ATLAS DLA CIEKAWYCH
5
Nad brzegami wód
Wśród roślinności porastającej
brzegi jeziora rozpoznamy trzci-
Bobry, jak żadne inne zwierzęta, po-
nę, tatarak i pałkę wodną. Licz-
Zbiorniki wodne obfitują w pożywienie dla
trafią zmieniać środowisko. Swoimi
ne gatunki ptaków znajdą w tej
mocnymi zębami przegryzają pnie
ludzi i zwierząt. Niektóre zwierzęta, np. bóbr, są
gęstwinie miejsca do założe-
drzew, a z kawałków gałęzi budują
roślinożerne, inne zaś, jak wydra, to drapieżniki. nia gniazda. Jeziora Śniardwy
tamy, powodujÄ…c zalewanie najbli-
i Mamry na Pojezierzu Ma-
Czasami hodowcy ryb uważają, że wydry są żej położonych terenów. W miejscu
zurskim są największe, a jezio-
łąki lub pola powstaje płytkie jezior-
szkodnikami.
ro Hańcza położne na terenie
ko, nad które w poszukiwaniu poży-
Suwalskiego Parku Krajobrazo-
wienia chętnie przylatują ptaki.
wego jest najgłębsze w Polsce.
Z najbardziej malowniczych je-
zior, z licznymi zakolami, słynie
Wigierski Park Narodowy. Na-
zwa parku pochodzi od jeziora
Wigry. Na jego terenie znajduje
siÄ™ ponadto 17 niewielkich jezior
położonych w lesie, zwanych su-
charami.
Wydrę możemy spotkać nad brzegami stawów i je-
zior. W norach wykopanych w brzegu wychowuje ona
swoje młode. W dzień śpi, a nocą poluje na ryby. Małe
rybki połyka w całości, duże zjada na brzegu, dlatego
często możemy zobaczyć pozostałości po jej uczcie.
7
Wśród roślinności wodnej
Bagnik przybrzeżny Spokrewnione z motylami chruściki
Pod wodÄ… przed naszym wzrokiem kryje siÄ™ wie-
ma owłosione nogi, któ- mają delikatne skrzydełka. Można je
re umożliwiają mu bie- spotkać w pobliżu zbiorników wodnych,
le małych organizmów. Drapieżne larwy ważek
Grzybień biały, pospolicie na-
ganie po powierzchni na polach i w lasach. Ich larwy żyją
polują na małe skorupiaki lub larwy innych owa-
zywany liliÄ… wodnÄ…, ma szerokie
wody. Ten pająk żyje w wodzie i budują domki. Wzmacniają
liście, unoszące się na powierzch-
dów, wśród roślinności wodnej przepływają ryby, wśród przybrzeżnej ro- je ziarenkami piasku i częściami roślin.
ni wody. Można zobaczyć siedzą-
ślinności. Dobrze nur- W takiej kryjówce mogą się schować,
a raki, wędrując po dnie, zjadają szczątki obumar-
ce na nich owady, pajÄ…ki, a nawet
kuje, potrafi upolować a kiedy dorastają, zamykają otwór i prze-
łych organizmów.
żaby.
nawet małą rybkę. obrażają się w dorosłego owada.
Kosaciec żółty Pająk topik stale żyje pod wodą, po- Świtezianka modra należy do wa- Między kwiatami Rzekotka, nazywana inaczej żabką drzewną, na- Rzęsa wodna czasa-
nieważ buduje wśród roślinności sieć żek. Jest drapieżna, dlatego jej narzą- grzybieni pojawiają leży do naszych najładniejszych płazów. Większość mi pokrywa całą po-
w kształcie dzwonu, którą napełnia ze- dy gębowe są zaopatrzone w ząbki. się równie piękne życia spędza, siedząc na gałęziach krzewów, a nawet wierzchnię stawów.
branymi z powierzchni pęcherzykami Poluje na mniejsze od siebie owady, grążele żółte. drzew. Ma jasnozieloną skórę i charakterystyczne
powietrza. W ten sposób powstaje wy- które chwyta nogami w locie. Skrzy- przylgi na palcach. Dzięki temu łatwo wspina się
pełniona powietrzem komora miesz- dła barwy błękitnej mają tylko sam- po liściach i gładkich łodygach roślin. Kiedy samce
kalna. ce, samice są metalicznie zielone ze wydają odgłosy, nabierają powietrza do tzw. rezo-
skrzydełkami koloru brunatnego. natorów, umieszczonych pod skórą podgardla.
9
Ptasie raje
Tereny podmokłe doskonale nadają się do ob-
serwacji ptaków. Spotkamy tam różnej wielkości
ptactwo pływające po wodzie, nurkujące i żeru-
jące na łąkach. Największym zagrożeniem jest
dla niego działalność człowieka  wycinanie la-
sów, zakładanie pól uprawnych, osuszanie tere-
nów i zanieczyszczanie środowiska.
Rezerwat  Słońsk wchodzi w skład
najmłodszego Parku Narodowego  Uj-
Trzcinniczki i trzciniaki za-
ście Warty i jest ważnym obszarem lęgo-
zwyczaj trudno zobaczyć, ale
wym ptaków wodnobłotnych. Na jego te-
możemy rozpoznać je po śpie-
renie znajduje się kolonia kormoranów,
wie. Ich misternie uplecione
licznie gniazduje gęś gęgawa, a jesienią
gniazda sÄ… przytwierdzone do Å‚o-
na łąkach można zobaczyć żurawie.
dyg trzcin.
Kruki są samotnikami, żyją poje-
dynczo lub w parach, które trzymają
się razem przez całe życie, ale rzad-
ko Å‚Ä…czÄ… siÄ™ w stada.
Kormorany czarne są bliski- Zimorodek to ptak ostrożny i płochliwy, jest pięknie Rybitwa czarna latając nad Orzeł bielik jest największym ptakiem drapieżnym występującym
mi krewniakami pelikanów. Po- i jaskrawo ubarwiony. Przesiaduje na wystających nad wodą, zawisa co pewien czas w Polsce. Swoją ofiarę potrafi wypatrzyć z odległości 1,5 km. Jest
lują na ryby, nurkując. brzegiem rzeki gałęziach drzew i wypatruje ryb, za na chwilę w powietrzu, a na- sprawnym łowcą, czasami odbiera zdobycz innym ptakom, a nawet
którymi nurkuje w toń wodną. stępnie błyskawicznie pikuje wydrom. Latem przeważnie żywi się rybami, ale atakuje też kaczki
w dół, by schwytać rybę. i łyski.
11
Trawy
Podobnie jak inne rośliny trawy pięknie kwitną.
Piękne są góry i lasy
Dzięki temu wytwarzają nasiona, z których
i róże zawsze ciekawe
wyrasta młoda trawa. Ich kwiaty są drobne i przez
lecz z wszystkich cudów natury
to niemal niewidoczne wśród liści. W Polsce
jedynie poważam trawę.
występuje około trzystu gatunków traw.
Ks. Jan Twardowski
Największe trawiaste tereny Polski to
łąki i pastwiska. Jedną z właściwości tra-
wy jest jej szybkie odrastanie. Na wy-
skubanych przez zwierzęta roślinach
szybko pojawiają się nowe liście. Zwie-
rzęta, które jedzą trawę, mają specjalnie
zbudowane żołądki, umożliwiające im
jej trawienie.
Drżączka średnia
Skoszona i wysuszona trawa  siano  jest
pożywna i aromatyczna, w zimie staje się
pokarmem dla zwierzÄ…t.
Niektóre gatunki traw są wytrzymałe na
brak wody, dlatego rosnÄ… w miejscach zbyt
suchych dla innych roślin, np. na wydmach.
Wczesną wiosną niektórzy ludzie wypalają
suche trawy. Jest to bezmyślne niszczenie
roślin (nasion, korzeni, kłączy) i gatunków
zwierząt, które tam żyją.
13
Z
Ziołowa apteka
Przez tysiÄ…ce lat ludzie zebrali wiedzÄ™ na temat
leczenia ziołami. Dawniej wyciągi z ziół i zioło-
we mikstury były podstawowym lekarstwem na
wszystkie choroby. Dzisiaj ziołolecznictwem zaj-
mujÄ… siÄ™ mnisi w klasztorach, m.in. bonifratrzy.
Zioła w naszej domowej apteczce mogą okazać
się bardzo przydatne. Wybierzmy się więc na
spacer na łąkę i spróbujmy odróżnić je od innych
roślin.
Liści babki zwyczajnej może- Koniczyna bladoróżowa jest Modraszek argus Krwawnik pospolity rośnie na każ- Rozgniecione kwiaty stokrot- Tasznik pospolity jest uwa-
my użyć w nagłych wypadkach, przysmakiem koni i krów, zna- dej łące. Jego świeże liście mogą być ki pospolitej doskonale nadają żany za chwast, ma owoce
np. przy użądleniach przez owa- lazła też zastosowanie w zio- używane do tamowania krwawień, się na okłady przy stłuczeniach w kształcie serduszek. Przyło-
dy. Świeże, czyste liście przy- łolecznictwie. Świeżo roztarte np. z nosa. W tym celu okładamy i zwichnięciach. Są również ja- żony do rany hamuje krwawie-
łożone na chore miejsce leczą kwiaty koją ból po ukąszeniach nos listkami, ale nie wkładamy ich dalne, możemy nimi ozdobić nie.
rany, owrzodzenia i oparzenia. owadów. do środka, bo może to spowodować omlet, kanapkę albo ożywić da-
ponowne krwawienie. nia na urodzinowe przyjęcie.
15
15
Kwiaty
Wierzbówka kiprzyca o pięknych
Całe piękno kwiatów przeznaczone jest nie
różowych kwiatach należy do roślin
dla ludzi, lecz dla owadów. Kwiaty wabią je
pionierskich, które jako pierwsze
pojawiają się na leśnych zrębach,
do siebie swymi zapachami i różnymi od-
ugorach lub żwirowiskach.
cieniami barw. Owad, który dostaje się do
wnętrza kwiatowego kielicha, wypija nek-
tar lub zbiera pyłek. Oblepiony nim prze-
latuje na inne kwiaty... i w ten sposób
zapyla rośliny. W pyłku są komórki mę-
skie, a w słupku żeńskie. Po ich zapłod-
nieniu mamy nasiona następnych po-
płatki korony
koleń kolorowych kwiatów.
Niezapominajka błotna
pręcik
słupek
Przetacznik ożankowy
Kurzyślad polny Firletka poszarpana Goz
dzik kropkowany Fiołek polny
y
n
t
D
s
i
l
z
o
w
Å‚
g
o
Ä…
n
r
e
k
k
o
a
Å‚
o
P
z
c
s
z
17
Zwierzęta łąkowe
Owady, które pospolicie na-
W gÄ…szczu traw pokarm i schronienie znajdujÄ…
zywamy konikami polnymi,
różne zwierzęta, m.in. owady, pająki i ślimaki.
należą do różnych grup: pa-
Niektóre z nich są malutkie, kilkumilimetrowe,
sikoników, szarańczaków
i świerszczy. Latem leżąc
a inne mają kilka centymetrów długości. Podob-
w trawie, możemy usłyszeć
nie jak kwiaty charakteryzują je różne kształ-
ich  cykanie . To samce
ty i kolory skrzydeł. Niektóre, np. pluskwiaki,
majÄ… specjalne organy do
wydawania dz
więków.
w obronie przed naszą dłonią, którą uważają za
drapieżnika, wydzielają nieprzyjemną woń. Do-
póki łąka kwitnie, panuje na niej ogromny ruch.
Aby wydobyć dz
więk, samce
w zależności od gatunku po-
cierają: skrzydełkami, noga-
mi o skrzydełka lub nogami
o boki tułowia.
Guniak czerwczyk jest podobny do
chrabąszcza. W czerwcu dorosłe owady
latają wieczorem wśród gałęzi drzew. Ich
larwy  pędraki  żyją w ziemi i żywią się ko-
rzonkami roślin.
Samice na końcu odwłoka
mają długie pokładełko,
którym przed złożeniem
jaj wygrzebują wgłębienie
w ziemi.
Pospolitymi mieszkańcami łąk Jednym z najczęściej spotyka- Ślimak winniczek to nasz naj- Pająk krzyżak czeka na swo- Poskrzypek dwunastokropek
są pluskwiaki. Strojnica bal- nych pluskwiaków w Polsce większy ślimak lądowy. Ma sko- ją ofiarę w ukryciu. Kiedy owad
daszkówka ma kłująco-ssące jest pięknie ubarwiona plusk- rupę, która chroni jego miękkie wpadnie w jego sieć, drgania
narządy gębowe, którymi nakłu- nia, inaczej jagodziak. ciało. przenoszone są do pająka przez
wa rośliny i wysysa z nich sok. jedną z nici sygnalizacyjnych.
19
Motyle
Spotkamy je we wszystkich miejscach, w któ-
Å‚
rych rosną kwiaty. Aby chronić motyle i inne
owady, coraz częściej na łąkach wraz z trawą
wysiewa się specjalne mieszanki kwiatów oraz
roślin, na których żyją gąsienice poszczegól-
nych gatunków.
p
Motyle, aby
dostać się do środka
kwiatka, zapuszczają w głąb
st
długą trąbkę i wysysają
słodki nektar.
Rysunek na skrzydłach
motyla, przypominajÄ…cy oczy,
ma zmylić atakującego drapież-
nika. Kiedy motyl rozłoży skrzy-
dła,  oczy straszą.
Gąsienica, która
jest larwą motyla, często
bywa szkodnikiem roślin.
Kto by pomyślał, że ten
żarłoczny i włochaty stwór
przepoczwarczy siÄ™
w pięknego motyla.
y
n
Å›
e
l
k
e
t
Ä…
Å‚
r
a
K
k
a
a
s
p
u
o
R
k
r
z
y
w
n
i
k
a
w
a
i
k
k
Å‚
a
s
u
R
r
e
o
z
j
n
r
i
P
k
t
r
a
w
n
i
k
21
GinÄ…ce polne kwiaty
Bocian biały jest najbardziej znanym ptakiem
w Polsce, a wschodnia część naszego kraju to praw-
WiosnÄ… i latem pola sÄ… czerwone od kwitnÄ…cych
dziwy bociani raj. W niektórych miejscowościach
maków, a niebieskie od kwiatów chabra bławat-
bociany klekoczą prawie na każdym dachu lub ko-
minie. Rozległe obszary łąk i pól dostarczają im po-
ka. Taki obraz pól można jeszcze zobaczyć we
żywienia, a środowisko na tych terenach jest mniej
wschodniej i południowej części Polski. W za-
zanieczyszczone niż w innych częściach kraju.
chodniej Europie kwiatów tych już nie ma, bo
jako chwasty są skutecznie zwalczane środkami
chwastobójczymi. Obecnie zwróciły one uwagę
przyrodników, którzy starają się, by nie wyginęły.
Pszenica, żyto, owies i jęczmień należą do zbóż,
Polne kwiaty od lat towarzyszyły uprawom zbóż,
a wszystkie one są trawami. Z nasion zbóż, czyli zia-
pozostawiając ślady w literaturze, malarstwie
ren, otrzymujemy podstawowe produkty żywno-
ściowe, takie jak pieczywo i kasze. Są one też karmą
i pamięci naszych babć i dziadków.
Skowronek
dla zwierząt gospodarskich  bydła i drobiu.
Mak jest najstarszym chwastem,
Rumianek pospolity Chaber bławatek Lukrecja Kąkol prawie całkiem zniknął
znanym już w epoce kamiennej.
z rolniczego pejzażu.
23
Zwierzęta w ogrodzie
Po deszczu pojawiają się pożyteczne dżdżow-
nice. Większość z nich w zalanych wodą nor-
kach nie miałaby czym oddychać. Chociaż nie
W pobliżu naszych domów, pośród owocowych
wyglądają przyjemnie, są bardzo pożyteczne
drzew, krzewów kwiatów czy warzyw żyją
 spulchniajÄ… ziemiÄ™ w naszym ogrodzie.
zwierzęta. Niektóre z nich są pożyteczne, inne
jednak szkodzÄ… naszym uprawom.
Szpak chętnie zagniez
dzi
Motyle spijajÄ… nektar i sÄ…
siÄ™ w zawieszonej w ogrodzie
ozdobÄ… ogrodu.
budce lęgowej i chociaż zjada
różne owady, chętnie skosz-
tuje też naszych czereśni.
Kret jest pożytecznym zwierzę-
ciem, bo zjada larwy i dorosłe osob-
niki szkodników upraw. Trudno go
zobaczyć, gdyż rzadko wychodzi na
powierzchniÄ™. W ogrodzie staje siÄ™
uciążliwy, kiedy wykopuje kretowi-
ska.
O zmroku pojawia siÄ™ ropucha. Jest
sprzymierzeńcem każdego ogrodnika
 zjada ślimaki i owady.
ZÅ‚otook
Uderzające podobieństwo bzyga
Tygrzyk paskowany ma odwłok
Nie wszystkie biedronki zdobią kropki. Nie- Niektóre trzmiele są pod ochroną.
do osy chroni go przed żarłocz-
cały w żółto-czarne pasy. Samice bu-
które nie mają ich wcale lub są prążkowane. Gniazda budują w ziemi. Dorosłe owa-
nością ptaków. Owady te należą
dują na krzewach misterną pajęczynę,
To drapieżne i pożyteczne owady, bo zjadają dy są bardzo pożyteczne, ponieważ za-
do przyjaciół ogrodnika  atakują
polując na nieostrożne owady. Pająki
mszyce. pylajÄ… koniczynÄ™.
szkodniki upraw.
te sÄ… w Polsce pod ochronÄ….
25
Szkodniki roślin
Czułki, które wyglądają jak
małe śrubki, pomagają mu
Nie zabijajmy bezmyślnie żadnych zwierząt,
orientować się w podziemnych
choć w naszym ogrodzie nie wszystkie są mile
korytarzach...
widziane. Niektóre zjadają wyhodowane przez
nas owoce i warzywa lub niszczą piękne kwiaty
Ratując nasz ogródek, możemy użyć powszechnie
dostępnych środków owadobójczych lub... zasto-
sować metody ekologiczne. Do walki z mszyca-
mi najlepiej wykorzystać biedronki lub natural-
Stonka ziemniaczana wyrzÄ…dza
ne preparaty ziołowe. Przepisy na takie mikstury
szkody w uprawach ziemniaków.
dostępne są w poradnikach dla ogrodników. Pa-
Zarówno dorosłe owady, jak i ich
miętajmy też, że owady te stanowią pokarm in-
larwy są tak żarłoczne, że potrafią
nych zwierząt, takich jak płazy, gady, ptaki i ma-
pozbawić liści całą roślinę.
Å‚e ssaki.
Gąsienice, które są larwami pięknych motyli,
pożerają ogromne ilości zielonych części roślin.
Ciężar jednego osobnika może się zwiększyć na-
wet kilkadziesiąt tysięcy razy.
Mszyce wysysają soki z zielonych części roślin.
Wydalają słodką spadz
, lubianą przez mrówki,
które bronią niekiedy mszyce przed atakami
Turkuć podjadek jest przystosowany do podziem-
...a odnóża zaopatrzone w ostre
biedronek.
nego trybu życia. Budowa jego ciała ułatwia mu
pazurki ułatwiają mu ich drąże-
drążenie w ziemi korytarzy i podcinanie korzon-
nie.
Pomrowy należą do ślimaków,
ków roślin. W ciągu dnia przebywa w ziemi, a nocą
które mają szczątkową muszlę,
wychodzi na powierzchnię, gdzie odżywia się nad-
ukrytą pod skórą. Zjadają najczęś-
ziemnymi częściami roślin.
ciej liście, ale nie pogardzą słodką
poziomkÄ….
27
W borach
Wchodzimy do lasu, wkoło drzewa iglaste  to
bór. Wita nas królowa polskich lasów  wysoka
i smukła sosna. Jej szyszki wrzucone do ognia
palą się z trzaskiem i pięknie pachną. W borach
sosnowych z domieszką dębów rosną najszla-
chetniejsze grzyby  borowiki oraz podgrzybki.
Maślaki natomiast znajdziemy w młodych lasach
świerkowych. Wśród drzew iglastych coraz rzad-
Modrzew i jego szyszki Las świerkowy
sze są jodły, modrzewie zaś łatwo rozpoznać, bo
na zimę zrzucają igły. Podczas świąt Bożego Na-
rodzenia świerkowe, sosnowe i jodłowe choinki
migocą światełkami i kolorowymi bombkami.
Maślak zwyczajny Szyszka świerkowa
Szyszka sosnowa
Sosna rośnie nawet tam, gdzie gle-
ba jest jałowa i piaszczysta. Świer-
ki lub sosny posadzone w równych
rzędach tworzą tzw. monokultury.
Podgrzybek brunatny
29
Lasy liściaste
A oto dąbrowa. Potężne konary starych dębów
dają schronienie przed słońcem i deszczem. Po
rozsypane na ziemi żołędzie chętnie przyjdą
zwierzęta. Na skraju dąbrowy wchodzimy w ma-
Å‚y brzozowy lasek  brzezinÄ™. Z daleka bielejÄ…
pnie młodych brzózek. Kilka kroków dalej rozpo-
Las brzozowy  brzezina
Las dębowy  dąbrowa
ściera się buczyna. Jesienią las bukowy czerwie-
ni się od liści, a gładziutka kora pni mieni się jak
Liść i owoce dębu
srebro. Dziwne małe buczynowe orzeszki razem
z żołędziami przydadzą się na czapki jesiennych
ludzików.
Las bukowy  buczyna
Wielogatunkowy las liściasty  grąd
31
Mieszkańcy
starego dębu
Trudno jest zobaczyć dzięcioła,
łatwiej usłyszeć jego stukanie.
Ostrym dziobem wydziobuje on
W lesie należy spacerować cicho i spokojnie. Tyl- spod kory larwy owadzich szkodni-
ków drzew, m.in. korników. Mówi-
ko wtedy możemy usłyszeć i odkryć najwięcej
my o nim  lekarz drzew.
tajemnic przyrody. Wśród gałęzi drzew stale uwi-
jają się ptaki. Pewne gatunki zobaczymy pośród
drzew iglastych, bo żywią się nasionami szyszek,
inne szukają pokarmu w lasach liściastych. Nie-
które stale buszują w czubkach drzew, inne polu-
ją na owady wokół pni i niskich gałęzi.
Ptaki łatwiej jest usłyszeć niż zobaczyć. Na wy-
cieczkę do lasu warto zabrać ze sobą klucz do
oznaczania gatunków tych zwierząt.
Sowy polują w nocy, a w dzień śpią,
dlatego na spacerze raczej ich nie zo-
baczymy. Można za to znalez
ć ich pu-
chowe piórka lub pozostawione przez
Sójkę łatwo rozpoznać w locie po biało-niebie-
O kukułce mówimy, że jest pasoży-
nie wypluwki. PoruszajÄ… siÄ™ niemal
skim w czarne prążki  lusterku na skrzydłach.
tem lęgowym. Jajo znosi do gniazd
bezszelestnie, a w nocy nawołują się
Zaniepokojona wydaje chrapliwe okrzyki. W zi-
mniejszych od siebie ptaków i nie
wzajemnie niesamowitymi dla nas
mie żywi się orzeszkami bukowymi i żołędziami,
zajmuje się nim więcej. Młode pi-
głosami.
a wiosną potrafi zapolować na młode pisklęta. La-
sklę kukułki zaraz po wykluciu
tem zaÅ› Å‚apie owady.
wyrzuca z gniazda jaja lub pisklęta
właściciela. Przybrani rodzice kar-
mią je, aż dorośnie. Dla dębu jest
Najstarszym polskim dębem
bardzo pożyteczna.
jest dÄ…b Bartek.
Kowalik poruszając się wzdłuż pnia
starego dębu, potrafi chodzić zarów-
no głową do góry, jak i w dół. Uważnie
ogląda korę w poszukiwaniu owadów
lub smakowitych nasion. Gniazda za-
kłada w dziuplach drzew, które wyściela
Lelek kozodój jest ptakiem, który poluje
suchymi liśćmi lub korą. Otwór dziupli
w nocy. Chwyta ćmy szeroko otwartą paszczą.
pomniejsza, zalepiając go błotem.
Ma brązowe piórka i kiedy siedzi na gałęzi
lub na ziemi, jest prawie niewidoczny.
7
33
Pod innym listkiem usiadł
Podczas spaceru
motyl  listkowiec cytry-
nek. Wtopił się w otocze-
po lesie
nie, tak że trudno jest go
Jeżeli nachylimy się i zaj-
zauważyć. Dzięki temu jest
rzymy pod listek, możemy
bezpieczny i może odpocząć
Las dostarcza pożywienia wszystkim jego miesz-
spotkać motyla z czułka-
chwilę w cieniu liścia.
kańcom, a nawet gościom. Zwierzęta roślinożer-
mi w kształcie pióropusza.
Takie czułki ma samiec
ne znajdą tam smaczne rośliny i owoce. Na nie
motyla nocnego  ćmy.
zapolują zwierzęta mięsożerne  mniejsze lub
większe drapieżniki. Kiedy rośliny i zwierzęta
giną, bakterie, grzyby i niektóre owady rozkłada-
jÄ… ich szczÄ…tki. Zawarte w nich zwiÄ…zki wracajÄ… do
gleby, wzbogacając ją w składniki mineralne.
...a ten przypominający małe
drzewka, który rośnie bezpo-
średnio na glebie, to chrobotek
reniferowy. Na dalekiej półno-
cy stanowi pokarm reniferów.
Za pniakiem skrył się borowik Jesienią między drzewami spoty- Żuk gnojowy swą nazwę za-
Stare próchniejące pnie to piękny i ważny element każdego lasu. Żyje tu wiele organi-
szlachetny, zwany prawdziw- kamy trujące, choć bardzo pięk- wdzięcza kulkom gnoju, które
zmów, takich jak owady, grzyby, glony i widoczne na zdjęciu porosty. Podczas spaceru po
kiem. Znaleziony, cieszy każdego nie kropkowane muchomory. toczy do swej nory. Posłużą one
lesie przypatrzmy siÄ™ tym dziwnym organizmom. RosnÄ… tylko tam, gdzie powietrze jest
grzybiarza. za schronienie i pokarm jego
czyste. Mają różne kształty  te z czerwonymi główkami jak zapałki i te w kształcie kieli-
larw.
chów na długich nóżkach to chrobotki: koralkowy i kubkowaty...
35
Leśne zwierzęta
W lasach żyją zwierzęta, które zwykle trudno za-
uważyć. Niektóre z nich, np. sarny, są płochliwe
i wychodzą z ukrycia dopiero o zmierzchu. Między Mrówki są bardzo pożyteczne.
Mrowiska leśnicy otaczają ka-
drzewami można dostrzec rozkopaną ściółkę  tu
wałkami gałęzi, aby nie znisz-
dziki nocą szukały pożywienia. W dzień zwierzęta
czyły ich zwierzęta i ludzie. Naj-
te odpoczywają w gęstych zaroślach. Również bor-
częściej zauważamy biegające po
ścieżce samice nazywane robot-
suki wychodzą na żerowanie dopiero w nocy, w le-
nicami. Ich zadaniem jest budo-
sie możemy trafić na wykopane w piasku wejścia
wanie mrowiska i dostarczanie
do ich nor. Lisy unikają kontaktu z człowiekiem,
pokarmu. Królowe nie ruszają
czasami widać, jak przemykają skrajem lasu. A jed- się z gniazda, składają tysiące
jaj, z których wylegają się młode
nak podczas spaceru możemy obserwować wiele
mrówki. Te pracowite owady są
innych interesujÄ…cych zwierzÄ…t.
sanitariuszami lasu, oczyszczajÄ…
go z obumarłych i rozkładają-
cych się części organizmów.
W wilgotnych miejscach lasu, w pobliżu małych oczek wodnych poluje na owady ważka  szablak zwy-
czajny. Ma krwistoczerwony odwłok i ogromne oczy, rozmieszczone prawie wokół głowy. W każdym
takim oku może mieć do trzydziestu tysięcy małych oczek, które pozwalają jej śledzić ruchy ofiary. Jest
szybka, zwinna i doskonale lata, co ułatwia jej polowanie.
Nie łapmy jaszczurek, ponieważ wystraszone mogą Lis wygrzebuje norę w ziemi, w której odpo-
Jeż, jak większość zwierząt owadożernych, zjada przede wszystkim owady, ale też ślimaki. Jest aktywny odrzucić ogon. Taka strategia ratuje im życie, kiedy czywa w ciągu dnia. Podstawą jego jadłospisu
o zmierzchu i w nocy. Wychodzi wtedy z ukrycia i drepcząc, poszukuje pożywienia. Póz
ną jesienią, kiedy zaatakuje je drapieżnik. Odrzucony ogon odwraca są małe gryzonie i ptaki, ale zjada też chętnie
temperatura się obniża, staje się ociężały i zapada w sen zimowy. Nie robi zapasów na zimę, spala tłuszcz uwagę atakującego i jaszczurka może jeszcze uciec. chrząszcze i koniki polne oraz owoce leśne.
nagromadzony pod skórą. Póz
niej wprawdzie ogon odrasta, ale bardzo wolno.
37
W puszczy
Wycinanie lasów doprowadziło do wyginięcia nie-
których gatunków zwierząt i ograniczyło liczeb-
ność tych, które przetrwały. Obecnie puszcze
i stare lasy sÄ… obszarami chronionymi. Tworzone
sÄ… tam parki krajobrazowe, rezerwaty i parki na-
rodowe. Na tych obszarach przyroda rzÄ…dzi siÄ™
Szerszeń jest największą spo-
śród naszych os, a jego ukąszenie
swoimi prawami.
bywa bardzo niebezpieczne dla
ludzi. Szerszenie często budu-
jÄ… gniazda w dziuplach starych,
spróchniałych pni drzew. Kiedy
je zauważysz, najlepiej odejdz

z tego miejsca jak najszybciej.
Pachnące lasem borowiki są bardzo pożyteczne. Oplatając
strzępkami korzenie drzew, dostarczają im wody. Ich ku-
zynka huba nie czyni zaÅ› nic dobrego. Jest grzybem paso-
żytniczym, który niszczy różne gatunki drzew, zabierając im
substancje pokarmowe. Grzyby przyczyniają się też do roz-
kładu powalonych pni, których w puszczy się nie usuwa.
Pierwszym polskim parkiem narodowym był Bia-
Takie małe zajączki są dobrze ukryte przez mamę, ale można je przypadkiem spotkać w lesie. Należy łowieski Park Narodowy, założony w 1947 roku.
bardzo ostrożnie i cicho oddalić się, aby ich nie spłoszyć. Nie wolno podchodzić blisko, ponieważ wystra- Obecnie słynie z występowania potężnych ssaków
szone uciekną i najprawdopodobniej zginą. kopytnych  żubrów.
39
Nasze góry
Roślinom i zwierzętom życie w wysokich górach
utrudniają częste, silne wiatry oraz niska tempe-
ratura. Rośliny wysokogórskie najczęściej są małe
i płożące się. Gęste włoski na ich liściach zabez-
pieczajÄ… je przed zimnem, wiatrem i wysycha-
niem. W najwyższych partiach gór zamiast lasów
Charakterystyczną cechą krajo- W wapiennych skałach Jury Krakowsko-Częstochowskiej można odnalez
ć odciski muszli, które są
są ukwiecone łąki, a powyżej nich już tylko nagie
brazu Bieszczad są rozległe łąki skamieniałym dowodem, że obszar ten był kiedyś dnem morza. W wyniku wietrzenia powstały ostańce
skały. Mówimy, że układ roślinności jest piętrowy.
zwane połoninami. Stoki gór skalne  samotne skały, z których najbardziej znana jest mierząca 20 metrów Maczuga Herkulesa.
porastajÄ… ogromne lasy bukowe.
Kiedy na nizinach drzewa mają już liście, wysoko
Królują w nich rysie, wilki, jele-
w górach wiosna dopiero się zaczyna.
nie, puchacze i orły.
Wilk jest drapieżnikiem  żeby
żyć, musi polować. Najczęściej
atakuje zwierzęta słabe, stare
i chore, nie napada na ludzi. Żyje
w gęstych lasach, zimą łączy się
Śnieżka to najwyższy szczyt Kar-
w stada. Samiec i samica wilka, Błędne Skały, położone na terenie Gór Stołowych, to labi-
konoszy leżących w paśmie Sude-
basior i wadera, tworzą parę na rynt ciasnych szczelin i korytarzy. W Górach Stołowych zwie-
tów. Jest to jedno z najchłodniejszych
Do najbardziej malowniczych gór należą Pieniny. Zbudo- całe życie. Pozostałe wilki w sta- trzałe skały przybrały fantastyczne kształty, przypominające
miejsc w Polsce. Na szczycie znajdu-
wane są głównie ze skał wapiennych, przez które przebija się dzie to najczęściej ich potom- niekiedy zwierzęta, stąd ich nazwy: Wielbłąd, Słoń i Żółw.
je się Wysokogórskie Obserwatorium
rzeka Dunajec. Najwyższy szczyt  Trzy Korony  leży na stwo z ostatnich kilku lat. Wilki
Meteorologiczne, schronisko PTTK
terenie Pienińskiego Parku Narodowego. mają duże terytoria łowieckie.
i barokowa kaplica św. Wawrzyńca.
PorozumiewajÄ… siÄ™, wyjÄ…c; tylko
Rosną tu także rośliny, jak gnidosz
samotne, odłączone od stada wil-
sudecki i wierzba lapońska.
ki nie wyjÄ….
Muflony o fantastycznie
Babia Góra to najwyż-
zakręconych rogach spro-
szy szczyt w Beskidach.
wadzono w Sudety w 1902
W babiogórskich lasach
roku. Ich ojczyznÄ… pierwot-
żyją głuszce, rysie, niedz
-
nie były wyspy na Morzu
wiedzie i żbiki.
Śródziemnym  Sardynia
i Korsyka.
41
Tatry
To najwyższe pasmo górskie w Polsce, w którym
występuje typowy krajobraz wysokogórski.
Tylko tam zobaczymy wysokie strzeliste turnie
i prawdziwe hale. W Tatrach górale wypasają
owce i wyrabiajÄ… owcze sery  oscypki.
Rysy to najwyższy szczyt Tatr
(2499 m n.p.m.). NazwÄ™ za-
wdzięczają widocznej na zboczu
Limbę można zobaczyć
rysie, którą tworzy skalny żleb.
tylko w Tatrach.
Niedz
wiedz
spędza zimę Świstak ostrzega o niebezpie- Jedną z pierwszych oznak
pogrążony we śnie. Naj- czeństwie pozostałych członków wiosny są pojawiające się
częściej mości sobie lego- stada serią donośnych gwizdów. na halach krokusy.
wisko pod wywróconymi Okres zimy może przeżyć dzięki
korzeniami drzew, które nagromadzonym zapasom tłusz-
Podążając do Morskiego Oka,
zwane jest gawrÄ…. Jednak czu.
Szarotka
można usłyszeć huk spadającej
budzi się czasem... żeby
alpejska
wody  Wodogrzmotów Mic-
Z powodu silnych wiatrów motyle żyjące
napić się wody.
kiewicza  trzech wodospadów
w górach latają nisko nad ziemią. Niepy-
na potoku Roztoka.
lak apollo jest pod ochronÄ…, coraz rzadziej
spotykamy go w Tatrach i Pieninach.
Dziewięćsił bezłodygowy
Kozice z łatwością poruszają się po
stromych i wąskich półkach skal-
nych. Potrafią wspinać się po pra-
wie pionowych zboczach i skakać
Salamandra plamista
przez kilkumetrowe przepaście.
Umożliwia im to specjalna budo-
wa racic, które mogą być szeroko
W otoczonej ostrymi szczytami
rozstawiane. Kozica jest symbolem
Dolinie Rybiego Potoku leży
Tatrzańskiego Parku Narodowego.
największe i najpiękniejsze z ta-
trzańskich jezior  Morskie
Oko. Jeziora górskie nazywamy
stawami (Czarny Staw, Wielki
Staw). Woda w nich jest zupełnie
przezroczysta.
43
Nad morzem
Bałtyk jest morzem śródziemnym północnej
Europy. Ukształtowany został około 2000 lat
temu. Chociaż woda w nim jest słona, zawiera
niewielkie ilości soli mineralnych, w tym soli
Mewy towarzyszÄ…
kuchennej, dlatego uważany jest on za morze
rybakom w połowach,
oprócz nich nad morzem
słodkie. Jeszcze sto lat temu w wodach Bałtyku
spotkamy rybitwy i kormora-
żyły tysiące morświnów, ssaków nazywanych
ny. Często widzimy je, jak od-
poczywajÄ… na falochronach.
niekiedy bałtyckimi delfinami. Dziś grozi im
wyginięcie.
Mikołajek nadmorski Aby ochronić ląd przed niszczącą działalnością morza,
budowane są falochrony, a wydmy obsadza się roślin-
nością nadmorską. Do roślin chronionych należy m.in.
mikołajek nadmorski, wydmuchrzyca piaskowa i rzad-
ko spotykana malina moroszka. Rosiczka rośnie przede
wszystkim na bagnach i jest rośliną owadożerną.
Bursztyn, nazywany dawniej jantarem, jest stwardniałą ży-
wicą drzew. Kiedy pali się, wydziela przyjemną woń. Od wie-
ków był poszukiwany przez kupców z południa jako cenny
surowiec do wyrobu ozdób. Przez Polskę przechodził szlak
bursztynowy  droga, którą kupcy podążali po  złoto pół-
nocy . Również obecnie po jesiennych sztormach na plaży
można znalez
ć kawałki bursztynu.
Na terenie Słowińskiego Parku Narodowe-
go, w okolicach A
eby, znajdują się objęte ści-
słą ochroną ruchome wydmy. Pod wpływem
wiatru ciągle zmieniają one kształt i położenie.
W ciągu roku mogą przesuwać się od 3 do 10
metrów i osiągać 30 metrów wysokości.
45
Przyroda
w centrum miasta
Miasto to obszar przekształcony przez człowieka.
Dzika przyroda już tutaj nie występuje, a roślin-
ność to mieszanina gatunków rodzimych i spro-
wadzanych z innych krajów. Większość zwierząt,
Ogrody zoologiczne to nie tyl-
zwłaszcza takie ptaki, jak wróble i gołębie, zado-
ko schronienie dla ginÄ…cych ga-
mowiła się w miastach na stałe. Mają tu one ła-
tunków. Wiele z nich prowadzi
twiejszy dostęp do pożywienia i wiele miejsc do badania, które mają na celu za-
chowanie zwierzÄ…t w ich natu-
założenia gniazda. Miasto odwiedzają też ptaki
ralnych środowiskach.
przelotne, które zatrzymują się tutaj dla odpo-
czynku.
Lipy chętnie sadzono w ogro- A
abędzie chętnie podpływają
dach, a w XIX wieku obsadza- do ludzi po kawałki chleba.
no nimi w Polsce aleje. Pod-
czas kwitnienia wydzielajÄ…
słodki zapach wabiący pszczo-
ły. Miesiąc, w którym kwitną,
nazwano lipcem. Lipy to drze-
wa długowieczne, mogą rosnąć
nawet 800 lat.
Jednym z najpiękniejszych
drzew rosnÄ…cych w parkach
jest kasztanowiec. Do Polski
został sprowadzony z Półwyspu
Bałkańskiego.
Kaczki krzyżówki występu-
ją często na stawach w parku.
Oswojone z widokiem ludzi,
nie bojÄ… siÄ™ ich tak bardzo jak
Bluszcz należy do roślin
kaczki żyjące w naturalnym śro-
pnących, chętnie obrasta
dowisku, np. nad jeziorami.
ściany budynków.
spis treści
Nad brzegami wód .................................. 4
Wśród roślinności wodnej ......................... 6
Ptasie raje ................................................... 8
Trawy ........................................................ 10
Ziołowa apteka ........................................ 12
Kwiaty ...................................................... 14
Zwierzęta łąkowe .................................... 16
Motyle ...................................................... 18
GinÄ…ce polne kwiaty ............................... 20
Zwierzęta w ogrodzie .............................. 22
Szkodniki roślin ....................................... 24
W borach .................................................. 26
Lasy liściaste ............................................ 28
Mieszkańcy starego dębu ....................... 30
Podczas spaceru po lesie ......................... 32
Autor
Dorota Kokurewicz, Beata Biedroń-Zdęba
Leśne zwierzęta ....................................... 34
Konsultacja merytoryczna
Dorota Kokurewicz
W puszczy ................................................ 36
Fotografie
Nasze góry... ............................................. 38
Beata Biedroń-Zdęba,
Tomasz Gębuś/serwis e-zoom.pl, Dorota Kokurewicz s. 29,
Renata i Marek Kosińscy/kosinscy.pl, archiwum ss. 9, 23, 25, 40, 42-43, 46-47,
Tatry ......................................................... 40
archiwum karkonosze.pl
Nad morzem ............................................ 42
Opracowanie graficzne i typograficzne
Beata Biedroń-Zdęba
Przyroda w centrum miasta .................... 44
Projekt okładki
Beata Biedroń-Zdęba
Wydanie pierwsze 2006
© 2006 by Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o.
Wszelkie prawa zastrzeżone, szczególnie prawo do przedruku i tłumaczeń na inne języki.
Książka nie może być publikowana bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawnictwa.
Dotyczy to również sporządzania fotokopii, mikrofilmów oraz przenoszenia danych do systemów komputerowych.
ISBN 83-7407-135-4
Wydawnictwo EUROPA sp. z o.o.
ul. Kościuszki 35, 50-011 Wrocław
tel. [phone], faks 071 346 30 15
e-mail: [e-mail]
www.wydawnictwo-europa.pl
 siążka, którą trzymasz w rękach, to doskonały prze-
wodnik po wspaniałych i tajemniczych szlakach pol-
skiej przyrody. Znajdziesz w niej ciekawe informacje
na temat roślin, zwierząt, owadów i ich naturalnych
środowisk życia. Trasę tej wędrówki wyznaczać będą
przydatne wiadomości oraz liczne i niezwykle barwne
ilustracje, które pozwolą Ci nie tylko jeszcze bardziej
podziwiać otaczającą Cię naturę, ale także lepiej ją ro-
zumieć&
W serii
ukazały się
również:
w
w
w
.
w
y
d
a
w
n
i
c
t
w
o
-
e
u
r
o
p
a
.
p
l