się na pierwszym literze wyrazu jako imienia osoby. Jak
pokazuje rysunek 6A, dla osoby Agaty można wytworzyć daktylograficzny skrót manualny w postaci litery A, jaki wykona się z ruchem
krótkim i wahadłowym.
14
W PJM wskazywanie WSKAZ zaim 1o często ma formę skrótową. Zjawisko skracania niektórych słów występuje też w języku angiels-
kim  w jego mowie potocznej istnieją formy skrócone czasowników posiłkowych i ułomnych [np. I m, she s, they re].
14
odniesieniu do tego przedmiotu [Rys.6c]. Na koniec wykonując znak czasownikowy ___ ODDAĆ
___ z szybkim i energicznym ruchem w kierunku z punktu X w swoją stronę [nadawcy] stosuje
komponenty pozamanualne jako równoważniki żeby: robi skłon głowy w kierunku punktu X, na który
skierowany jest wzrok, marszczy brwi wyrażając swe życzenie zwrotu książki, a po ukierunkowaniu
znaku ___ ODDAĆ ___ w swą stronę, cofa głowę do pozycji neutralnej[Rys 6d].
Klasyfikatory w PJM. Przekonanie o ikonicznej postaci języka migowego może mieć powiązanie z
częstym użyciem w nim klasyfikatorów manualnych, których większość ma rzeczywiście charakter
ikoniczny. Nie mają one wyraz
nie określonego znaczenia, pozostają jednak w związku z rzeczowni-
kami. PJM posiada pewien zbiór specyficznych znaków określanych jako klasyfikatory. Są to znaki,
które klasyfikują rzeczowniki do danej klasy według określonej cechy. W języku migowym klasyfi-
katory nie są związane z klasyfikacją rzeczowników według np. rodzaju gramatycznego, lecz zwią-
zane są z kształtem i rozmiarem obiektów, ludzi czy też zwierząt. Każdy klasyfikator w PJM ma
określony układ jednej lub obu rąk symbolizujący kształt obiektu [Tomaszewski 2000b]. Jak podają
Bellugi i Klima [1979], istnieją co najmniej dwa rodzaje klasyfikatorów manualnych: [1] klasyfika-
tory, których kształt jest wykorzystywany do wizualnej prezentacji rzeczownika, a także może wska-
zywać jego położenie bądz
czynności; [2] klasyfikatory, które ilustrują pewne fizyczne cechy rze-
czownika i wskazuje jego położenie w przestrzeni migowej. Niektóre klasyfikatory mogą pełnić
funkcję zaimkową  zastępują określoną klasę rzeczowników. Na przykład w języku polskim zaimek
on może zastąpić rzeczowniki rodzaju męskiego chłopiec, mężczyzna, pan, dyrektor, a nie żeńskiego
jak dziewczynka, kobieta, pani, dyrektorka. Tak samo w PJM klasyfikator osobowy 1 KLAS
[KLAS = klasyfikator; 1  palec wskazujący skierowany w górę, a reszta zaciśnięta w pięści], który
odnosi się do rzeczowników żywotnych, ale obejmu-
jących jedynie osoby [mama, tata, pani, nauczycielka], a nie zwierzęta
[pies, kot, zając, wilk] czy też rzeczowniki nieżywotne [książka,
samochód, piłka, drzewo]. Świadczy to o tym, że specyficzne znaki, które
noszą nazwę klasyfikatory, mogą zastępować określoną grupę rzeczowni-
ków.
Podobnie jak zaimki, klasyfikatory muszą się odnosić do obiektów
wcześniej określonych. Tak więc prawidłowość użycia klasyfikatora w
1 KLAS
kontekście wypowiedzi polega na tym, że wpierw wykonuje się znak
rzeczownikowy, a potem prezentujący go klasy-
fikator przejmujący znaczenie rzeczownika15. Co prawda, klasyfikatory są bardziej wyspecjalizowane
niż zaimki stosowane w języku polskim. Np. zaimek on używany w języku polskim może dotyczyć
15
Należy wziąć pod uwagę, że oprócz klasyfikatorów mogących  ale nie zawsze  pełnić rolę zaimków istnieją również w PJM [1] zaimki
wskazujące zastosowane w sytuacji  tu i teraz i [2] przestrzenne zaimki anaforyczne wykorzystywane dla uniknięcia powtórzeń tych
samych składników nominalnych, czyli zastępujące jeden z rzeczowników zdania poprzedzającego. Np. gdy omawia się temat dotyczący
danej osoby [czy jakiegoś przedmiotu] wskazuje się ją palcem  oczywiście, kiedy osoba ta jest obecna w sytuacji  tu i teraz , a jeśli nie, to
wpierw lokalizuje się ją w przestrzeni migowej, aby stworzyć dla niej punkt odniesienia, a potem  prowadząc cały czas rozmowę na jej
temat  od czasu do czasu wzrokiem odnosi się palec do tego punktu, w którym wcześniej dany składnik nominalny [rzeczownik] wystąpił
15
zarówno osób, jak i zwierząt lub rzeczy, podczas gdy w PJM stosuje się różnego rodzaju klasyfikatory
prezentujące każdą z tych rzeczy pod względem kształtu i rozmiaru obiektów.
Należy podkreślić, że klasyfikatory są prezentowane za pomocą samego układu dłoni, który zawsze
pozostaje w związku z ruchem tworzącym orzeczenie. Tak więc naturalny język migowy posiada
pewną klasę czasowników nazywane predykaty klasyfikatora [Valli, Lucas 1995]. Tego rodzaju
orzeczenia wyrażone są za pomocą układu dłoni klasyfikatora oraz jego ruchu określającego
czynności osób, zwierząt i rzeczy. W zdaniu migowym orzeczenie w roli predykatu klasyfikatora
występuje zawsze po znaku rzeczownikowym. Oto przykład zastosowania czasownika występującego
w roli predykatu klasyfikatora osobowego 1 KLAS :
(patrz klas )
M
ŻCZYZNA 1 KLAS  podejść do mnie z P 
Przekład na język polski: Mężczyzna podszedł do mnie.
(patrz klas
)
Rys. 7a M
ŻCZYZNA Rys. 7b 1 KLAS  podejść do
mnie z P 
W powyższej wypowiedzi osoba migająca wpierw użyje znak M
ŻCZYZNA, a potem czasownik
wyrażony za pomocą układu dłoni klasyfikatora osobowego i jego ruchu [1 KLAS  podejść do mnie z
P ;  z P  = z prawej strony przestrzeni]. Ostatni znak statycznie umiejscawia  nie tylko ręką, ale
także oczami  po prawej stronie przestrzeni, po czym wykonuje jego ruch w kierunku z prawego
miejsca do siebie mając  podczas tego ruchu  na oku ten klasyfikator [patrz klas] [Rys. 7]. Jak
można zauważyć, kształt dłoni klasyfikatora osobowego 1 KLAS stosuje się w sposób dynamiczny 
[Tomaszewski, Gałkowski, Rosik w przygotowaniu (b)]. Wzrok jako element pozamanualny ma istotny udział w użyciu zaimków anafo-
rycznych w PJM. Przykład zastosowania anafory przestrzennej w tekście PJM jest przedstawiony w dalszej części pracy.
16
wprawiając go w ruch określający czynność osoby. Predykatem jest wyrażenie orzeczeniowe
OSOBA PODEJŚĆ DO MNIE [tj. 1 KLAS  podejść do mnie z P ], a klasyfikatorem jest sam
układ dłoni 1 KLAS tego orzeczenia. Można powiedzieć, że tego rodzaju orzeczenie złożone jest z
różnych znaczących części: wyrażone jest za pomocą kształtu dłoni klasyfikatora symbolizującego
osobę oraz jego ruchu określającego czynność tej osoby; elementy te wspólnie pełnią funkcję
orzeczeniową. Stąd pochodzi nazwa predykaty klasyfikatora.
Ponadto wykorzystuje się też specyficzne układy dłoni klasyfikatora do ich lokalizacji różnych
obiektów w różnych miejscach przestrzeni migowej w celu opisywania relacji przestrzennych
pomiędzy tymi obiektami. Lokalizując dany obiekt za pomocą układu dłoni klasyfikatora wykonuje
się specyficzny ruch  bardzo krótki w dół z naprężeniem mięśni ręki i z energicznym zatrzymaniem
[tego rodzaju ruch symbolizuje występujący w transkrypcji PJM znak  @ ]. Ruch ten informuje nie o
czynności obiektu, lecz o jego umieszczeniu czy położeniu w przestrzeni, a kształt dłoni klasyfikatora
nie opisuje też wyglądu obiektu, lecz wykorzystywany jest do jego lokalizacji w przestrzeni . Oto
poniższy przykład:
tem (patrz L ) tem (patrz P��L
)
KOT, DZIEWCZYNKA , 1 KLAS  podejść do kota z P do L 
Vzg KLAS @ L ���������� �������������������
Przekład na język polski: Dziewczynka podeszła do kota .
W powyższym przykładzie występuje klasyfikator w kształcie zgiętej litery V wnętrzem dło-
ni w dół [Vzg KLAS] symbolizujący niektóre zwierzęta [pies, kot,
wilk, zając, krowa itp.]. Nadawca wpierw wykonuje znak KOT, a
potem użyje klasyfikatora rzeczownika żywotnego Vzg KLAS
17
umiejscawiając go po lewej stronie przestrzeni poprzez
wykonywanie specyficznego ruchu lokalizacji tego klasyfikatora 
bardzo krótki z naprężeniem mięśni ręki z energicznym
zatrzymaniem [@ - zob. Rys. 8b]16. Towarzyszy
Vzg KLAS
temu wzrok skierowany na klasyfikator Vzg KLAS. Następnie cały czas utrzymując lewą dłoń
prezentującą zwierzę w niezmienionym położeniu w zlokalizowanym miejscu przestrzeni wykonuje
znak DZIEWCZYNKA [Rys. 8c], a potem stosuje czasownik w roli predykatu klasyfikatora 
demonstuje układ dłoni klasyfikatora osobowego 1 KLAS po prawej stronie przestrzeni [oczywiście
 bez wykonania specyficznego ruchu lokalizacji @], z której następnie wykonuje jego ruch w
kierunku lewej strony przestrzeni [1 KLAS  podejść do kota z P do L  ;  z P do L = z prawej do
lewej strony przestrzeni], gdzie znajduje się pierwszy klasyfikator Vzg KLAS, przy czym przenosi
wzrok z prawej do lewej strony przestrzeni [patrz P��L] [Rys 8d]17. W ten sposób nadawca prze-
kazuje komunikat, że dziewczynka podeszła do kota. Warto dodać, że poprzez zmianę tempa ruchu
układu dłoni klasyfikatora 1 KLAS można określać właściwości czynności dziewczynki, jeśli np.
chcemy w PJM przekazać odbiorcy komunikat typu dziewczynka szybko podeszła do kot  stosujemy
wtedy układ dłoni klasyfikatora 1 KLAS z szybkim ruchem w kierunku z prawej do lewej strony
przestrzeni, co może pełnić rolę przysłówkową.
Powyższa wypowiedz
wskazuje na jedną z głównych cech PJM  jego symultaniczność. Niektóre
struktury zdania charakteryzują się jednoczesnością w takim stopniu, że można wykonywać dwa znaki
równocześnie  jeden prawą ręką, a drugi lewą. Często tymi znakami są kształty dłoni klasyfikatora.
W PJM można też za pomocą klasyfikatorów gramatycznie wskazywać na ilość osób, przedmio-
tów, zjawisk. Aby wykonać znaki migowe w liczbie mnogiej, czyli odnoszące się nie do jednej osoby
bądz
do jednego przedmiotu, lecz do większej ich liczby, to osoba migająca może nie tylko [1] użyć
zaimkowego znaku w liczbie mnogiej poprzez kilkakrotne wskazywanie na osoby czy przedmioty w
różnych miejscach przestrzeni migowej, [2] zademonstrować znaki migowe symbolizujące liczebniki
określone [np. TRZY, PI
Ć] lub nieokreślone [np. WIELE, KILKA], [3] powtarzać ruch  ale nie
wszystkich  znaków rzeczownikowych  ale także [4] zastosować klasyfikator osobowy czy obiektu
w liczbie mnogiej.
Podwójna rola przestrzeni migowej . Dla PJM przestrzeń odgrywa istotną rolę składniową poprzez
procedury lokalizacji znaków i kierunku ruchu. Pełni jednak rolę nie tylko lingwistyczną, ale także
topograficzną, odnoszącą się do opisywania różnych lokalizacji zdarzeń.. Poniżej prezentowana jest
wypowiedz
w PJM, stanowiąca topograficzny opis lokalizacji obiektów na polu przestrzennym:
(patrz L ) (patrz Ś )
16
Znak @ występujący w transkrypcji wypowiedzi w PJM symbolizuje specyficzny ruch lokalizacji klasyfikatorów w przestrzeni.
18
 DOM (2R) B KLAS @ L SAMOCHÓD BŻ� KLAS @ Ś
(patrz P )
DRZEWO C KLAS @ + P
Przekład język polski: Po prawej stronie jest dom, a po lewej są drzewa.
Samochód stoi pomiędzy domem a drzewami.
(patrz L )
(patrz Ś )
Rys. 9a DOM Rys. 9b. (2R) B KLAS @ L Rys.9c SAMOCHÓD Rys. 9c
BŻ� KLAS @ Ś
(patrz P )
Rys. 9d DRZEWO Rys. 9e C KLAS @ + P
Rys. 9 Topograficzny opis różnych lokalizacji obiektów w przestrzeni migowej.
Topograficzny opis lokalizacji obiektów w przestrzeni migowej obejmuje zastosowanie w neutralnej
pozycji znaku migowego określającego obiekt oraz jego klasyfikatora z wykonaniem ruchu lokalizacji
@ w określonym miejscu na polu przestrzennym. Procedura ta tworzy relacje przestrzenne pomiędzy
obiektami. Jak pokazuje powyższy przykład, osoba migająca najpierw użyje znaku DOM [zob. Rys.
9a], a następnie jego klasyfikatora (2R) B KLAS [B = w kształcie litery B; (2R) = za pomocą dwóch
rąk; klasyfikator ten przypomina kształt dachu] lokalizując go oczami i ruchem lokalizacji @ po lewej
stronie przestrzeni [Rys. 9b]. Potem wykonuje znak SAMOCHÓD [Rys. 9c] oraz jego klasyfikator
17
Wydłużona strzałka  ��� występująca pod wierszem wypowiedzi w PJM oznacza, że podtrzymuje się lewą ręką w określonym miejscu
przestrzeni jeden klasyfikator podczas gdy prawą ręka wpierw wykonuje się inny znak rzeczownikowy, a potem jego klasyfikator.
19
BŻ� KLAS18 z jego umiejscowieniem oczami i ruchem lokalizacji @ na środku przestrzeni [Rys. 9d].
Na koniec zastosuje znak DRZEWO [Rys. 9e] z użyciem jego klasyfikatora C KLAS w liczbie
mnogiej poprzez lokalizowanie go w dwóch miejscach po prawej stronie przestrzeni [Rys. 9f]19. W
PJM procesy opisywania relacji przestrzennych pomiędzy obiektami mają charakter wizualno 
przestrzenny, co odbiega od sposobu określania stosunków przestrzennych za pomocą przyimków
nad, pod, w, pomiędzy, na itp. stosowanych w języku polskim. Niemniej jednak w PJM istnieją
określające stosunki przestrzenne odpowiedniki przyimkowe zastosowane w zależności od kontekstu
wypowiedzi.
Linia czasowa. W PJM istnieje szereg możliwości oznaczania wszystkich czasów. Charakterystyczne
jest w tym to, że do użycia znaków migowych określających różne czasy wykorzystuje się tak zwaną
linię czasową. Jest to taka umowna linia przestrzenna w kształcie spłaszczonej paraboli lekko opada-
jącej od ucha w kierunku policzka i lekko wznoszącej w
kierunku, w którym patrz mówiący [zob. rys]. W linii tej zaz-
naczone są punkty przestrzenne, w których wykonuje się znaki
wyrażające różne czasy  zaprzeszły, przeszły, teraz
niejszy, blisko i
daleko przyszły. Wzdłuż przestrzennej linii czasowej używane są
znaki za pomocą powtórzeń ruchowych  np. CO-TYDZIEC
, CO-
DWA-TYGODNIE, CO-MIESI
C, CO-DWA-MIESI
CE,
CO-ROKU, CO-DWA-LATA, NIEBAWEM, WKRÓTCE,
Linia czasowa w PJM
PRZED-CHWIL
, NIEDAWNO, itp. Ponadto PJM wyko-
rzystuje możliwość
organizacji linii czasowej nie tylko w jednym, ale także w innych miejscach przestrzeni w zależności
od czasowego kontekstu wypowiedzi. Dla przykładu  przy wizualnej ekspozycji kolejności wykony-
wania kilku czynności w różnym czasie tworzy się linię czasową przed sobą na wysokości klatki
piersiowej i zaznacza się w tej linii punkty ilustrujące kolejność działań.
Metafory i idiomy w PJM. Tak jak w innych językach PJM dysponuje zakresem znaków metafo-
rycznych. Przenośnie w PJM mają postać jednoznakową, a ich przekład na język polski wymaga
użycia nie jednego, lecz kilku wyrazów. Dla przykładu  istnieje taki znak metaforyczny, który
oznacza, że czegoś się zapomniało, a dosłownie  uderzyć się w głowę [Rys. 11]. Wbrew opinii
Świdzińskiego [1998] o braku frazeologii w PJM istnieją w tym języku  nieliczne  wyrażenia
idiomatyczne składające się z kilku znaków migowych i nie dające się w sposób dosłowny przełożyć
na inny język. Jednym z takich wyrażeń frazeologicznych jest przykład zilustrowany poniżej [Rys.
12]. Używa się dwóch znaków migowych: jeden wyjściowy KSI
ŻKA, a drugi jako orzeczenie
18
Klasyfikator BŻ� KLAS [BŻ� = w kształcie litery B wnętrzem dłoni w dół] odnosi się do niektórych pojazdów takich jak samochód,
ciężarówka, traktor, auto itp.
19
W transkrypcji w PJM występuje symbol  + oznaczający powtórzenie znaku migowego. W przypadku klasyfikatora C KLAS [C = w
kształcie litery C] drzewa można zastosować go w liczbie mnogiej poprzez dwukrotne  czy więcej  jego użycie w kilku miejscach
przestrzeni. Ruch lokalizacji @ tego klasyfikatora jest trochę inny niż w przypadku lokalizacji klasyfikatorów małych obiektów  jest
20
wyrażone za pomocą specyficznego kształtu dłoni Cspł KLAS [Cspł = w kształcie spłaszczonej litery
C] symbolizującego trzymanie książki w ręku20 oraz jego ruchu, jaki wykonuje się w kierunku głowy
aż do samego czoła. W znaczeniu dosłownym ten związek znakowy oznacza:  włożyć książkę do
głowy , zaś w znaczeniu rzeczywistym:  rozszerzać wiedzę . Można też poprzez modyfikację ruchu
orzeczenia [wykonuje się go tuż przed głową  jest dużo krótszy niż w pierwszym przypadku],
zastosować idiom o nieco innym znaczeniu dosłownym:  mieć książkę w głowie ; znaczyłoby to w
rzeczywistości:  posiadać dużą wiedzę [Rys. 13].
Rys. 11 Wyrażenie metaforyczne: KSI
ŻKA WA
OŻYĆ-
DO-GA
OWY
Zapomnieć czegoś
Rys. 12 Wyrażenie idiomatyczne:
rozszerzać wiedzę
KSI
ŻKA MIEĆ-W-GA
OWIE
Rys. 13 Wyrażenie idiomatyczne: posiadać dużą wiedzę
dłuższy, szybki z naprężeniem mięśni i z energicznym zatrzymaniem u góry [zob. Rys.9f]. Klasyfikator C KLAS dotyczy nie tylko drzew,
ale także np. bloku mieszkaniowego, szklanki, butelki, pomnika itp.
20
Używa się dwóch rodzajów klasyfikatora Cspł KLAS i B�� KLAS [B�� = w kształcie litery B wnętrzem dłoni do góry] związanych z
książką. Pierwszy stosuje się wtedy, gdy trzymamy książkę w ręku, a drugi  wtedy, kiedy opisujemy czynność książki.
21
Wniosek: polski język migowy jest kompletnym systemem językowym
Podsumowując omówienie niektórych cech gramatycznych PJM, można wysunąć wniosek, że
polski język migowy jest pełnym systemem dwuklasowym obejmującym w swym zakresie dwa
składniki: słownictwo i gramatykę. Dzięki dwuklasowości PJM jest systemem otwartym  jego zakres
słownictwa może stale się rozszerzać bez konieczności wprowadzania zmian czy nowych zasad do
jego klasy reguł gramatycznych pozwalających na konstrukcję nieskończonej liczby zdań i wypo-
wiedzi wizualno przestrzennych składających się ze znaków migowych21. Odbiega to od powszech-
nego poglądu, iż PJM stanowi coś w rodzaju machania rękami jako wariantu gestów naturalnych,
jakimi mogą posługiwać się ludzie słyszący przy mówieniu, przez co przypisywano do tej pory PJM
podrzędną, a nie językową funkcję.
Należy niewątpliwie przyjąć, że PJM jest narzędziem myślenia, czyli jest formą reprezentacji
świata, a także narzędziem komunikowania się ludzi głuchych między sobą  tych ludzi, którzy należą
do polskiej społeczności głuchych. Pomimo długoletniej dyskryminacji tego języka  w znacznej
mierze wypływającej z niewiedzy na jego temat  PJM jest cały czas językiem żywym, za pomocą
którego głusi mogą tak samo jak ludzie słyszący tworzyć nowe znaczenia, wymieniać nawzajem
komunikaty dotyczące wydarzeń następujących tu i teraz, jak też związane ze sferą abstrakcji,
przekazywać z pokolenia na pokolenie swe doświadczenia, wartości, zwyczaje, opowiadania, historie
 swoją kulturę. Aby wyraz
nie zrozumieć komunikacyjną funkcję PJM pragniemy tu podać ostatni
przykład wypowiedzi, której treść jest oderwana od sytuacji bieżącej i w której używane są znaki
odnoszące się do ludzi, ich czynności, przedmiotów, czy też zjawisk oraz przestrzegane są złożone
reguły gramatyczne pozwalające na budowę konstrukcji nie tylko prostych, ale także złożonych zdań
wizualno przestrzennych:
tem (patrz L 2 ) skł.gł. L1 tem
WCZORAJ, A L1 A POWIEDZIEĆ L2 R L2 ,
(patrz L2 ) tem skł. gł L2
KSI
ŻKA R ,  ODDAĆ P E  P ,
R
wys. gł ( neg) war kiw. gł
neg
#BO  ODDAĆ E , WSKAZzaim 3o EGZAMIN P NIE-ZDAĆ
R
21
Warto dodać, że PJM jest na tyle produktywny, że mogą powstawać w nim nowe znaki na oznaczenie nowych przedmiotów odniesienia 
m. in. złożenia morfemowe składające się z dwóch morfemów leksykalnych.
22
Przekład na język polski: Wczoraj Agata powiedziała Robertowi, żeby oddał Ewie książkę.
Bo jeśli nie odda, to Ewa może nie zdać egzaminu
tem
(patrz L 2 ) skł.gł. L1
Rys. 14a WCZORAJ, Rys. 14b A L1 A POWIEDZIEĆ L2
(patrz L2 ) tem
skł. gł L2
Rys. 14c R  L2 Rys.14d KSI
ŻKA R Rys.14e 
R
ODDAĆ P
wys. gł
( neg) war
23
Rys. e E  P Rys. f #BO Rys. g 
R
ODDAĆ E
kiw. gł
neg
Rys.14i WSKAZzaim 3o Rys.14j EGZAMIN P Rys.14k NIE-
ZDAĆ
Tworząc powyższą wypowiedz
osoba migająca wprowadza temat z ekspresją twarzy [tem] demonst-
rując znak WCZORAJ [Rys. 14a], po czym zgodnie z regułą czasownikowego uzgodnienia znaków
stosuje wpierw skrót imienny Agaty A po lewej stronie przestrzeni [L1  tuż przed nadawcą] tworząc
dla niej pierwszy punkt X poprzez skłonienie głowy w tamtą stronę [skł. gł. L1], następnie wykonuje
znak czasownikowy ___ POWIEDZIEĆ ___ w kierunku z punktu X w inną lewą stronę przestrzeni
[L2  obok odbiorcy], gdzie powstaje drugi punkt Y, na który skierowany jest wzrok nadawcy [patrz
L2] [Rys.14b], potem użyje drugiego skrótu imiennego Roberta R w punkcie Y [L2 ] [Rys. 6c]. Robi
wszy bardzo krótką pauzę wykonuje znak KSI
ŻKA w punkcie Y mając go na oku [patrz L2 ][Rys.
14.d]. Po znaku KSI
ŻKA osoba migająca demonstruje kierunkowy znak ___ ODDAĆ ___ w
kierunku z punktu Y w prawą stronę przestrzeni [P], gdzie tworzy się trzeci punkt Z. Jednocześnie
biorą w tym udział komponenty pozamanualne jako równoważniki żeby i wyrażenie prośby: skłon
głowy w kierunku punktu Y [skł. gł. L2] i jej cofnięcie do pozycji neutralnej, mocne marszczenie brwi
[rys. 14e]. Na koniec wykonuje trzeci znak imienny Ewy E w punkcie Z [P] [Rys. 14f]. Po
pierwszym zdaniu nadawca robi widoczną pauzę w miganiu. Na początku drugiego zdania stosuje
daktylograficzny znak #BO jako pożyczkę z języka polskiego z użyciem odpowiadających treściowo
temu znakowi środków pozamanualnych  lekkie wysunięcie głowy do przodu [wys. gł.], podnoszenie
brwi, lekkie przymykanie oczu [Rys. 14g]. Po czym osoba migająca tworzy zdanie warunkowe
jeżeli.....to.....: wykonując znak ___ ODDAĆ ___ w kierunku z punktu Y do punktu Z stosuje
elementy pozamanualne jako równoważniki jeżeli : podnosi brwi, lekko wysuwa głowę i górne ciało
do przodu, a czasem też wysuwa lekko wargi [war = warunek]. Towarzyszy temu również zaprze-
czenie głowy i lekkie zmarszczenie nosa, co stanowi wyrażenie negacji nie [neg] [Rys. 14h].
Wykonawszy znak ___ ODDAĆ ___ robi bardzo krótką pauzę z szybkim cofnięciem głowy, opusz-
24
czeniem brwi, lekkim mrugnięciem oczu, co jest równoważnikiem to, następnie użyje znaku zaimko-
wego WSKAZzaim 3o [3o = 3 osoba liczby pojedynczej  w kontekście wypowiedzi odnosi się do oso-
by Ewy] wskazującego punkt Z jako anaforyczny, gdzie wcześniej została umieszczona osoba Ewa.
Przy tym lekko kiwa głowę kilka razy i podnosi brwi, co może odpowiadać wyrażeniu może [Rys.
14i]. Potem osoba migająca wykonuje znak EGZAMIN blisko punktu Z [Rys. 14j] i skrótową formę
negacji w ruchowym połączeniu ze znakiem ZDAĆ, z czego powstaje jeden znak NIE-ZDAĆ z
zaprzeczeniem głowy, lekkim marszczenie nosa i ukośnym podnoszeniem brwi [neg] [Rys. 14k] 22 .
Bibliografia
Bandurski M. [2000] Rozwój rozumowania przez analogię u dzieci głuchych a sposób komunikowania
się ich rodziców. Niepublikowana praca magisterska, Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej.
Bickerton [1982] Learning without experience the creole way. W: L.K. Obler and L. Menn (red.)
Exceptional Language and Linguistics. New York: Academic Press.
Bos H., Schermer T. [1994] Sign language research. Proceedings of the 4th European Congress on
sign language research Munich, September 1-3. Hamburg: Signum.
Cokely D. [1979] Pre college programs guidelines for manual communication. Gallaudet College
Washington, D.C.
Farris M.A. [1994]. Sign language research and Polish Sign Language. Lingua Posnaniensis, 36, 13-
36.
Gee J. P., Googhart W. [1988] American Sign Language and the human biological capacity for
language. W: M. Strong (red.) Language learning and Deafness. New York and Cambridge:
Cambridge University Press.
Gee J. P., Mounty J.L. [1991] Nativization, variability, and style shifting in the sign language
development of deaf children of hearing parents. W: P. Siple, S. Fischer (red.) Theoretical issues
in sign language research, vol 2: Psychology. Chicago: University of Chicago Press.
Geppertowa L. [1968] y
ródła trudności w przyswajaniu języka przez dzieci głuche. Warszawa PWN.
Jacobs R. [1996] Just how hard is it to learn ASL? The case for ASL as a truly foreign language. W:
C. Lucas (red.) Multicultural aspects of sociolinguistics in deaf communities. Gallaudet
University Press.
Klima E. & Bellugi U. (1979). The signs of language. Harvard University Press.
Kluwin T. [1981] The grammaticality of manual representation of English in classroom settings.
American Annals of the Deaf, 126, 417-421.
22
Gdy znak negacji NIE łączy się ze danym czasownikiem, to jego kształt ulegnie modyfikacji pod wpływem kształtu znaku czasowni-
kowego, z czego powstaje skrótowa forma negacji przybierająca różne kształty w zależności od kształtów połączonych z nią  ale
niektórych czasowników.
25
Liddell S.K. [1983] Compound formation rules in ASL. W: W. Stokoe, V. Volterra (red.) Sign
language research 83: Proceeding of the III. International Symposium on Sign Language
Research. Linstok Press, INC, Instituto di Psicologia CNR.
Lillo-Martin D. [1990] Parameters for questions: Evidence from wh-movement in ASL. W: C. Lucas
(red.) Sign language research: theoretical issues. Washington, DC: Gallaudet University Press.
Lucas C. Valli C. [1990] ASL, English, and contact signing. W: C. Lucas, C. Valli (red.) Sign
language research: theoretical issues. Gallaudet University Press.
Maxwell M., Bernstein M.E., Mear K.M. [1991] Bimodal language production. W: P. Siple, S. Fischer
(red.) Theoretical issues in sign language research, vol 2: Psychology. Chicago: University of
Chicago Press.
Meadow K. [1980] Deafness and child development. Berkeley, Los Angeles: University of California Press.
Padden C. [1990] The relation between space and grammar in ASL verb morphology. W: C. Lucas
(red.) Sign language research: theoretical issues. Washington DC: Gallaudet University Press.
Perlin J., Szczepankowski B. [1992] Polski Język Migowy: opis lingwistyczny. Warszawa: WSiP.
Pietrzak W. [1992] Język migowy dla pedagogów. Warszawa: WSiP.
Tomaszewski P. [1998] Więzi emocjonalne dzieci głuchych z rodzicami słyszącymi i niesłyszącymi.
Forum Psychologiczne, 3, 70-93.
Tomaszewski P. [1999] Depatologizacja głuchoty: Droga do dwujęzyczności i dwukulturowości w
wychowaniu dziecka głuchego. W: R. Ossowski (red.) Kształcenie specjalne i integracyjne.
Warszawa: MEN.
Tomaszewski P. [2000a] Twórczość językowa dzieci głuchych w różnych sytuacjach zabawowych a
koncepcje natywistyczne. Referat wygłoszony na sesji naukowej w ramach Polskiego Komitetu
Audiofonologii, Warszawa, 1 III.
Tomaszewski P. [2000b] Rozwój językowy dziecka głuchego: wnioski dla edukacji szkolnej.
Audiofonologia, 16, 51-85.
Tomaszewski P. [2001a] Sign language development in young deaf children. Psychology of Language
and Communication.
Tomaszewski P. [2001b] Dwujęzyczność a rozwijanie świadomości metajęzykowej u dzieci głuchych.
Referat wygłoszony w ramach samokształcenia rady pedagogicznej dla nauczycieli dzieci
głuchych w Instytucie Głuchoniemych, Warszawa, 23 V.
Tomaszewski P. [w druku] Kilka uwag na temat problemów emocjonalnych dziecka głuchego. W: J.
Kobosko (red.) Bliżej życia: Materiały dla rodziców dzieci z wadą słuchu. Warszawa:
Stowarzyszenie Przyjaciół Osób Niesłyszących i Niedosłyszących  Człowiek-Człowiekowi .
Tomaszewski P. [w przygotowaniu] Wizualny dyskurs dziecięcy: twórcze użycie języka migowego
przez dzieci głuche w wieku przedszkolnym.
Tomaszewski P. Gałkowski T, Rosik P. [w przygotowaniu (a)] Nauczanie polskiego języka migowego
jako obcego języka: Czy osoby słyszące mogą przyswoić język wizualny?
26
Tomaszewski P., A
ukaszewicz A., Gałkowski T. [2000] Rola gestów i znaków migowych w rozwoju
twórczości językowej dziecka głuchego. Audiofonologia, 17, 75-86.
Tomaszewski P., Gałkowski T., Rosik P. [w przygotowaniu (b)] Komponenty pozamanualne w
polskim języku migowym.
Schick B., Moeller M.P. [1992] What is learnable in manually coded English sign systems ? Applied
Psycholinguistics,(13), 3, 313-340.
Stokoe W. C. [1960] Sign language structure: an outline of the visual communication systems of the
American Deaf. New York: University of Buffalo Press.
Stroombergen M., Koolhof M. [1986] Spontaneous language in a group of deaf children. W: B.T.
Tervoort (red.) Sign of life: Proceeding of the Second European Congress on Sign Language
Research, Amsterdam July 14-18.
Supalla S.J. [1991] Manually Coded English: The modality question in signed language development.
W: P. Siple, S. Fischer (red.) Theoretical issues in sign language research, vol 2: Psychology.
Chicago: University of Chicago Press.
Szczepankowski B. [1999] Niesłyszący, głusi, głuchoniemi: wyrównywanie szans. Warszawa PWN.
Świdziński M. [1998]Bardzo wstępne uwagi o opisie gramatycznym polskiego języka migowego.
Audiofonologia, 12, 69-82.
Świdziński M., Adamiec T. [1999] Education in Poland: The past and the future. European days deaf
education, Orebro, Sweden, September 23-26 IX.
Valli C., Lucas C. [1995] Linguistics of American Sign Language. Gallaudet University Press.
Woodward J. [1973] Some characteristics of Pidgin Sign English. Sign Language studies, 3, 39-46.
Woodward J. Markowicz [1980] Pidgin Sign languages. W: W. Stokoe (red.) Sign and culture: A
reader for students of American Sign Language. Linstok Press, Inc.
27
Aby pod kątem lingwistycznym przyjrzeć się bliżej różniącym się od siebie konstrukcjom językowym,
jakie mogą tworzyć osoby głuche i słyszące we wzajemnych interakcjach, podane są poniżej
przykłady ich wypowiedzi o tej samej treści:
Język polski: Wczoraj Marek dał Dorocie zieloną książkę.
SJM: WCZORAJ M-A-R-E-K ja DAĆ ty + A
D-O-R-O-C-I-E ZIELON + 

KSI
ŻK + 

PMP1 : [1] WCZORAJ M ja DAĆ ty D ZIELONA KSI
ŻKA
[2] WCZORAJ M ja DAĆ lew. D ZIELONA KSI
ŻKA
PMP2 : [1] WCZORAJ M  praw. M DAĆ lew. D ZIELONA KSI
ŻKA
[2] WCZORAJ M  praw. M DAĆ lew. D KSI
ŻKA ZIELONA
(patrz. praw. ) top. (patrz.
lew. )
PJM: [1] WCZORAJ M  praw. KSI
ŻKA praw. ZIELONA M DAĆ lew. D 
lew.
(patrz. praw. ) top.
(patrz. lew. )
[2] WCZORAJ M  praw. KSI
ŻKA praw. ZIELONA D  lew M DAĆ
D
Przykłady wypowiedzi typu pidgin skonstruowane przez osoby słyszące lub głuche ilustrują, jak
gramatycznie mogą wpływać nawzajem dwa języki  język polski i PJM. Wskazują na to pewne
elementy wypowiedzi: użycie specyficznych przydomków migowych dla osób [ M , D ]; brak lub
28
lokalizowanie znaków w określonym miejscu w przestrzeni migowej [ M , M  praw ]; wykonywanie
znaku DAĆ w różnych kierunkach: od nadawcy do odbiorcy [ ja DAĆ ty ], od nadawcy w lewą
stronę przestrzeni [ ja DAĆ lew.], czy też od jednego do drugiego miejsca w przestrzeni [ M DAĆ
lew ]; brak użycia końcówek fleksyjnych [ + A
, + 
, + 
], czy też komponentów pozamanualnych;
zmiana kolejności wykonywania znaków [ ZIELONA KSI
ŻKA, KSI
ŻKA ZIELONA ].
29