RENATA GRZEGORCZYKOWA

ZARYS
SŁOWOTWÓRSTWA POLSKIEGO

SŁOWOTWÓRSTWO OPISOWE
Wydanie III poprawione

PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
WARSZAWA 1979

PRZEDMOWA DO WYDANIA TRZECIEGO

Nowe wydanie skryptu Zarys słowotwórstwa polskiego zawiera niewiele zmian w stosunku
do wydań poprzednich z lat 1972 i 1974. Uwzględniono nowe pozycje bibliograficzne i po-
prawiono fragmenty, które z punktu widzenia merytorycznego lub dydaktycznego okazały się
dyskusyjne bądź niejasne. Dotyczy to zwłaszcza rozdziałów teoretycznych, a mianowicie pro-
blemu pochodności synchronicznej derywatów oraz kwestii ustalania funkcji formantów.

Nie uwzględniono natomiast najnowszych teorii słowotwórczych, zwłaszcza ujęć genera-
tywnych słowotwórstwa, w przekonaniu, że są to próby jeszcze nie dość ugruntowane i jest za
wcześnie umieszczać je w kursowym wykładzie słowotwórstwa.-Przyszłość pokaże, czy i w
jakim kształcie zdobędą sobie one trwałe miejsce w nauce.

PRZEDMOWA DO WYDANIA PIERWSZEGO

W nauczaniu uniwersyteckim gramatyki opisowej, a szczególnie słowotwóstwa, odczuwało
się ostatnio duży brak podręcznika, który by w sposób możliwie jednolity i przystępny
podawał całościową wiedzę w tym zakresie. Słowotwórstwo jest bowiem tym działem grama-
tyki, który powstał stosunkowo niedawno, a rozwinął się w pełni dopiero w latach pięćdzie-
siątych naszego stulecia. Stąd do Gramatyki języka polskiego Stanisława Szobera /wydanej w
1923 r./ wchodzą zaledwie pierwociny tej nauki, a z kolei Podstawy gramatyki Witolda Doro-
szewskiego /wydane w 1&52 r,/, dające słowotwórstwu metodologiczne i teoretyczne po-
dstawy, nie obejmują właściwie opisu poszczególnych części mowy, ograniczając się jedynie do
słowotwórstwa rzeczowników odczasownikowych i odprzymiotnikowych.

Z tej potrzeby wyrósł obecny podręcznik. Nie jest on w dużej części pracą oryginalną.
Zbiera wyniki badań wielu autorów, zawarte w różnych artykułach, często trudno dostępnych,
a także w większych' pracach monograficznych. W części materiałowej będą to głównie prace
B. Krei oraz rozprawa H. Satkiewicz: Produktywne typy słowotwórcze współczesnego języka
ogólnopolskiego /wydana w 1969 r./ Korzystanie z tych prac jest syganiizowane w tekście.

Rozdział teoretyczny zawiera przedstawienie teorii słowotwórstwa takiej, jaka się ukształ-
towała w ciągu ostatnich dziesięciu lat w nauce polskiej i pozapolskiej /głównie czeskiej i
rosyjskiej/, często bez dokładnego wskazywania na autorów poszczególnych koncepcji. Czy-
nimy tak sądząc, że jest to z korzyścią dydaktyczną studenta, dla którego ważniejsze jest
dowiedzieć się, jakie są wyniki dotychczasowych badań, aniżeli, kto jest autorem poszcze-
gólnych stwierdzeń, a także w przekonaniu, że prawdziwe sądy naukowe odrywają się niejako
od autora i stanowią dobro wspólne. Wiele stwierdzeń, formułowanych w rozdziale teore-
tycznym, a także w rozdziałach opisujących poszczególne części mowy, jest wynikiem
wspólnych prac i przemyśleń zespołu kolegów z Zakładu Języka Polskiego oraz Katedry
Językoznawstwa Ogólnego Uniwersytetu Warszawskiego. Szczególnie dużo zawdzięczam ścisłej
współpracy z docent Jadwigą Puzyniną, która jest właściwie współautorką wielu pomysłów i
sformułowań zawartych w tej książce. Za tę wielką szansę możliwości wspólnego myślenia
składam Im tą drogą serdeczne podziękowanie.

Pragnę wreszcie wyrazić głęboką wdzięczność mojemu Nauczycielowi, Profesorowi Witol-
dowi Doroszewskiemu: większość koncepcji zawartych w tej pracy wywodzi się bezpośrednio
lub pośrednio z Jego teorii naukowych.

l. MIEJSCE SŁOWOTWÓRST.WA W SYSTEMIE JĘZYKOWYM

1. STRUKTURA SYSTEMU JĘZYKOWEGO

Słowotwórstwo wchodzi w skład morfologii, czyli tej części systemu językowego, która
obejmuje tworzenie konstrukcji morfemowych. Na wstępie warto określić bliżej pozycję
morfologii i jednostki morfologicznej /morfemu/ w hierarchicznej strukturze języka.

Język definiujemy tu bardzo ogólnie' jako system semantyc-zny z grama-
tyką. Składa się on z dwóch komponentów: pierwszy stanowi inwentarz znaków kon-
wencjonalnych, fonicznych /tzn. wytwarzanych przez narządy mowne czło-
wieka2/, tzw. słownik. Drugi komponent to reguły pozwalające z ograniczonej liczby
elementów słownika tworzyć nieograniczoną liczbę nowych konstrukcji: jest to grama-
tyka. Dzięki gramatyce system języka naturalnego ma charakter uniwersalny /w
przeciwieństwie do wielu jednoklasowych kodów sztucznych o ustalonym zakresie informacji/,
tzn. może służyć do porozumiewania się o wszystkim, także o sytuacjach nowych, nie prze-
widzianych w kodzie.

Języki naturalne cechuje ekonomiczność', ułatwiająca posługiwanie się nimi.
Polega ona przede wszystkim na zjawisku opisanym wyżej, tzn. na możliwości tworzenia z
ograniczonej liczby elementów i reguł nieskończonej ilości nowych konstrukcji. Drugi przejaw
ekonomii systemu językowego polega na tym, że ograniczona, choć wielka liczba znaków,
zbudowana jest z niewielkiej liczby (kilkudziesięciu maksimum) elementów fonicznych, mimo
że możliwości artykulacyjne człowieka dopuszczają wytworzenie o wiele większej ich liczby.
Nie na tym jednak koniec ekonomii języka. Jak nas poucza fonologia, fonemy zbudowane są z
jeszcze mniejszych elementów, już nie linearnych, tzw. cech dystynktywnych, które układając
się w opozycje czynią system fonologiczny bardziej funkcjonalnym: nie trzeba bowiem za-
pamiętywać kilkudziesięciu izolowanych elementów, ale wystarczy zapamiętać kilka
typów relacji, które pozwalają dobrze odróżniać poszczególne elementy.

W sumie system językowy przedstawia się nam jako hierarchiczna struktura, w której ele-
menty niższego stopnia stanowią składniki elementów wyższego rzędu. Strukturę tę, właściwą
w takiej postaci tylko językom fleksyjnym, uwidoczni dobrze tabela 14.

Definicja podana niżej opiera się głównie na pracach T. Milewskiego /41/ i L. Zawadowskiego IT2.Ii
zakłada też znajomość i rozumienie podstawowych pojęć językoznawczych, które studenci otrzymują we
wstępnych wykładach kursu nauki o języku.

Pozornie foniczności języka przeczą alfabety; zapis /np. kotek/ składający się ze znaków graficznych
działa nie na słuch, ale na wzrok. Pamiętać jednak należy, że wszelkie alfabety są systsmami wtórnymi, są
tylko transpozycją bodźca słuchowego na bodziec wzrokowy: znak graficzny /litera/ a odsyła do fonemu
lal.

3Po^. A. Martinet/40/.

etanowi ona pewną modyfikację tabeli umieszczonej w pracy L. Zawadowskiego ITiI oraz popularnej
książce A. Wierzbickiej /67/.

-3-ttff^S.SgS^'JJi " f j'

-Ó '- - - *- - -c- "

.2. o -S -5. .o .^ S L w. - g >

i E.^ | J; "5^ S 1^.1^ -l

t. .I-EJ--^ I^PI-I
p^j.^jf N^^iijj

^S.^^jg^-g ".^.^^.^Eż

jli;2^ ?źNNl

i ^ o " .^ 5 L -S ^ . -g -L a ż �

"i^^sa s^^^o^j

."^-J^^^gs E^^iE^^
o)-*- o to c > .S, S-3~^-'E^

^ I-E l-.sl^-? sjo^i-js
o-igsi^"'"' gt^s2!" s

l^Itl.liJjjl.H.II j

.--J|M^|I^?^JS ?

ill^J^SjJ^mr5Sż ^
^.ytt-E.'OCCT-;:S"Fcc--5S . ^
.EE-^gj^.I^J.JsJ-SJ^^ i"

^l^.^-^.lj-j^^js-; S

^-JJ^JJ^J-^-rlp S

J.-J^^IJ.s?!!.:^0^3 ^

^-5.0 S.-y2'::?^ ^Ij^.-g. S
^-"^^^"'-S.SS^^goj".!,^

-hll^llf.ilSIl^ J^

^...-iL-.^g.-^l!-!?! ^
^K^iKl.tjtlIfij p

E H-'-ż."5 N ^.I-^ � | E^ a^ . s-
^ - " .- c o -j f ^ -l ż J 5 ^ ^ ^ ^ ^ >,

^^_o i s 5-g-^|l i^- ^N^ ^s

S o -L ^ ^ N s?ooc,g'gl^ ii;ff

c--^ ^E^ o-J^JIJ^ , Sż

Pierwszą grupę stanowią m o r f e m y, które definiuje się jako najmniejsze, dalej nie-
podzielne /składające się jedynie z fonemów/ elementy semantyczne, które jednak samo-
dzielnie nie funkcjonują ani semantycznie /nie są znakami określonych desygnatów, nie sta-
nowią elementów słownika/, ani syntaktycznie; np. morfemy p/s-, ucz-, -arz w takich wyrazach,
jak pisarz, uczeń, są tylko elementami samodzielnych znaków. Niektóre morfemy mogą być
jedynym; składnikami jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/, np. dom-, pies-, kot-, inaczej
mówiąc mogą być tematy fleksyjne proste, które składają się jednego morfemu /o tym do-
kładnie niżej/.

Rozróżnia się kilka typów morfemów ze względu na ich funkcje oraz ze względu na
to, czy bywają jedynymi składnikami tematów fleksyjnych.

Funkcja morfemu jest dwojaka: a/ semantyczna, polegająca na informowaniu o
czymś w rzeczywistości pozajęzykowej oraz b/ syntaktyczna, informowanie o relacjach
między elementami tekstu. Np. morfemy dom-, kot- odsyłają do czegoś w rzeczywistości
pozajęzykowej, a morfemy: -em, -u, l domem, kotu/ informują o funkcji tego znaku w
zdaniu. Oczywiście bywają wypadki bardziej skomplikowane, gdy obie funkcje na siebie na-
chodzą, np. morfem fleksyjny może mieć funkcję semantyczną, ale o tym niżej /s. 8 /.

Wypadki skrajne, jeśli idzie o funkcję, stanowią dwa typy morfemów: morfemy rdzenne
/leksykalne/ mają funkcję semantyczną, morfemy gramatyczne mają funkcję syntak-
tyczna. Trzeci typ morfemów to morfemy słowotwórcze, które mają funkcję naj-
częściej taką samą jak rdzenne, tzn. semantyczną, np. -ek, w domek, kwiatek ma znaczenie
takie samo jak przymiotnik mały; -arz, w pisarz, blacharz to tyle co ''wykonawca'1. Różnica
między tymi dwoma typami morfemów o funkcji semantycznej polega na tym, że rdzenne
mogą występować jako jedyne składniki jednostki leksykalnej /tematu fleksyjnego/ np. dom,
pies. a słowotwórcze nie mogą: nie ma wyrazu"który składałby się tylko z morfemu -arz, -ek,
-ec. Poza tym morfemy rdzenne muszą występować w każdej jednostce leksykalnej, natomiast
słowotwórcze mogą wchodzić w skład leksemu, ale nie muszą.

Następna hierarchicznie wyższa jednostka języka to l e k s e m, czyli jednostka leksykalna
/słownikowa/, lub wyraz w potocznym sensie5. Terminy te oznaczają element słownika, a więc
znak należący do inwentarza, którym dysponuje każdy mówiący danym językiem, ale .nie
użyty jeszcze w tekście, nie uformowany składniowo6. Niektórzy ujmują leksem bardziej ab-
strakcyjnie jako klasę wszystkich form fleksyjnych, które jakby są jego wariantami, realizacją
tekstową. Dla wyrazów odmiennych jest on tożsamy z tematem fleksyjnym /np. główk-, ma-
lutk-1. Jednostka leksykalna odmienna bywa w słownikach umownie reprezentowana przez
pewne formy /np. rzeczownik przez M. Ip.: kotek, czasownik przez bezokolicznik: pici, jednak-
że wiadomo, że w istocie jednostką słownikową nie jest poszczególna forma fleksyjna, ale coś,
co jest bazą tych wszystkich form, tzn. temat fleksyjny, a więc dla cytowanych
przykładów postać: kotk- oraz dwie postaci czasownika: pi-: pij-, od których dopiero tworzy
się cały zbór form fleksyjnych.

Jednostki leksykalne, jak już powiedzieliśmy, mogą być proste, tzn. składać się tylko z
morfemu rdzennego /np. kot-, kwiat-, mał; albo mogą być konstrukcjami zbudowanymi z
morfemów /np. kotk-, kwietn; malutk-1. Leksemy, które są konstrukcjami, noszą nazwę for-
macji słowotwórczych i stanowią przedmiot słowotwórstwa. Z tematów fleksyj-

Termin wyraz jest wieloznaczny, może oznaczać formę fleksyjną np. zdanie: widzę psa składa się
z dwóch wyrazów; widzę i psa/ lub teksem /np. polszczyzna obejmuje około stu tyś. wyrazów, tj.
jednostek słownikowych/.

Por. Achmanowa IM: "Leksem - wyraz jako element strukturalny języka, jako wyraz-typ /w odróż-
nieniu od wyrazu jako jednostki mowy, wydzielającej się w procesie mowy/" s. 214.

'
nych i morfemów gramatycznych tworzą się formy fleksyjne /określone w rosyjskiej

tradycji językoznawczej wygodnym mianem słowoform/, które stanowią już człony skład-
niowe; są to tematy fleksyjne użyte w konkretnym zdaniu, a więc przekształcone na człon
składniowy, co w językach fleksyjnych wyraża się przez konstrukcje morfemowe, np. temat
kotk- w połączeniu z morfemem gramatycznym -owi daje konstrukcję kotkowi w zdaniu: Daję
kotkowi mleko. Regułami tworzenia konstrukcji fleksyjnych z tematów fleksyjnych i morfe-
mów gramatycznych zajmuje się f l e k s j a.

3. SŁOWOTWORSTWO A FLEKSJA

Zatrzymajmy się z kolei nad stosunkiem między dwoma działami morfologii: s ł owo -
twórstwem, którego przedmiotem jest konstruowanie pochodnych tematów fleksyjnych
Ikotk-, pisarz-/, i fleksją, która zajmuje się konstruowaniem form fleksyjnych /kotkowi, pisa-
rzowi/. Rzecz wydaje się pozornie prosta: słowotwórstwo /zwane także derywacją w szerokim
sensie/ pomnaża słownik, fleksja przekształca jednostki słownikowe na człony wypowiedze-
niowe. W pierwszym procesie biorą udział morfema słowotwórcze /afiksy/, które mają funkcję
głównie semantyczną, w drugire morfemy gramatyczne, końcówki fleksyjne, o funkcji głównie
syntaktycznej. Bliższa analiza ujawnia jednak złożoność całego zjawiska7. Mianowicie funk-
cja konstrukcji okazuje się niedostatecznym kryterium dla przeprowadzenia granicy między
fleksją i derywacją. Porównajmy zdania: Kot wypił mleko i Koty wypiły mleko. Różnica mię-
dzy nimi dotyczy informacji o świecie, pojedynczości lub wielości podmiotów, natomiast skład-
niowo formy kot i koty nie różnią się. Morfem -/ w formie koty nie ma więc funkcji syntak-
tycznej /gramatycznej/, nie informuje o relacjach międzytekstowych, jak przypuszczaliśmy
pierwotnie /na s. 7/, ale ma funkcję semantyczną. Musimy więc skorygować nasze pierwsze sfor-
mułowanie i stwierdzić, że morfemy gramatyczne pełnią funkcje składniowe, albo /w pewnych
wypadkach/ semantyczne, ale o specjalnych właściwościach. Nazwijmy je funkcjami seman-
tycznymi zgramatykalizowanymi, tzn. występującymi w konstrukcjach gra-
matycznych. O pojęciu konstrukcji gramatycznej będzie mowa dalej.

A. Heinz w cytowanym artykule rozważa kolejno właściwości konstrukcji fleksyjnych i
słowotwórczych szukając jakichś istotnych cech różniących. Okazuje się, że łączy te kon-
strukcje zarówno mechanizm tworzenia /jednostka wyjściowa i morfem tworzący kon-
strukcję pochodną: kot > kotek, kot > kota/, jak i kumulowanie funkcji przez
morfenrty:' niektóre morfemy fleksyjne kumulują funkcje /np. -a w kota to wykładnik przy-
padku, liczby, rodzaju męskiego lub nijakiego/, ale inne nie kumulują /np. w pisalibyśmy -
morfem -by- jest tylko wykładnikiem trybu warunkowego/. Podobnie ma się rzecz z morfe-
mami derywacyjnymi.

Konkluzją tych rozważań jest stwierdzenie o dużej doniosłości: tym, co dzieli fleksję i
derywację, jest gramatyczność fleksji i brak gramatyczności słowo-
twórstwa. Wymienione właściwości powodują, że inny jest niejako sposób istnienia konstrukcji
fleksyjnych w systemie językowym: odpowiadają im w systemie reguły, które należą do
gramatyki i sprawiają, że konstrukcje fteksyjne mogą być doraźnie tworzone w tekstach w
miarę potrzeby, że mają charakter potencjalny, np. konstrukcje: rączką, rączkami są realizacją
reguły: temat rzecz, żeńsk. + -a = Nadrzędnik Ip., temat rzeczownika + -ami = Narzędnik Im.

''W dalszym ciągu referować będę wyniki analiz przeprowadzonych przez A. Heinza 1201.

Inaczej ma się rzecz z konstrukcjami słowotwórczymi, które wskutek braku gramatyczności
należą do słownika i muszą być przez mówiących poznane jako jego jednostki /np. ręcznik,
rączka, ręczny l.

Zastanówmy się, na czym polega gramatyczność, o jakich konstrukcjach powiemy, że są
gramatyczne. Spróbujmy najpierw sformułować teoretycznie składniki gramatyczności, a
potem wyjaśnimy te pojęcia na przykładach.

Przez konstrukcje gramatyczne będziemy rozumieć takie konstrukcje, które tworzone są
kategorialnie /tzn. od każdego okazu klasy podstawowej/ i odznaczają się regular-
nością semantyczną, /tzn. ich znaczenie jako całości jest wyprowadzane ze znaczeń
składników, może być przewidziane z góry na podstawie budowy/. Ponadto konstrukcje gra-
matyczne tworzą system, tzn. zamknięty układ form wzajemnie się warunkujących.

Przeanalizujmy wprowadzone pojęcia na przykładach.

Konstrukcje kategorialne tworzy się od każdego okazu określonej klasy za pomocą
tego samego morfemu, np. od każdego czasownika za pomocą morfemu -/ utworzy się czas
przeszły /forma 3 os.r.m./:

biega-ć -
nosi-ć -
pali-ć -
sta-ć
smuci-ć -

biegał

nosił

palił

stał

smucił

Można więc sformułować regułę, która jest bazą dla tych wszystkich form: temat czasow-
nika + / = czas przeszły. Podobnie ma się rzecz z imiesłowami, np. imiesłowy przymiotni-
kowe czynne tworzą się wg reguły: temat czasownika niedokonanego + -ący = imiesłów:

nosz-ę -
chodz-ę -
siedz-ę -
wisz-ę -

noszący
chodzący
siedzący
wiszący

Rozpatrzmy pod tym kątem derywaty. Czy odznaczają się kategorialnością np. rzeczowniki
oznaczeniu wykonawców czynności?



biega-ć - pali-ć - nosi-ć - -*. biegacz -. palacz ->- nosiciel
smuci-ć ....
siedzieć --

Widzimy na przykładzie tych kilku wyrazów, że brak tu kategorialności: przy wielu czasow-
nikach nie powstaje w ogóle derywat o znaczeniu wykonawcy czynności, a przy innych istnieją
obocznie różne wykładniki /-acz, -iciell i brak reguł określających użycie jednego z nich. Nie
można więc formułować reguły gramatycznej typu: temat czasownikowy + -acz = nomen
agentis /nazwa wykonawcy czynności/, ponieważ powstawałyby wówczas dziwne wyrazy typu:

*smucacz, *siedzacz itp.

10

Regularność semantyczna polega na tym, że znaczenie całej konstrukcji jest z
góry przewidziane na podstawie budowy, nie może w niej być żadnych nadwyżek semantycz-
nych, nie komunikowanych przez regułę, l tak np.. kiedy pojawił się w polszczyźnie wyraz
odrzutowiec, weszły wraz z nim do systemu językowego wszystkie możliwe jego formy flek-
syjne: odrzutowcem, odrzutowcami itp. Formy te jednak pod względem znaczeniowym nie
znaczą nic innego niż to, co komunikuje wyraz odrzutowiec oraz morfemy fleksyjne -em /a
więc narzędnikowość i pojedynczość/, -ami /narzędnikowość i mnogość/. Forma odrzutow-
cami ma się tak do odrzutowiec, jak np. stołami do stół.

Tworzenie systemu polega na tym, że formy pochodne stanowią zamknięty układ /np.
współcześnie nie powstają nowe przypadki, choć historycznie przypadki wytworzyły się drogą
jakby derywacji/, wszystkie pozycje w tym układzie muszą być wypełnione; wzajmne relacje
między poszczególnymi elementami są identyczne dla każdego układu. Układ ten ma więc
charakter aprioryczny, jest niejako dany z góry, podczas gdy układy niesystemowe, które
cechują derywację, mają charakter aposterioryczny, powstają jako suma istniejących jednostek.

Porównajmy dwa przykłady.

Formy fleksyjne wyrazów p/es \okno stanowią układy aprioryczne, zamknięte, kompletne,
np.:

.okna

psa

pies

okno

Formy derywacyjne pochodne od tych samych wyrazów nie będą stanowiły układu syste-
mowego:

pies

okno-

okienko
okienny
'^okiennica

Liczba derywatów jest różna, różne są ich wykładniki formalne, różne znaczenia.
Zarysowane tu przeciwstawienia często nie występują ostro. Pewne fakty fleksyjne odzna-
czają się ograniczeniem gramatyczności: niekategorialnością, /wówczas powstają listy
wyjątków/, indywidualnością, która wymaga odrębnego uczenia się, np. izolowane fakty typu:

człowiek-ludzie, rękoma, oczy itp. Z drugiej strony w zakresie słowotwórstwa istnieją fakty,
które zbliżają się do fleksji pod względem gramatyczności, np. nazwy czynności na-anie, -enie,
-cię, które są prawie kategorialne /nieliczna jest grupa czasowników, od których nie tworzą się
te formacje/ i na ogół regularne semantycznie, choć najczęściej obok znaczenia czynności
pojawia się w nich wtórnie znaczenie przedmiotowe, np. zaproszenie; ogrodzenie działki długo
trwst.ń i wysokie ogrodzenie. "Dużym stopniem regularności odznaczają się też formacje
deminutywne z suf. -ka: lampka, główka, trawka. Do kwestii tej powrócimy przy charak-
terystyce poszczególnych kategorii słowotwórczych.

LITERATURA ZALECANA DO ROZDZIAŁU l

A. Heinz, Fleksja a dorywać/a 1201

J. Puzynina, Opojęciu potencjalnych formacji słowotwórczych /S3/

A. Wierzbicka, O języku dla wszystkich /6^1

II. PODSTAWOWE POJĘCIA SŁOWOTWÓRSTWA

1. WYRAZY NIEPODZIELNE l KONSTRUKCJE

Przedmiotem słowotwórstwa jest, jak powiedzieliśmy, ta część zasobu leksykalnego, która
obejmuje konstrukcje, a więc jednostki podzielne, pochodne formalnie i semantycznie /defi-
nicja na s. 15/ od jakichś innych leksemów, zbudowane z jednostek prostszych, tzn. członów
będących tematami fleksyjnymi innych wyrazów /tematami niepodzielnymi jak, np. w wyrazie:

dom-owy, lub tematami podzielnymi, jak np. w wyrazie domow-nik/ i morfemów słowotwór-
czych /-owy, -nikł lub jakichś innych wykładników pochodności.

Przeprowadzenie granicy między jednostkami niepodzielnymi i konstrukcjami nie jest rze-
czą łatwą; trudno bowiem ustalić ścisłe kryteria podzielności wyrazu, czyli uznania go za
formację. Żeby ukazać całą komplikację zjawiska, spróbujmy przeanalizować pod tym
kątem wyrazy wchodzące w skład zdania:

Obchody uroczy stości^dnia łącznościowca odbyły się w piątek w stolicy.

Postarajmy się stwierdzić, czy poszczególne wyrazy będą należały do słownictwa nie-
podzielnego /niemotywowanego/, czy też są to konstrukcje słowotwórcze, formacje.

Wyraz obchód /morfem fleksyjny -/ jako znamię liczby mnogiej nie interesuje nas przy tej
analizie/ jest w polszczyźnie wyrazem pochodnym, zawierającym, w swej formie i znaczeniu
odniesienie od czasownika obchodzić w użyciu przenośnym 'święcić, czcić1, a nie fizycznym
''obejść naokoło'. Jest to nazwa czynności obchodzenia, utworzona elementem zerowym (0).
Podstawowy wyraz obchodzić możemy uznać za formację jedynie w znaczeniu podstawowym,
fizycznym /obchodzić stół/: jest to formacja utworzona od czasownika chodzić prefiksem ob-.
W znaczeniu przenośnym 'święcić' wyraz ten jest niemotywowany, brak w jego znaczeniu
związku z czynnością chodzenia.

Rzeczownik uroczystość jest formacją, której bazę /podstawę/ stanowi przymiotnik uro-
czysty, o znaczeniu 'czas uroczysty, moment uroczysty'. Natomiast przymiotnik uroczysty
nie jest dziś formacją, choć formalnie wydzieli się tu morfem sufiksalny -isty /-ysty/ jak w
dżdżysty piaszczysty, ale brak związku semantycznego z pierwotną podstawą, rzeczownikiem
urok lub czasownikiem urzec.

Rzeczownik dzień jest niewątpliwie wyrazem niepodzielnym. Wyrazy bowiem takie, jak
dzienny, dziennik, dniówka, są od niego pochodne r formalnie, i semantycznie.

Łącznościowiec to formacja motywowana przez łączność 'komunikacja', a więc to ^ten, kto
pracuje w zakresie łączności'. Wyraz łączność zaś pozostaje dziś w związku z czasownikiem
łączyć, np. mieć łączność telefoniczną, radiową to 'łączyć się telefonicznie, radiowo"'. Nie jest
to jednak wyraźna nazwa czynności, ale raczej nazwa urządzeń, instytucji związanych z
czynnością.

Odbyć się dziś już nie ma jasnego semantycznego związku z czasownikiem być, ale funkcja
przedrostka w takich połączeniach, jak odbyć posiedzenie, jest podobna do tej, którą ma ten
przedrostek w wyrazach: odsiedzieć /godzinę/, odstać /kolejkę/ itp.

12

Piątek jest formacją ód liczebnika piąty ''piąty dz^eń tygodnia'.

Stolica to rzeczownik dziś niepodzielny semantycznie. Formalnie wydziela się suf. -/ca,
natomiast człon drugi sfo/- nie łączy się semantycznie z wyrazem stół, choć historycznie
stolica /obocznie do stolec/ oznaczała ''tron'', np. stolica sędziów.

Wyniki naszych analiz możemy przedstawić w tabeJi 2. ,

Tabela 2

Tematy niepodzielne

Kpnstrukcje

dzień: dń-

by-

łącz-: łączy-

sto li c-

uroczyst-

obchodz-: obchodzi-

w zn. przenośnym

obchód
uroczystość
łącznościowiec
łączność
piątek

obchodź-: obchodź i-
w zn. fizycznym

Zbierzmy poczynione obserwacje:

Formacje słowotwórcze to konstrukcje zbudowane dwuczłonowe, pozostające w
relacji formalnej i semantycznej do swoich podstaw. Człon zwany tematem słowotwórczym
/definicja na s. 16/ może być dalej niepodzielny Ipiąt-ekl', a może być podzielny, gdy podstawą
derywatu jest wyraz będący formacją słowotwórczą /np. łącznościowiec l. Człon zwany for-
mantem słowotwórczym /definicja na s. 17/ może być morfemem /-ość/, a może być zerem
/np. w wyrazie obchód/.

Do uznania wyrazu za formację niezbędne jest stwierdzenie związku zarówno formalnego,
jak i semantycznego między nim i wyrazem podstawowym.

Obserwuje się historyczny proces przechodzenia wyrazów z klasy konstrukcji do klasy
wyrazów niepodzielnych /zjawisko leksykalizacji/. Widać to-wyraźnie na przykładzie wyrazu
obchodzić, który w znaczeniu przenośnym jest już niepodzielny, a także wyrazów łączność,
odbyć, których związek z podstawami już się rozluźnia.

Powstaje pytanie, czy istnieją jakieś ścisłe kryteria oddzielenia formacji od wyrazów nie-
podzielnych. Odpowiedzi na to pytanie poświęcimy następny punkt.

2. KRYTERIA WYDZIELANIA MORFEMÓW l CZŁONÓW FORMACJI

Kryterium wydzielania członów wyrazu powinno być w zasadzie to samo, które stosuje się
przy delimitacji tekstu na składniki proste, np. fonemy czy morfemy. Kryterium to stanowi
zasada komutacji. Jeżeli przez podstawienie /substytucję/ elementu, jego wymianę,
otrzymujemy zmianę znaczenia, wówczas mamy do czynienia z elementem funl<,r.inn;)(nym
Przy fonemach wystarczą pary typu: tom: dom, mały: miały, żeby stwierdzić, że dźwięcz-
ność - bezdźwięczność spółgłoski przedniojęzykowej twardej, twardość - miękkość spół-
głoski m są dystynktyczne. Przy morfemie nie wystarczy para, potrzebna jest czwórka pro-
porc/ona/na, ponieważ nie dość stwierdzić, ze przy wymtanie elementu nastąpiła w ogófe jakaś
zmiana znaczenia, ale trzeba stwierdzić, że ta zmiana jest taka sama, jak w innej parze, l tak np.
w konstrukcjach: nożem, psem, kotem element -em jest morfemem, ponieważ zamiana -em na
-a /noża, psa, kota/ powoduje taką samą zmianę znaczenia. Można więc ustalić proporcję:

13

noź-em ps-em kot-em ' XA YA .ZA
noź-a ps-a kot-a XB Y B ZB

Podobnie elementy prze- i wy- dlatego są morfemami w przenieść i wynieść, że istnieją inne
pary takie '^'.przewieźć i wywieźć, przelać i wylać, w których zamiana elementu prze- na w/-
powoduje taką samą zmianę znaczenia.

Sumując możemy powiedzieć, że warunkiem uznania jakiegoś elementu za morfem jest
stw.ierdzenjej^go wystąpienia w tym samym znaczeniu w innym połączeniu. Stwierdzenie to
zaś jest możliwe za pomocą zabiegu podstawiania elementów, czyli tzw. substytucj i.

Powstaje z kolei pytanie, czy te same warunki muszą być spełnione dla konstrukcji słowo-
twórczej, tzn. czy oba jej człony muszą wystąpić w tym samym znaczeniu w innym układzie.
W kwestiach tych językoznawcy zajmują różne stanowiska.

Najbardziej skrajnie liberalne stanowisko, rozszerzające maksymalnie zakres słowotwórstwa,
zajmują niektórzy językoznawcy czescy /np. l. Poldauf 49/ i amerykańscy /np. E.Nida43/.
Uważają oni, że podzielny jest taki wyraz, w którym przynajmniej jeden człon jest potwier-
dzony w innym wyrazie w tym samym znaczeniu, a więc np. formacjami będą zarówno wy-
razy: ojczym, pastuch, cieśla, w których są izolowane sufiksy: -ym. -tuch, -la, jak i malina, w
którym izolowany jest temat mai- /nie występuje on w tym znaczeniu w żadnym innym
wyrazie/, a suf. -ina wskazuje na klasę jagód: jarzębina, jeżyna, żurawina.

Według bardziej umiarkowanego stanowiska, które np. reprezentuje radziecki językoznawca
G. Vinokur /66/, do wyrazów podzielnych zostaną zaliczone wyrazy typu: ojczym, cieśla,
rękaw, a więc te, w których izolowany jest formant, natomiast malina będzie wyrazem nie-
podzielnym, trudno bowiem w tym wypadku mówić o pochodności tego wyrazu od innego
^eksemu.

Jeszcze bardziej zawężał zakres słowotwórstwa polski językoznawca A. Bogusławski I3I',
proponując ograniczenie słowotwórstwa wyłącznie do formacji regularnych semantycznie, w
których znaczenie całości jest wyprowadzane z członów składowych, a wykluczanie z niego
wyrazów nieregularnych semantycznie typu: wiatrak czy rybak, ponieważ na podstawie ich
znaczenia realnego nie da się ustalić czwórek proporcjonalnych;

rybak , wiatrak , drewniak ,,,- , ,,,.,..,
ryba~ wiatr- drewno ' '"Y6^ bowiem to 'ten, który łowi ryby', wiatrak 'to, co jest

poruszane wiatrem"', a drewniak '"to, co jest zrobione z drewna'. Relacja za każdym razem jest
inna.

Wydaje się jednak, że usunięcie w ogóle ze słowotwórstwa konstrukcji nieregularnych jest
niesłuszne, ponieważ, jak pokazywaliśmy, nieregularność stanowiJstptną cechę derywacji. Przy
analizie konstrukcji słowotwórczej należy się oprzeć nie na ich znaczeniach realnych, ale
słowotwórczych Ystrukturalnych/. Najrozsądniejsze więc wydaje się umiarkowane stanowisko
przyjęte w praktyce słowotwórczej, a sformułowane przez R. Laskowskiego /38/, według
którego podzielny będzie taki wyraz, którego oba człony, lub tylko temat, występują w innym
układzie w tym samym znaczeniu, przy czym bierze się pod uwagę nie znaczenie realne
/leksykalne/, ale strukturalne formacji /definicja na s. 27.1. Na przykład drewniak to
''coś, co ma związek z drewnem"", a wiatrak to coś/co ma związek z wiatrem"', a więc formacje
te pozwalają ustalić czwórkę proporcjonalną:

.14

drewniak _ wiatrak
drewno ~ wiatr

W sumie więc formacja /konstrukcja słowotwórcza/ to taki wyraz, którego człon, zwany
tematem słowotwórczym, występuje w tym samym znaczeniu jako temat fleksyjny innego
wyrazu. Będą więc formacjami wyrazy pastuch i rękaw, których tematy słowotwórcze mają
znaczenie to samo, co wyrazy ręka, paść /pasać/, choć izolowane są sufiksy -tuch, -aw, a nie
będzie formacją malina, uroczysty, w których elementy ma/-, urocz- nic nie znaczą jako skład-
niki tych wyrazów.

Ze względu na tę częściową tożsamość formalną i semantyczną z innym leksemem uważa
się formację za wyraz pochodny odJakiegośJJinego. A więc rękaw jest pochodny od wyrazu
ręka, natomiast malina nie jest wyrazem pochodnym. Chodzi to oczywiście o pochodność
synchroniczną. Sprawie tej poświęcimy punkt następny.

3. POJĘCIE WYRAZU POCHODNEGO SYNCHRONICZNIE

Termin ten wydaje się pozornie sprzeczny, ponieważ na ogół przez pochodność rozumie się
relację genetyczną między wyrazami: wyraz B pochodzi od wyrazu A, tzn. został od niego w
pewnym momencie utworzony. Tymczasem chodzi tu o inne rozumienie pochodności.

Dotykamy w tym punkcie problemu niezwykle trudnego, mianowicie oddzielenia syn-
chronii od diachronii w słowotwórstwie. Postulat odróżnienia opisu faktów synchronicznych, a
więc pewnego stanu wytworzonego historycznie, od opisu ewolucji, która doprowadziła do

-wytworzenia tego stanu, a więc faktów diachronicznych, wywodzi się od de Saussure'a /57/ i
jest realizowany we wszystkich działach językoznawstwa. W zakresie słowotwórstwa od-
dzielenie tych dwóch aspektów języka jest szczególnie trudne i niektórzy wątpią, czy jest ono
w ogóle możliwe. Dzieje się tak dlatego, że za podstawowy fakt słowotwórczy uważa się
powszechnie utworzenie nowego wyrazu, co jest procesem, a więc zjawiskiem z istoty
swej diachronicznym.

Mimo to podstawowe pytanie stawiane przez synchronistów: jak funkcjonuje język? - jest
aktualne także dla słowotwórstwa.

W zakresie słowotwórstwa odpowiedź na to pytanie będzie dotyczyła przede wszystkim
systemu środków /sposobów, modeli/ słowotwórczych, za pomocą których tworzy się
współcześnie nowe wyrazy, a więc ponuaazasystemJeksykalny. Będzie to zatem pytanie o
system wytwarzający nowe słownictwo, a nie o genezę konkretnych wy-
razów, bo te fakty należą już właściwie do diachronii,

Jednocześnie słowotwórstwo synchroniczne interesuje sposób funkcjonowania
istniejących wyrazów podzielnych słowotwórczo/formacji/, a więc wzajemne relacje formalno-

-semantyczne między wyrazami, które tworzą zhierarchizowany system słowotwórczy obejmu-
jący kategorie i typy słowótwócze /o tych pojęciach, patrz s. 24 /.

Ten sam stosunek między dwoma wyrazami, no. pływak i pływać, pustak i pusty, może
być ujęty dwojako: diachronicznie, jako stosunek genetyczny, tzn. pływak jest utwo-
rzony, pochodzi od wyrazu pływać, pustak pochodzi od wyrazu pusty, albo też synchro-
nicznie, jako stosunek m o t y w a cj i czy f u n d a c j i /jak to określa J. Kuryłowicz 1361,
lub po prostu pochodności synchronicznej: pływak to wyraz motywowany, fundowany przez
wyraz pływać, pustak jest fundowany przez pusty, pochodny od niego w sensie synchronicz-

15

nym. Wyrazy pływać^ pusty są _ba z a m i^ppdstawaroi^w sensie czysto funkcjonaJnYmi wy-
razów pływak i pus(a^_można więc mówić o synchronicznej, funkcjonalnej pochodności wy-
razów p/^wa/r i pustak od swoich baz'.

Sprecyzujmy dokładniej, na czym polega stosunek synchronicznej pochodności /czyli fun-
dacji/, tzn. o jakim wyrazie powiemy, że jest pochodny od swojej bazy. VV\uazeni. pochodnym
/de rywowanym/., bedżig_takj wy raz, kto ry_wy.wQdjlLsjg. .formalnie i semantyczruaJjd innego
wyrazy., tzn.. w iępo formie zawarta jestfQ.rma_wyjrazu bazy /[ego temat fleksyjny/ oraz w
znaczeniu musi-by ć zawarte znaczenie wyrazu bazv_Zapiszmv to następującą formułą. Tech-
nikę takiego zapisu zapożyczamy z artykułów l. Mielczuka /42/".

Oznaczmy derywat literą B, a jego bazę literą A. Otóż forma B musi być bardziej skompli-
kowana, zawierać w sobie formę A, i jakiś wykładnik derywacji, F(x): - '"\--.

F (B) = F (A) + F (x)
dom-ek = dom + '-ek
pływak = pływ
przy czym forma B zawiera tylko temat fleksyjny formy A.

Wyraz musi być jednak pochodny nie tylko formalnie, ale i semantycznie, a więc: znaczenie
B zawiera w sobie znaczenie A i znaczenie x, tzn. elementu derywującego:

Z (B) = Z (A) + Z (x)

'domek' = ''dom' + ""mały'
'pływak' = 'pływać' + 'wykonawca"

Oczywiście najczęściej w formacjach nieregularnych semantycznie oprócz elementów zna-
czeniowych komunikowanych przez składniki formy występują jeszcze jakieś inne elementy
semantyczne - y, z, np. w wyrazie kierowca'.

Z (B) = Z (A) + Z (x) + y+z
""kierowca' = 'ten, kto kieruje' + 'pojazdem mechanicznym'

Jeżeli chodzi o formę, to elementem x nie muszą być morfemy, może nim być np. zero
morfologiczne lub odrzucenie jakiegoś elementu bazy /dokładniej o tym mowa będzie w na-
stępnych paragrafach/. W tym wypadku derywat B jest formalnie uboższy od swojej podstawy
A, np. wykop od wykopać, donos od donosić. O tym, że w tych parach właśnie rzeczownik
uznajemy za pochodny, decyduje relacja semantyczna: w znaczeniu wyrazu wykop zawarte jest
znaczenie czynności oznaczonej czasownikiem wykopać 'to, co wykopane'', ale nie odwrotnie,
tzn. w znaczeniu czasownika wykopać nie ma odniesienia do produktu wykopania.

Jeżeli chodzi o stosunki znaczeniowe między derywatem' i bazą, to nie zawsze układają się
one tak prosto, jak w przytoczonych przykładach, które były bądź regularne semantycznie
/domek/, bądź też wprawdzie nieregularne, ale znaczenie bazy wchodziło w całości do zna-
czenia realnego derywatu: kierowca 'ten, kto kieruje, /pojazdem mechanicznym/'. Mogą być

Termin baza w tej funkcji został użyty przez J. Kuryłowicza /36/ przy definicji stosunku fundacji,
który polega na relacji formalnej i semantycznej /funkcjonalnej/ między wyrazem derywowanym /mot
derive/ i wyrazem-bazą /mot-base/.

16

wypadki inne, gdy np. niecałe znaczenie bazy wchodzi do znaczenia derywatu, np. robot-
nica to ''robotnik rodzaju żeńskiego', a więc z podstawy robotnik zostało usunięte znaczenie
męskości/bądź też podstawę stanowi leksem robotnik o zneutralizowanym znaczeniu płci/. W
innych wypadkach tylko jedno ze znaczeń bazy wchodzi do derywatu, jak np. w rozpatry-
wanym uprzednio wyrazie obchód. Wreszcie w wypadku silnej nieregularności semantycznej
znaczenie bazy może w ogóle nie wchodzić do znaczenia realnego derywatu, a wiązać się z nim
jedynie luźno informując o takich cechach desygnatu, które w skład znaczenia nie wchodzą, a
więc o cechach nieistotnych, akcydentalnych, np. szarak, ręcznik, głuszec. O takich
wyrazach mówi się, że mają motywację asocjacyjną (lub onomazjologiczną), tzn. znaczenie
podstawy nie wchodzi wprawdzie do znaczenia leksykalnego derywatu, ale nazywa cechę
łatwo kojarzoną przez mówiącego z desygnatem derywatu /por. J. Puzynina 51 a/.

Wreszcie w pewnych wypadkach trudno ustalić kierunek pochodności i wówczas może'my
mówić o wzajemnej pochodności /wzajemnej motywacji/. W tego typu relacje wchodzą np.,
derywaty zsufiksem -izrn i sufiksem -/sta: tradycjonalizm1 bycie tradycjonalistą, i tradycjonalis-
0'ten, którego cechuje tradycjonalizm'. Dużo przykładów tego typu wzajemnej motywacji do-
starcza stowotwórstwo czasownika /por. s. 74 /.

Na zakończenie tego punktu stwierdźmy jeszcze, że najczęściej stosunek pochodności
synchronicznej pokrywa się ze stosunkiem genetycznym. Tak jest we wszystkich omawianych
przykładach. Istnieją jednak wypadki rozbieżności między relacją synchroniczną a genetyczną.
Zupełna odwrotność relacji zachodzi np..w wyrazie walka, który dziś jest motywowany przez
wyraz walczyć c czynność walczenia', natomiast genetycznie walczyć pochodzi od walka, który
to wyraz był nazwą czynności oznaczonej czasownikiem walić i związek semantyczny był
żywy, póki walka polegała na waleniu. Podobnie rzeźba to^to, co rzeźbione', a genetycznie
rzeźbić jest derywatem od rzeźba. Bardzo wielu przykładów rozbieżności między relacją gene-
tyczną i funkcjonalną dostarcza kategoria augmentatywów, typu ława < ławka, łoże < łóżko,
beka < beczka /por. Kreja 29/. Genetycznie wyrazy z suf. -k- były derywatami deminutyw-
nymi, z czasem stały się nazwami neutralnymi i dziś utworzył się od nich nowy derywat
wsteczny /powstały przez odrzucenie elementu -k-1 o znaczeniu augmentatywnym. Dokład-
niejsza analiza przemian w strukturach słowotwórczych wyrazów wykracza poza zakres tej
pracy.

4. BUDOWA FORMACJI: TEMAT SŁOWOTWÓRCZY

Formacja zbudowana jest zawsze dwuczłonowe bez względu na to, z ilu morfemów
składają się poszczególne człony, np. w wyrazie biegacz oba człony są jednomorfemowe, a w
wyrazie nauczycielka temat jest trzymorfemowy na-ucz-yciel-. Wykrycie dwucz,łonowości
struktury wyrazu motywowanego zawdzięczamy prof. Janowi Rozwadowskiemu, uczonemu
polskiemu z pocz. XX w. /o jego teorii patrz s.25/. Myśl ta była następnie kontynuowana i
rozwijana szczególnie w pracach prof. Witolda Doroszewskiego /por. s. 26/. Dwuczłonowość
jest konsekwencją faktu, że każda formacja pochodzi genetycznie i synchronicznie od swojej
bazy. Jeden człon jest więc tym, co wspólne derywatowi i bazie, a więc je?t to
ta część bazy, która weszła do derywatu, np. w palacz odpalić wspólną częścią jest człon pal-.
Człon ten nazywany jest tematem słowotwórczym, przaz niektórych podstawą
słowotwórczą /Laskowski 38/. Termin podstawa słowotwórcza jest przy tym dwuznaczny,
bo oznacza także wyraz podstawowy, bazę; np. dla wyrazu palacz, podstawą słowotwórczą w
tym rozumieniu /wyrazem podstawowym/, jest czasownik palić /tak rozumie termin podstawa
słowotwórcza W. Doroszewski, 14/.

Drugi człon formacji, formant słowotwórczy, to w rozumieniu synchronicz-
nym element różniący derywat od podstawy, a w rozumieniu genetycznym; element, który
utworzył derywat, znak formalny przekształcenia wyrazu podstawowego w derywat, np. suf.
-acz w palacz, pref.p/ze- w przepalić odpalić. Zajmiemy się kolejno oboma członami.

Temat słowotwórczy jest najczęściej równy tematowi fleksyjnemu wyrazu pod-
stawowego; nie wchodzą do derywatu znamiona fleksyjne bazy, np. ryb-ny, ryb-ak, ryb-ka, a
tylko temat fleksyjny ryb: Jest to oczywiście zrozumiałe, bo bazę stanowi wyraz nie jako
forma fleksyjna, ale jako jednostka słownikowa / teksem /, która jest równa tematowi fleksyjne-
mu.

W derywatach odczasownikowych rzecz jest bardziej skomplikowana. Przyjrzyjmy się na-
stępującym przykładom: prośba od prosić, palacz od palić, pismo od pisać, grzejnik od grzać,
nadawca od nadawać. W trzech pierwszych przykładach do derywatu nie weszły znamiona
bezokolicznika /fleksyjne/ oraz przyrostki tematów czasownikowych /odrzucono: -/-, -a- itp./.
Wyraz grzejnik utworzony jest od tematu czasu teraźniejszego; grzej-, a wyraz nadawca w
zasadzie od tematu czasu przeszłego: nadawa- /temat czasu teraźniejszego: nadaj-/, ale także z
pominięciem pewnej jego części: elementu -a: Bywa także w derywatach odczasownikowych,
że formacja tworzona jest od imiestpwu /formy fleksyjnej/. Np. wychowanek derywowany jest
od imiesłowu wychowany, wskutek czego derywat zawiera morfem -an:

W pewnych wypadkach pomija się także elementy słowotwórcze wyrazu pod-
stawowego. Dzieje się tak w wypadku tzw. d e r y w a c j i wymiennej / por. s. 18 /, gdy w
miejsce pominiętego sufiksu wchodzi w derywacie nowy sufiks, np. w wyrazach: mieszkanka,
mieszczanka, które są nazwami żeńskimi od nazw męskich: mieszkaniec, mieszczanin pominięte
są sufiksy -ec, -OT. W augmentatywnych typach dwójka od dwója odrzuca się suf. -k; jednakże
w jego miejsce nie wprowadza się żadnego innego. Jest to przykład tzw. derywacji wstecznej
/por. s.20/. Derywacja, której towarzyszy uszczuplenie tematu o jakiś element niefleksyjny,
bywa nazywana także derywacją dezintegralną.

Rozpatrzmy wreszcie wypadki, kiedy derywacj i towarzyszy uszczuplenie tematu sło-
wotwórczego w stosunku do bazy o jakieś elementy niemorfologiczne, np.
cząstki, które były historycznie sufiksami: w kamyk od kamień opuszcza się element -eń, w
kaczor od kaczka pomija się element -k-, który w tym wypadku nie jest morfemem. Najwięcej
przykładów dostarcza tu derywacja*wsteczna, np. w wyrazach grucha l/< flaszka/, decha /< deska/, odrzuca się element -szk-, -sk-, a w jego miejsce wstawia -ch-.

W takich wyrazach, jak: nonio, brzusio. wygłoś tematu fleksyjnego bazy usczuplono o
spółgłoskę s, ch, a w jej miejsce wstawiono ń, ś, wraz ze zmianą paradygmatu. Tego typu
zabieg charakteryzuje głównie słowotwórstwo ekspresywne zarówno nazw pospolitych, jak i
imion własnych, por. np. zdrobnienia imion: Jan - Jaś, Zofia - Zosia - Zocha.

Temat słowotwórczy ulega wreszcie różnego typu przekształceniom fonetycznym, które są
wymagane bądź przez reguły fonetyczne /klomb - kl6mb'ik/, bądź przez reguły morfonologii
/np.człowiek - człowieczy/. Wiele oboczności ma charakter nieregularny /np. piłka > piłkarz,
ale fajka > fajczarz l. Szerzej o tej kwestii mowa jest w artykule H. Wróbla /71/.

Dodajmy tu jeszcze dla pełności obrazu wypadki, gdy bazę formacji stanowią dwa wyrazy.
Są to tzw. złożenia, np. śrubokręt, samochód i wówczas w skład formacji wchodzą tematy
słowotwórcze równe dwóm tematom fleksyjnym /z modyfikacjami opisanymi wyżej/. Bazą
wyrazów typu bezdomny, bezdroże, poddasze są wyrażenia przyimkowe: przyimek + rze-
czownik: bez domu, bez drogi, pod dachem. Do derywatu wchodzą całe wyrażenia wraz z
przyimkiem przy odrzuceniu morfemów fleksyjnych.
Na zakończenie zbierzmy poczynione obserwacje.

2 - Zarys słowotwórstwa polskiego

Temat słowotwórczy najczęściej jest równy tematowi fleksyjnemu wyrazu podstawowego
Iwod-nyl.

Derywaty odczasownikowe mogą zawierać:

a/ temat czasu teraźniejszego podstawowego czasownika /chwiejny, nadajnik/;

b/ temat czasu przeszłego podstawowego czasownika, najczęściej z pominięciem elementu
samogłoskowego, np. nadawca;

c/ temat podstawowego czasownika z pominięciem przyrostków tematycznych, wp.grot-ba,-
pal-nik;

d/derywaty mogą być tworzone od imiesłowu i wówczas zawierają wykładnik imiesłowu,
np. wychowanek, wyjątek, rycina.

W pewnych wypadkach pomija się przyrostki słowotwórcze bazy, a także jakiś element nie
będący morfemem /grucha od gruszka/. Tematy ulegają również wymianom fonetycznym.

W wypadku złożeń tematami słowotwórczymi są dwa tematy fleksyjne wyrazów podsta-
wowych l kork-o-ciąg l lub przyimek i temat fleksyjny rzeczownika l bezdomny l.

5. BUDOWA FORMACJI: FORMANT SŁOWOTWÓRCZY

Formantem słowotwórczym mogą być różne elementy, zarówno morfemy, jak i pewne inne
cechy derywatu. -

Najczęściej formantem jest jakiś morfem słowotwórczy, w polszczyźnie bowiem
na ogół nowy wyraz powstaje w wyniku zabiegu morfologicznego, a nie tylko przekształcenia
funkcji, jak np. w języku angielskim: por. ro fire 'palić' i a fire f ogień"'.

l tak dla łzeczowjilka najbardziej typowe jest słowotwórstwo sufiksalne: pal-nik< palić,
drewniak < drewno, wykonawca ^ wykonać, przy czym sufiksy mogą być złożone, jak^p.
-awca, czy -owiec w młodzieżowiec. Sufiksy najczęściej dodawane są do całego tematu flek-
syjnego bazy /oczywiście z pominięciem morfemów fleksyjnych/, np. ręka >ręcz-nik /por.
s. 17 /, bywa jednak i tak, że sufiks w derywacie wstawiony jest w miejsce jakiegoś usuniętego z
tematu bazy sufiksu, np. mieszkaniec > mieszkanka. Wówczas mamy do czynienia z derywacją
wymienną /por. s. 17/.

Formanty prefiksalne występują w przymiotnikach /przemiły ^miły, nieduży <
duży/, a przede wszystkim w czasownikach /przerzucić "< rzucić, wbiec < biec itp./.

Formantem może być jednocześnie prefiks i sufiks, np. zaludnić od ludny,
unaocznić od naoczny, polepszyć od lepszy. Nie jest jednak -formantem prefiks i sufiks w
wyrazach typu poddasze, przedszkole, narożnik, w których morfem przyimkowy należy do
tematu słowotwórczego/por. s. 17/.

W wyrazach złożonych typu korkociąg, cudzoziemiec formantem są jednocześnie
dwa elementy: -o; które kształtuje pierwszy człon /tzw. interfiks/ i 0 sufiksalne w pierwszym,
a sufiks -ec w drugim wyrazie jako elementy kształtujące całą formację. Natomiast w złożeniu
typu bajkopisarz formantem jest tylko interfiks -o-, a drugi człon jest po prostu w całości
wziętym wyrazem ^pisarz bajek\

Oprócz derywacji morfemowej, w której znakiem pochodności wyrazu motywowanego jest
jakiś morfem słowotwórczy lub połączenie morfemów, występują także w polszczyźnie innego
typu sposoby derywowania.

Omówmy te typy zaczynając od najważniejszycn, licznie poświadczonych, aż do wypadków
rzadkich, marginalnych.

Bardzo liczny jest typ derywatów, w których wykładnikiem pochodności jest zerowy

m o r f e m słowotwórczy i zmiana paradygmatu fleksy-jnego. Niektórzy języko-
znawcy /.39/ uważają, że formantem w tym wypadku są końcówki fleksyjne,
całość paradygmatu fleksyjnego wyrazu derywowanego. l tak w rzeczownikach: bieg, wypiek,
przekop od czasowników biegać, wypiekać, przekopać formantem jest brak jakiegokolwiek
morfemu słowotwórczego oraz przynależność do męskiego typu deklinacyjnego. W rzeczow-
nikach: obrona, wystawa, przeprawa mamy tak samo zerowy morfem słowotwórczy oraz
całość końcówek fleksyjnych tematów żeńskich, które w mianowniku mają końcówkę -a.
Podobnie rzecz się ma z przymiotnikami typu: człowieczy, boży, rybi itp., w których brak
słowotwórczego wykładnika derywacji, a znakiem przekształcenia rzeczownika na przy-
miotnik jest włączenie wyrazu do typu fleksyjnego przymiotnika. Wreszcie do tego typu
derywacji zalicza się także formacje żeńskie od męskich tworzone bezsufiksalnie, jak np.
markiza od markiz, Stanisława od Stanisław, pani. od pan, radna od radny2. Podobnie inter-
pretuje B. Kreja /32/ nazwy żeńskie od męskich na -nik typu: pracownica, pomocnica /od
pracownik, pomocnik/, uważając, że formantem jest w nich morfem fleksyjny -a i towarzysząca
zmiana k > c w temacie. Interpretacja ta jednak nie wydaje się trafna /por. s. 53/.

Omówione zjawisko nosi nazwę słowotwórstwa paradygmatycznego lub kon-
wersji. Termin "konwersja" jest jednak niejednoznaczny, bywa bowiem używany także w od-
niesieniu do zjawiska, które omówimy niżej, mianowicie przekształcenia wyrazu bez żadnej
zmiany formy, ale także bez zmiany paradygmatu, np. uczony człowiek~> ten uczony.

Przeniesienie wyrazów z jednej części mowy do drugiej bez żadnego przekształcenia formal-
nego nosi nazwę konwersji w szerszym sensie lub czasem słowotwórstwa
syntaktycznego. Co jest formantem /wykładnikiem pochodności/ przy tego typu
zmianach?. Istotą przekształcenia jest tu zmiana funkcji semantycznej i syntaktycznej bazy:

znajomy jako przymiotnik /znajomy człowiek/ pełni funkcję przydawki, jest nazwą cechy,
znajomy jako rzeczownik /mój znajomy/ pełni funkcję podmiotu /lub dopełnienia/, oznacza
osobę. W derywacji morfologicznej znakiem przekształcenia tego typu są afiksy. l tak np. kiedy
przymiotnik ślepy czy prosty zamienia się na ślepiec czy prostak, znakiem nowej funkcji
syntaktycznej i semantycznej /nazwa przedmiotu w szerokim sensie tego słowa/ są sufiksy: -ec i

-ak. Przy zmianie tych samych przymiotników na rzeczowniki: ślepy i prosta /np. w zdaniach:

Wiódł ślepy kulawego. Prosta łączy dwa punkty/ nie występuje żaden morfem ani zmiana
paradygmatu, jak w typie bieg < biegać. Jedynym znakiem formalnym tego przekształcenia są
będące konsekwencją rzeczownikowości nowo powstałych wyrazów pewne zmiany we
fleksji, mianowicie nowy rzeczownik nie ma form fleksyjnych właściwych przymiot-
nikowi, a więc przede wszystkim form rodzaju, sam zaś jest przekształceniem w teksem formy
fleksyjnej przymiotnika, np. wyraz prosta jest przekształconą w leksem formą rodzaju żeń-
skiego; ślepy, bliski, biegły .-to przekształcone w rzeczowniki formy rodzaju męskiego, czasem
mogą się przekształcać oba rodzaje; np. chory, chora /ale nie ma rodzaju nijakiego chore/.

Przekształceń, które nie mają wykładników formalnych /typu ślepy prz. -- ślepy rz. / moż-
na nie zaliczać w ogóle do słowotwórstwa i traktować je jako zmiany semantyczne.

Często jednak pozorne przekształcenie syntaktyczne jest już naprawdę derywacją morfolo-
giczną. l tak rzeczowniki typu: salowa, świetlicowa, motorowy, zastępowy nie są motywowane
przez odpowiednie przymiotniki, ale przez rzeczowniki: salowa to ^obsługująca salę', świe-
tlicowa 'zajmująca się świetlicą1 itd. Wykładnikami derywacji są tu morfemy słowotwórcze

-owa, -owy.

Ten typ słowotwórstwa omówiony jest dokładnie w artykuls R. Laskowskiego i H. Wróbla/39/ oraz
B.Krei/31a/.

20

Do słowotwórstwa syntaktycznego zalicza się wreszcie- tworzenie zrostów, a więc prze-
kształcenie grup wyrazowych /złożonych z form fleksyjnych/w jeden wyraz, czemu towarzyszy
najczęściej zmiana akcentu: co dzień, dobranoc, lekceważyć, wiarygodny, Wielkanoc /por.
s. 53/ oraz najczęściej nieodmienność pierwszego członu Iprzed Wielkanocą/. Mamy tu do czy-
nienia ż f ormantem prozodycznym (akcentem).

W nazwach typu czarna jagoda, maszyna do pisania 1'tzw. zestawieniach/ brak jakiegokolwiek
znaku formalnego, odróżniającego te nazwy od połączeń składniowych stanowiących ich
podstawę. Stoją one na pograniczu słownika i składni. O stałości tych połączeń i w konsek-
wencji o ich przynależności do słownika świadczą pewne właściwości składniowe, takie jak:

nieprzestawialność członów /przy zmianie szyku połączenie przestaje być nazwą, np. jagoda
czarna/ oraz niemożliwość wstawienia jakiegoś wyrazu między człony, np. konstrukcje: czarna
ta jagoda, maszyna do sprawnego pisania przestają być nazwami. Zjawiska te należą do frazeolo-
gii a nie do słowotwórstwa.

Formantem może być wreszcie odrzucenie w derywacie jakiegoś elementu niefleksyjnego
bazy. Mówiliśmy o tym szerzej na s. 17, analizując postać tematu słowotwórczego. Są to takie
derywaty /np. szpf7a < szpilka, dwója < dwójka/, w których znakiem pochodności jest odrzu-
cenie elementu -k: Często owemu ucięciu tematu towarzyszy przekształcenie fonetyczne, np.
beka < beczka. Zjawisko to nosi nazwę d e r y w a c j i wstecznej, a formacje utworzone
w wyniku tego procesu to derywaty wsteczne3.

Do derywatów wstecznych można także zaliczyć formacje typu: tatar'befsztyk tatarski',
amerykany 'amerykańskie ziemniaki', utworzona od przymiotników przez odrzucenie sufiksów
przymiotnikowych i 0 morfologiczne /por. J. Chludzińska, 6/. Stają się one homófoniczne'
/równobrzmiące/ z rzeczownikami, które stanowiły podstawę przymiotników, ale o ich po-
chodności świadczy skomplikowana struktura semantyczna.

Ostatnia kwestia, którą należy omówić w tym punkcie, to funkcja oboczności fonetycznych
jako znaków derywacji.

Najczęściej oboczności fonetyczne w temacie są dodatkową cechą towarzyszącą innym
wykładnikom, np. końcówkom fleksyjnym w słowotwórstwie paradygmatycznym, por. np.
biel od biały, czerń od czarny. W tym wypadku przeniesieniu przymiotnika do paradygmatu
żeńskiego towarzyszy miękkość końcowej spółgłoski i oboczności samogłosek śródtema-
towych.

W słowotwórstwie morfologicznym /afiksalnym/ zmiany fonetyczne zachodzące w temacie
są określone regułami morfonologii, np. temat rzeczownika w połączeniu z suf. -ik zawsze
ulega zmiękczeniu: bat>bacik, balon > balonik, w połączeniu z suf. -ka temdty zakończone
na spółgłoski tylnojęzykowe ulegają zmianom: noga > nóżka, ręka > rączka. Trudniej ująć w
pewne prawidłowości pojawienie się ó lub a w morfemach rdzennych /szerzej mówi o tym
Kreja,33iWróbel,71/.

Cechy fonetyczne mogą być czasem jedynym znamieniem derywacji. Tak jest np. w przy-
toczonych wyżej formacjach hipokorystycznych /spieszczeniach/ typu Stach > Staś, brzuch >
brzus łoi, ręka > ras/a, noga > nózia itp. W tym wypadku cechy fonetyczne są formantami.

Zmorfologizowanie oboczności fonetycznych pojawia się także w derywacji czasownikowej.
/por. s. 75 /, kiedy jedynym wykładnikiem derywatu np." niedokonanego lub wielokrotnego
bywa oboczność rdzenia: porwać - porywać, przesłać - przesyłać, itp.

Derywacią wsteczną /albo postwerbalną/ nazywano także tworzenie derywatu sutiksem zerowym, a więc
typ: dźwig tylko elementy fleksyine lub przyrostki tematyczne, które na ogół do derywatu nie wchodzą /np. dźwignia,
bieznial.

21

Zsumujmy na zakończenie poczynione obserwacje. Ze względu na rodzaj formantu wy-
różniamy następujące typy derywacj i:

a/ słowotwórstwo a f i ks a l n e /derywacja dodatnia/, a więc sufiksalne Ipis-arz, koń-skil,
prefiksalne Ido-jechać, przy'-krótki'l', prefiksalno-sufiksalne lu-dostępn-ićł, z elementem
międzytematycznym, tzw. interfiksem łgaz-o-mierzi;

b/słowotwórstwo paradygmatyczne /derywacja zerowa/: funkcję formantu
pełnią końcówki fleksyjne /dźwig, obstawa, psi, bezludzie/;

cl słowotwórstwo syntaktyczne /konwersja/: brak wykładnika formalnego w dery-
wacj i, derywat jest przekształconą w leksem formą fleksyjną bazy tuczony, biegiem/'^

dl derywacie wsteczną /ujemna/: jedyną cechą różniącą derywat od podstawy jest
odrzucenie jakiegoś elementu podstawy Iszpila
e/ derywacja alternacyjna: funkcję wykładnika derywacji mogą pełnić oboczności fonetycz-
ne, np. w spieszczeniach typu: Zora - Zos-a - Zocha, a także augmentatywach typu mięcho <
mięso. W większości wypadków oboczności fonetyczne stanowią dodatkową charakterystykę
derywacji.

f/ derywacja prozodyczna: funkcję formantu może pełnić zmiana akcentu /wiarygodny/.

6. STRUKTURA SEMANTYCZNA WYRAZU POCHODNEGO.
POJĘCIE ZNACZENIA STRUKTURALNEGO

Przeanalizowaliśmy dotychczas budowę morfologiczną formacji, jej pochodność formalną
względem wyrazu podstawowego. Pamiętamy jednak /por. s. 15/, że stosunek pochodności
synchronicznej nie ogranicza się do związków czysto formalnych; wyraz stolica nie jest for-
macją, ponieważ ma związek tylko formalny z wyrazem stół, a nie ma związku semantycznego,
tj. w znaczeniu wyrazu stolica nie ma odniesienia do znaczenia wyrazu stół. Jak pokazy-
waliśmy, związkowi formalnemu musi towarzyszyć związek semantyczny. Polega on na tym,
że znaczenie derywatu zawiera w sobie znaczenie bazy oraz zna-
czenie komunikowane przez formant, a także często jeszcze inne elementy semantyczne :

kierowca to 'ten, kto kieruje /pojazdem mechanicznym/', wstawka to 'to, co zostało wsta-
wione". Można więc powiedzieć, że podzielność semantyczna derywatu sprowadza się do faktu,
że jakaś część jego znaczenia realnego jest komunikowana przez temat słowotwór-
czy /'kieruje', 'jest obiektem wstawienia'/, a inna część - przez formant Aktoś, coś, po-
zostające w czynnej, lub biernej relacji względem czynności'/; często jeszcze są jakieś elementy
znaczenia, których nie komunikuje ani temat ani formant.

Znaczenie komunikowane przez człony składowe, tj. znaczenie wynikające z budowy
derywatu nazywa się znaczeniem strukturalnym lub słowotwórczym w odróżnieniu od zna-
czenia realnego, czyli leksykalnego /słownikowego/, które przysługuje wyrazom jako jedno-
stkom leksykalnym. Jest oczywiste, że znaczenie strukturalne, będące sumą znaczeń skład-
ników, przysługuje wyłącznie derywatom, l tak np. wyraz szofer ma tylko znaczenie realne, a
wyraz kierowca oprócz znaczenia realnego, które jest bliskie znaczeniu wyrazu szofer, ma także
znaczenie strukturalne /'ten, kto kieruje'/, identyczne ze znaczeniem strukturalnym wyrazu
kierownik, jakkolwiek znaczenia realne obu wyrazów są różne.

Nasuwa się pytanie, na jakiej podstawie ustala się znaczenie strukturalne, skąd wiadomo,
jaka część znaczenia derywatu jest komunikowana przez formant /tzn., jaka jest funkcja for-
mantu/, jaka przez temat, a jakie elementy znaczenia są poza znaczeniem strukturalnym, tzn.
nie są w ogóle komunikowane przez człony składowe derywatu. Do-wykrywania znaczenia
słowotwórczego wyrazu /a także decyzji, czy leksem jest w ogóle pochodny/ służy p a r a -



23

czwartek to ''czwarty dzień tygodnia', a strukturalnie ""coś, co charakteryzuje się tym, że jest
czwarte'.

Nieregularność formacj} może mieć różne źródła. Najczęstszy typ nieregularności wynika z
ogólności formantu, który ma zazwyczaj ogólne znaczenie 'cos'1, podczas gdy znaczenie realne
informuje o jakimś konkretnym przedmiocie, np. pustak, strukturalnie:'"coś pustego', realnie
""pusta cegła'. Inny typ, również częsty, powstaje wskutek skrótowości informacji przekazanej
przez budowę derywatu, np. temat wskazuje na jakiś przedmiot charakteryzujący desygnat
derywatu, ale nie nazwana jest relacja między oboma przedmiotami: desygnatem derywatu i
desygnatem podstawy: rybak'ten, kto /łowi/ ryby', drewniak 'to, co /jest zrobione/ z drewna'
itp. Bywa wreszcie tak, że derywat nawiązuje do jednego ze znaczeń podstawy, np. pijak odpić
w znaczeniu 'pić wódkę*, pisarz od pisać w znaczeniu 'pisać utwory literackie'.

W omówionych wypadkach znaczenie strukturalne przekazuje część informacji należących
do znaczenia realnego, a więc w pewien sposób jest ono ważne dla funkcji komunikatywnej
języka. Im mniejsza część znaczenia realnego komunikowana jest przez formę, tym formacja
jest bardziej nieregularna semantycznie i budowa jej przestaje być ważna przy porozumiewaniu
się. W takich wyrazach, jak: szarak, głuszec, znaczenie strukturalne informuje o cechach akcy-
dentalnych przedmiotu, które w ogóle nie wchodzą do znaczenia realnego. Wyrazy te stoją na
pograniczu derywatów i leksemów niepochodnych. Wypadki zupełnego rozejścia się znaczenia
strukturalnego i realnego należą już do wyrazów niepochodnych. l tak np. nazwy przyrodnicze
typu: m/łęk, maślak, to strukturalnie 'coś miłego', 'coś/co przypomina masło, maśli się', a
realnie oznaczają pewien gatunek rośliny, grzyba.

7. POJĘCIE WARTOŚCI KATEGORIALNEJ. KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA
l TYP SŁOWOTWÓRCZY

Derywaty tworzone formantami o tej samej funkcji mają pewien wspólny element znacze-
niowy zwany wartością kategorialną. Jest to znaczenie komunikowane przez formant oraz
kategorialne znaczenie tematu, powstałe przez uogólnienie znaczeń leksykalnych tematów.
Przyjrzyjmy się przykładom:

kierować - 'ten, kto kieruje'' .
piekarz - 'ten, kto piecze''
pływak - 'ten, kto pływa'
palacz - 'ten, kto pali'
myśliciel - 'ten, kto myśl f

Jeśli będziemy abstrahować od znaczeń leksykalnych tematów, ograniczając się do zna-
czenia czasownika lako części mowy, a więc do znaczenia czynności, otrzymamy wartość
kategorialną wspólną wszystkim wy razom:*'ten, kto wykonuje jakąś czynność'.
Podobnie w znaczeniach strukturalnych derywatów takich, jak:

zielonka - 'coś zielonego''
pustak - 'coś pustego7
żółtko - 'coś żółtego'

możemy abstrahować od leksykalnych znaczeń przymiotników, a ograniczyć się do ogól-
nego znaczenia cechy, i wówczas otrzymamy wartość kategorialną ''coś jakiegoś', 'coś, co ma
jakąś cechę'.

Pojęcie wartości kategorialnej prowadzi nas wprost do podstawowego dla słowotwórstwa
pojęcia kategorii słowotwórczej. Kategorię słowotwórczą można zdefiniować jako klasę

24

wyrazów mających tę samą wartość kategorialną.l tak np. kategoria
wykonawców czynności to klasa wyrazów o wartości kategorialnej:"ktoś, kto wykonuje jakąś
czynność', kategoria nosicieli cech to klasa wyrazów o wartości kategorialnej 'coś, co ma jakąś
cechę'. -

Typ słowotwórczy jest pojęciem węższym niż kategoria. Jest to klasa wyrazów
mających tę samą wartość kategorialną i ten sam wykładnik formalny, a więc
np. nazwy wykonawców czynności z suf. -idei /myśliciel, oskarżyciel, donosiciel/; nazwy
wykonawców czynności z suf. -ca /nadawca, kłamca, obrońca/ itp.

Kategorie wraz z typami słowotwórczymi właściwe dla danego języka to system
słowotwórczy.

W dalszym ciągu postaramy się pokazać dla każdej części mowy zestaw kategorii słowo-
twórczych i jej wykładników formalnych /typów słowotwórczych/. W wielu wypadkach
będzie to opis bardzo powierzchowny, ponieważ brak dotąd dpkładnego przebadania całego
szeregu kategorii słowotwórczych polszczyzny. Także sam zestaw kategorii jest dyskusyjny i
stąd w rozdziale III, zanim przejdziemy do części szczegółowej - opisu słowotwórstwa po-
szczególnych części mowy - musimy przyjrzeć się najważniejszym teoriom słowotwórczym,
dającym teoretyczne podstawy oła opisu faktów szczegółowych.

8. POJĘCIE PRODUKTYWNEGO TYPU SŁOWOTWÓRCZEGO

Na zakończenie zestawu podstawowych pojęć słowotwórczych zasygnalizujemy jeszcze
problem produktywności typów słowotwórczych. Produktywny typ słowotwórczy to taki,
który służy jako wzorzec /model/ tworzenia nowych derywatów. Ogół typów
produktywnych to system słowotwórczy produktywny, którego funkcją jest pomnażanie słow-
nictwa. Oczywiście stanowi on tylko część ogólnego systemu słowotwórczego, który ujmuje-
wszelkie semantyczno-formalne relacje zachodzące między istniejącymi wyrazami.

Produktywności nie należy utożsamiać z częstością. Mogą być typy licznie poświad-
czone, ale nieproduktywne, i odwrotnie: typy nielicznie reprezentowane, a jednak produk-
tywne, tzn. takie, które w razie potrzeby utworzenia nazwy mogą służyć jako model. Przy-
kładem mogą tu być nazwy samic z suf. -/ca, typu: lwica, tygrysica, które nie są liczne, ale
stanowią typ produktywny, mogący w razie potrzeby, stanowić model utworzenia nowego
wyrazu /np. bocianical.

LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIAŁU II

B. K reja, O tzw. derywacfi wstecznej odrzeczownikowej/29f.

B. Kreja, Poję cię derywacji wy'miernej l'30t'.

R. Laskowski i H. Wróbel, Użycie paradygmatu w funkcji formantu słowotwórczego /39/.

J. Puzynina, Jak ustalamy funkcje formantów? /50 a/.

J. Puzynina, O podzielności słowotwórczej wyrazów w języku polskim /52/.

H. Satkiewicz, Kryterium ilościowe jako wskaźnik produktywności formantów /58/.

H. Wróbel, Uwagi o wzajemnym oddziaływaniu na siebie pni i formantów słowotwórczych IT\1.



\ Jesi
und W
Rozwa
sposób
klasy 2
znanyr
I w mo\ Op
nową:
utożsa
L; ]ący'\
członi
człon'
; Str
klasy
wowa
a naz\
że jes
kolon
n u j E
N<
formę
/uogó

'S;

dwucz

III. PODSTAWOWE TEORIE SŁOWOTWÓRCZE

1. UWAGI OGÓLNE

W rozdziale tym chcemy scharakteryzować najważniejsze teorie słowotwórcze powstałe w
językoznawstwie polskim i słowiańskim, których znajomość jest konieczna do rozumienia
elementarnych problemów słowotwórstwa. Większość tych koncepcji wiąże się z ogólną
teorią nazywania, niektóre z nich dają podstawę do opisu szczegółowego materiału.

2. TEORIA DWUCZŁONOWOŚCI WYRAZÓW JANA ROZWADOWSKIEGO

Jest to koncepcja psychologiczna, sformułowana na początku XX w. w pracy: Wortbildung
und Wortbedeutung /56/, wiążąca teorię. nazywania z teorią poznania. Nazwa jest według,
Rozwadowskiego odbiciem dwuczłonowej apercepcji świata. Poznajemy rzeczywistość w ten
sposób, że dostrzegamy w niej elementy znane i nowy przedmiot zaklasyfikowujemy do ogólnej
klasy znanych przedmiotów oraz wyróżniamy cechę nową, odróżniającą. Obserwuje się to np.
w mowie dzieci, które nieznany sobie przedmiot nazywają jakimś najbliższym znaczeniowo
znanym im wyrazem i wskazują na cechę odróżniającą (np. koń w paski 'zebra').

Opisany proces poznawczy znajduje odbicie w nazwie, która ma także strukturę dwuczło-
nową: składa się z członu wskazującego na pojęcie ogólne /tzw. człon uogólniający,
utożsamiający/ i członu wskazującego na cechę szczegółową /tzw. człon wyróżnia-
jący, wyszczególniający/, l tak np. w nazwach: statek parowy, łódź żaglowa, zupa kartoflana,
członami uogólniającymi są wyrazy: statek, łódź, zupa, a cechę odróżniającą komunikują
człony przymiotnikowe:pa/'ow/, żaglowy, kartoflany itp.

Struktura nazwy jest więc analogiczna do struktury definicji, która zalicza definiendum do
klasy ogólnej /genus proximum/ i podaje cechę odróżniającą /differentia specifica/. Podsta-
wowa różnica między definicją i nazwą jest jednak taka, że definicja podaje cechę istotną,
a nazwa bardzo często cechę przypadkową, nieważną, np. dla pstrąga nie jest istotne to,
że jest pstry, dla głuszca, że jest głuchy w czasie tokowania, a dla motyla cytrynka, że jest
koloru cytrynowego. Jak powiada Rozwadowski, cechy te były dla nazywającego donTi-
n u j ą c e czysto postrzeżeniowo.

Nazwy dwuwyrazowe mogą się przekształcić w jednowyrazowe złożenie /parostatek! lub
formację sufiksalną /parowiec, kartoflanka, żaglówka/, w której członem utożsamiającym
/uogólniającym/jest sufiks, a rolę członu odróżniającego pełni temat*.

'Szerzej mowa o tym jest w pracach J. Rozwadowskiego /56/, a przede wszystkim w rozprawie: O
dwuczlonowoSci wyrazu /55/. Analizę teorii Rozwadowskiego zawiera artykuł Z. Kurzowej /37/.

26
3. TEjÓRIA LOGICZNO-SYNTAKTYCZNA WITOLDA DOROSZEWSKIEGO

Jest ona kontynuacją teorii Rozwadowskiego, kładzie jednak nacisk nie na aspekt psycholo-
giczny, ale logiczny. Struktura nazwy odbija kategorie pojęciowe, w jakich człowiek ujmuje
świat: są to kategorie substancji i cechy /czynności/: ""coś białego'' - białko. 'Cos jest
jakieś'- to podstawowy schemat logiczny, za pomocą którego człowiek interpretuje świat. Ten
schemat leży u podstaw zarówno nazwy, jak i zdania /struktura podmiotowo-orzecze-
niowa/. Stąd między strukturą zdania i strukturą wyrazu motywowanego /formacji/ istnieją
wyraźne analogie.

A więc między formantem a tematem mogą być relacje takie same, jak między podmiotem
i orzeczeniem, np. pływak ''ten, kto pływa', podmiotem i orzecznikiem, szarak 'coś, co jest
szare', itd.

Ze względu na analogię do struktury zdania wszystkie rzeczowniki odczasownikowe i od-
przymiotnikowe dzielą się na dwie wielkie klasy: tzw. formacje podmiotowe i formacje
orzeczeniowe.

Formacje podmiotowe to takie, w których formant pełni funkcję analogiczną do
podmiotu 1-arz w pisarz, piekarz, -ak w pływak, szarak, -ek w śmiałek, skoczek/, jest wykład-
nikiem pojęcia substancji: ''ten, kto', 'to, co'. Natomiast temat wskazuje w tych formacjach na
cechę lub czynność właściwą podmiotowi. Wśród derywatów od czasownikowych, które nazy-
wają przedmiot ze względu na czynność, możliwe są dwa typy różniące się stroną, a więc
podmiot czynności w stronie czynnej /wykonawca czynności/: pływak 'ten, kto pływa', palacz
"ten, kto pali' oraz podmiot czynności wyrażonej stroną bierną: ogryzek 'to, co zostało ogry-
zione", wstawka^to, co zostało wstawione', itp.

Formacje orzeczeniowe są jakby ściągniętymi do postaci rzeczownika orzeczeniami
zdań; formant przekłada się w nich na 'to, że', np. śpiewanie, pisanie 'to, że /ktoś/ śpiewa,
pisze' Widoczne jest to przy przekształceniu konstrukcji: Męczy go pisanie na Męczy go to,że
pisze; Słyszę czyjeś śpiewanie - Słyszę, że /ktoś/śpiewa.

Podobnie odprzymiotnikowe formacje bladość, szarość mają strukturę orzeczeniową: ''to,
że /coś/ jest blade, szare', np. Zaniepokoiła mnie jego bladość -'to, że jest blady'. Martwi mnie
szarość jego życia 'to, że jego życie jest szare'2.

Rozróżnienie struktur podmiotowych i orzeczeniowych miało doniosłe znaczenie w teorii
słowotwórstwa i jest kontynuowane przez późniejszych językoznawców jako odróżnienie dery-
watów z formantem o funkcji przedmiotowej /tzw. mutacja/ i funkcji gramatycznej /tzw.
transpozycja/ /szerzej o tych pojęciach por. s.28/. Poszukiwanie paraleli między strukturami
wyrazowymi i składniowymi zapoczątkowane przez W. Doroszewskiego w zakresie rzeczow-
ników odczasownikowych i odprzymiotnikowych było następnie kontynuowane przez wielu
uczniów W. Doroszewskiego3.

2

Szerzej o klasyfikacji logiczno-syntaktycznej patrz prace W. Drszewskieg /12, 14, 15/ oraz artykuł

Z. Kurzowej /37/.

3 Rzeczownik od rzeczownikowy przebadała pod tym.kątem W. Pomianowska /5ł/, a czasownik odimien-
ny R. Grzegorczykowa /18/.

Teoria ta, sformułowana najpełniej przez czeskiego uczonego w pracy: Teorie odvozovan!
slov. Tyorenf slov v cestine /11/, jest próbą wykrycia ogólnych kategorii pojęciowych, które
leża u podstaw tworzenia nazw. Każda z podstawowych kategorii pojęciowych, do których
odnoszą się nazwy, a więc substancja, cecha, czynność i.okoliczność,
może być charakteryzowana przez odniesienie do tych samych pojęć. A więc substancja
może być charakteryzowana przez inną substancję /wówczas powstaje rzeczownik
odrzeczownikowy, np. rybak, drewniak/, przez cechę Iszarak,'leniwiec/ albo też przez
czynność /pisarz, pismo/. Wreszcie substancja może być nazwana przez odniesienie do
okoliczności /podnóżek/.

Podobnie cecha może być scharakteryzowana przez relację do substancji /sto-
łowy, kamienny/, do innej cechy /przydługi, niemądry/, do czynności /płaczliwy,
błagalny/, do okoliczności /przydrożny, bezdomny/.

Czynność może być nazwana ze względu na substancję /przedmiot lub wytwór:

cerować, f robić cery', drutować ''posługiwać się drutem'/, ze względu na cechę /bieleć,
chudnąć/, czynność /czytywać, posadzić/, okoliczność /spóźnić się ''przyjść za
późno'1/.

Wreszcie okoliczność można scharakteryzować przez'odniesienie do substan-
c j i /po chamsku 'jak cham'/, cechy l cicho, młodo l, czynności /milcząco, pytająco/,
okoliczności /rocznie/. .

Powyższe schematy stanowią podstawę tworzenia elementarnych typów nazwowyeh w
obrębie poszczególnych części mowy. Oprócz nich tworzą się jeszcze derywaty o charakterze
modyfikacyjnym, które nie są nazwami nowych pojęć /np. dom > domek/, a jedynie
modyfikacjami pojęć nazwanych przez podstawę, oraz formacje tzw. transpozycyjne,
które są tylko przekształceniami formalnymi /biały > białość/. O pojęciach tych i terminach
dokładniej powiemy w punkcie następnym.

5. OGÓLNA KLASYFIKACJA DERYWATÓW

Ważną rolę dla teorii słowotwórstwa odegrało także wprowadzone przez Jerzego Kuryło-
wicza /35/ rozróżnienie trzech typów przekształceń znaków w znaki: przekształcenie, przy
którym zmienia się jedynie funkcja składniowa, a nie zmienia znaczenie /derywacja
syntaktyczna, np. książka - książkę/, przekształcenie, przy którym zmienia się tylko zna-
czenie, a funkcja składniowa pozostaje ta sama, /tzw. derywacja leksykalna: książka-
księgarnia, książka - książki/ i wreszcie przekształcenie, przy którym zmienia się jednocześnie
i funkcja składniowa i znaczeniowa /tzw. derywacja leksykalno-syntaktyczna:

pisać - pisarz/, i ,

Te pojęcia wprowadzone w latach trzydziestych przyczyniły się do późniejszego rozróż-
nienia w teorii Dokulila trzech podstawowych typów derywatów: transpozycyjnych, modyfika-
cyjnych i mutacyjnych. Dziś rozróżnienia te są ogólnie przyjęte w słowotwórstwie.

Przedstawione koncepcje umożliwiły sformułowanie podstaw klasyfikacji derywatów. Dla
polszczyzny próbę takiej klasyfikacji zaprezentowała M. Honowska w pracy: Zarys klasy fikacji
derywatów 17.21a w odniesieniu do rzeczownika także R. Laskowski/38/.

Zbierzmy najważniejsze wnioski, które stanowią już dziś wiedzę uznaną w zakresie słowo-
twórstwa.

28

Przy ogólnej charakterystyce derywatów natęży rozpatrzyć następujące właściwości for-
macji: a/ czy derywat zmienia przynależność do części mowy w stosunku do podstawy /np.
palacz od palić - zmieniona część mowy, a domek od dom - nie zmieniona/; b/ czy derywat
wnosi nowe znaczenie w stosunku do podstawy, czy też nie wnosi /np. palenie od palić - to
samo znaczenie, palacz od palić - znaczenie zmienione/; cl jaki jest stosunek członów w
obrębie formacji, tzn. który z nich jest określony, a który określający /np. w palacz -acz jest
członem określanym, a pal- - określającym, w domek -ek - człon określający, dom -
określany/.

Przy uwzględnieniu powyższych danych otrzymujemy trzy klasy derywatów:

a/ derywaty transpozycyjne, które w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną
tylko funkcję składniową, a znaczenie ich pozostaje bez zmiany; formant ma w nich tylko
funkcję gramatyczną; najczęściej zachodzi w nich zmiana części mowy, są poza relacją
określany - określający. Np. bieganie, białość zasadniczo mają to samo znaczenie, co biegać,
biały /różnią się jedynie abstrakcyjnym ujęciem/, natomiast pełnią inną funkcję składniową
/mogą być podmiotami, dopełnieniami/. Podobnie podróżować w stosunku do podróż ma
znaczenie to samo, tylko i/iną funkcję składniową;

. b/derywaty mutacyjne są nazwami nowych desygnatów, mają zmienioną funkcję
semantyczną-w stosunku do swoich podstaw, formant pełni w nich funkcję seman-
tyczną /w rzeczowniku - przedmiotową/, jest członem określanym. Najczęściej następuje
zmiana części mowy i zmiana składniowa /no. palacz, białko/, ale niekoniecznie /np. drewniak,
księgarnia - podstawa i derywat należą do tej samej części mowy/;

c/ derywaty modyfikacyjne są znakami tych samych desygnatów, co ich podstawy,
wnoszą* jedynie pewną modyfikację znaczenia, komunikują jakąś cechę desygnatu, np. domek,
babsko to tyle co ""dom mały', ''baba wstrętna7 itp. Formant komunikuje w tym wypadku
jakość, jest członem określającym. Część mowy pozostaje nie zmieniona, np. miły - m/tutki,
biec - dobiec, pisać - pisywać.

Te trzy typy stanowią ramy klasyfikacyjne nadrzędne, w które dadzą się ująć derywaty w
zakresie wszystkich części mowy. W dalszym ciągu będziemy opisywać bardziej szczegółowo
kategorie i typy słowotwórcze współczesnej polszczyzny.

LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIAŁU III

W. Doroszewski, Kategorie słowotwórcze /12/.

W. Doroszewski, Podstawy gramatyki /13/.

Z. Kurzowa, Z historii kształtowania się me.tod analizy słowotwórczej 1311.

J. Puzynina, /Recenzja/ M. Dokulil, Teorie odvozovdn{ slov. TvoivnSslov v cestinS /54/.

J. Rozwadowski, O dwuczłonowości wyrazów /55/.

IV. SŁOWOTWORSTWO RZECZOWNIKÓW

1. KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE RZECZOWNIKA. CHARAKTERYSTYKA
OGÓLNA

Jak pokazywaliśmy w rozdziale poprzednim, podstawę podziału na kategorie stanowią
zasadniczo funkcje formantów. Rozróżnia się trzy typy funkcji formantów:

a/ funkcja gramatyczna /syntaktyczna/, która przysługuje zasadniczo morfemom
gramatycznym, a także niektórym słowotwórczym. Taką funkcję mają ńp. formanty w dery-
watach transpozycyjnych, typu dobroć, chodzenie, które nie są nazwami nowych desygnatów,
tylko formalnie, dla celów składniowych, przekształconymi nazwami: dobry i chodzić;

b/ funkcja semantyczna, czyli komunikowanie o czymś w rzeczywistości, a miano-
wicie wskazywanie bardzo ogólnie na klasę przedmiotów, których cechy precyzowane są przez
tematy derywatów. Nazwijmy tę funkcję semantyczną przedmiotową. Pojawia się ona
w takich wyrazach, jak: biegacz, błotnik, podstawka, kropidło, kwiaciarnia, w których for-
manty: -acz, -nik, -idło, -arnia informują bardzo ogólnie^ten /to/, co7;

c/ funkcja semantyczna jakościowa: formant informuje o c e s z e desygnatu na-
zwanego przez temat. Funkcja ta występuje w derywatach modyfikacyjnych, takich jak:

kwiatek, psisko.

W obrębie tych najogólniejszych trzech klas wyróżnia się wiele kategorii słowotwórczych
opartych na bardziej szczegółowych znaczaniach formantów oraz typach relacji pojęciowych
zachodzących między formantem i tematem. '

Można podać następujący zestaw kategorii słowotwórczych polskich rzeczowników.
Wygodnie jest ująć go tabelą /patrz tab. 3/.

Zestaw ten daje najogólniejszy, nieco uproszczony, obraz kategorii słowotwórczych pol-
skich rzeczowników, w szczegółach rzecz okazuje się bardziej skomplikowana. Najbardziej
skomplikowany jest podział'kategorii mutacyjnych. Przedmiot bowiem bywa nazwany ze
względu na jakąś charakterystyczną własność /komunikowaną przez temat/, która może
polegać na odniesieniu do czynności, wykonywaniu jej wprost przez desygnat derywatu
/pływak, palacz/ lub wykonywaniu jej pośrednio jako narzędzie /czerpak, trzepaczkal.
Desygnat derywatu może charakteryzować się własnością, która jest rezultatem czynności:

obierki 'rezultat obierania', wstawka 'to, co wstaw ione'\

Przedmiot może być dalej nazwany ze względu na cechę, którą posiada, wyrażaną"
przede wszystkim przymiotnikiem /mędrzec, leniwiec, szarak, zielonkal. Wreszcie własność
charakterystyczna może polegać na różnorakich relacjach względem innego przedmiotu: ów
przedmiot może być obiektem czynności, której wykonawcę nazywa derywat /typ ten
zbliża się bardzo do kategorii wykonawców czynności, por. rybak i pływaki, może być cechą
przedmiotu /brodacz, wąsa//, m a t e r i ą, z której jest on zrobiony /drewniak, drucik/. Ten typ
zbliża się bardzo do nazw atrybutywnych. w których cecha wyrażona jest przymiotnikiem
/por. drewniak i szarak/.

30

Tabela 3. Kategorie słowotwórcze rzeczowników

Formacje, w których formant
pełni funkcję gramatyczna
(tzw. transpozycja)

Formacje, w których formant pełni funkcję semantyczną

1. Nazwy czynności: bie-
ganie, ucieczka, odjazd.

2. Nazwy abstrakcyjnych
cech: białość, czerń, próż-
niactwo.

przedmiotowa
(tzw. mutacja)

1. Nazwy wykonawców czyn-
ności (działaczy)

a) właściwe (odczasowniko-
we): biegacz,

b) pośrednie (odrzeczown i ko-
we): rybak.

2. Nazwy narzędzi: czerpak,
bielidło.

3. Nazwy obiektów i wytwo-
rów czynności: wstawka, pismo.

4. Nazwy nosicieli cech: sza-
rak, mędrzec.

5. Nazwy miejsc: kawiarnia,
palarnia, wrzosowisko.

6. Nazwy zbiorów: ptactwo,
chuliganeria.

7. Nazwy mieszkańców: war-
szawiak, pomorzanin.

8. Nazwy pokrewieństwa: sto-
larzówna, profesorowa.

' jakościowa
(tzw. modyfikacja)

1. Nazwy żeńskie: studentka.
pracownica.

2. Nazwy deminutywne (zdrob-
nienia): trawka,-stolik.

3. Nazwyaugmentatywne (zgru-
bienia) i ekspresywne: domisko,
piśmidło, psina.

4. Nazwy istot młodych: kocię.'

Inne bardziej szczegółowe relacje, zachodzące między desygnatem derywatu a desygnatem
podstawy, to: relacja pochodzenia skądś lub mieszkania gdzieś /przy derywatach od
nazw miejscowości: paryźanin, warszawiak/, stosunki p*o k r e w i e ń s t w a: żona, córka
Ikowalowa, aptekarzównai, składanie się z elementów przy nazwach zbiorów Igro-
siwo, ptactwo/. Nazwy miejsc mogą być charakteryzowane przez wszystkie trzy rodzaje
odniesień: czynność /palarnia/, cechę /cieplarnia/, przedmiot /owocarnia/.

Ze względu na to, że, jak pokazywaliśmy, kategorie, słowotwórcze nie pokrywają się ze
sposobem derywowania od części mowy, słuszniej będzie, jak się wydaje, przyjąć nieco kon-
wencjonalnie za nadrzędne kryterium funkcję formantu. która jest jednakowa w derywatach
typu piekarz i włókniarz /mimo różnicy w charakterze gramatycznym tematu/, co pozwala
połączyć te formacje w jedną kategorię nazw wykonawców czynności. W obrębie tej kategorii
wydzielą się dwie podgrupy: nazwy utworzone ze względu na wykonywaną czynność oraz
nazwy utworzone ze względu na obiekt czynności. Podobnie nazwy nosicieli cech obejmują
dwie podgrupy: derywaty odprzymiotmkowe /pustak/ i odrzeczownikowe Idruciakl.

System słowotwórczy stanowi'układ relacji z trudem poddający się ścisłemu opisowi. Stąd
z góry musimy się pogodzić z pewnymi uproszczeniami i odejściem od ścisłych wymagań
klasyfikacji logicznej.

31

Przechodzimy obecnie do charakterystyki poszczególnych kategorii słowotwórczych. Wiele
z nich omówimy dość pobieżnie, ponieważ brak ciągle dokładnych opracowań w tym zakresie.
Przy opisie kategorii interesować nas będzie przede wszystkim, jaki jest s topień regu-
ła mości konstrukcji tworzonych w jej obrębie oraz jakie są wzajemne relacje między
o b oczni e funkcjonującymi wykładnikami, czy można ustalić jakieś zasady regulujące
użycie poszczególnych formantów.

2. NAZWY CZYNNOŚCI /NOMINA ACTIONIS/1

Jest tb kategoria transpozycyjna o wartości kategorialnej:''wykonywanie czynności'. Nazwy
te ujmują abstrakcyjnie czynności, które w formach czasownikowych werbalnych odniesione są
zawsze do jakiegoś konkretnego przedmiotu.

Rozróżnia się dwa typy nazw czynności /zwanych dalej NA, tzn. nomina actionis/: k a t e -
g o r i a l n e, tzw. substantiva verbalia, tworzone regularnie od każdego prawie czasownika
sufiksami: -nie, -enie, -cię, oraz niekategorialne, tzw. substantiva deverbalia, two-
rzone nieregularnie za pomocą różnych wykładników i mające wiele znaczeń wtórnych w
stosunku do czasownika. Omówimy je kolejno.

A. Substantiva verbalia tworzone są od
omówimy niżej/na podstawie następujących schematów:

każdego czasownika /wyjątki



l Temat czasu przeszłego z przyrostkiem -a; -owa-, -e- + -nie = NA
np. bieg etymat leże krz\ lać -, biega-nie^ tac - czyta-nie ować - malowa-nie ć - leże-nie yczeć - krzycze-nie
11 Temat czasu przeszłego z przyrostkiem -/- + -enie -c NA
np. cho rób świt dzić - chodz-enie ić - - robi-enie scić - świec-enie

Derywacji towarzyszą tu wymiany fonetyczne oraz usunięcia elementu -/'-.

Temat czasu przeszłego
rdzenny samogłoskowy + -cię = NA

np. pić - pi-cie
myć - my-cie
żyć - źy-cie.

Rozdział ten jest streszczeniem części słowotwórczej pracy J. Puzyniny /51/.

32

IV

Temat czasu przeszłego
rdzenny spółgłoskowy + -enie = NA

np.

gryźć
nieść
wieźć

gryż-enie

nieś-enie

wieź-enie.

Pewne nieregularności wykazują czasowniki typu: trzeć, drzeć, w których temat czasu prze-
szłego zawiera grupę -ar- /tarł. darł/; mają one NA takie, jak rdzenne samogłoskowe: tarcie,
darcie. Tematy na -na; mają obocznie formy z -cię i -enie: ciągnięcie // ciągnienie, dziś' jednak
szerzą się konstrukcje z -cię: tupnięcie, ucichnięcie, mrugnięcie. Formy z,-enie są starsze-lub
wykazują pewne różnice znaczeniowe, np. westchnięcie //westchnienie, ciągnięcie //ciągnienie
/loterii/, natchnięcie //natchnienie ''inspiracja'. Normalnym NA są tylko formy na -cię.

Warunkiem kategoria! ności tych formacji jest możliwość utworzenia ich od każdego czasow-
nika. Substantiva verbalia nie tworzą się od pewnej niewielkiej grupy wyrazów, które można
potraktować, jako wyjątki. Są to:

a/ niektóre czasowniki m o d a l n e: np. móc, musieć, potrafić, chcieć, woleć, umieć.

b/ niektóre czasowniki defektywne używane tylko w 3 os. l.p.: mdlić, brakować,
boleć, bywać,

c/ czasowniki z suf. -eć /-ej-/ typu: czernieć, bieleć, śniedzieć, mają ograniczoną zdolność
tworzenia NA. Formy czernienie, bielenie są derywatami od kauzatywnych czernić, bielić. Poza
tym nie ma NA cały szereg innych czasowników, np. umrzeć, uciec itp.

W wielu wypadkach funkcję nie istniejącego substantivum verbale pełni substantivum
deverbale, np. ból, chęć, pomoc.

W sumie można mówić w odniesieniu do tych konstrukcji o prawie zupełnej kategorial-
ności, natomiast brak im całkowitej regularności semantycznej, tzn. bardzo często w derywa-
tach tych pojawiają się jakieś znaczenia wtórne w stosunku do czasownika, nie przewidziane
przez formę, np. znaczenie wytworu /podanie/, miejsca /przejście/', narzędzia /ogrodzenie/.

B. Substantiva deverbalia tworzone są od niektórych tylko czasowników i
różnymi formantami, przy czym brak reguł rządzących wyborem obocznych formantów. Nie-
które z tych typów są poświadczone dosyć licznie /powyżej 100 formacji/, inne występują
rzadziej /od 20 do 100 formacji/, wreszcie duża grupa formantów pojawia się dosyć rzadko
/poniżej 20 formacji/, głównie w wyrazach starych /np. -ba w groźba, prośba, służba/ lub
zapożyczonych, które mają obocznie motywujące czasowniki także zapożyczone /np. -ada:

defilada, rejterada, -aż: masaż, kolportaż, sondaż l.

Przyjrzyjmy się dokładniej ważniejszym typom. Są to przede wszystkim dwa typy należące
do słowotwórstwa paradygmatycznego z zerem sufiksu /a więc derywaty należące do deklinacji
męskiej, np. rozpad, wyjazd, lub żeńskiej, np. przeprawa/ oraz typ z obcym formantem -acja.

Derywaty z formantem zerowym stanowią typ najbardziej produktywny spośród nie-
kategorialnych. Szerzy się on szczególnie w terminologii specjalnej /wytop, przestój/, głównie
sportowej, w której skrótowość wyrażania się jest specjalnie ważna, np. skłon, przysiad, zwis,
wymach, wdech, podkurcz. Do tego typu należy wiele rzeczowników, które synchronicznie
motywują się przez czasownik, ale genetycznie są zapożyczeniami, np. dyżur, dziś nazwa
czynności oznaczonej czasownikiem dyżurować, eksport - motywowane przez eksportować.

W typie tym pojawia się bardzo wiele znaczeń wtórnych, przede wszystkim znaczenie
wytworu /skrzep 'skrzepnięta krew'/, miejsca /wylot, przejazd/ i inne.

33

Do typu odprawa, wypłata, namowa, wyręka należą formacje, które są genetycznie utwo-
rzone od czasowników prefiksalnych: odprawić, wypłacić, namówić, wyręczyć, bądź też takie,
których związek z czasownikiem jest wtórny, np. męka ręczenie', krzywda 'krzywdzenie' dziś
motywowane są przez męczyć, krzywdzić, a genetycznie stosunek był odwrotny: męka > mę-
czyć, krzywda > krzywdzić. Synchronicznie pochodne od czasowników są także rzeczowniki
zapożyczone, takie jak: analiza, debata, musztra, które motywowane są przez czasowniki anali-
zować, debatować, musztrować. Genetycznie zarówno czasowniki, jak i rzeczown-iki są zapoży-
czeniami. .

Typ ten zachowuje produktywność w dwóch zakresach: tworzy serie derywatów od czasow-
ników o różnych prefiksach, a tym samym rdzeniu /przeprawa, wyprawa, rozprawa, odprawa;

odstawa, dostawa, wystawa/ oraz tworzy NA nacechowane ekspresywnie typu: harówa,
rozróba, wciera, które mają podtrzymanie w typie augmentatywnym wobec istnienia obocz-
nych formacji: harówka, rozróbka: harówka ma się do harówa jak stówka do stówa, ławka do
ława itp.

Zapożyczone wyrazy z suf. -ac/a /łac. -atio. fr. -ationi są w języku polskim formacjami,
ponieważ motywują je obocznie zapożyczone czasowniki z suf. -owad: adiustować - adiu-
stacja, motywować - motywacja, delegować - delegacja, administrować - administracja. Od
czasowników z suf. -fikować derywaty takie tworzą się niemal kategorialnie: elektryfikacja,
intensyfikacja itp. Bardzo liczne są też formacje od czasowników z suf. -izować: ekranizacja,
autoryzacja, archaizacja itp.

Derywaty z suf. -ac/a mają najczęściej poza znaczeniem NA także znaczenia wtórne, np.
administracja to 'zarządzanie' i 'zespół zarządzający', dekoracja to 'czynność dekorowania' i
'wytwór tej czynności'; dokumentacja 'dokumentowanie' i 'zbiór dokumentów'.

Formant -anina tworzy od czasowników z przyrostkiem tematycznym -a- nazwy o zna-
czeniu 'wykonywanie czynności powtarzanej chaotycznie' np. strzelanina, bieganina, dreptani-
na, krzątanina, kotłowanina itp. Podstawamisą czasowniki nieprzechodnie i niedokonane, stąd
najczęściej bezprefiksalne. Większość to twory nacechowane emocjonalnie. Występuje w nich
wiele znaczeń wtórnych, np. wytworu, /dłubanina/.

Derywaty z formantem -ka mają charakter potoczny, często żargonowy: bitka, odsiadka,
powtórka, przepiórka, przeróbka, wpadka, wywrotka. Typ ten odznacza się dość dużą pro-
duktywnością, większość formacji to twory nowe.

Sporo NA tworzonych jest sufiksem -unek: pocałunek, poczęstunek. Sufiks ten występuje
głównie w formacjach obcego pochodzenia, które mają oboczne motywujące czasowniki na

-ować: rabunek, ratunek. Z takich rzeczowników został wyodrębniony suf. -unek, który
wszedł do rodzimych formacji typu pocałunek.

Od czasowników oznaczających zjawiska akustyczne tworzą się NA z suf. -ot, np. grzmot,
Stukot, turkot, chlupot itp.

Pozostałe typy są mniej liczne. Suf. -ek występuje w pewnej liczbie derywatów od czasow-
ników dokonanych, typu: zarobek, upadek, postępek, ożenek, wysiłek. Wiele formacji z suf.

-stwo, typu: odstępstwo, przetwórstwo, dowództwo, ma również motywację rzeczow-
nikową, ale chyba dziś dominuje w nich znaczenie czynnościowe: zabójstwo to 'zabicie',
zastępstwo'zastąpienie', następstwo 'następowanie', a nie.^bycie zabójcą, zastępcą, następcą'.
Szczególnie dużo tworzy się sufiksem -stwo formacji złożonych o znaczeniu NA, np. wodolej-
stwo, /por. s. 60 /.

Suf. -oa reprezentowany jest przez kilka wyrazów /groźba, kośba, prośba/, suf. -twa przez:

bitwa, modlitwa,gonitwa, klątwa, suf. -iny ogranicza się do tworzenia nazw aktów uroczystych
/odwiedziny, narodziny, przeprosiny, oświadczyny/. Wreszcie funkcjonuje współcześnie cały

3 - Zarys słowotwórstwa polskiego _'W^'f) -- ( V'{':/

34

szereg obcych formantów typu: -aż /kolportaż/, -at /patronat/, -ada /defilada/ i in. Szerzej o
wykładnikach formalnych NA patrz cytowana praca J. Puzyniny /51/.

Oprócz NA odczasownikowych istnieją także NA formalnie odrzeczownikowe tworzone
sufiksami -stwo /-ctwo/, -ka, np. krętactwo ''kręcenie7 w znaczeniu przenośnym, reporterka,
dziennikarstwo, lub derywaty o jeszcze bardziej skomplikowanej strukturze, motywowane przez
nazwy obiektów czynności: grzejnictwo, barwnikarstwo ^ział techniki zajmujący się grzej-
nikami, barwnikami'.

3. NAZWY ABSTRAKCYJNYCH CECH /NOMINA ESSENDI/2

Jest to druga kategoria o charakterze transpozycyjnym, przy czym tylko w części typów
słowotwórczych zachodzi przekształcenie wyłącznie składniowe, np. Zdziwiła mnie jego
młodość 'to, że jest młody'. Niepokoi mnie jej bladość, chudość 'to, ze jest blada, chuda' itp.

W większości derywatów występuje jednak znaczenie abstrakcyjnej cechy /dobro, pustka,
potęga, obłuda, młodość, dziecinada/, bądź abstrakcyjnego zespołu wielu cech właściwych
komuś; tak dzieje się przy derywatach odrzeczownikowych typu: bohaterstwo, amatorsz-
czyzna, donkiszoteria, szachrajstwo, oszustwo. Są one przez to szczególnie skondensowane pod
względem semantycznym, nazywają bowiem nie jedną cechę, ale cały ich zespół właściwy
desygnatowi podstawy.

Wśród derywatów należących do kategorii nazw cech /nazywanych dalej NE, to znaczy
nomina essendi/ odróżnić przede wszystkim należy formacje odznaczające się wysokim stop-
niem regularności, prawie kategorialne, tworzone od każdego niemal przymiotnika, i
typy niekategorialne, tworzone różnymi wykładnikami od różnych podstaw.

A. NE prawie kategorialne powstają z przekształcenia przymiotnika na
rzeczownik za pomocą suf. -ość: aktualny - aktualność, bezwładny - bezwładność, mądry -
mądrość, pracowity - pracowitość, stary - starość, itp. W SD występuje ich ok. 2600, ale
wydaje się, że w tekstach może ich być znacznie więcej, wiele z nich bowiem ma charakter
potencjalny i nie są przez słowniki rejestrowane, np. przewidywalność. skurczliwość, rozpacz-
1 i w ość i i n.

Powstaje pytanie, czy konstrukcje te, podobnie jak NA kategorialne, mogą być two-
rzone doraźnie według określonego schematu od każdego przymiotnika, czy też
istnieją jakieś ograniczenia kategorialności. Spróbujmy zanalizować pod tym kątem konstrukcje
z suf. -ość.

Przede wszystkim istnieje bardzo wiele wyjątków leksykalnych, głównie w
zakresie słownictwa dawnego. Tradycyjnie ustaliły się jako NE od pewnych przymiotników
formacje z innymi sufiksami niż -ość, np. dobry - dobroć - dobro, ciepły - ciepło lub
ciepłota /choć ciepłość wydaje się możliwe/, pusty - pustka, zdrowy - zdrowie, zimny -
zimno, gorący - gorąco, smutny - smutek. Niektóre przymiotniki nfe mają w ogóle NE lub ich
nazwy abstrakcyjne zbliżają się znaczeniowo do NA, np. chory - choroba /np. Martwi mnie
jego choroba chorowanie', ''to, że jest chory'/, co pozostaje w związku z znaczeniem tego
przymiotnika oznaczającego nie cechę, ale stan.

Nowe NE od przymiotników tworzone są wyłącznie suf. -ość3: awangardowość, awaryj-

^W rozdziale lym opieram się gtównie na pracy magisterskiej Hanny Dwużnik /16/.

3Por. H. Satkiewicz /59/.

35

noSć, analogia'ność, inwazyjność, ekonom iczność, cynicznosć /obok cynizm/, sceniczność itp.

Podstawowe ograniczenia reguły: przymiotnik + -ość -= NE ma jednak charakter seman-
tyczny, polega na zawężeniu podstaw do przymiotników jakościowych, nierelacyjnych.
Nie można tworzyć ME od przymiotników typu: miejski, naftowy, leśny, rolny, matczyny,
płócienny itp. Także przymiotniki, które są bardzo blisko związane z czynnością, nazywają
cechę polegającą na wykonywaniu czynności, nie bywają podstawami NE, np. wędrowny,
żądny, sławny /por. s. 64 /. Przymiotnik relacyjny nie nazywa cechy bezwzględnej /inherenf-
nej/ przedmiotu, która mogłaby podlegać abstrakcji. Z chwilą pojawienia się znaczenia jakości,
które bardzo łatwo narasta w przymiotnikach relacyjnych, przymiotnik może stać się pod-
stawą NE, np. papierów/ość postaci, widowiskowość meczu: tu przymiotniki papierowy, wido-
wiskowy mają znaczenie 'jak z papieru',1'jak widowisko'. Poza tym często współcześnie tworzą
się derywaty od przymiotników odrzeczownikowych nawiązujące wprost do podstawowego
rzeczownika, np. białkowosć substancji'to, ze zawiera białko'.

Wreszcie istnieje pewne ograniczenie formalne, mianowicie nie tworzą się N E od przymiot-
ników typu: przyległościowy. wysokościowy, sprawnościowy, co spowodowane jest tendencją
do unikania powtórzeń morfemu -ość-, a takie faktem, że przymiotniki te mają najczęściej
charakter relacyjny.

Jeżeli chodzi o zawartość semantyczną tych konstrukcji, to mają one struk-
turę dość skomplikowaną. Wyróżnić można cały szereg elementów, które często współistnieją
w jednym i tym samym wyrazie.

Podstawowa struktura NE to czysto transpozycyjne, syntaktyczne przekształcenie przy-
miotnika na rzeczownik o tym samym znaczeniu, z tym samym stopniem konkretności cechy:

Cieszy mnie pilność Tomka 'to, ze Tomek jest pilny'.

Przekształceniu syntaktycznemu przymiotnika na rzeczownik towarzyszy często zmiana
znaczenia konkretnego na abstrakcyjne, np. Pilność jest zaletą ucznia. Obie odmianki
występowały i w NA: są,one elementarnymi składnikami przekształcenia transpozycyjnego.

W takich zdaniach jak: Wysokość domu wynosi 10 m. Grubość ściany wynosi 20 cm.,
zachodzi nie proste przekształcenie przymiotnika na NE, ale pojawia się znaczenie wymiaru,
podobnie jak w zdaniach: Minęła już młodość. Nadchodzi starość, mamy znaczenie okresu
czasu. ^

Wreszcie konstrukcje te mogą oznaczać nie abstrakcyjną cechę czegoś, ale abstrak-
cyjny fakt, charakteryzujący się obecnością tej cechy, np. Spotkała go przykrość, przy-
jemność. Nastała ciemność.

To znaczenie jest szczególnie charakterystyczne dla typu: zło, dobro, piękno, a także dla
formacji z suf. -stwo, np. bestialstwo, okrucieństwo. Często na tym polega różnica między N E z
suf. -ość a innymi typami, np. piękność /czegoś/ i piękno, dobroć i dobro.

Od tych znaczeń bardzo już blisko do nazw konkretnych przedmiotów mających daną
cechę, a więc do nazw nosicieli cech /por. s. 43/, np. rzadkość 'cos rzadkiego', osobliwość 'coś
osobliwego'.

B. Derywaty tworzone nieregularnie należą do kilku typów.
Najważniejszą grupę stanowią derywaty z suf. -stwo, głównie odrzeczownikowe lub z
oboczną motywacją przymiotnikową i rzeczownikową: bohaterstwo 'bycie bohaterem', 'cechy
właściwe bohaterowi', 'bohaterska postawa', barbarzyństwo 'cechy barbarzyńcy', 'barbarzyń-
skie postępowanie', chamstwo 'bycie chamem', 'chamskie zachowanie się', błazeństwo 'bycie
błaznom', ""błazeńskie zachowanie się'. Motywowanych wyłącznie przez przymiotnik typu:

lenistwo, łakomstwo, zuchwalstwo, jest niewiele.

36

Formacje te w porównaniu z grupą poprzednią mają strukturę semantyczną bardziej skom-
plikowaną. Przeanalizujemy pod tym względem takie wyrazy, jak: gadulstwo, plotkarstwo,
bumelanctwo, próżniactwo, cwaniactwo. Suf. -stwo -ctwo informuje, że mowa o występowaniu
cechy czy zespołu cech, nazwanych podstawowymi rzeczownikami: gaduła, plotkarz, bume-
lant, próżniak, cwaniak. Cechy te jednak są złożone, polegają często na wykonywaniu jakiejś
czynności w odniesieniu do jakiegoś obiektu itp. Stąd formacje te stają się skrótowymi
nazwami bardzo nieraz skomplikowanych relacji semantycznych. Można wśród nich wy-
odrębnić następujące typy znaczeń:

Posiadanie cechy nazwanej przez podstawowy rzeczownik, ogół tych cech, np.
melomaństwo, cwaniactwo, wazeliniarstwo. chuligaństwo, sknerstwo, mieszczaństwo4. Struk-
tura ta występuje najczęściej wówczas, gdy podstawa jest rzeczownikiem niepodzielnym bądź
odprzymiotnikowym.

Jeżeli podstawowy rzeczownik jest nazwą wykonawcy czynności, przede wszystkim od-
czasownikową, derywat ma znaczenie bliskie NA /por. s. 34/, np. krytykanctwo, donosiciel-
stwo, dowództwo, przewodnictwo. Czynnościowość występuje też w pewnych for-
macjach motywowanych przez rzeczownik, np.pamtętnikarstwo^pisanie pamiętników'.

Derywaty od nazw wykonawców zawodów /futrzarz, fryzjer, odlewnik/ lub osób peł-
niących jakąś funkcję, zajmujących jakieś stanowisko, mają znaczenie /abstrakcyjnych/ nazw
zawodów, urzędów, stanowisk, np. fryzjerstwo ""zawód fryzjera', kreslarstwo 'zawód kreślarza',
edytorstwo 'zawód edytora', 'sztuka edytorska', dyrektorstwo 'stanowisko dyrektora'.

W derywatach od nazw wykonawców zawodów, w których strukturze zawarte jest wska-
zanie na obiekt czynności /wytwarzania, przetwarzania/, np. pończosznik, koksownik,
wikliniarz, bardzo łatwe jest przesunięcie do nazw dziedzin życia gospodar-
czego, działów przemysłu itp. Nazwy te są bardzo skondensowane pod względem seman-
tycznym i wobec tego szczególnie operatywne. Takie formacje, jak: pończosznictwo, drogow-
nictwo, Iniarstwo, lalkarstwo, mają właściwe znaczenie: 'ogół czynności, zjawisk związanych z
produkcją, wytwórczością, przetwórczością, naprawą itp. obiektu wskazanego w podstawie'.
Oczywiście w tych wypadkach mamy do czynienia ze złożonymi sufiksami typu: -nictwo,
-ownictwo, -arstwo itp.

Ważną pozycję w kategorii N E zajmuje typ słowotwórczy z obcym sufiksem -izm. np.
fanatyzm, fatalizm, heroizm, konserwatyzm, patriotyzm, rasizm, snobizm, tradycjonalizm. For-
macje te pozostają w pewnej relacji formalnej i semantycznej w stosunku do r z e c.z o w -
n i k ó w z sufiksami -ista, -ik /-yk/ /fanatyk, fatalista, konserwatysta, ras/sta itd./ oraz
przymiotników l fanatyczny, konserwatywny, snobistyczny itd./. Nie jest to jednak
najczęściej relacja pochodności, poza wypadkami użyć czysto transpozycyjnych, np. Dziwi
mnie jego tradycjonalizm, konserwatyzm, tzn. 'to, że jest tradycjonalistą, konserwatystą'. Naj-
częściej jednak formacja z suf. -izm oznaczają pewien zespół poglądów, idei, postaw, a rzeczow-
niki z suf. -ista /-ik/ - człowieka, który charakteryzuje się posiadaniem, głoszeniem tych
poglądów, idei itd. Widać stąd, że względy semantyczne przemawiałyby raczej za uznaniem
rzeczowników z suf. -izm za podstawowe, a formacji z suf. -ista za wtórne. Tak też czynią
niektórzy językoznawcy /np. Mielczuk 42/. Ponieważ jednak, jak pokazywaliśmy, przy pewnych
użyciach w wyrazach z suf. -izm jest odniesienie do rzeczowników i przy m lotników Itradycjo-
na/fzm'bycie tradycjonalistą' lub 'bycie tradycjonalnym'/, można więc chyba mówić o jakiejś

4Nie mówimy tu o drugim znaczeniu tego wyrazu: 'ogół mieszczan', które należy do kategorii nazw
zbiorów /por. s. 50 /.

37

obustronnej motywacji: fatalizm,' zespół poglądów właściwych fataliście' i fatalista ''człowiek
głoszący fatalizm'.

Duża część N E należy do słowotwórstwa paradygmatycznego, a więc tworzona
jest zerowym morfemem słowotwórczym z włączeniem do paradygmatu rzeczownika.

Najczęstszy typ stanowi zero morfologiczne włączające w paradygmat męski:i0on/aó'bycie
powabnym', dowcip c bycie dowcipnym', błękit 'bycie błękitnym', beż, brąz, szkarłat'posia-
danie cech nazwanych odpowiednimi przymiotnikami, zupełnie nowe - popie/ /np. tapczan -
jasny popiel/. Tu także należą rzeczowniki typu: biel, czerń, czerwień, w których brakowi
sufiksu towarzyszy miękko-'; końcowej spółgłoski. Wiele tego typu NE to formacje tylko w
ujęciu synchronicznym, np. spryt, takt są motywowane dziś przez przymiotniki: sprytny,
taktowny, ale genetycznie to zapożyczenie z języków obcych.

Podobnie rzecz się ma z drugim typem paradygmatycznym, który charakteryzuje się koń-
cówką -a; a więc należy do żeńskiej odmiany rzeczownika. Są to takie wyrazy, jak: obłuda,
potęga, purpura, ohyda, swoboda, które są abstrakcyjnymi nazwami cech komunikowanych
przez odpowiednie przymiotniki: obłudny, potężny, ohydny.

Trzeci typ paradygmatyczny to NE należące do deklinacji nijakiej. Wyróżniają się tu dwie
podgrupy:

Rzeczowniki mające w M.l.p. końcówkę -o, np. zło, dobro, piękno, zimno, gorąco. Są to
dawne urzeczownikowione przymiotniki rodzaju nijakiego odmiany niezłożonej. Semantycznie
wyspecjalizowały się one w oznaczaniu cech abstrakcyjnych, absolutnych, oderwanych od
podłoża. Widoczne jest to przy zestawieniu pary warazów: dobro - dobroć.

Druga grupa to formacja z końcówką -e, typu zdrowie, wesete^bycie zdrowym, wesołym',
złożenia takie jak: wodogłowie, wielosłowie ''posiadanie wody w głowie', 'właściwość pole-
gająca na używaniu wielu słów'.

Typ ten jest szczególnie częsty w połączeniu z adięktywizowanymi imiesłowami, takimi jak:

niewyrobiony, wyrafinowany, zacofany, zaślepiony, zadufany, opanowany, wyuzdany itp.
Abstrakcyjne nazwy tych cech to: niewyrobienie, wyrafinowanie, zacofanie, zaślepienie itd. Są
one bliskie nazwom czynności jako nazwy stanu, np. zdenerwowanie, zmęczenie to NA od
czasowników zdenerwować się, zmęczyć się, tub NE od przymiotników: zdenerwowany,
zmęczony:' bycie zdenerwowanym, zmęczonym'.

Stosunkowo liczny i w pewnych zakresach nawet produktywny typ stanowią NE z suf. -izna.
Są to derywaty o dość skomplikowanej strukturze semantycznej. Niektóre z nich mają cha-
rakter prawie czysto transpozycyjny. Takie formacje, jak: jaskraw/zna, chropowacizna, pły-
cizna, są niemal synonimiczne w stosunku do odpowiednich derywatów z sufiksem -ość: jaskra-
wość, chropowatość, płytkość. Większość derywatów z suf. -izna ma jednak w stosunku do
podstawowego przymiotnika zmienione znaczenie. Wyraźniej widoczne jest to w takich for-
macjach, jak: krzywizna, dłużyzna, płaszczyzna, szarzyzna, stromizna, drożyzna, które nie są
zwykłymi syntaktycznymi przekształceniami przymiotników: krzywy, długi, płaski, szary, ale
informują o cechach określonych obiektów: krzywizna ziemi /ale nie krzesła/, , dłużyzna
utworu /ale nie sukni/, szarzyzna życia /ale nie palta, sukni/ itp. Formacje te także zawierają
jeszcze inne elementy znaczeniowe, np. dłużyzna, drożyzna 'to, że coś jest za długie, za
drogie'.

Szczególnie skomplikowaną strukturę mają derywaty od przymiotników ódrzeczowni-
kowych, motywowane wprost przez rzeczowniki: Wyróżnić tu można kilka podtypów /por.
Kreja 31, Sinielnikoff 60/, analogicznych do znaczeń komunikowanych przez suf. -stwo /por.
s. 36 /.

Jeżeli podstawę stanowi nazwa wykonawcy czynności lub zawodu, derywat oznacza z a -

38

wód, zajęcie, ogół zjawisk związanych z danym zawodem, a także wtórnie wytwory,
przy czym często wyrażony jest pewien odcień pejoratywny, np. stolarszczyzna, krawiecczy-
zna, introligatorszczyzna, ślusarszczyzna. Negatywne ustosunkowanie mówiącego wyrażone jest
np. w formacji dziennikarszczyzna 'maniera dziennikarska', "Usterki polegają na niedosta-
tecznym oczyszczeniu książki z pospiesznej dziennikarszczyzny" Matusz. R.Lit. 215.

Jeśli podstawami są inne nazwy osób, derywat oznacza ogół cech charakteryzu-
jących desygnat podstawy, ocenianych negatywnie; np. amatorszczyzna, bohaterszczyzna, szla-
chetczyzna. Należą tu także derywaty od nazw własnych będących symbolami pewnych
postaw lub poglądów, np. jowialszczyzna, dulszczyzna, dostojewszczyzna, żeromszczyzna, to-
wiańszczyzna itp. Derywaty od nazwisk pisarzy oznaczają często cechy właściwe utworom
danego pisarza.

Od nazw terytoriów powstają nazwy oznaczające ogół cech właściwych kulturze danego
terytorium, np. zakopiańszczyzna, francuszczyzna, europejszczyzna. Wyspecjalizowaną zna-
czeniowo podgrupę stanowią nazwy języków, np. angielszczyzna - to oprócz marginalnego
znaczenia "moda, kultura angielska' przede wszystkim'język angielski'.

Pozostałe typy NE są mało liczne: suf. -ota występuje w pewnej liczbie derywatów starych
Igłupota, ciemnota, martwota/, podobnie suf. -oć /dobroć, wilgoć/. Poza tym funkcjonuje
kilka sufiksów obcych, z których najważniejszy to; -ada /dziecinada, błazenada/, -eria/pedan-
teria, wirtuozeria/.

Na koniec wymieńmy jeszcze pewien typ formacji, który w obrębie ogólnej kategorii NE
stanowi zawężoną semantycznie podgrupę. Są to nazwy chorób najczęściej z suf. -/ca,
np. krzywica, cukrzyca, błonica, łuszczyca, których ogólna budowa słowotwórcza informuje
o pojawieniu się pewnej cechy, takiej jak; krzywość nóg, błona w gardle, łuszczenie się skóry,
wystąpienie cukru we krwi itp.

4. NAZWY DZIAŁACZA /NOMIŃA AGENTIS, NAZWY WYKONAWCÓW
CZYNNOŚCI/

S'2 to główne nazwy osób charakteryzujących się umiejętnością, skłonnością lub aktualnym
wykonywaniem przez nie pewnych czynności, np. krętacz, biegacz, śpioch, kierowca, oskar-
życiel, przewodnik. Trudność wydzielenia tej, kategorii spośród innych powodowana jest
kilkoma przyczynami.

Brak jest ostrej granicy między nazwami osobowych wykonawców czynności a nazwami
wykonawców nieosobowych /tj. maszyn, narzędzi/, np. pakowacz, ładowacz to osoby, a
powielacz, rozpylacz - to narzędzia. Dwa argumenty jednak przemawiają za oddzieleniem
nazw wykonawców czynności, agensów /zwanych dalej NAg/ od nazw narzędzi /zwanych
NInstr/: istnieją sufiksy, które specjalizują się w wyrażeniach bądź jednej, bądź drugiej ka-
tegorii: suf. -ca, -ciel tworzą NAg, suf. -idło, -arka tworzą NInstr, poza tym znaczenie słowo-
twórcze NInstr jest nieco inne aniżeli NAg; porównajmy takie wyrazy, jak: śpiewak, palacz,
pisarz, kierownik i czerpak, spinacz, pisak, kierownica. Pierwsza grupa daje się transformować
na wyrażenie ^to, co /ten, kto/ śpiewa, pali, pisze, kieruje', druga grupa ma strukturę 'to, czym
się czerpie, spina, pisze, kieruje'.

. Druga trudność związana jest z bliskością NAg o charakterze potencjalnym, skłon-
nościowym i nazw atrybutywnych /nosicieli cech, por. s. 43 /, np. pijak, śpioch to NAg, a
łakomczuch, brudas to nazwy atrybutywne. Konwencjonalnie jednak do NAg zaliczymy for-
macje odczasownikowe, a do nosicieli cech - odprzymiotnikowe, choć semantycznie są one
bliskie.

39

Wreszcie największa trudność spowodowana jest. tym, że oprócz nazwy wykonawców od-
czasownikowych istnieje duża grupa formacji odrzeczownikowych, które mają charakter agen-
tywny. Są to przede Wszystkim derywaty od NA, bądź innych nazw abstrakcyjnych, typu:

wyborca od wybory, robotnik od robota, zawodnik od zawody, naukowiec od nauka, wyczy-
nowiec od wyczyn i in. Szczególnie wiele jest nazw utworzonych od obiektów czyn-
ności, przedmiotu, dziedziny, którą zajmuje się dany specjalista', narzędziowiec, koszykarz,
odzieżowiec itp. Nazwy tego typu bywały czasem wydzielane w odrębną kategorię nazw
zawodowych, jednakże termin ten nie jest szczególnie szczęśliwy, ponieważ desygnatami
ich nie zawsze s<; wykonawcy zawodu /np. graciarz, działkowiec, herbaciarzi, a poza tym, jak
pokazywał iśny, brak ostrej granicy między tego typu nazwami a odczasownikowymi NAg /por.
robotnik i pracownik!. Stąd w naszym opisie derywaty odrzeczownikowe potraktujemy jako
pewien podtyp ogólnej kategorii nazw wykonawców czynności. ,

A.Odczasownikowe nazwy wykonawców czynności tworzone są
współcześnie za pomocą kilku obocznych formantow:-/i/ ciel, -ca, -acz, -nik, -ak, żeński suf.

-aczka oraz formanty obce: -ent, -ant /abonent, dyskutant/, -ator /racjonalizator/, -er/monter/.
Produktywne są właściwie tylko formanty -acz, /-aczka/ i -nik /por. H. Satkiewicz /59/ oraz
formanty obce tworzące derywaty od czasowników na -ować.

Zakres tworzenia NAg jest dziś znacznie bardziej ograniczony aniżeli w przeszłości. Od
bardzo wielu czynności, które mają charakter aktualny lub nie mogą stanowić niczyjej cechy
charakterystycznej /np. chodzić, siedzieć, żyć, stać/, nie utworzą się NAg. W okresie staro-
polskim znacznie częściej mogły występować NAg na określenie kogoś, kto jednorazowo,
aktualnie wykonał lub wykonuje czynność, w takie funkcji, w jakiej dziś występuje imiesłów
/por. W. Doroszewski 13, F. Pepłowski 45/; np. przynośca /np. głowy Nerona/, patrzycie/,
pozdrawiacz, ukazacz, przeszkodź idei, odpłaciciel, pozwą/acz i in. Dziś większość nazw o
charakterze aktualnym wycofała się z użycia, a NAg zaczęło oznaczać najczęściej osobę,
której stałą cechą jest wykonywanie danej czynności, posiadanie umiejętności, skłonności do
wykonywania pewnej czynności. Jak zbadano /por. T. Dobrzyńska 10/ 97% NAg niedoko-
nanych, które stanowią ogromną większość wszystkich NAg /dokonane są nieliczne, typu
morderca/, to derywaty oznaczające czynności potencjalne. Niektóre formacje obok
znaczenia potencjalnego mogą mieć i aktualne, np. śpiewak ^śpiewający zawodowo' i'aktualnie
śpiewający', to samo; mówca, pływak i inne. Stąd stosunkowo nielicznie tworzą się derywaty
od czasowników prefiksalnych, które są dokonane i częściej oznaczają czynność aktualną, np.
braK derywatów od czasowników prześpiewać, dośpiewać, przepisać, napisać itp., a istnieją
jedynie od bezprefiksainycn: śpiewak, pisarz.

Użycie formantów równoległych nie jest określone żadną ścisłą regułą. Nie ma uzasadnień,
dla których NAg od czasownika palić ma postać palacz, od oskarżyć - oskarżyciel, odbiegać

- biegacz, od śpiewać - śpiewak.

Suf. - A/ciel, wyrazisty wykładnik NAg, mający tę tylko jedną funkcję, jest formalnie
zawężony do derywatów od czasowników z suf. -i/y/-: myśliciel, nauczyciel, donosiciel, krze-
wiciel, krzywdziciel, wyraziciel, wielbiciel, uwodziciel, wybawiciel, zwodziciel i in. Wyjątki
stanowią rzeczowniki: okaziciel od okazać i truciciel, który jest formacją nietypową, zawiera
bowiem w swej formie także końcówkę bezokolicznika podstawy /truci. Niektóre z tych
derywatów tylko formalnie pochodzą od tematów na -i/y/-, a semantycznie pozostają w relacji
do odpowiednich czasowników niedokonanych, np. nauczyciel to niejaki, który nauczył', ale
'ten, kto naucza, bądź uczy', oskarżyciel to raczej nie 'ten, kto oskarżył', 'ale oskarża'. Sufiks
występuje w sporej liczbie /ok. 250/ wyrazów, nie tworzy jednak nowych, a wiele z nich ma
charakter nieco archaiczny, niepotoczny, uroczysty, np. burzycie/, gardzicie/, pocieszycie/.

40

Drugim formantem tworzącym wyłącznie nazwy osobowych wykonawców czynności jest
suf. -ca: obrońca, dostawca, nadawca, odbiorca, odstępca, sprzedawca, sprawca, przestępca
/ponad 300 formacji w SD/. Typ ten jest bardzo wyrazisty, aczkolwiek nieproduktywny. Nowe
formacje z tym sufiksem to głównie złożenia typu: krwiodawca, zleceniobiorca, rzeczoznawca,
mitotwórca /por. s. 60 /. Wiele formacji ma charakter przestarzały: chwalca, zdzierca; staro-
polskie nazwy oznaczające aktualnego wykonawcę czynności zostały w większości usunięte,
np. odprowadźca, naprawca, rozmnoźca /por. F. Pepłowski 45/,

Współcześnie istniejące NAg z suf. -ca tworzone są od czasowników należących do różnych
klas tematowych: -/'- /obrońca, zastępca, uchodźca/, -a-, /kłamca, wyznawca, wydawca, od-
dawca.', -owa- /kierowca, zawiadowca/, rdzenne /znalazca, wynalazca/. Często podstawą jest
NA: dozorca, zaborca, lub nieregularna, nominalna postać tematu czasownikowego: zabójca.

Suf. -acz jest produktywny w tworzeniu NAg od tematów niedokonanych z. suf. -a-.
Usunięte zostały dawne derywaty o charakterze dokonanym typu: odzyskacz, oszukacz,
powitacz /notowane jeszcze przez Lindego/, a także wiele oznaczających aktualnych wyko-
nawców czynności, jak: kołatacz, podsuwacz, odprowadzacz, pobudzacz, poprawiacz, wy-
wracacz.

Dziś sufiksem tym tworzą się nazwy osób /i przedmiotów: NInstr/, dla których wykony-
wanie danej czynności jest cechą stałą, charakterystyczną, np. badacz, biegacz, gracz, słuchacz,
zbieracz; często są to nazwy osób wykonujących daną czynność zawodowo: pakowacz, ła-
dowacz. W pewnych wypadkach derywat z suf. -acz może mieć znaczenie aktualne, np. krzy-
kacz, narzekacz, poszukiwacz, wzdychacz. Żeńska forma tego sufiksu -aczka tworzy nazwy
wykonawców czynności rodzaju żeńskiego często wprost od czasownika przy zawodach czysto
żeńskich, np. praczka, pakowaczka, cerowaczka.

Suf. -nik tworzy oprócz NAg osobowych także nazwy narzędzi f fypu: datownik, dozownik/
oraz nazwy osób ze względu na obiekt czynności, np. przyrodnik, obuwnik, kwasorytniki por.
s. 41 /. NAg od czasownikowe z tym sufiksem to głównie derywaty od czasowników z sufiksem
-owa-: pracownik, rysownik, przodownik, bojownik itp.

Inne sufiksy występują w mniejszej liczbie derywatów, są znacznie mniej produktywne: -ak
/śpiewak, pływak, pijak/, -ec /jeździec/, -ek /skoczek/, -arz /łgarz, pisarz, malarz, dojarz/.

Od czasowników zapożyczonych tworzą się derywaty za pomocą różnego typu sufiksów
obcych, przy czym bardzo często genetycznie rzeczowniki i czasowniki są równoległymi za-
pożyczeniami, np. obserwować - obserwator, administrować - administrator. '

Najbardziej rozpowszechniony jest w tej funkcji suf. -ator: informować - informator,
adorować' - adorator, deformować - deformator, eksperymentować - eksperymentator,
ilustrować - ilustrator, kolonizować - kolonizator, kompilować - kompilator, propagować -
propagator, triumfować - triumfator /ok. 200 formacji w SD/, W wielu wypadkach konstruk-
cja z suf. -ator jest potencjalna. Szczególnie regularnie tworzą się takie derywaty od czasow-
ników na -izować, -fikować: neutralizator, demoralizator, kodyfikator. falsyfikator i in.

Konstrukcje te jednak nie są w pełni kategorialne, bowiem obocznie do suf. -ator funkcjo-
nują sufiksy: -ant i -ent, przy czym brak reguł ich użycia, np. od demonstrować zależnie od
znaczenia tworzy się konstrukcja demonstrant lub demonstrator. Od manifestować -
wyłącznie: manifestant. Podobnie: debiutować - debiutant, emigrować - emigrant, dysku-
tować - dyskutant, protokółować - protokolant itp. Sufiks -ent występuje w formacjach:

konkurent /konkurować/, recenzent /recenzować/, konsument /konsumować/ itp.

B. Odrzeczownikowe nazwy wykonawców czynności. Są to nazwy
osób charakteryzujących się określonym działaniem, ale mające w swej strukturze odniesienie-

41

nie do czynności, lecz do obiektu, przedmiotu działania, wytworu, materiału, narzędzia,
dziedziny, którą zajmuje się dana osoba, np. czapkarz, świątkarz /wytwór/, rybak, grzybiarz,
przyrodnik /obiekt/, wiklinarz, włókniarz /materiał/, kioskarz, poczciarz /miejsce pracy/5.

Nazwy te oznaczają specjalistów w różnych dziedzinach, zarówno wykonawców zawodu, jak
i ludzi cechujących się pewnymi umiejętnościami: źabkarz, motylkarz /uprawiający
różne style pływania/, wreszcie są to nazwy miłośników, amatorów pewnych dziedzin,
np. kiniarz, karciarz. Te ostatnie nazwy o charakterze skłonnościowym Iherbaciarz, papie-
rosiarzi, zbliżają się do nazw nosicieli cech, ukazujących relację desygnatu derywatu do pew-
nego charakterystycznego przedmiotu /por. s. 43/.

Omawiane nazwy tworzone są kilkoma sufiksami. Najczęstszy jest w tej funkcji suf. -arz oraz
-owiec, mający w większości wypadków także motywację przymiotnikową /usługowiec 'pra-
cownik usługowy' i ''w zakresie usług'/, -owy /wyłącznie w nazwach wykonawców zawodów/,
ogólny sufiks -nik oraz. obce sufiksy -ista, -ik.

Derywaty z suf. -urz w omawianej funkcji są współcześnie bardzo liczne i ciągle tworzą się
nowe wyrazy należące głównie do gwar środowiskowych, których część utrwala się w języku
ogólnym, np. łapówkarz, kawiarz, papierosiarz, prywaciarz ''właściciel prywatnego zakładu',
drzewiarz 'specjalista od technologii drewna' itd.

Formacje z suf. -/ow/iec są bardziej skondensowane semantycznie. Formalnie pochodzą one
od przymiotników odrzeczownikowych, np. naukowiec 'pracownik naukowy', 'człowiek zaj-
mujący się nauką'; podobnie montażowiec, naftowiec, programowiec, pomiarowiec, stocz-
niowiec, radiowiec, drogowiec, zaopatrzeniowiec, to'ktoś pracujący w dziale, dziedzinie na-
zwanej przez podstawowy przymiotnik' albo po prostu ""pracujący w zakresie montażu, pro-
gramów, nafty, radia, zaopatrzenia itp.'.

Suf. -owy /wyabstrahowany z pierwotnych substantywizowanych przymiotników typu
żołnierz szeregowy > szeregowy/ tworzy wyłącznie nazwy wykonawców zawodów, np. apara-
turowy, kubłowy, motorowy, piecowy, wagowy. Jest on w tym Zakresie produktywny.

Suf. -nik, -ownik tworzył dawniej nazwy wykonawców zawodu w znacznie szerszym za-
kresie niż współcześnie, dość wymienić specjalistów w zakresie rzemiosł typu: czapnik, bła-
watnik, obuwnik, koźusznik itp. Dziś wiele z nich wyszło z użycia /kaletnik, obrażniki, prze-
trwały nazwy o zasięgu ogólnym typu: ogrodnik, rolnik, leśnik, przyrodnik, urzędnik.

Obcy suf. -ista występuje współcześnie w dwóch typach struktur. Typ pierwszy to rze-
czowniki wzajemnie motywowane przez nazwy abstrakcyjne z suf. -izm /por. s. 36/:

rasista ''zwolennik rasizmu', materialista 'człowiek cechujący się poglądami nazwanymi przez
rzeczownik materializm itp. Nazwy te należą jednak raczej do kategorii nosicieli cech /por.
s.47/. Druga grupa to nazwy motywowane przez rzeczowniki konkretne, które mogą
pozostawać w różnej relacji do derywatów. Podstawa może nazywać wytwór czyn-
ności, np. felietonista, eseista, nowelista, karykaturzysta. Podstawa może dalej wskazywać
na obiekt zainteresowań Ijaponista, folklorysta!, narzędzie, w tym głównie instru-
ment muzyczny /basista, fletnista. klarnecista, lutnista, pianista/, bądź środek lokomocji
/automobil/sta, motocyklista, rowerzysta/. Może to być wreszcie ogólnie urządzenie
obsługiwane przez osobę nazwaną przez podstawę: telefonista, telegrafista itp.

Wreszcie istnieje duża grupa nazw osób utworzonych od nazwy dziedziny działalności, w
których wykładnikiem jest albo obcy suf. -/k khemik<.chemia/, albo zero morfologiczne:

Opieram się tu głównie na odpowiednim rozdziale książki H. Satkiewicz /59/.

42

fizyk, logik, matematyk od fizyka, logika, matematyka; chirurg, dramaturg od chirurgia, drama-
turgia, geograf od geografia, biolog od biologia itp. Oczywiście opisywane relacje formalno-
-semantyczne zachodzą tylko synchronicznie, genetycznie bowiem oba człony relacji są wy-
razami zapożyczonymi.

5. NAZWY NARZĘDZI /NOMINA INSTRUMENTI/

- Są to nazwy przedmiotów, urządzeń, maszyn nazwanych ze względu na czynność, która za
ich pomocą jest wykonywana: koparka 'to, co służy do kopania', lutownica ''to, co służy do
lutowania', czerpak c\o, co służy do czerpania' itp. Jak powiedzieliśmy, wyodrębnienie tej
kategorii spośród ogólnej grupy nazw wykonawców czynności jest nieco konwencjonalne. Wiele
sufiksów tworzy jednocześnie nazwy osobowych wykonawców czynności i nazwy narzędzi lub
substancji o określonym działaniu, np. -acz /opylacz, odtleniacz, wybielacz, wywoływacz/,

-aczka /korowaczka, łupaczka, przecinaczka, ładowacz/o/, -n/k, -airiik /dozownik, datownik,
nadajnik, powiększalnik, rozcieńczalnik/, -ator/regulator, wentylator, akumulator/.

Formantami, które wyspecjalizowały się jako wykładniki nazw narzędzi, są:

a/ -arka, sufiks szczególnie .produktywny przy tworzeniu nazw maszyn l oczyszczarka,
ostrzarka, kruszarka l, także od obiektu czynności Idruciarka, dykciarka, rowkarkal;

b/ -ałka, sufiks występujący np. w wyrazach: obierałka, ścierłaka, grzałka;

cl -nica: chlorownica, bruzdownica. stemplownica, chłodnica. O użyciu jednego z obocz-
nych sufiksów /-nica lub -arka/ nie decydują żadne ścisłe reguły językowe, ale wydaje się, że
istnieją pewne uzależnienia semantyczne, a mianowicie wpływ realnych cech nazywanych
urządzeń. Np. większe maszyny mające skomplikowaną budowę raczej nazywane są za pomocą
suf. -arka np. obrabiarka, nawijarka, natomiast nazwy mniej skomplikowanych przyrządów
tworzy suf. -nica, por. np. wykrojnica, zwojnica, odkładnica, wygładnica, nagrzewnica;

d/ -dło, sufiks będący od dawna wykładnikiem nazw narzędzi Ibielidło, sznurowadło,
czernidło, poidło, imadło, snowadło/, dziś w związku? z rozwojem techniki, powstaniem
większych urządzeń, a zanikiem narzędzi rzemieślniczych, sufiks ten przestał być produk-
tywny. Zaczął nazywać części maszyn, np. łapadło 'urządzenie przy wialniach', włóczydło,
zgrzewadło. Nazwy części maszyn bywają także tworzone sufiksem -ak: cedzak, nawijak,
odmotak ''części urządzeń przędzalniczych, służących do nawijania, odmotowywania';

e/ -ka, wielofunkcyjny sufiks tworzący pewne nazwy narzędzi należące do języka ogólnego,
a nie do terminologii specjalnej np. zakładka 'to, co czym się zakłada', zakrętka ''to, czym się
zakręca', przykrywka 'to, czym się przykrywa'1, podpórka 'to, czym się podpiera', zasypka,' to,
czym się zyspuje' i inne;

f/ zero morfologiczne tworzy najczęściej złożenia: śrubokręt, korkociąg, ciepłomierz /por.
s. 60 /.

6. NAZWY WYTWORÓW /REZULTATÓW/ l OBIEKTÓW CZYNNOŚCI
/NOMINA PATIENTIS/

Należy tu kilka rodzajów nazw:

- nazwy przedmiotów powstałych jako wynik działania jakiejś czynności: odłamek,
pieczeń, przecinka, wyrób;

41

nie do czynności, lecz do obiektu, przedmiotu działania, wytworu, materiału, narzędzia,
dziedziny, którą zajmuje się dana osoba, np. czapkarz, świątkarz /wytwór/, rybak, grzybiarz,
przyrodnik /obiekt/, wiklinarz, włókniarz /materiał/, kioskarz, poczciarz /miejsce pracy/5.

Nazwy te oznaczają specjalistów w różnych dziedzinach, zarówno wykonawców zawodu, jak
i ludzi cechujących się pewnymi umiejętnościami: źabkarz, motylkarz /uprawiający
różne style pływania/, wreszcie są to nazwy miłośników, amatorów pewnych dziedzin,
np. kiniarz, karciarz. Te ostatnie nazwy o charakterze skłonnościowym Iherbaciarz, papie-
rosiarzi, zbliżają się do nazw nosicieli cech, ukazujących relację desygnatu derywatu do pew-
nego charakterystycznego przedmiotu /por. s. 43/.

Omawiane nazwy tworzone są kilkoma sufiksami. Najczęstszy jest w tej funkcji suf. -arz oraz
-owiec, mający w większości wypadków także motywację przymiotnikową /usługowiec 'pra-
cownik usługowy' i ''w zakresie usług'/, -owy /wyłącznie w nazwach wykonawców zawodów/,
ogólny sufiks -n/k oraz obce sufiksy -/sta, -ik.

Derywaty z suf. -i^rz w omawianej funkcji są współcześnie bardzo liczne i ciągle tworzą się
nowe wyrazy należące głównie do gwar środowiskowych, których część utrwala się w języku
ogólnym,- np. łapówkarz, kawiarz, papierosiarz, prywaciarz 'właściciel prywatnego zakładu',
drzewiarz 'specjalista od technologii drewna' itd.

Formacje z suf. -/ow/iec są bardziej skondensowane semantycznie. Formalnie pochodzą one
od przymiotników odrzeczownikowych, np. naukowiec 'pracownik naukowy', 'człowiek zaj-
mujący się nauką'; podobnie montażowiec, naftowiec, programowiec, pomiarowiec, stocz-
niowiec, radiowiec, drogowiec, zaopatrzeniowiec, to 'ktoś pracujący w dziale, dziedzinie na-
zwanej przez podstawowy przymiotnik' albo po prostu 'pracujący w zakresie montażu, pro-
gramów, nafty, radia, zaopatrzenia itp.'.

Suf. -owy /wyabstrahowany z pierwotnych substantywizowanych przymiotników typu
żołnierz szeregowy > szeregowy/ tworzy wyłącznie nazwy wykonawców zawodów, np. apara-
turowy, kubłowy, motorowy, piecowy, wagowy. Jest on w tym zakresie produktywny.

Suf. -n/k, -ownik tworzył dawniej nazwy wykonawców zawodu w znacznie szerszym za-
kresie niż współcześnie, dość wymienić specjalistów w zakresie rzemiosł typu: czapnik, bła-
watnik, obuwnik, kozusznik itp. Dziś wiele z nich wyszło z użycia /kaletnik, obraźnikl. prze-
trwały nazwy o zasięgu ogólnym typu: ogrodnik, rolnik, leśnik, przyrodnik, urzędnik.

Obcy suf. -ista występuje współcześnie w dwóch typach struktur. Typ pierwszy to rze-
czowniki wzajemnie motywowane przez nazwy abstrakcyjne z suf. -izm /por. s. 36/:

ras/sta 'zwolennik rasizmu', materialista 'człowiek cechujący się poglądami nazwanymi przez
rzeczownik materializm itp. Nazwy te należą jednak raczej do kategorii nosicieli cech /por.
s.47/. Druga grupa to nazwy motywowane przez rzeczowniki konkretne, które mogą
pozostawać w różnej relacji do derywatów. Podstawa może nazywać wytwór czyn-
ności, np. felietonista, eseista, nowelista, karykaturzysta. Podstawa może dalej wskazywać
na obiekt zainteresowań Ijaponista, folklorysta/, narzędzie, w tym głównie instru-
ment muzyczny /basista, fletnista, klarnecista, lutnista, pianista/, bądź środek lokomocji
/automobilista, motocyklista, rowerzysta/. Może to być wreszcie ogólnie urządzenie
obsługiwane przez osobę nazwaną przez podstawę: telefonista, telegrafista itp.

Wreszcie istnieje duża grupa nazw osób utworzonych od nazwy dziedziny działalności, w
których wykładnikiem jest albo obcy suf. -ik khemik
Opieram się tu głównie na odpowiednim rozdziale książki H. Satkiewicz /59/.

42

fizyk, logik, matematyk od fizyka, logika, matematyka; chirurg, dramaturg od chirurgia, drama-
turgia, geograf od geografia, biolog od biologia itp. Oczywiście opisywane relacje formalno-
-semantyczne zachodzą tylko synchronicznie, genetycznie bowiem oba człony relacji są wy-
razami zapożyczonymi.

5. NAZWY NARZĘDZI /NOMINA INSTRUMENTI/

Są to nazwy przedmiotów, urządzeń, maszyn nazwanych ze względu na czynność, która za
ich pomocą jest wykonywana: koparka 'to, co służy do kopania', lutownica 'to, co służy do
lutowania', czerpak 'to, co służy do czerpania' itp. Jak powiedzieliśmy, wyodrębnienie tej
kategorii spośród ogólnej grupy nazw wykonawców czynności jest nieco konwencjonalne. Wiele
sufiksów tworzy jednocześnie nazwy osobowych wykonawców czynności i nazwy narzędzi lub
substancji o określonym działaniu, np. -acz /opylacz, odtleniacz, wybielacz, wywoływacz/,
-aczka /korowaczka, łupaczka, przecinaczka, ładowaczka/, -nik, -alnik /dozownik, datownik,
nadajnik, powiększalnik, rozcieńczalnik/, -ator /regulator, wentylator, akumulator/.

Formantami, które wyspecjalizowały się jako wykładniki nazw narzędzi, są:

a/ -arka, sufiks szczególnie .produktywny przy tworzeniu nazw maszyn loczyszczarka,
ostrzarka, kruszarka/, także od obiektu czynności Idruciarka, dykciarka, rowkarkal;

b/ -ałka, sufiks występujący np. w wyrazach: obierałka, ścierłaka, grzałka;

cl -nica: chlorownica, bruzdownica, stemplownica, chłodnica. O użyciu jednego z obocz-
nych sufiksów /-nica lub -arkal nie decydują żadne ścisłe reguły językowe, ale wydaje się, że
istnieją pewne uzależnienia semantyczne, a mianowicie wpływ realnych cech nazywanych
urządzeń. Np. większe maszyny mające skomplikowaną budowę raczej nazywane są za pomocą
suf. -arka np. obrabiarka, nawijarka, natomiast nazwy mniej skomplikowanych przyrządów
tworzy suf. -nica, por. np. wykrojnica, zwojnica, odkładnica, wygładnica, nagrzewnica;

d/ -dło, sufiks będący od dawna wykładnikiem nazw narzędzi Ibielidło, sznurowadło,
czernidło, poidło, imadło, snowadłoi, dziś w związku? z rozwojem techniki, powstaniem
większych urządzeń, a zanikiem narzędzi rzemieślniczych, sufiks ten przestał być produk-
tywny. Zaczął nazywać części maszyn, np. łapadło ^urządzenie przy wialniach', włóczydło,
zgrzewadło. Nazwy części maszyn bywają także tworzone sufiksem -ak: cedzak, naw/jak,
odmotak ^części urządzeń przędzalniczych, służących do nawijania, odmotowywania';

e/ -ka, wielofunkcyjny sufiks tworzący pewne nazwy narzędzi należące do języka ogólnego,
a nie do terminologii specjalnej np. zakładka 'to, co czym się zakłada', zakrętka '"to, czym się
zakręca', przykrywka 'to, czym się przykrywaj podpórka 'to, czym się podpiera', zasypka/ to,
czym się zyspuje' i inne;

f/ zero morfologiczne tworzy najczęściej złożenia: śrubokręt, korkociąg, ciepłomierz /por.
s. 60 l.

6. NAZWY WYTWORÓW /REZULTATÓW/
/NOMINA PATIENTIS/

OBIEKTÓW CZYNNOŚCI

Należy tu kilka rodzajów nazw:

- nazwy przedmiotów powstałych jako wynik działania jakiejś czynności: odłamek,
pieczeń, przecinka, wyrób;

43

- nazwy przedmiotów powstałych jako pozostałość '.'-. wyniku działania pewnej
czynności, np. popłuczyny, ostruzyny;

- nazwy przedmiotów, które są podłożem, obiektem, materią wykonywania jakiejś czyn-
ności:/eźa/r, wieszak, paliwo, piwo, ze specjalnym odcieniem ''to, co jest przeznaczone do bycia
obiektem czynności /palenia, picia/'. Niektóre z nich zbliżają się do nazw narzędzi, np. nazwy
techniczne typu: otulina, okleina ''to, co jest przeznaczone do otulania, oklejania'.

Poszczególne sufiksy obsługujące omawianą kategorię specjalizują się w komunikowaniu
wymienionych odcieni znaczeniowych.

Najczęstszymi sufiksami są -ek i -ka. Ten ostatni według danych H. Satkiewicz/59/tworzy
nowe derywaty, natomiast -ek występuje w dużej liczbie formacji dawniej utworzonych, np.
dorobek ""wynik dorobienia się', dodatek ''to, co dodane'; podobnie: dopisek, przypisek, od-
łamek, wyskrobek, ogryzek, urywek, odcinek i inne. Większość z nich to derywaty od czasow-
ników prefiksalnych przechodnich dokonanych, mające same charakter dokonany, co jest
zrozumiałe ze względu na ich rezultatywny i bierny charakter. W niektórych formacjach brak
bierności, ale jest rezultatywność jako wynik procesu zaszłego w podmiocie, np.
odpadek to, co odpadło , odrostek, wyrostek 'to, co odrosło, wyrosło', rozbitek ''ten, co się
rozbił'. Nazwy rezultatywne obejmują więc także nazwy przedmiotów charakteryzujących się
obecnością wyniku pewnych zaszłych w nim procesów. Wiele nazw rezultatywnych występuje
w liczbie mnogiej np. opiłki, zlewki.

Suf. -ka tworzy nowe nazwy rezultatów czynności o charakterze dokonanym od czasow-
ników przechodnich, często od ich formy niedokonanej, np. dokładka, wstawka, wkładka,
wklejka, wszywka, wmurówka, przecinka itp. Wiele derywatów pochodzi od imiesłowów
biernych i wówczas znajdują się one na pograniczu nazw rezultatywnych i nazw atrybutywnych
/por. s.44/, np. mrożonka, kwaszonka, wycinanka, malowanka, zgadywanka, czytanka. Dwa
ostatnie wyrazy nie są właściwie nazwami rezultatywnymi, ale mają strukturę 'przeznaczony
do bycia obiektem czynności nazwanej przez podstawę'.

Suf. -ina tworzy dwa typy nazw: od imiesłowowe o charakterze atrybutywnym /dziedzina,
tkanina, rycina, mieszanina, siekanina/ oraz /w l.mn. -inyl nazwy odpadków: heblowiny, po-
płuczyny, wytłoczy ny, wymiociny. W funkcji pierwszej występuje często suf. -izna: spalenizna.
opuchlizna, opalenizna.

Nazwy rezultatywne tworzone są często tymi samymi sufiksami co i NA /por. s. 32/, przy
czasownikach dokonanych przechodnich jest to bardzo częsta polisemia, np. danie - NA i 'to,
co dane', przesyłka: 'przesyłanie' i 'to, co przesłane'. Szczególnie często znaczenie rezulta-
tywne pojawia się przy derywatach z fZi, np. wyrób, wypiek, wykop, nasyp rtp.

Wreszcie pewne nazwy rezultatywne tworzone głównie od czasowników zapożyczonych
zawierają obcy suf. -at, np. referat, preparat, korelat. komunikat, denotat, delegat itp.

7. NAZWY NOSICIELI CECH /NOMINA ATTRIBUTłYA/

Są to nazwy osób, zwierząt, roślin, rzadziej przedmiotów martwych i zjawisk /np. okresów:

kwiecień, wrzesień, czwartek/ utworzone ze względu na jakąś cechę charaktery-
styczną desygnatu. Ponieważ cechy wyrażane są przede wszystkim przymiotnikiem, więc
do kategorii tej należą głównie derywaty odprzymiotnikowe i o d i m i e s ł o -
w o w e /malec, skąpiec, śmiałek, szaleniec, wykolejeniec/, a także utworzone od rzeczow-
ników nazywających charakterystyczną właściwość desygnatu /brodacz, siłacz,
nerwus, drewniak, karciarz, karierowicz/.

' -^"^^"ini-rlfT^iiriK^iii.nl -

44

Ponieważ derywaty odprzymiotnikowe są bardzo często tylko 'formalnie pochodne od
przymiotnika, natomiast semantycznie poprzez relacyjny przymiotnik nawiązują do rzeczow-
nika, między obiema grupami brak ostrej granicy, np. pocztowiec 'pracownik pocztowy', ale
semantycznie ''pracownik poczty', wieczorówka 'szkoła wieczorowa', ale semantycznie "szkoła,
w której zajęcia odbywają się wieczorem' itp. W tych wypadkach derywat wskazuje nie na
jakość desygnatu, ale na relację do innego przedmiotu. - .

Formacje należące do tej kategorii odznaczają się dużym stopniem nieregularności
semantycznej i oczywistym brakiem kategorialności: bynajmniej nie od
każdego przymiotnika czy rzeczownika i nie tym samym formantem zostają utworzone nazwy.
Akt'utworzenia nazwy atrybutywnej /NAttr/ ma najczęściej charakter jednostkowy, nie-
powtarzalny, nieprzewidywalny, zależny od cechy charakterystycznej, dominującej przed-
miotu, która bardzo często jest cechą przypadkową, np. cytrynek 'motyl koloru żółtego',
zielonka 'rodzaj grzyba', grudzień, 'nazwa miesiąca', oknówka 'nazwa jaskółki'.

Z kolei derywaty należące do typów produktywnych, tworzone seryjnie, np. formacje
odprzymiotnikowe z suf. -ka, odznaczają się nieregularnością semantyczną, ich znaczenie realne
nie da się przewidzieć na podstawie budowy, np. żaglówka, to 'łódź żaglowa', wodorówka -
'bomba wodorowa', a jarzeniówka to 'lampa jarzeniowa'. Nieregularności są dwojakie:

- formant oznacza nie ogólnie ''coś', ale jakiś przedmiot konkretny /'lampa', ''łódź1/;

- relacje względem przedmiotu komunikowanego przez podstawę są wielorakie i nie precy-
zowane przez nazwę, np. atomowiec to strukturalnie'ktoś mający związek z atomem', a zna-
czenie realne 'zwolennik wykorzystania badań atomowych do produkcji bomb'.

W związku z tym w obrębie ogólnej kategorii NAttr tworzą się bardzo łatwo mniejsze
podgrupy semantyczne, w których formant nazywa jakąś szczegółową klasę przed- l
miotów, np. nazwy wódek /wiśniówka, malinówka, źubrówkal, nazwy statków Ipa- '
rowiec, żaglowiec, masztowiec, frachtowiec/, nazwy mięs /baranina, wołowina, cielęcina!, l
itp. Będzie o nich mowa w dalszym ciągu6. . ' - l

A. Derywaty odprzymiotnikowe tworzone są od różnego typu podstaw za
pomocą formantów: -ec, -ik, -ak, -ek, -ka, 0, -uch, -iż. Niektóre z nich są nacechowane ekspre-
sywnie.

Sufiks -ec występuje w NAttr pochodnych od przymiotników prostych /głupiec, starzec,
ślepiec, skąpiec, zuchwalec/, adiektywizowanych imiesłowów /np. połamaniec, oberwaniec,
zwyrodnialed, przymiotników dewerbalnych z suf. -liwy /gorliwiec, płaczliwiec, podejrzli-
wiec/. Derywaty od przymiotników na -owy /np. światowiec, ideowiec, jaskiniowiec! zbliżają
się w większości wypadków do derywatów odrzeczownikowych i będą omówione dalej /por.
s. 45 /.

Suf. -ik ma dość ściśle określony formalnie zakres występowania: tworzy derywaty od
przymiotników na -ny /z wyjątkiem wyrazu: młodziki: bezwstydnie, bezbożnik, grymaśnik,
kapryśnik, okrutnik, nieszczęśnik. Od przymiotników na -ny mogą się tworzyć także nazwy
ekspresywne t>/pu:ostroźniak, modniś.

Suf. -ak jest dość produktywny, ale ma wyraźne nacechowanie potocznością, a w pewnych
wypadkach sygnalizuje przynależność do gwary miejskiej Warszawy: waźniak, sztywniak,
przystojniak, przytomniak, pewniak i inne. Do języka ogólnego należą: chudziak, prostak,
próżniak, ponurak, l te wyraz.'/ także cechuje pewien odcień potoczności.

6P^zy opisie tej kategorii opieram się głównie na pracy magisterskiej Ewy Słojewskiei-Maciak /61/.

45

Suf. -ek występuje w niewielkiej liczbie wyrazów: śmiałek, wesołek, śmieszek, łysek, a
także w nazwach dni tygodnia: wtorek, czwartek, piątek.

Suf. -ka tworzy głównie derywaty od przymiotników relacyjnych /wiśniówka, żaglówka,
motorówka, słomianka, blaszanka/, które będą omówione w grupie następnej. Od przymiot-
ników jakościowych tworzone są pewne nazwy przyrodnicze: białka, zielonka, bogatka, czu-
batka. Podobną strukturę mają także derywaty odhczebnikowe: piątka, setka, dziesiątka, dwu-
dziestka itd.

Częsty stosunkowo typ stanowią derywaty z zerem morfologicznym włączającym derywat
w paradygmat męski lub żeński, najczęściej z odrzuceniem sufiksu przymiotnika np. ory-
ginał < oryginalny, mruk'^.mrukliwy, pedant < pedantyczny', arogant^ arogancki, ele-
gant < elegancki. Pochodnośc rzeczownika jest tu często tylko synchroniczna, genetycznie -
przymiotnik jest wtórny. Typ z końcówką -a reprezentowany jest przez nieliczne przykłady:

maruda < marudny, niedołęga < niedołężny, niezdara < niezdarny.

Nazwy atrybutywne bywają wreszcie tworzone sufiksami ekspresywnymi /por. s. 56 /, które
komunikują emocjonalne /najczęściej pejoratywne/ ustosunkowanie mówiącego do desygnatu
derywatu. Występują tu następujące sufiksy: -uch /staruch, maluch, uparciuch, niedbaluch/;

-iś , /-isia/ np. piękniś /-isia/, skromniś /-isia/, naboźniś /-isia/, porządniś /-isia/, dowcipniś
/-isia/, strojniś /-isia/, wygodniś /-isia/; -us /cny truś, dzikus, ordynus/, -as /brudas, grubas/, -och
/tłuścioch, czyścioch/.

B. Derywaty od przymiotników relacyjnych powstają najczęściej w
wyniku tzw. u n i w e r b i z a c j i, tj. przekształcenia nazwy kilkuwyrazowej w jeden wyraz,
np. statek parowy > parowiec, łódź żaglowa > żaglówka, pracownik przemysłu metalo-
wego > metalowiec, pracownik drogowy> drogowiec. Tendencje uniwerbizacyjne, bardzo
żywe współcześnie, pozostają w związku z dążeniem do skrótowości wypowiedzi, która jest w
tym wypadku silniejsza aniżeli tendencja do precyzyjności i jednoznaczności wyrażeń.

Najważniejsze narzędzie uniwerbizacji to sufiksy -ec i -ka, które przekształcają nazwy z
określanym członem rodzaju męskiego /samolot odrzutowy> odrzutowiec l lub żeńskiego
/łódź żaglowa > żaglówka/. Wyrażenia z rzeczownikiem nijakim przekształcają się na formę
żeńską /auto wyścigowe > wyścigówka. Stare Miasto > Starówka, lub męską /liceum ogólno-
kształcące^ ogólniaki. Trzeci sufiks tworzący nazwy uniwerbizowane, charakterystyczny
głównie dla gwary miejskiej Warszawy, to suf. -ak. Tworzy on derywaty od wyrażeń zawierają-
cych rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów: pośpieszniak niak Opowieść produkcyjna, ogólniak ^liceum ogólnokształcące.

Suf. ec przekształca wyrażenia z przymiotnikami zawierającymi suf. -owy, które z kolei mają
odniesienie do rzeczownika, stąd w bardzo wielu wypadkach jako formant może być trakto-
wany zarówno -ec, jak i -owiec: deszczowiec ^płaszcz deszczowy' i 'płaszcz od deszczu', odwe-
towiec ''zwolennik polityki odwetowej', ''zwolennik idei odwetu'. Wiele tego' typu rze-
czowników to nazwy wykonawców zawodów, np. narzędziowiec, montażowiec itp. /por.
s. 41 /.

Nazwy o charakterze atrybutywnym tworzone sufiksem -ec układają się w pewne pod-
grupy semantyczne. Są to:

- nazwy osób charakteryzujących się przynależnością do pewnych partii,
ugrupowań, kierunków umysłowych i politycznych, zwolenników pewnych poglądów. Często
są tworzone od skrótów Ipezetperowiec, zetempowieci, od nazw własnych
/miczurinowiec 'zwolennik metody Miczurina', kościuszkowiec itp./. Nazwy te właściwie w
większości należą do grupy następnej /por. s. 46/, ponieważ tworzone są wprost od rzeczow-
nika;

46

"nazwy statków, /np. masztowiec, lotniskowiec, drobnicowiec, węglowiec/, samo-
lotów /odrzutowiec, śmigłowiec/ wskazujące na sposób poruszania się, przedmiot
wieziony lub inne cechy charakterystyczne desygnatu;

- nazwy domów, np. szybkościowiec, korytarzowiec, biurowiec, klatkowiec. punk-
towiec, flotę/owiec, źyletkowiec, utworzone ze względu na metodę budowy, cechy charaktery-
styczne, zastosowanie;

- nazwy ciast, np. makowiec, serowiec, drożdżowiec;

- nazwy chemiczne i biologiczne, np. azotowce, źelazowce. kręgowce, strunowce,
nazwy bakterii: gronkowce, paciorkowce.

Poza tymi grupami powstaje wiele innych nazw, które świadczą o żywotności omawianego
typu, np. wielotomowiec, dreszczowiec, ciśnieniowiec, zawałowiec i in.

Suf. -ka przekształca na rzeczownik wyrażenia z rzeczownikiem żeńskim lub nijakim i
przymiotnikiem, najczęściej na -owy, choć możliwe są także inne typy, np. -any: kartoflana
zupa -> kartoflanka, słomiana wycieraczka > słomianka, budowlane liceum > budowlanka
kamera lustrzana > lustrzanka; suf. -ski występuje w podstawie wyrazów: narciarka /narciarska
czapka/, farmerk, ^/-w^^^^^^^^^^^^^,^^,^^^ < prywatna zabawa.

Derywaty z suf. -ka mają w dużym stopniu charakter środowiskowy, szerzą się np, w handlu
jako nazwy różnego typu odmian towarów: wełna, ubraniowa > ubraniówka, materiał
pościelowy > pościelówka, materiał koszulowy, płaszczowy > koszulówka, płaszczówka.

Inna grupa semantyczna to nazwy lamp: np. neonówka, jarzeniówka, karbidówka, nazwy
różnych typów filmów: kreskówka, krótkometrażówka, nazwy różnego typu szkół:

wieczorówka, zawodówka, podstawówka; nazwy typów samochodó w.osobówka, wysci-
gówka, ciężarówka; nazwy czapek: cyklistówka, narciarka, dżokejka; nazwy butów:

tenisówki, narciarki; nazwy c.iastek, np. napoleonka, karpatka; nazwy wódek: wiś-
niówka.

Suf. -ak, silnie nacechowany stylistycznie, tworzy nazwy uniwerbizowane, głównie od
przymiotników na -ny: pośpieszniak < autobus pośpieszny, produkcyj n lak Opowieść pro-
dukcyjna, dożywotniak czak < dom poprawczy.

C. Derywaty odrzeczownikowe. Część z nich omówiliśmy przy suf. -/ow/iec,
który w większości wypadków tworzy nazwy motywowane także przez rzeczownik /wie-
żowiec, motorowiec, bombowiec/. Niektóre z nich pozostają w relacji wyłącznie do rzeczow-
nika Imiczurinowiec, akowiec/.

Istnieją także inne formanty tworzące NAttr od rzeczowników.

Suf. -arz, tworzy przede wszystkim nazwy agentywne zawierające odniesienie do obiektu
czynności /por. s. 41 /. Atrybutywny charakter mają te formacje, w których desygnat podstawy
jest przedmiotem zamiłowania osoby nazwanej przez derywat ikociarz, koc/ara, ka-
wiarz, karciarz, babiarz/ lub po prostu charakteryzuje tę osobę: efekciarz, anegdo-
ciarz, kawalarz, szczęściarz, nędzarz, rutyniarz, spryciarz.

Jeszcze wyraźniejszą funkcję epitetu pełnią nazwy z suf. -owicz, który wywodzi się z
żartobliwych nazwisk komediowych /typu: Raptusiewiczl. Są to derywaty tworzone doraźnie,
charakteryzujące osobę ze względu na sytuację, cechę niestałą, często przypadkową, np.
autostopowicz, 'wagarowicz, gapowicz, totolotkowicz, karierowicz, plażowicz, urlopowicz,
wczasowicz. O wzajemnych relacjach między suf. -owicz i -owiec mówi dokładniej H. Sat-
kiewicz /59/.

Duź,
motywi
cechuje
teryzuje

Suf.
rycina/,
nowią di
Są to n
wołowin
tem to n
inne.

Wreszt
niczymy:

- naz'

bmir-.hw.i

- na;

nazwanej

- naz
stawy. N
maślak;

- naz
kwiecień
grudzień'

8. NAZW

Jest to
twórczą p
sufiksów: -
zowane ze
się pali', p
można sc^
ciemne'/,
cownial', r (

Widać w
czy zaliczy
semantyczn
tak wyrazy
to nazwy n
wanych prz
łożem czyn
ostrość grań

Podstawo
z w a c h p
podgrupą n,

47

Duża grupa nazw atrybutywnych to wyrazy obcego pochodzenia zawierające suf. -/sta,
motywowane przez nazwy abstrakcyjnych cech z suf. -/zw, np. ^optymista to'ktoś, kogo
cechuje optymizm', pesymista, egoista, sadysta, konserwatysta itd. to '"osoby, które charak-
teryzuje pesymizm, egoizm, sadyzm, konserwatyzm' itd. /por. s. 36/.

Suf. -ina tworzy NAttr od przymiotników i adiektywizowanych imiesłowów /tkanina,
rycina/, często o znaczeniu miejsca: równina, cieśnina, łysina /por. s. 49 /. Dużą grupę sta-
nowią derywaty, które mogą być rozumiane bądź odprzymiotnikowo, bądź odrzeczownikowo.
Są to nazwy mięs, typu cielęcina ''mięso cielęce' lub 'mięso cielęcia'. Podobnie: baranina,
wołowina, wieprzowina, świń/na. Druga grupa semantyczna wyrazów tworzonych tym forman-
tem to nazwy drewna: swierczyna 'drewno świerku', jedlina, dębina 'drewno jodły, dębu' i
inne.

Wreszcie istnieje bardzo wiele NAttr tworzonych od rzeczowników różnymi sufiksami. Ogra-
niczymy się tu do wymienienia najważniejszych:

- nazwy posiadaczy pewnych chara kterystycznych części ciała, np.
brzuchacz, wąsacz, brodacz, garbus, piegus;

- nazwy przedmiotów charakteryzujących się tym, że są zrobione z substancji
nazwanej podstawą: druciak, drewniak, waciak, słomianka;

- nazwy przedmiotów charakteryzujących się tym, że są podobne do desygnatu pod-
stawy. Należą tu głównie różne nazwy zoologiczne, botaniczne typu: cytrynek, tasiemiec,
maślak;

- nazwy okresów charakteryzujących się występowaniem pewnych zjawisk, np.
kwiecień 'czas, w którym pojawiają się kwiaty', wrzesień 'czas, w którym kwitną wrzosy',
grudzień 'czas, w którym pojawia się gruda'.

8. NAZWY MIEJSC /NOM1NA LOCI/

Jest to właściwie kategoria semantyczna, którą uznajemy za odrębną kategorię słowo-
twórczą przede wszystkim dlatego, że ma swoje własne wykładniki formalne w postaci
sufiksów: -arnia, -alnia, -ownia, -isko. Są to nazwy miejsc /pomieszczeń/, obszarów, charaktery-
zowane ze względu na czynność, która jest na nich wykonywana /palarnia ''miejsce, gdzie
się pali', przymierzalnia 'miejsce, gdzie się przymierza ubrania', schronisko 'miejsce, gdzie się
można schronić'/, cechy charakterystyczne /równina 'miejsce równe', ciemnica 'miejsce
ciemne'/, przedmioty, które się na tym miejscu znajdują /kotłownia, narciarnia, pie-
cowniaf, rośliny, które na tych obszarach rosną /wrzosowisko/ lub rosły /kartoflisko/.

Widać więc, że ogromna większość nazw miejsc to po prostu nazwy atrybutywne. O tym,
czy zaliczy się dany derywat do NAttr, czy też do kategorii nazw miejsc, decydują czynniki
semantyczne, tzn. to, czy desygnat będziemy uważać za przedmiot czy miejsce, l
tak wyrazy śmietniczka, popielniczka, uznamy za nazwy przedmiotów, a śmietnisko, trawnik -
to nazwy miejsc. To samo zresztą odnosi się do nazw przedmiotów lub miejsc charakteryzo-
wanych przez czynność. Takie nazwy jak leżak czy wieszak uznamy za obiekty będące pod-
łożem czynności, a wyrazy jezdnia czy chodnik raczej zaklasyfikujemy do nazw miejsc. Nie-
ostrość granic jest tu oczywista.

Podstawowe wykładniki omawianej kategorii to sufiksy: -arnia, -alnia, -ownia przy na-
zwach pomieszczeń zamkniętych oraz -isko przy nazwach obszarów otwartych, z
podgrupą n a z w p ó l.

48

Sufiksy -arnia, -a/n/a i -ownia'' powstały w drodze rozszerzenia sufiksu -nią /występującego
np. w wyrazach: mroźnia, chłodnia, jezdnia, nastawnia, zajezdnia/ o elementy tematu, l tak
poprzez derywaty od czasowników na -ować /typu: pracownia, remontownial powstał suf.

-ownia, który występuje np. w derywatach: lampownia, gazownia. Poprzez derywaty od NAg
na -arz, typu piekarnia, stolarnia ''miejsce pracy piekarza, stolarza'1, powstał suf. -arnia. poja-
wiający się w nazwach ciastkarnia, palarnia. Suf. -a/n/a powstał wskutek perintegracji, czyli
przesunięcia granic morfologicznych, w nazwach typu: jadalnia, sypialniacpokój jadalny, sy-
pialny'.

Jakie są zasady repartycji tych trzech obocznych sufiksów? Brak tu ścisłych reguł, można
mówić jedynie o tendencjach.

Suf. -a/n/a specjalizuje się w tworzeniu nazw odczasowni kowych, oznaczających
pomieszczenia ze względu na czynność, która jest w nich wykonywana; przechowalnia,
przędzalnia, umywalnie, zamraźalnia.

Suf. -arn/a tworzy derywaty odrzeczownikowe. Oznaczają one najczęściej miejsce
/warsztat, zakład/, gdzie się wytwarza przedmioty nazwane podstawą: koronkarnia,
mozaikarnia, niciarnia, perukarnia, pończoszarnia. Nazwy te zwykle mają także odniesienie do
rzeczownika na -arz, oznaczającego osobę wykonującą dany zawód, jednakże chyba w struk-
turze semantycznej nazwy miejsca ważniejsza jest dziś relacja do wytworu czynności
aniżeli wykonawcy zawodu: mleczarnia to 'zakład przetwarzania mleka', a nie '"miejsce
pracy mleczarza"', olejarnia tof pomieszczenie, w którym wytłacza się olej\ a nie ''miejsce pracy
olejarza' itp. Według Krei /27/ relacja ta zależy od pozycji rzemieślnika w danym zawodzie:

jeśli rola pojedynczego człowieka w zakładzie wytwórczym jest pierwszorzędna, to nazwa
zakładu bywa motywowana przez nazwę wykonawcy zawodu, np. koszykarnia "^warsztat
koszykarza"', stolarnia ^warsztat stolarza', slusarnia 'warsztat ślusarza', tak jak nazwa wy-
konawcy zawodu bywa nazwą całego zakładu, np. r/yz/er Nakład fryzjerski'.

Inne derywaty z suf. -arn/a to nazwy sklepów i lokali, w których sprzedaje się
przedmioty wskazane w temacie: kawiarnia, księgarnia, kwiaciarnia, ciastkarnia, mydlarnia
owocarnia, piwiarnia. Dalej wymienić trzeba nazwy pomieszczeń, w których hoduje się rośliny
" Ipomarańczarnia, palmiarnial, w których mieszkają zwierzęta /owczarnia, gęsiarnia,
psiarnia/, wreszcie nazwy pomieszczeń, w których przechowuje się przedmioty
wskazane przez podstawę: narciarnia, narzędziarnia, rupieciarnia.

Nazw odczasownikowych z tym sufiksem jest znacznie mniej i wydaje się, że o
użyciu sufiksu -arn/a, a nie -a/n/a decyduje czynnik fonetyczny: większość z nich ma w temacie
czasownikowych element -/- , który utrudnia połączenie z suf. -a/n/a, np. palarnia, mielarnia,
odsalarnia, opalarnia, wylęgarnia, wyświetlarnia.

Suf. -ownia jest znacznie mniej produktywny i występuje najczęściej w tych derywatach,
które pochodzą od czasownika na -ować bądź też dadzą się motywować przymiotnikiem na

-owy. np. lakierownia /lakierować/, natryskownia ''miejsce, gdzie znajdują się kabiny na-
tryskowe', montażownia ""hala montażowa', wysyłkownia ''oddział wysyłkowy'. Motywowane
wyłącznie przez rzeczownik, to np. cel u lóż ownia, kadłubownia. Podstawowe rzeczowniki nie
tworzą derywatów na -arz i to chyba jest główną przyczyną pojawienia się w tych nazwach suf.

-ownia, a nie -arnia.

Sufiksy -isko, -/ow/isko, -/n/isko tworzą nazwy przestrzenne oznaczające obszary otwarte,
na których dokonała się lub dokonuje jakaś czynność /łowisko, pogorzelisko, rozlewisko,

opieram się tu głównie na artykułach, B. Krei /27, 28/ oraz na odpowiednim rozdziale książki H. Sat-
kiewicz /59/.

49

żerowisko, uzdrowisko, wysypisko Miejsce, gdzie się coś wysypuje', kąpielisko ''miejsce
kąpieli'/, rosną lub rosły jakieś rośliny Imalinisko, kartoflisko, wrzosowisko! lub ogólnie:

nazwy oznaczające miejsca, które cechują się obecnością przedmiotów, z j,a w i s k,
wskazanych przez podstawę, np. kamienisko, lodowisko, śmietnisko, torfowisko, torowisko,
targowisko ''miejsce targu', lotnisko ^miejsce lotu', karczowisko 'miejsce karczowania', kreto-
wisko '"miejsce, w którym ziemia wzruszona jest przez kreta' itp.

Szczególnie częste są nazwy pól, na których rosły przedtem rośliny wskazane przez pod-
stawę: kartoflisko ""pole po kartoflach', jęczmienisko, pszeniczysko '"ściernisko po jęczmieniu,
pszenicy', koniczysko 'pole po skoszonej koniczynie', wreszcie sam wyraz rżysko, dziś już
niepodzielny z powodu zaniku podstawowego rzeczownika rei, miał strukturę ""pole po rży',
tzn. ""po życie'.

Niektóre nazwy cechuje duży stopień skrótowości, np. zimowisko ''miejsce, gdzie się prze-
bywa zimą' lub Miejsce zimowego pobytu', letnisko 'miejsce, gdzie się przebywa latem' lub
'miejsce letniego pobytu'.

Derywaty odczasownikowe, a więc charakteryzowane ze względu na czynność, mogą
mieć kilka struktur:

- mogą zbliżać się do nazw obiektów czynności, np. rozkopalisko 'miejsce rozkopania',
zapadlisko 'miejsce zapadłe', usypisko 'miejsce usypane', urwisko 'miejsce urwane', klepisko
''miejsce uklepane';

- mogą oznaczać miejsce, gdzie się dokonał /lub dokonuje/ jakiś proces lub czynność:

pogorzelisko, wodowisko ''miejsce wodowania', obozowisko ''miejsce obozowania'. Akcja ta
może być wyrażona przez NA, np. kąpielisko, lotnisko.

Na osobną uwagę zasługują nazwy typu schronisko, które choć formalnie dokonane, nie
oznacza miejsca, gdzie się ktoś schronił, ale ma charakter potencjalny 'miejsce, gdzie się można
schronić'.

Według omawianego typu tworzą się także formacje zupełnie nowe./np. wrotkowisko, na
wzór wyrazu: lodowisko/ deskowisko 'skład desek', cumowisko 'miejsce cumowania', wcza-
sowisko ''miejsce wczasowania'.

Inne sufiksy występujące w nazwach miejsc nie są tak wyraziste i stąd derywaty przez nie
tworzone znajdują się na pograniczu nazw miejsc i NAttr. Są to takie typy, jak: odrzeczow-
nikowe nazwy z suf. -n/k /kurnik, gołębnik, warzywnik, śmietnik/, nazwy topograficzne z suf.
-ina /równina, cieśnina, wyżyna, dolina/, derywaty odprzymiotnikowe i odrzeczownikowe z
suf. -/n/ica /ciemnica, dzwonnica, piwnica, skarbnica/.

9. NAZWY ZBIORÓW /NOMINA COLLECTIVA/

Do kategorii tej należą rzeczowniki oznaczające z b-i o r y, których elementami są
desygnaty wyrazów podstawowych, a więc np. ptactwo to 'zbiór ptaków', duchowieństwo
'"zbiór duchownych', studenteria ''zbiór studentów', gros/no 'zbiór groszy'. Nie będą oczywiście
nazwami kolektywnymi rzeczowniki typu: tłum, /as, które wprawdzie oznaczają zbiór ludzi i
zbiór drzew, ale nie są w ogóle wyrazami pochodnymi. Collectiva zasadniczo są tworami od
rzeczowników, wyjątkowo kilka wyrazów pochodzi formalnie od przymiotników, użytych
jednak rzeczownikowo, np. młodzież ""zbiór młodych /osób, ludzi/'5, starszyzna 'zbiór star-
szych'/od starszy 'człowiek wyższy rangą'/, starzyzna 'zbiór starych przedmiotów'.

Kategoria ta w polszczyźnie współczesnej nie jest żywa, w przeciwieństwie do niektórych

4 - Zarys słowotwórstwa polskiego

50

innych języków słowiańskich8, a także języka staropolskiego. Dawniej bardziej produktywny
był w tej funkcji suf. '-e, którego ślady mamy w postaci zleksykalizowanych wyrazów typu:

pierze 'zbiór piór', kwiecie ''zbiór kwiatów', a takż.e w formach, które dziś stały się częściami
paradygmatu: /iście /jeszcze w XIX w. to /iście/, kamienie.

Współcześnie najczęstszy jest w tej funkcji suf. -stwo mający wariant -ctwo. Występuje on w
wielu wyrazach starych, np. ziemiaństwo 'zespół ziemian'1, kupiectwo Wespół kupców'', Ko-
zactwo "zespół Kozaków', Prusactwo ''ogół Prusaków', często od podstaw z odcieniem pejora-
tywnym: źołdactwo, żebractwo. Ze znaczeniem kolektywności /zbioru/ łączy się często
pojęcie ogólności /klasy/, charakterystyczne dla nazw abstrakcyjnych /por. s. 35/. ku-
piectwo ''zespół, ogół kupców' i ''właściwości, cechy kupca'.

Inne sufiksy poświadczone w tej funkcji są nieliczne: obce -eria /cyganeria/, -c/a, -/c/a /dele-
gacja, generalicja, admiralicja/, rodzimy sufiks -izńa /starzyzna/, który jest żywy w gwarach
kaszubskich/źb/nerezna/. W niektórych gwarach produktywny jest w tworzeniu nazw kolek-
tywnych typ parady gmatyczny z morfemem: ''-a, np. adwokacia, wójcia, polic jancia, muzy-
kancia.

W obrębie omawianej kategorii wytworzyła się węższa podgrupa wyrazów oznaczających
pary małżeńskie. Specjalizuje się w niej suf. -ostwo: marszałkostwo, profesorowo, nacze/ni-
kostwo, szefostwo, wujostwo, stryjostwo. Są to konstrukcje prawie kategorialne, tworzone
regularnie od nazw posiadających tytuły, zajmujących pewne wysokie stanowiska, od nazw
pokrewieństw, a także od imion własnych. Nazwy zwykłych wykonawców zawodu najczęściej
nie bywają podstawami takich konstrukcji, np. /ekarzostwo, fryzjerostwo itp., ale apteką-
rzostwo jest możliwe.

Od nazw własnych, szczególnie imion, derywat oznaczający parę tworzy się najczęściej za
pomocą liczby mnogiej, tzn. morfemu -owie, który w tym wypadku nie oznacza ogólnie
mnogości, ale jedynie parę ludzką, np. Krzysiowie, Stasiowie to nie'zbiór Krzysiów, Stasiów',
ale 'Krzyś z żoną' itd. Jest to szczególny wypadek słowotwórstwa paradygmatycznego.

Ściśle z kolektywami łączy się kategoria nazw syngulatywnyc h: jest to jakby prze-
ciwieństwo nazw kolektywnych, nie jest to zbiór nazwany ze względu na elementy, ale ele-
ment nazwany ze względu na zbiór. Są to więc rzeczowniki pochodne od nazw zbio-
rowych /w sensie semantycznym/ lub materiałowych, np. pył > pyłek, ziarno > ziarnko 'jedno
ziarno', słoma > słomka, ogień > ognik, śnieg> śnieżynka. Wykładnikami tego znaczenia są
głównie sufiksy deminutywne /por. s. 55 /, w których na znaczenie małości nakłada się zna-
czenie pojedynczości.

Jeżeli podstawą jest rzeczownik materiałowy typu cukier, ciasto, derywat ma znaczenie nie
wprost syngulatywne, ale przedmiot zrobiony z', np. ciastko, cukierek. Tego typu funkcję
P. Zwoliński /73/ nazywa funkcją konkretyzującą.

10. NAZWY MIESZKAŃCÓW

Są to nazwy osób oznaczające mieszkańców miejscowości i krajów bądź też osoby należące
do pewnego narodu. Podstawami są więc nazwy miejscowe własne /Gdańsk >gdariszczanin,

Np. w językach południowosłowiańskich /szczególnie serbsko-chorwackim/ konstrukcje kolektywne są
niemal kategorialne, np. od każdego rzeczownika oznaczającego osobę ze względu na przynależność na-
rodową można utworzyć za pomocą suf. -od nazwę zbiorową, typu TurSad /por. V. Francie, 17/.

.wSiEsaliŁJMsaa --*

51

Pomorze > Pomorzanin. Mazowsze > Mazowszanin, Afryka > Afrykańczyk, Austriak Aus-
triak/ lub rzadziej pospolite /miasto > mieszczanin, wieś > wieśniak, góry > góral /.

Funkcjonują tu obocznie dwa sufiksy: -anin /paryźanin, Iwowianin, kijowianin, Rosjanin/,
mający czasem twardy wygłoś tematu /Amerykanin/ oraz suf. -czyk /Wietnamczyk, leningrad-
czyk. Japończyk/, rozszerzony czasem o morfem -an- /Tybetańczyk/, -ij- /Chilijczyk/. Trzeci
suf. -ak /warszawiak, krakowiak, Iwowiak, pruszkowiak/ nacechowy jest potocznością i często
tworzy derywaty oboczne do neutralnych na -anin lub -czyk, np. krakowianin //krakowiak,
londyńczyk // londyniak. Niektóre derywaty z tym sufiksem mają charakter neutralny, np.
Austria - Austriak. Poza tym poszczególne nazwy tworzone są innymi formantami:

Anglik < Anglia /suf. -ikl', Norweg, Pers '"-Norwegia, Persja /Ruś/n, Litwin < Ruś, Litwa /suf. -in/.

Brak ścisłych reguł rządzących wyborem dwóch podstawowych formantów: -czyk i -anin
/por. W. Taszycki 64/. Można tu mówić jedynie o pewnych tendencjach: od nazw
krajów, szczególnie zakończonych na -ja, częściej tworzą się formacje z suf. -czyk /Abisyń-
czyk, Albańczyk, Brazylijczyk, Japończyk, Jordańczyk, Syryjczyk/, ale także od innych nazw:

Wietnamczyk, Izraelczyk, Pakistańczyk. Tej tendencji przeciwstawiają się takie nazwy, jak;

Rosjanin.

Od nazw miejscowości, a także części krajów, prowincji, częściej tworzą się
nazwy na -anin: prażanin, bratysławianin, rzymianin, wenecjanin, Pomorzanin, Mazowszanin,
ale florentczyk, pizańczyk, leningradczyk. Często o wyborze jednego z dwóch formantów
decydują skojarzenia pozajęzykowe, np. ten sam sufiks występuje często w derywatach od
nazw miejscowości położonych blisko siebie.

Wydaje się jednak, że bardziej produktywnym wykładnikiem omawianej kategorii jest suf.
-/j /anin, który może tworzyć nowe nazwy mieszkańców terenów, np. marsjanin, wenusjanin.

11. NAZWY POKREWIEŃSTW

Chodzi tu o nazwy żon, córek, synów, w których relacja pokrewieństwa wyrażona jest
słowotwórczo specjalnym formantem.

Nazwy te we współczesnej polszczyźnie literackiej nie stanowią kategorii żywej. W staro-
polszczyźnie, gdy związki rodowe były, znacznie ważniejsze, istniała kategoria nazw od-
o j c o w s k i c h /patronymica/, nazywających synów ze względu na stanowisko, tytuł ojca,
np. wojewodzie, staroście, królswic /później królewicz/, kasztelanie, sędzio, chorąźyc, pod-
czaszyc /Linde notuje 20 takich formacji/. Odpowiednie nazwy córek tworzył suf. -dnka:

staroscianka, chorąźanka, wojewodzianka, podskarbianka, lub -ówna:stolnikówna.

Obecnie kategoria ta ogranicza się właściwie do nazw córek i żon /nazwy synów lie są w
użyciu/. Są to żeńskie formy nazwisk na -owa, -ina /od rzeczowników kończących się na
samogłoskę -a/ dla żon i -ówna -anka dla córek /typ Sienkiewiczowa, Sienkiewiczówna, Ża-
rębina, Zarębianka/, stosowane, jak wiadomo, coraz rzadziej wskutek zmian w obyczajowości:

nie czuje się potrzeby informowania za pomocą sufiksu o stanie cywilnym osoby noszącej
nazwisko.

Nazwy pospolite oznaczające żony i córki mogą być tworzone doraźnie w razie potrzeby za
pomocą sufiksu -owa i -ówna; aptekarzowa, aptekarzówna; profesorowa, profesoróyifna; dokto-
rowa, doktorówna, jednakże zakres ich stosowania w praktyce jest dość niewielki, szczególnie
jeśli chodzi o nazwy córek.

52

W gwarach, które odbijają stosunki społeczne wsi, kategoria ta jest o wiele żywsza. Używane
są też nazwy synów, np. z suf. -ak: Rogowszczak '"syn Rogowskiego'. Nazwy żon obok ogólno-
polskich sufiksów: -owa, -/na, tworzone są za pomocą formantu -ka: kowalka, Mazgajka 'żona
Mazgaja'1, -ula /typ góralski/: Chowańcuia "żona Chowańca'. Są to najczęściej te same formanty,
które tworzą nazwy żeńskie należące do kategorii modyfikacyjnej, omawianej w paragrafie
następnym. ' ,

12. NAZWY ŻEŃSKIE9

Formacje te stanowią kategorię ściśle określoną: należą do niej nazwy kobiet utworzone od
nazw męskich, bądź niepodzielnych /mnich > mniszka/, bądź też podzielnych, należących do
różnych kategorii, np. nazw działacza /kreślarz - kreślarka, malarz - malarka/, nazw nosicieli
cech /prostak -.prostaczka/, nazw mieszkańców /Amerykanin - Amerykanka/ i inne. Nie będą
więc nazwami żeńskimi w sensie słowotwórczym wyrazy typu: matka, córka., ciotka ponieważ
nie są to w ogóle formacje, ani wyrazy praczka czy świetliczanka, które należą do kategorii
nazw wykonawców czynności /nie są motywowane przez nazwę męską/.

Wykładnikami kategorii nazw żeńskich /NFem/ są w zasadzie trzy formanty :-ka, /biblio-
lekarka, słuchaczka/ -ini /oddawczym, dozorczyni/ oraz -/ca /diablica/, przy czym produk-
tywne są tylko dwa pierwsze /bibliotekarka, oddawczym/.

Zdecydowanie dominuje współcześnie suf. -te: jest to podstawowy wykładnik tej kategorii;

tworzy derywaty regularnie od wszelkiego typu rzeczowników męskich: f ilozof> filozof ka,
literat > literatka, sąsiad > sąsiadka, chłop > chłopka, biegacz > biegaczka, myśliciel > myśli-
dętka, śpiewak > śpiewaczka, aptekarz > aptekarka.

Reguła: rzeczownik r. męsk. + -ka = nazwa żeńska nie działa jednak bez ograniczeń.

Przede wszystkim reguła ta nie obejmuje rzeczowników męskich zakończonych sufiksem
-ca, które są obsługiwane przez drugi wykładnik źeńskości: -ini /-yni/ np. kłamczyni, oddaw-
czym, prześladowczym, zdobywczyni.

Także rzeczowniki na -ec typu: głupiec, poczciwiec, sprzymierzeniec, złośliwiec okazują
pewne nieregularności: albo nie tworzy się w ogóle derywat żeński /jak w wyżej przyto-
czonych/, albo tworzą się dezintegralnie /z opuszczeniem sufiksu męskiego/, np. mieszka-
niec > mieszkanka, cyrkowiec > cyrkówka, przy czym derywaty od męskich na -owiec są naj-
częściej nacechowane stylistycznie; w pewnych zaś wypadkach derywat żeński tworzony jest'
sufiksem -/ca.' ulubieniec > ulubienica, siostrzeniec > siostrzenica, latawiec > latawica.

Dezintegralność cechuje także derywaty od męskich na -anin, typu chrześcijanin > chrześci-
janka, mieszczanina mieszczanka, Amerykanina Amerykanka, co jest zrozumiałe, ponieważ
morfem -in jest znamieniem męskości i pojedynczości /dlatego też nie występuje w formach
Jiczby mnogiej:n?/'eszczan/e, chrześcijanie l.

Zupełnie nie tworzą się NFem z suf. -ka, ani z żadnym innym sufiksem, od męskich nazw
wykonawców zawodów /pracowników nauki/ na -log. Nie używa się form:*biolożka, *psycho-.
łóżka, *filolożka zapewne wskutek "niepoważnego" brzmienia tych nazw skojarzonego z
deminutiwami. W tej funkcji występuje forma męska /pani psycholog/, podobnie jak w ty-
tułach kobiet; doktor, docent, profesor.

opieram się tu głównie na artykule B. Krei /32/ onaz na pracy H. Satkiewicz /59/.

53'

Od rzeczowników męskich na -nik tworzą się derywaty żeńskie w sposób niejednolity.
Zasadniczo i tu także dominuje suf. -ka i wypiera w tej funkcji dawny suf. -n/ca: uczest-
nik > uczestniczka /daw. uczestnical, przeciwnik > przeciwniczka Idaw. przeciwnica l, czytel-
nik > czytelniczka /daw. czytelnicaf.

W pewnej grupie wyrazów do dziś utrzymał się wyłącznie suf. -nica: robotnica, pomocnica,
pustelnica. Jest to regułą w wyrazach o zabarwieniu ujemnym: szkodnica, grzesznica, złośnica,
obłudnica, bezwstydnica. W tym wypadku formant może być interpretowany dwojako: albo
jest nim -a z towarzyszącą obocznością k> c, a więc -/nic/a10, albo jako wypadek derywacji
wymiennej przy której żeński suf. -nica wchodzi na miejsce męskiego -nik.

W dużej liczbie wyrazów funkcjonują obocznie formanty -/nicz/ka i -/nic/a, np. pracow-
nica // pracowniczka, społecznica ///społeczniczka, powiernica //powiem/czka.

Ustępowanie suf. -nica związane jest z tendencją do specjalizowania się funkcji
formantów: mianowicie -nica tworzy dziś masowo nazwy narzędzi typu: kierownica, gaśnica,
chłodnica, dłutownica, lutownica, natomiast -ka dąży do wyłączności w obsługiwaniu ka-
tegorii nazw żeńskich.

Podsumujmy dotychczasowe uwagi: omawiana kategoria odznacza się dużym stopniem r e - '
gularności: podstawowym wykładnikiem jest suf. -ka; przy nazwach męskich na -ca
derywaty tworzone są sufiksem -ini; niektórym rzeczownikom męskim na-ec oraz-n//r odpo-
wiada suf. -/ca -nica /ulubieniec > ulubienica, grzesznik > grzesznica/. Sufiks ten występuje też
w pewnej liczbie wyrazów starych /często nacechowanych pejoratywnie/ typu: diablica, ło-
trzyca, karlica, błażnica oraz jest neutralnym wykładnikiem nazw samic: oślica, lwica,
tygrysica, góry lica, bocian/ca.

Poza omówionymi sufiksami zupełnie wyjątkowo występuje w tej funkcji suf. -owa: kraw-
cowa i szerzące się szefowa 'kobieta szef, który zasadniczo tworzy nazwy żon /por. s. 51 /.

13. NAZWY DEMINUTYWNE /ZDROBNIENIA/

Jest to jedna z podstawowych kategorii modyfikacyjnych. Formant informuje o małości
przedmiotu nazwanego podstawą. Najczęściej na znaczenie czysto deminutywne /informacji o
małości/ nakładają się znaczenia ekspresywne, a więc ustosunkowanie mówiącego pozytywne
bądź negatywne; i tak wyrazy: domek, rączka, nóżka, mogą informować o małości desygnatu.
lub o pieszczotliwym ustosunkowaniu mówiącego. Funkcję wyłącznie ekspresywną mają for-
macie: słonko, dzionek \t^.

Kategoria ta odznacza się dużym stopniem regularności. Mniema się powszechnie, że kon-
strukcje deminutywne mają charakter potencjalny i mogą być doraźnie tworzone w tekstach
według określonej reguły, np. argumencik, obóz/k, posadka. Sprawdźmy to twierdzenie.

Wykładnikami deminutiwów są w polszczyźnie cztery sufiksy: -ik //-ek dla rzeczowników
męskich /stolik, kwiatek/, -ka dla żeńskich /torebka, główka/ i -ko dla nijakich /pólko, śnia-
danko/. Poza nimi pewna liczba wyrazów tworzona jest sufiksami komponowanym; -uszek
/dzbanuszek, garnuszek, paluszek, serduszko/ i -iczka /twarzyczka, różyczka, wieżyczka/.

Użycie poszczególnych formantów określone jest ściśle rodzajem gramatycznym podstawy.
Jedyną trudność stanowi tu występowanie dwóch obocznych sufiksów dla rzeczowników ro-
dzaju męskiego: -ik //-ek. Istnieją jednak pewne reguły warunkujące ich użycie. Jak stwierdził

'"Taką interpretację proponuje B. Kreja/32/.

54

:>"
B. Kreja /33/ zachodzi zależność między sufiksem i charakterem fonetycznym wygłosu

tematu, mianowicie: suf. -ek występuje regularnie tylko w tematach zakończonych na spół-
głoskę tylnojęzykową: rok > roczek, byk > byczek, biedak > biedaczek, kawa-
łek > kawałeczek, róg > rożek, fartuch > fartuszek, dach > daszek. Jedyny wyjątek stanowi tu
hak > haczyk.

Druga grupa tematów, którą obsługuje suf. -ek, to rzeczowniki zakończone na r: charakter >
charakterek, rower > rowerek, mundur > mundurek, ale przy zbiegu spółgłosek mamy suf. -ik:

teatr > teatrzyk.

Suf. -ik jest jedynym wykładnikiem deminutivum w tematach zakończonych na spółgłoski
stwardniałe c, s, z, rz, c, np. mieczyk, paniczyk, arkusik, kapelusik /z obocznością s : ś/,
reportaźyk, nożyk, talerzyk, placyk, kocyk, a także w tematach zakończonych na t: bacik,
argumencik, zakręcik, krawacik. Istnieje jednak duża liczba wyrazów starych, zakończonych na
tę spółgłoskę, które mają suf. -ek: światek, kwiatek, kotek, młotek, płotek. Jednakże nowo
powstające deminutiva mają w tej pozycji -ik.

Oboczność sufiksów -ik // -ek występuje w dużej liczbie typów zakończeń, np. kończące się
na -n mają -ek lub -ik: balonik, parkanik, a\erubinek, kuzynek. Podobnie: schabik, a\egrzybek,
konik, ale pieniek, obrus/k, ale lasek, obozik, ale obrazek. Brak więc reguły użycia jednego z
dwu obocznych sufiksów. W wielu wypadkach możliwe są oba: owadek //owadzik, kostiu-
mek //kostiumik, rozdziałek //rozdzialik. Kiedy indziej różnica sufiksów wiąże się z różnicą
znaczeń: magazynek // magazyn/k, przedziałek//przedzialik. Zawsze jednak czyste deminu-
tivum wyrażane jest przez suf. -ik.

W sumie więc widać, że suf. -ik współcześnie dominuje w tej kategorii /obsługuje
większą liczbę pozycji, jak stwierdza Kreja/, suf. -ek utrzymuje się jednak silnie w dwóch
wymienionych klasach wyrazów, które są bardzo liczne /stąd liczebnie formacje z -ek prze-
ważają nad formacjami z -ik/. Formacje z -ek łatwo tracą deminutywność i wymagają wtórnych
deminutiwów: wózek > wózeczek, dzwonek > dzwoneczek.

Przyczyną utrzymywania się suf. -ek w pozycjach po tylnojęzykowych i r jest, zdaniem
Krei, tendencja do większej informacyjności konstrukcji: mianowicie -ek sygnalizuje tu cha-
rakter fonetyczny podstawy. W formacji: biedaczek, krzaczek -ek komunikuje, że temat kończy
się na k w odróżnieniu od kluczyk, spinaczyk, w których -i/y/k informuje o tym, że podstawa
kończy się na c. Podobnie rzecz się ma z obocznością: rowerek, charakterek i -talerzyk, żoł-
nierzyk. Gdyby suf. -ik wszedł do tematów na r, zatarłaby się różnica między nimi i tematami
narz.

O wyborze suf. -ik lub -ek w wielu konkretnych wyrazach decydują również dodatkowe
czynniki, np. fonetyczne /unikanie monotonii fonetycznej: motylek, karabinek/, se-
mantyczne /unikanie wieloznaczności: tłumek obok tłumik 'to, co tłumi'/.

Na zakończenie spróbujemy odpowiedzieć na pytanie o kategoria Iność: czy deminutiva mają
charakter potencjalny i mogą być tworzone według schematu doraźnie w tekstach? Otóż
stwierdzamy następujące ograniczenie kategorialności:

a/ brak ścisłych reguł rządzących wyborem suf. -ik lub -ek;

b/ nie od wszystkich rzeczowników utworzą się deminutiva, np. abstrakta typu: pisanie,
szarość, rasizm, nie mają deminutivów; /takie wyrazy jak miłostka, idejka nie są zwykłymi
deminutiyami/. Podobnie NAg na -ca, np. obrońca, NAttr na -ec np. leniwiec. Ograniczenia
więc, jak widać, mają charakter semantyczno-formalny i nie dają się ująć żadną ścisłą regułą;

c/ formacje z suf. -ik, -ek, -ka, -ko mają wiele innych znaczeń, więc na podstawie samej
formy trudno odczytać ich znaczenie. Brak im więc regularności semantycznej
/np. wyrazy żelazko czy boczek, to nie 'małe żelazo' i 'mały bok', ale nazwy zupełnie innych

55

desygnatów/. Najważniejsze znaczenia nakładające się na deminutiva to: znaczenie e k s p r e -
s y w n e /słonko, dzionek/, znaczenie ^przedmiot podobny do podstawy''//77//neA',
stożek/, singulativa, tzn. pojedynczy element zbioru /pyłek, ognik/, znaczenie'z r o -
b i o n y z tego, na co wskazuje podstawa', np. ciastko, cukierek /por. s. 50 /. Te ostatnie
derywaty nie miewają już w ogóle znaczenia deminutywnego.

14. NAZWY EKSPRESYWNE l AUGMEISTTATYWNE

Są to derywaty modyfikacyjne, w których formant wnosi znaczenie subiektywnego
ustosunkowania się mówiącego do desygnatu podstawy '.babsko'baba, którą mówiący uważa za
wstrętną, niemiłą', babina 'baba poczciwa, nędzna, do której mówiący ma stosunek poli-
towania', sztt/cz^c/to^ztuka, którą mówiący ocenia negatywnie'. Oprócz tego pewne forma nty.
informują o obiektywnej cesze desygnatu; mianowicie jego dużej wielkości, np. do-
misko, ptaszysko. Nazwy te na ogół nie bywają odniesione do małych domów lub ptaków. To
znaczenie, zwane a u g m e n t a t y w n y m, nie ma jednak neutralnego wykładnika /jak
deminutiva/, stąd augmentatiya stanowią część kategorii nazw ekspresywnych.

Subiektywne, emocjonalne lub intelektualne /oceniające/ ustosunkowanie mówiącego może
mieć różne odcienie. Stąd kategoria ta pod względem semantycznym jest niejednolita i różne
sufiksy mają sobie właściwe, wyspecjalizowane funkcje. Najważniejsze składniki znaczenia
nazw ekspresywno-augmentatywnych to: ""duża wielkość przedmiotu', ''negatywne /niechętne/
ustosunkowanie mówiącego /wstręt, odraza, negatywna ocena/, spowodowane cechami przed-
miotu', c lekceważenie', ''politowanie z odcieniem współczucia', ^pozytywne, pieszczotliwe
ustosunkowanie mówiącego, związane często z małością przedmiotu, cechami budzącymi
sympatię'. Wreszcie pewną część formacji ekspresywnych charakteryzuje silne nacechowanie
stylistyczne: użycie ich jest sygnałem pewnego stylu, np. familiarno-wulgarny charakter mają
wyrazy: wóda, pieniąchy, mięcho.

Poszczególne sufiksy specjalizują się w komunikowaniu wymienionych odcieni znaczenio-
wych, a często się zdarza, że fen sam sufiks może kontekstowo wystąpić w różnych funkcjach.
l tak np. suf. -isko komunikuje w zasadzie dużą wielkość i odcień niechęci spowodowanej
niemiłymi cechami desygnatu /np. dziewczy'nisko, kociskol, ale w połączeniach takich jak
poczciwe psisko, dobre chłopczysko, może wyrażać ustosunkowanie pozytywne.

Podstawowymi wykładnikami omawianych kategorii są: suf. -isko dla augmentatiwów i
pejoratiwów i suf. -Ina o znaczeniu politowania, związanego z drobnością, lichością przedmiotu.
Tzw. h i p o k o r i s t i k�a, czyli spieszczenia, a więc przekształcenia nazw /szczególnie
własnych/ dla wyrażenia uczuć pozytywnych; są tworzone różnorodnymi sposobami, przy
czym jest wyraźna tendencja do twórczości i oryginalności w tym zakresie.

Derywaty z suf. -isko11 tworzone są prawie regularnie od rzeczowników wszystkich trzech
rodzajów: mętne artykuł isko, słabe chłopisko, wielkie czapczysko, poczciwe kobiecisko,
wielkie skrzydlisko. Podstawami mogą być zarówno rzeczowniki osobowe, jak i nieosobowe
/księźysko, ptaszysko, niedźwiedź-isko/, różne nazwy przedmiotów, pomieszczeń /skrzynisko,
meblisko, palcisko/. Derywaty te nie tworzą się na ogół od abstraktów oraz od tych nazw,
które ze względu na swoje znaczenie dodatnie nie dopuszczają nazw pejoratywnych /np. de-

' 'Przy omawianiu suf. -isko, -ma opieram się głównie na pracy B. Krei 1331.

56

minutiya/. Wiele wyrazów tego typu ma charakter potencjalny, może powstać doraźnie, zwła-
szcza w połączeniu z pejoratywną przydawką, np. brudne paluszysko, wielkie krześlisko,
połamane stolisko.

Drugim sufiksem o bardzo szerokim zasięgu jest -ina. Tworzy on formacje z odcieniem
lekceważenia czy politowania od rzeczowników wszystkich trzech rodzajów /nijakie są dość
rzadkie, np. pale/na, mieścina, drzewina/, głównie osobowych, np. aktorzyna, chłopczyna,
człeczyna, dziewuszyna, łobuzina, kobiecina. Jeżeli w podstawie występuje rzeczownik męsko-
osobowy, derywat zachowuje rodzaj męski mimo końcówki -a, np. marny reporterzyna pod-
rzędny urzędniczyna. Wprowadzenie rodzaju żeńskiego wzmacnia ekspresywność: licha adwo-
kacina, marna pisarzyna.

Rzeczowniki nieosobowe, które są podstawami derywatów na -ina, to przede wszystkim
nazwy części odzieży Ichuścina, fartuszyna, koźuszyna, koszulina, spódniczynal,
nazwy sprzętów, naczyń /butelczyna, fajczynal, części ciała Igłowina, brzuszynal.

Oba omówione sufiksy uzupełniają się pod względem funkcyjnym: -isko komunikuje dużą
wielkość, niezwykłość przedmiotu i wynikającą stąd niechęć i obawę mówiącego, -ina -
przeciwnie: drobność i małość przedmiotu, jego pospolitość i wynikające stąd pogardliwe,
lekceważące ustosunkowanie mówiącego.

Inny wykładnik znaczenia ekspresywno-pejoratywnego to suf. -ictło,np.piśmidło,sztuczy-
dło, którego funkcja ekspresywna wykształciła się w polszczyźnie niedawno, zapewne po-
przez znaczenie realne wyrazu straszydło12. Zawężony jest on do pewnej grupy semantycznej
nazw utworów literackich, wytworów kultury, o których mówi się lekceważąco, z wyraźną
dezaprobatą: dramidło, romansidło, powieścidło, wierszydło itp. Z odcieniem żartobliwym,
sufiks ten może być zastosowany do hipokoristików, np. mamidło 'matka'.

Istnieje wreszcie jeszcze jeden typ wyrazów o charakterze augmentatywno-ekspresywnym,
których funkcją jest nie tylko komunikowanie obiektywnej wielkości przedmiotu lub ustosun-
kowania mówiącego, ale sygnalizowanie pewnego stylu wypowiedzi, l tak derywaty
wsteczne typu: wóda, szpila, często z towarzyszącą wymianą tematu na głoskę ch: flacha, ciacho,
wiocha, są sygnałem pewnego stylu familiarno-wulgarnego, użycie ich informuje o sposobie
bycia mówiącego, ale niekoniecznie o jego emocjonalnym ustosunkowaniu do desygnatu pod-
stawy, jak to było w typach poprzednich.

Słowotwórstwo spieszczeń, posługuje się bardzo wieloma sposobami bez żadnych
reguł. Są to derywaty z suf. -uś, -usia, -iś, -isia, -ula. -u/o, -da, -do, -unio, -unia itd. a także
pewien typ derywacji wstecznej /dez integralnej/, polegającej na skróceniu tematu i wprowa-
dzeniu na jego miejsce elementu ch i ś, np. Stach, Staś. Wszystkie te zabiegi dotyczą głównie
imion lub innych nazw własnych; w słowotwórstwie nazw pospolitych stanowią one procesy
marginalne, obejmujące niewielką liczbę nazw osób, głównie członków rodziny /np. babunia,
babcia, babusia, babulal, a także pewne inne zjawiska mogące wywoływać postawę pieszczo-
tliwości, np. nózia, brzusio, rąsia itp.

Wreszcie w pewnych wypadkach znaczenie ekspresywności nakłada się na inne znaczenia
formantu, np. suf. -/ca w takich wyrazach,, jak: a/ctórz/ca, wampirzyca ma znaczenie żeńskości i
pejoratywności, suf. -uch w staruch, leniuch i -al w brzydal tworzą nazwy atrybutywne z
odcieniem pejoratywnym.

^Hipotezę taką postawił B. Kreja/26/.

57

15. NAZWY ISTOT MŁODYCH

Kategoria ta często włączana jest do deminutiwów, na tej zasadzie, że kotek i kocię, ptaszek
i ptaszę to prawie synonimy: ""mały kot', ''mały ptak'. Jednakże cechy komunikowane przez
sufiksy są w obu wypadkach różne: przy deminutivum jest to małość, w wypadku formacji z
morfemem -ę informuje się o młodości istoty nazwanej przez podstawę.

Nazwy istot młodych mogą być tworzone wyłącznie od rzeczowników oznaczających istoty
żywe. W funkcji formantu występuje tu głównie morfem -ę la właściwie przynależność do
paradygmatu deklinacji nijakiej/. Konstrukcje te odznaczają się dużą regularnością. Od każdej
prawie nazwy zwierzęcia można doraźnie utworzyć derywat oznaczający istotę młodą:

wydrze, tygrysie, żyrafie, wróble, wiewiórcze, gęsię. Rzeczowniki te najczęściej występują w
liczbie mnogiej, np. króliczęta, wilczęta, papuzięta, a także w deminutywnym suf. -ko: pa-
pużątka, kanarczątka, chomiczątka. Od pewnych nazw istot żywych nie tworzą się takie
derywaty, np. od nazw owadów, płazów, gadów itp. nie powstaną nazwy typu *pszczelę,
*muszę itp. Regularność zatarta jest także przez to, że w wielu wypadkach znaczenie młodości
wyrażone jest nie słowotwórczo, ale leksykalnie, np. koń - źreb/ę, krowa -cielę, owca -
jagnię, pies - szczenię, świnia - prosię itp., podobnie jak znaczenie źeńskości w nazwach
zwierząt hodowanych najczęściej wyrażone jest odrębną nazwą np.-.pies - suka, baran - owca
itp.

Drugim formantem tworzącym nazwy istot młodych jest suf. -ak. Występuje on tylko w
pewnej ograniczonej, niezbyt wielkiej liczbie wyrazów takich jak: kodak, psiak, wieprzek,
kurak, i ma charakter regionalny /w gwarach suf. -ak występuje głównie na terenach Mazowsza
i północnej Polski, a -ę na pozostałym obszarze/; W języku ogólnym formacje z tym sufiksem
są nacechowane ekspresywnie, potoczne, często z subiektywnym ustosunkowaniem pejora-
tywnym, por. np. pary: kocię //kodak, szczenię //szczeniak.

Przy nazwach osób derywaty należące do tej kategorii powstają rzadko /por. np. Żydzięta,
Murzyn/eta, hrabiętal', najczęściej twory od nazw osób należą do kategorii nazw pokrewieństw,
tzn. córek, synów, np. ''syn starosty' - staroście /por. s. 51 /.

Znaczenie ''młody' w odniesieniu do osób, szczególnie wykonawców zawodów, komuniko-
wane jest przez suf, -czyk, np. stolarczyk, aptekarczyk, drukarczyk, fryzjerczyk. kominiarczyk.
W nazwach tych jest jeszcze dodatkowe znaczenie ''uczeń, pomocnik': malarczyk to ''chłopiec
uczący się na malarza', kucharczyk 'pomocnik, uczeń kucharza'. Większość nazw tego typu ma
jednak charakter przestarzały, wychodzą one z użycia w związku ze zmianami w rzeczy-
wistości; inny jest obecnie system uczenia zawodu, nie ma indywidualnego wtajemniczania w
rzemiosło, które dawniej cechowało stosunek ucznia /czeladnika/ i mistrza.

16. RZECZOWNIKI PREFIKSALNE

Derywaty prefiksalne, stanowiące w zasadzie rzadki typ formacji w słowotwórstwie rze-
czowników /szerzący się dziś pod wpływem obcym/, należą głównie do szeroko pojętej m o -
d y f i k a c j i, oznaczają zaprzeczenie, przeciwieństwo tego, na co wskazuje pod-
stawa /n p. nieład, nieprzyjaciel, anty bódź lec, kontrargument, przeciwwskazanie/, lub też
zwiększenie bądź zmniejszenie cech przedmiotu komunikowanych przez pod-
stawę /np. arcymistrz, arcydzieło, superforteca, nadciśnienie, nadczłowiek, niedorozwój, nie-
dokwasotal. Często derywat komunikuje po prostu podrzędność lub nadrzęd-
ność desygnatu względem przedmiotu /pojęcia/ oznaczonego przez podstawę: podoficer,

58

podtytuł, podzbiór, podtyp, nadtyp, nadrząd. Prefiks nad- ma często znaczenie'dodatkowy',
np. nadmetraź, nadgodzina. Podrzędność komunikuje także obcy prefiks vice-, np. wice-
dyrektor, wiceminister. Inne pojęcia modyfikacyjne wyrażają przedrostki eks-, np. eks-mąż,
eks-król, eks-minister: ^esygnat derywatu miał kiedyś cechy właściwe desygnatowi podstawy'.
Podobnie prefiks prą-, np. pradziad, prababka, prefiks współ; np. współautor, współtwórca
itp.

Ten ostatni przykład pokazuje nam nieostrość granicy między opisywanym typem a rze-
czownikami złożonymi typu: półczłowiek, ćwierćnuta /por. s. 61 / z jednej strony i derywa-
tami od wyrażeń syntaktycznych /por. s. 59 / w drugiej.Na przykład formacje z nie- zaliczamy
raczej do prefiksalnych /np. nieczłowiek, nieład/, formacje z bez- stoją na pograniczu obu grup;

bezsens, bezład to raczej formacje modyfikacyjne względem podstaw, ale bezwład, beznadzieja
/podobnie jak bezrobocie, bezdroże/, są derywatami mutacyjnymi, utworzonymi od połączeń
bez władzy, bez nadziei, bez roboty, bez drogi. W wielu wypadkach wydzielenie granicy jest
bardzo trudne, np. wyrazy przedmecz, przedbieg, międzybieg, nadtytuł są różnie interpreto-
wane w opisie słowotwórstwa: albo jako twory od wyrażeń:'to, co jest przed meczem, bie-
giem'', 'to, co jest nad tytułem, między biegami', albo też jako derywaty modyfikacyjne,
prefiksalne, pochodne wprost od rzeczownika: przedmecz Wstępny mecz'', nadtytuł 'nad-
rzędny tytuł' itp.

Pewną grupę rzeczowników trzeba uważać za prefiksalno-sufiksalną. Są to takie nazwy jak
np. antykomunista, który semantycznie nie jest zaprzeczeniem wyrazu komunista, ale ma
strukturę: przeciwnik tego, na co wskazuje podstawa', a więc motywowany jest przez komu-
nizm i formantem są afiksy:an(y- i -ista.

Derywatami prefiksalno-sufiksalnymi są też chyba wyrazy: niedotlenienie, niedokrwienie,
które oznaczają'stan niedostatecznej ilości tlenu, krwi'.

17. RZECZOWNIKI POCHODNE OD WYRAŻEŃ SYNTAKTYCZNYCH

Podstawami ich są połączenia rzeczownika i przyimka, np. pod dachem > poddasze, bez
drogi ~> bezdroże, na rogu > narożnik itp. Morfemy pod, bez, na nie stanowią tu formantów,
ale należą do tematów. Funkcję formantów pełni sufiks-n/^ lub zero sufiksalne i włączenie do
paradygmatu nijakiego /typ podgórze. Zalesię/, żeńskiego bądź męskiego w wypadkach: Pod-
góra, Zalas pochodnych od wyrażeń: pod górą, za lasem.

W odróżnieniu od grupy poprzedniej omawiane derywaty mają charakter głównie mutacyjny
/rzadziej transpozycyjny, np. bezrobocie, bezprawie ''bycie bez roboty, bez prawa"'/. Oznaczają
przedmiot lub pojęcie charakteryzujące się cechą nazwaną wyrażeniem przyimkowym, np.
naskórek 'to, co jest na skórze', podnóżek ''to, co jest trzymane pod nogą', podkolanówki
'skarpetki sięgające pod kolana'. Formacje te'należą więc do najogólniej pojętej kategorii
nosicieli cech /por. s.43/, przy czym cecha polega tu najczęściej na relacji przestrzen-
n e j lub czasowej do przedmiotu nazwanego podstawą, co oczywiście wynika z funkcji
semantycznej przyimków13: narożnik *to, co znajduje się na rogu'. Zalesię ''miejscowość za
lasem', naramiennik 'przedmiot noszony na ramieniu', nadburcie 'część statku nad burtą',
przedwiośnie, przedzimie ''okres przed wiosną, zimą', międzywojnie 'okres między wojnami'1.

^Dokulil /11/ nazywa tego typu struktury nosicielami relacji okolicznikowej.

59

Inny charakter, nie okolicznikowy /czasowo-przestrzeny/, a jedynie atrybutywny, mają
derywaty od wyrażeń z przyimkiem bez, np. bezrękawnik 'ubranie charakteryzujące się bra-
kiem rękawów' oraz niektóre derywaty z innymi przyimkami, np. od-: od/udek ''człowiek
stroniący od ludzi'.

18. RZECZOWNIKI ZŁOŻONE /złożenia, composita/14

Są to formacje pochodne od dwóch wyrazów, oparte na dwóch tematach słowotwórczych
/w dalszym ciągu temat pierwszy będziemy nazywać członem A, a temat drugi - członem B/,
np. od rzeczownika korek i czasownika ciągnąć utworzony jest rzeczownik złożony: korkociąg,
w którym wykładnikiem pochodności jest -o- łączące oba człony i zero morfologiczne włącza-
jące w paradygmat męski. Od przymiotnika cudzy i rzeczownika ziemia pochodzi złożenie
cudzoziemiec, w którym formantem jest interfiks -o- oraz suf. -ec.

Wyrazy, w których występuje formalny wykładnik kompozycji /także zerowy/, nazywamy
złożeniami w węższym sensie /w sensie szerszym wszystkie wyrazy złożone określane są
jako złożenia/, np. w wyrazie czarnoziem wykładnikami są -o- oraz 0 wraz z włączeniem w
deklinację męską.

Wyrazy, w których brak wykładnika formalnego kompozycji i między członami zachodzą
relacje składniowe wyrażone fleksyjnie, nazywamy zrostami, np. Wielkanoc, psubrat: w
pierwszym wyrazie zachowany jest związek zgody, a w drugim - rządu. Jest to jakby zrośnięta
grupa składniowa, a formalny znak zrośnięcia stanowi akcent oraz często nieodmienność
pierwszego członu, który jednak czasem zachowuje odmianę, np. do Białegostoku, około
Wie/kiejnocy. Trzeci.typ wyrazów zaliczanych tradycyjnie do złożeń, tzw. zestawienia
nie wyodrębnia się ostro spośród utartych połączeń składniowych, przedmiotu frazeologii.
Zestawienia to dwu- lub więcejwyrazowe nazwy jednego desygnatu, np. boża
krówka, wieczne pióro, czarna jagoda. Kryterium odróżnienia zestawień od luźnych połączeń
składniowych stanowi znaczenie oraz nieprzestawialność członów /por. s.20/, np. połącznie
czerwona jagoda, czarne pióro to luźne połączenia, w których przymiotniki komunikują
określone cechy, czego nie ma w połączeniach: czarna jagoda i wieczne pióro. Pogranicza
stanowią połączenia regularne semantycznie, będące nazwami określonych desygnatów, np.
zupa grzybowa, maszyna do pisania, chustka do nosa. W dalszym ciągu zajmiemy się dokładniej
złożeniami właściwymi, ponieważ zrosty nie stanowią grupy licznej, a zestawienia wtopione są,
jak pokazywaliśmy, w składnię i frazeologię i nie należą do słowotwórstwa w ścisłym sensie.

Złożenia nie są dla polszczyzny charakterystycznym sposobem tworzenia nowych wyrazów.
Często cechuje je sztuczność /kalki obcych wyrazów/, ostatnio pod wpływem obcym, szerzą
się złożenia, w których drugi człon jest samodzielnym rzeczownikiem, wyrazem, a pierwszy
człon jest jego określeniem lub członem równorzędnym, np. półetat, zlewozmywak, krzemo-
wodór.

Pod względem formalnym złożenia mogą być tworzone wielorako.

Człon A najczęściej bywa połączony z członem B za pomocą elementu -o- /rurociąg, gazo-
mierz, siarkowodór!, bardzo rzadko za pomocą -/i/y/-, wyłącznie jeśli pierwszy człon jest
czasownikowy /gaś/świeczka, łamigłówka/. Człony bywają także połączone bezpośrednio, tak
dzieje się przede wszystkim przy liczebnikach, np. półprzysiad, ćwierćfinał, dwuścian.

^Szerzę) o złożeniach mowa jest w pracy Z. Kurzowej /34a/.

60

Formantem całego złożenia może być jakiś sufiks lub zero sufiksalne, któremu towarzyszy
zaliczenie do określonego paradygmatu, występujące w członie B, np. drugok /as/sta /od połą-
czenia druga klasa, sufiks -/"sta/, długopis /od długo i p/sać,0 morfologiczne/, wielościan /od
w/e/e i ściana, 0 morfologiczne/. Drugi człon może być wreszcie samodzielnym wyrazem
/podzielnym lub niepodzielnym/, a pierwszy pełni wobec niego funkcję określającą lub równo-
rzędną, np. w bajkopisarz, drobnomieszczanin sufiksy-arz i-an/n nie są formantami, lecz należą
do członu B, człon A pełni funkcję określającą. Podobnie w wyrazie zlewozmywak, sufiks -ak
należy do członu B, oba człony są w tym wyrazie równorzędne.

Pod względem semantycznym złożenia dzielą się na dwie wielkie grupy; takie, w których
desygnat całości jest komunikowany przez jeden z członów /a drugi człon jest określający/, lub
w wypadku połączeń równorzędnych - przez oba człony. Są to tzw. /od czasów gramatyki
sanskryckiej/ złożenia endocentryczne, np. barwoślepota ''ślepota na barwy', źelazo-
beton 'beton zawierający żelazo', krzemowodór 'związek będący połączeniem krzemu i
wodoru'. Typ ten jest dziś, jak pokazywaliśmy, bardzo częsty.

Drugi typ, tzw. złożenia egzocentryczne, nazywają desygnat, który nie jest komu-
nikowany przez żaden z członów:prostokąt nie jest to 'prosty kąt', ale'figura mająca proste
kąty', nosorożec 'zwierzę mające róg na nosie', itp.

Z kolei omówimy różne typy złożeń przyjmując za punkt wyjścia charakter gramatyczny
członów,

Człon A - rzeczownik, człon B - czasownik, typ: brakorób, grzybobranie
Są to najczęściej nazwy wykonawców czynności, w których człon A wskazuje
na obiekt czynności bliższy /wodociąg/ lub dalszy /piorunochron/, a człon B wskazuje na
czynność. Tworzone są za pomocą interfiksu -o- oraz zera morfologicznego wprowadzającego
paradygmat męski /np. groszorób, drogowskaz, czasomierz/ lub sufiksu, głównie -ca /np.
dobroczyńca, zleceniobiorca, chlebodawca/. W wielu wypadkach człon B jest samodzielnie
funkcjonującym rzeczownikiem o charakterze NAg, np. znawca /gleboznawca, rzeczoznawca! \
wówczas złożenie ma strukturę formalną rzeczownikowo-rzeczownikową /por. s. 61 /.

Do nazw obiektów czynności należy seria wyrazów zawierających temat czasownika
ryć: drzeworyt, miedzioryt, staloryt itp.'to, co jest ryte w drzewie, miedzi' itp. Inna możliwa
struktura połączeń rzeczownika z czasownikiem to nazwy czynności '.gradobicie, grzybobranie,
ludobójstwo.

Człon A - przysłówek, człon B - czasownik, typ: długopis, dalekowidz
Są to niezbyt liczne nazwy wykonawców lub obiektów czynności, w których przysłówek
określa czynność wykonywaną lub odbieraną przez desygnat całości: długopis 'to, co pisze
długo', dalekowidz 'ten, kto widzi daleko', darmozjadów, co zjada darmo', brudnopis. czysto-
pis 'to, co jest napisane na brudno, na czysto'. Niektóre formacje są nazwami czynności, np.
krzywoprzysięstwo, choć wyraz ten jest także motywowany przez krzywoprzysięzca.

Człon A - czasownik, człon B - rzeczownik, typ: włóczykij, łamigłówka
Złożenia o tej strukturze są rzadkie, mają często charakter przestarzały, są nacechowane
stylistycznie, często żartobliwe np. gasiświeczka, gryzipiórek. Rzeczownik w członie B
wskazuje na obiekt czynności nazwanej przez człon A. Element łączący człony: -////-, /gene-
tycznie zapewne końcówka czasu teraźniejszego lub rozkażnika, jak w imionach staropolskich
typu: Bronisław, Kazimirf, dziś nie może być traktowany jako przynależny do członu A, np.
forma czasu teraźniejszego gryźć, łamać, wchodzących w skład złożeń: gryzipiórek, łami-
główka, ma postać: gryzie, łamie. Człon B jest albo samym wyrazem o różnych rodzajach

61

gramatycznych Idusigrosz, golibrodal, albo też zawiera sufiks tworzący całość złożenia, np.
bawidamek. i

Człon A - rzeczownik, człon B - rzeczownik,typ: głowonóg, duszpasterz

Połączenia rzeczownikowo-rzeczownikowe należą do różnych typów struktur. Są to przede
wszystkim złożenia endocentryczne, w których człon A precyzuje dokładniej człon B będący
np. nazwą wykonawcy czynności /bajkopisarz, gleboznawca/ lub nazwą samej czynności
Igwaroznawstwo, bajkopisarstwo!. Człon A wskazuje na obiekt tej czynności. Także wyrazy
typu zbiór, stan są określane przez człon A, np. księgozbiór, gwiazdozbiór, drzewostan, krze-
wostan itd. -

W niektórych konstrukcjach endocentrycznych człony są równorzędne, np. meblo-
ścianka.

Wreszcie wiele struktur ma charakter egzocentryczny, złożenie nazywa przedmiot będący
poza znaczeniem obu członów, a charakteryzujący się dwiema cechami wskazanymi przez
człony -.stawonóg, dz ioboroźec.

Człon A - przymiotnik, człon B - rzeczownik, tw.gołowąs, cudzoziemiec, żywopłot
Wśród tego typu złożeń istotne jest rozróżnienie struktur egzocentrycznych i endocen-
trycznych. Znacznie częstsze są pierwsze: formacja nazywa nosiciela cechy wyrażonej
rzeczownikiem w członie B wraz z dokładniejszym sprecyzowaniem tej cechy przez przy-
miotnik w członie A, np. krzywonos 'ten, kto się charakteryzuje krzywym nosem', prosto-
padłościan 'figura, która ma ściany prostopadłe', równoległobok 'figura, która się charak-
teryzuje bokami równoległymi'.

Złożenia, w których człon B nazywa desygnat całości, a człon A dokładniej go precyzuje
/endocentryczne/, mogą być dwu rodzajów: człon B może być wyrazem samodzielnym,
abstrakcyjnym /dobrobyt, całokształt/ lub konkretnym /żywopłot/, bądź też rzeczownik w
członie B zostaje przeniesiony do innej klasy paradygmatycznej, np. z paradygmatu żeńskiego
lub nijakiego, do męskiego: czarnoziem, białodrzew.

Człon A - liczebnik, człon B - rzeczownik, typ: dwuszereg, trójmiasto, półfabrykat
Jest to typ licznie reprezentowany i produktywny. Członem A mogą być różne liczebniki:

główne Idwukółka, dwupłat, pięciolatka, czterowiersz, dziesięciolecie!, porządkowe
/czwartoklasista/, zbiorowe /czworobok, czworonóg/. Pod względem semantycznym
mogą to być struktury egzocentryczne, np. dwulatka, dwustumetrowiec lub endocentryczne,
np. półfinał, ćwierćkolumna. Te ostatnie są szczególnie częste, człon A modyfikuje znaczenie
członu B, wskazując na cechę podwójności, poczwórności, ułamkowości itp., np. dwuświatło,
dwuszereg' podwójne światło, szereg', czwórszereg, czwórmecz' poczwórny szereg, mecz',pd/-
etat, półetap, półfinał, ćwierćnuta, ćwierćfinał to c etat, etap, nuta itd. w wymiarze odpo-
wiedniego ułamka'. Jak pokazywaliśmy, konstrukcje te bliskie są formacjom prefiksalnym
typu:przedmecz, przeciwciało.

.<
19. SKRÓTOWCE

Jest to coraz bardziej szerzący się typ nazw, związany z jednej strony z tendencją do
skrótowości wypowiedzi, a z drugiej z rozrostem różnego typu organizacji i instytucji, których
pełne nazwy są długie i skomplikowane'5.

' Szerzę] na ten temat patrz: Kultura języka polskiego /5/ D. Wesół owska /GS/ oraz J. Puzynina /53a/.

62

Skrótowce to derywaty powstałe w wyniku skracania nazw kilkuwyrazowych, np. Orga-
nizacja Narodów Zjednoczonych > Oenzet (ONZ). Niektórzy językoznawcy (Puzynina 53a)
do skrótowców zaliczają także skrócenia pojedynczych wyrazów, np. spec.

Zasadniczo istnieją trzy sposoby skracania nazw kilkuwyrazowych: tzw. głoskowce, lite-
rowce.i sylabowce oraz ich kombinacje, -

Głoskowiec to nazwa utworzona z pierwszych głosek wyrazów wchodzących w skład
zestawienia, np. Polska Agencja Prasowa > pap. Biblioteka Uniwersytetu Warszaw-
skiego ~> buw, Polska Akademia Nauk > pan.

Literowiec to nazwa utworzona z nazw liter zaczynających wyrazy, które wchodzą w
skład zestawienia: Polska Kasa Oszczędności > pekao. Polskie Koleje Państwowe > Pekape,
Organizacja Narodów Zjednoczonych > Oemet. '-

Sylabowiec zbudowany jest z pierwszych sylab lub innych cząstek wyrazów
wchodzących w skład zestawienia: Państwowa Fabryka Wagonów > Pafawag.

Strukturę kombinowaną mają np. Cepelia, Cedet i in. Skrótowce nastręczają dużo pro-
blemów poprawnościowych związanych z odmianą, rodzajem gramatycznym i zależną od nich
składnią zgody, np. Pekao ogłosiła czy ogłosiło, Pafawag wysłał czy wysłała, itp.

Obecnie szerzy się jeszcze jeden typ skrótowców, które bywają określane jako skrótowce
stylizowane, wyrazowce lub złożenia dezintegralne. np. Torwar, Sanepid. Wchodzące
w skład derywatu elementy zachowują pewne znaczenie, są więc morfemami lub morfoidami.
Twory te stoją na pograniczu skrótów i złożeń.

V. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYMIOTNIKÓW

1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Przymiotniki motywowane, podzielne słowotwórczo nazywają cechy przedmiotów pole-
gające na pewnym stosunku do czynności /takim np. jak skłoność do wykonywania
czynności, umiejętność, możliwość i inne/, na relacji do innego'przedmiotu /np.
posiadanie, podobieństwo/, wreszcie informują one o jakiejś modyfikacji cechy, którą
nazywa podstawowy przymiotnik. Jak więc widać, wszystkie derywaty przymiotnikowe
podzielą się ze względu na swoją budowę formalną /charakter podstawy/ i semantyczną na trzy
zasadnicze klasy: a/przymiotniki motywowane przez nazwy czynności /czasowniki i
rzeczowniki odczasownikowe/; b/przymiotniki motywowane przez nazwy substancji
/rzeczowniki/; c/ przymiotniki motywowane przez inne nazwy cech, które ulegają w dery-
wacie modyfikacji uintensywniającej, osłabiającej itp. /przymiotniki odprzymiotnikowe/.
Oczywiście osobną klasę stanowią przymiotniki złożone. Przymiotniki obce współcześnie
pozostają w relacji do odpowiednich rzeczowników lub czasowników, np. konkretny -
konkret, abstrakcyjny - abstrakcja.

2. PRZYMIOTNIKI ODCZASOWNIKOWE; UWAGI OGÓLNE

Przymiotniki te nazywają właściwości przedmiotu polegające na pewnym związku z
czynnością. Zasadniczo informacja o cechach polegających na wykonywaniu /lub pod-
leganiu/ czynności przysługuje przede wszystkim imiesłowom, np. przeczytana książka,
kochający syn, zbita szyba. Przymiotniki odczasownikowe, a także adiektywizowane imie-
słowy, różnią się jednak funkcjonalnie od odpowiednich imiesłowów. Przede wszystkim ozna-
czają właściwość trwałą, a nie aktualne wykonywanie czynności, np. słynny obok
słynący, szkodliwy obok szkodzący. Wprawdzie imiesłowy, podobnie jak i formy czasu teraź-
niejszego, mogą także wyrażać czynność trwałą, pozaczasową /np. ptaki wędrują na
zimę do ciepłych krajów, ptaki wędrujące!, ale zawsze obok tego jest możliwe użycie ich
aktualne:p0<;/ wędrują /wędrujące/obecnie, teraz itp. W przeciwieństwie do nich przymiotniki
dewerbalne nie mogą być użyte aktualnie, co się wyraża niemożliwością połączenia ich z
określeniami czasu typu: wczoraj, dzisiaj, na długo itp. Można np. powiedzieć:

wędrujące wczoraj ptaki, ale niemożliwa jest konstrukcja: wędrowne wczoraj ptaki. Wydaje się,
że jest to podstawowa właściwość różniąca imiesłowy od przymiotników dewerbalnych'.

Sprawie tej poświęcono wiele uwagi w literaturze językoznawczej, por. np. prace B. Bartnickiej lii,
J. Damborskiego 18,1', między in. dlatego, że rozstrzygnięcie, czy jakaś forma jest imiesłowem, czy też
przymiotnikiem, ma konsekwencje praktyczne w postaci ortografii: nie pisze się łącznie z przymiotnikami, a
rozdzielnie z imiesłowami, np. nierozpoznane zjawisko, ale: Choroba nie rozpoznana dość wcześnie może nie

64

W wielu przymiotnikach, oprócz znaczenia trwałości, występują także inne znaczenia, np.
ocena, intensywność /gospodarny ''który dobrze gospodaruje', kosztowny ''który dużo
kosztuje', wnikliwy, np. umysł^ który głęboko wnika'/, skłonność Igniewliwy, kochliwy/
i inne. Te znaczenia zależą w dużym stopniu od cech semantycznych czasownika, a więc
rodzaju orzekanej czynności, a także od typu przedmiotów, do których cecha zostaje odnie-
siona, np. gniewliwy człowiek, to 'skłonny do gniewu', a gniewtiwy głos ''wyrażający gniew',
powtarzalne rozwiązanie 'które może być powtórzone', powtarzalne zjawisko 'które się
powtarza, które może się powtórzyć'.

Ze względu na różne relacje między orzekaną czynnością a podmiotem, któremu czynność
zostaje przypisana, derywaty odczasownikowe dzielą się na dwie wielkie klasy2 : a/ takie, które
informują o właściwości polegającej na stałym wykonywaniu /lub podleganiu/ przez podmiot
pewnej czynności /nazwijmy je czynnościowymi/, b/takie, które wskazują na
skłonność, możliwość, zdolność, podmiotu do wykonywania lub podlegania
czynności. Nazwijmy je ogólnie potencjalnymi.

Każda z tych grup obejmuje cały szereg podtypów. Oczywiście w konkretnych wyrazach
można mieć wątpliwości, zależnie od użycia, co do zaliczenia ich do przymiotników czynnoś-
ciowych lub potencjalnych, np. zastępczy środek 'zastępujący' lub którym można zastąpić'.

Osobną grupę stanowią szerzące się dziś przymiotniki typu: wydobywczy /np. zdolności
wydobywcze/, przetwórczy np. operacje przetwórcze/, wyładowczy /np. bilans wyładowczy/;

jako określniki nazw abstrakcyjnych są one właściwie składniowymi przekształceniami nazw
czynności: zdolność wydobywcza ''zdolność wydobywania', bilans wyładowczy c bilans wyła-
dowania'.

3. PRZYMIOTNIKI CZYNNOŚCIOWE

Oznaczają one stałe wykonywanie lub podleganie przez podmiot czynności oznaczonej
podstawą. Dzielą się one na kilka grup, przede wszystkim ze względu na kategorię s t r o n y, a
więc rolę podmiotu, który może być a g e n s e m /wędrowny ptak 'który wędruje', uważny
uczeń c który uważa', zastępczy środek 'zastępujący'/., pacjensem /najemny pracownik
'który został najęty', umowny termin 'który został umówiony'/, może być wreszcie swoistym
podłożem procesu, tzw. strona średnia, medium / sypki cukier 'który się sypie', opłacalna
produkcja 'która się opłaca^/. Granica między typem pierwszym /agentywnym/i trzecim
/n e u t r a l n y m/ nie jest ostra: oddzielenie agensa od nieagentywnego podmiotu należy do
trudniejszych problemów w zakresie semantyki.

Odrębny typ przymiotnikńw czynnościowych to derywaty rezultatywne, takie jak:

opuchły, skamieniały, które oznaczają cechy, stan podmiotu, będące wynikiem procesu
oznaczonego przez czasownik. Niektórzy językoznawcy /65,8/ zaliczają te konstrukcje do
imiesłowów, czyli fleksji, nazywając je participium staticum /8/. Sprawę interpretacji tych
przymiotników omówimy dalej.

dać się wyleczyć. Wymienia się jeszcze wiele innych właściwości imiesłowów, które odróżniają je od przy-
miotników, np. brak stopniowania, brak form z suf. -ość, przysłówków na -o,-e, charakterystyczne zasad
niczo dla imiesłowów, brak rekcji czasownikowej charakteryzuje z kolei przymiotnik. Te kryteria jednak nie
są wystarczające, bo np. przymiotniki typu wędrowny także nie tworzą derywatów i*wędrownosć, *węd-
rownie/, a z kolei niektóre przymiotniki mają rekcję: żądny władzy, skłonny do gniewu.
Opieram się tu głównie na analizach przeprowadzonych przez J. Puzyninę / 54a /.

- Przymiotniki czynnościowe affentywne nie stanowią grupy jednolitej
formalnie i semantycznie. Tworzone są najczęściej sufiksami -ny Imylny napis ^mylący', prze-
lotne deszcze ''przelatujące'1, wybredny człowiek 'wycedzający', domyślny człowiek 'domy-
ślający się łatwo"'/, -czy, -awczy, -n/czy /np. ożywczy ''ożywiający'', odżywczy np. środek
''odżywiający'1, ostrzegawczy sygnał ''ostrzegający'1, wykonawczy ''wykonujący'' kierowniczy
zespół ^kierujący'. Także sufiksy, które są wyspecjalizowane w innych funkcjach /np. jako
wykładniki potencjał ności/, sporadycznie mogą tworzyć derywaty czynnościowe, np. szko-
dliwy, troskliwy człowiek ""szkodzący, troszczący się', przenikliwe zimno przenikające'.
Należy tu także cała grupa przymiotników z suf. -liwy wskazujących na określenie głosu, słów,
np. zrzędliwy głos ''zrzędzący, będący objawem zrzędzenia' - natomiastz/zęcWny człowiek
należy do grupy przymiotników potencjalnych.

Jeżeli chodzi o strukturę znaczeniową, to w przymiotnikach tych, oprócz znaczenia wyko-
nywania czynności przez podmiot, pojawia się sygnał trwałości, częstości,
łatwości wykonywania akcji nazwanej przez czasownik, np. wybredny często wybre-
dzający', domyślny 'łatwo domyślający się'. Jest to element, który zbliża wymienione wyrazy
do klasy przymiotników potencjalnych.

Ze względu na rolę podmiotu /agens czynności lub podmiot nieagentywny/ można wyróżnić
wśród tych przymiotników dwie grupy: ściśle agentywną i neutralna /nieagen-
tywną/. Pierwszą stanowią derywaty od czasowników czynnościowych, np. badawczy
'badający', gniewny 'gniewający się', gospodarny 'gospodarujący', ostrzegawczy 'ostrzegający'.
Natomiast gdy podstawą jest czasownik oznaczający proces, stan czy relację /np.
słynąć, przemijać, wystarczać, zależeć od kogoś l, otrzymujemy strukturę przymiotnikową o
charakterze neutra Inym pod względem strony, np. słynny 'który słynie', przemijalny
'który przemija', wystarczalny 'który wystarcza', zależny 'który zależy od kogoś, czegoś'. Pod-
miot nie jest w tym wypadku semantycznie agensem /wykonawcą/ akcji. Typowe czasowniki
czynnościowe neutralne są utworzone od refleksiwów, np,.1 opłacalny'który się opłaca," przy-
datny ''który się przydaje', sypki 'który się sypie'. Przymiotniki te utworzone są od czasow-
ników refleksywnych /opłacać się, przydawać się, sypać się/, a nie od czasowników prze-
chodnich: opłacać, przydawać, sypać, ponieważ nie mają one struktury bierne]: opłacalny to
nie 'taki, który może być opłacony', /tak ]ak poznawalny to'taki, który może być poznany'/.

Przymiotniki czynnościowe bierne nie mają odrębnego wykładnika for-
malnego. Występuje w nich przeważnie suf. -ny: oprawny rktóry został oprawiony', najemny
fktóry został najęty'. Mają one najczęściej charakter dokonany, rezu Itatywny: oznaczają
cechę będącą wynikiem akcji wskazanej przez podstawę: oprawna książka 'która została
oprawiona'. Użycie niedokonane zawiera w sobie odcień możliwościowy: pitna woda 'która
może być pita, nadająca się do picia', rozstawny stół 'który może być rozstawiony'.

Konstrukcje bierne bywają czasem tworzone także od czasowników nieprzechodnich. Naj-
częściej mają one wówczas charakter potencjalny /możliwościowy/, np. mieszkalny 'nadający
się do mieszkania', 'w którym można mieszkać' itp.

Przymiotniki czynnościowe rezultatywne tworzone są wyłącznie od
czasowników dokonanych, procesualnych, oznaczających osiągnięcie jakiegoś stanu przez
podmiot, np. opuchnąć > opuchły /opuchła noga/, zdziczeć > zdziczały, rozmięknąć > roz-
miękły, wyspać się > wyspany, uśmiechnąć się > uśmiechnięty. Oznaczają stan podmiotu
będący rezultatem procesu nazwanego przez czasownik. Konstrukcje te tworzą się przede
wszystkim za pomocą sufiksu -ły, regularnie od czasowników na -e-, -ej- /np. oniemieć > onie-

5 - Zarys słowotwórstwa polskiego

66

miały, skamienieć> skamieniały l, prawie regularnie od czasowników z suf. -nać
/ucichnąć > ucichły, ogłuchnąć > ogłuchły, ale pęknąć >* pękły/ \ nieregularnie od innych
czasowników /upadły od upaść, przybyły od przybyć/.

Konstrukcje te bywają zaliczane do imiesłowów, tak np. traktuje je J. Tokarski /65/ i
J. Damborsky /8/. Wydaje się jednak, że jest to kategoria pograniczna między fleksją i słowo-
twórstwem, ponieważ brak jej pełnej kategorialności, właściwej fleksji /por. s.^9 /
oraz charakterystycznego dla imiesłowów związku z kategorią czasu można powiedzieć:

przeczytane wczoraj książki, ale raczej nie *posiwiały wczoraj człowiek, *zwiotczałe wczoraj
mięśnie. Wyjątek pod tym względem stanowią -przybyły /przybyły wczoraj człowiek/, roz-
kwitły/rozkwitłe wczoraj kwiaty/, zwiędły i parę innych.

Charakter rezuttatywny cechuje też niektóre konstrukcje mające formę imiesłowu biernego,
np. zdziwiony f który się zdziwił', wyspany ^tóry się wyspał', wypoczęty c który wypoczął'1.
Wydaje się, że funkcjonalnie są to także przymiotniki.

4. PRZYMIOTNIKI POTENCJALNE

Są to takie przymiotniki, które nazywają cechy polegające na skłonność i, umie-
jętność i, możliwości 'wykonania /lub podlegania/ przez podmiot czynności ozna-
czonej podstawą, np. lękliwy chłopiec, fskłonny do lękania si ę', podejrzliwy człowiek c skłon-
ny do podejrzewania', płaczliwe dziecko ''skłonne do płaczu', pojętny uczeń zdolny do
pojmowania', łamliwa substancja c która łatwo może być z^amsma', jadalny grzyb 'który może
by ć jedzony'.

Wyodrębnia się tu kilka typów ze względu na różne relacje między czynnością a pod-
miotem, o którym czynność jest orzekana.

Przymiotniki skłonnościowe typu: płochliwy, wstydliwy, gniewliwy,
ustępliwy tworzone są suf. -liwy od czasowników określających stany lub czynności psychiczne
człowieka i oznaczają cechę polegającą na skłonności do wykonywania czynności lub bycia w
stanie oznaczonym przez podstawę. Mogą one być określnikami tylko nazw osób, rzadziej
innych istot żywych, np. płochliwe ptactwo. Przymiotniki te, odniesione do innych rzeczow-
ników, /np. wstydliwy uśmiech, gniewliwy ton, wzgardliwe spojrzenie/ maja znaczenie nie
''skłonny do stanu, czynności', "ale wyrażający ten stan' i właściwie należą do czasowników
czynnościowych/por. s~ 65/.

. Odrębną grupę stanowią przymiotniki skłonnościowe bierne: '"skłonny do podlegania
tzynności'nazwanej przez czasownik', np. pobudliwy 'skłonny do bycia pobudzanym', dra-
żliwy ''skłonny do bycia /po/drażnionym', obraźliwy 'skłonny do bycia obrażonym'.

Przymiotniki zdolnościowe oznaczają zdolność podmiotu do wykonania
czynności nazwanej podstawą. Tworzone są różnymi sufiksami: -ny /pojęty uczeń 'zdolny do
pojmowania'/, -czy, -awczy /spostrzegawczy ^zdolny do spostrzegania'/, -ki /chwytki'zdolny do
chwytania'/ od czasowników, które oznaczają czynności właściwe ludziom lub innym istotom
żywym, i to czynności, które można umieć /lub nie/, czym różnią się od grupy poprzedniej.

Przymiotniki potencjalne będące określnikami rzeczowników nieżywotnych
mają w przeważnej większości charakter bierny możliwościowy, l tak derywaty z
suf. -liwy odnoszące się do nazw przedmiotów /np. łamliwy materiał, tłukliwa sub-

. 67

stancja/ mają strukturę'taki, który może być obiektem czynności', tj. 'który może być zła-
many, stłuczony^ dodatkowym znaczeniem'łatwo':/a/77//we kości, 'które łatwo się łamią! W tej
funkcji szczególnie wyspecjalizowany i bardzo produktywny jest suf. -alny, który tworzy
derywaty odnoszące się nie tylko do nazw rzeczy, ale także nazw istot żywych '.poznawalny
''który może być poznany', widzialny 'który może być widzialny', zauważalny 'mogący być
/ łatwo / zauważonymi przeliczalny 'które może być przeliczony', wykrywalne zmiany'które
mogą być wykryte' itp.

Formacje te w przeważnej większości tworzone są od czasowników przechodnich: palny
materiał 'który można palić, nadaje się do palenia', przenośny aparat 'który może być prze-
noszony', podzielny 'który może być łatwo podzielony', zamienny 'który może być zamie-
niony', zniszczalny ''który może być zniszczony', rozsuwany, rozkładany, np. stół 'który może
być rozsuwany, rozkładany'.

Osobną grupę stanowią derywaty utworzone głównie od czasowników n i e p r z e -
c h o d n i c h, np. mieszkalne pomieszczenie 'w którym 'można mieszkać', wsiąkł/wy materiał
'w który może /coś/ wsiąkać', żeglowny 'po którym można żeglować', oznaczające cechy
odniesione nie do przedmiotów czynności, ale podłoża czynności. Wyraźniej struktura ta
jest widoczna w derywatach od czasowników przechodnich, np. pakowny kufer, to nie taki
'który może być zapakowany', ale'w który można dużo zapakować', ładowny pojazdów który
można dużo /za/ładować', ustawny pokój 'w którym można dobrze /wygodnie/ ustawić
/meble/', przejezdna droga'taka, przez kfórą można przejechać'.

W pewnych wypadkach przymiotnik ma strukturę nie tylko 'taki, który może podlegać
czynności', ale 'który powinien podlegać czynności', np. karalny czyn 'który powinien być
ukarany'.

5. PRZYMIOTNIKI ODRZECZOWNIKOWE

Przymiotniki odrzeczownikowe nazywają cechę przedmiotu polegającą na odniesieniu do
jakiegoś innego przedmiotu, np. studencka czapka 'należąca do studenta', 'noszona przez
studenta', drewniany stół 'zrobiony z drewna', kuchenne naczynia 'używane w kuchni'.
Informują one o pewnej relacji zachodzącej między dwoma przedmiotami': przedmiotem na-
zwanym przez podstawę /np. studentem, drewnem/ i przedmiotem nazwanym przez określany
rzeczownik, /np. czapką, stołem/. Stąd bywają one nazywane przymiotnikami relacyj-
nymi3. Wskazywanie na relację między przedmiotami należy do podstawowych funkcji
przypadków rzeczownika: przymiotnik odrzeczownikowy oscyluje więc między funkcją
form przypadkowych i, jeśli oznacza czystą relację, jest z nią identyczny /np.
żądania robotnicze = żądania robotników!, a przymiotnikiem jakościowym, jeśli
oznacza nie tylko relację, ale jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu /np. kraciasta suknia,
drzewo liściaste/.

Wydzielenie ścisłych klas w obrębie przymiotników odrzeczownikowych natrafia na duże
trudności z kilku powodów. Relacje między przedmiotami komunikowane przez przymiotnik

Termin ten nie jest jednoznacznie stosowany w językoznawstwie. Tu opieram się na konwencji
przyjętej w pracach A. Heinza, a przede wszystkim w jego artykule: Uwagi nad funkcja znaczeniowa
przymiotnika odrzeczownikowego (21).

68

odrzeczownikowy są bardzo często ńiesprecyzowane lub też różnie precyzują się w rozmaitych
kontekstach, np. przymiotnik mięsny informuje o różnych relacjach w połączeniach: mięsny
obiad, mięsny sklep, komórka mięsna, świnia mięsna 'przeznaczona na mięso'. Podobnie"
przymiotnik rowerowy komunikuje różne relacje zależnie od połączenia: sklep rowerowy "w
którym sprzedaje się rowery', wycieczka rowerowa1 za pomocą rowerów7, pompka rowerowa
^przeznaczona do roweru'. W takich przypadkach możemy mówić jedynie o przymiotnikach
ogólnie relacyjnych. Przekładanie przymiotnika na konstrukcję z formą przy-
padkową, które najczęściej jest stosowane jako kryterium podziału przymiotnika /por. H. Kur-
kowska 34/, nie wydaje się wystarczające z powodu dużej dowolności możliwych równo-
ważnych konstrukcji, np. dziewczyna wiejska ^dziewczyna pochodząca ze wsi'/ mieszkająca na
wsi', rośliny ogrodowe'pochodzące z ogrodu, rosnące w'ogrodzie' itp.

Oprócz relacji niesprecyzowanych, które głównie są wyrażane sufiksem -owy, tworzącym
masowo derywaty odrzeczownikowe, można wyróżnić cały szereg określonych relacji między
desygnatem podstawy i desygnatem określonego rzeczownika.

Relacja posiadania komunikowana jest przez tzw. przymiotniki dzier-
żawcze. Desygnat podstawy oznacza posiadacza przedmiotu nazwanego określanym rze-
czownikiem, np. Zosina chustka, matczyne obuwie, ojcowskie ubranie, końska grzywa, rybia
ość. Przymiotniki te stanowią we współczesnej polszczyźnie kategorię raczej ustępującą, za-
stępowane są przez dopełniacz: chustka Zosi, ubrar-ie ojca, buty matki itp., a zachowują się
wówczas, gdy pojawia się w nich dodatkowe znaczenie, np. ojcowska wyrozumiałość ^właściwa
ojcu"'. W staropolszczyźnie natomiast kategoria ta była bardzo żywa, np. w Biblii Zofii /XV w./
znajdujemy połączenie: ręka cudzoziemcowa, wi^Psałterzu Floriańskim: treść /'trzcina, pióro*/
pisarzowa itp. Ówczesną produktywność w tej funkcji suf. -owy, -iny, -i /oczywiście w formie
niezłożonej/ potwierdzają liczne dzierżawcze nazwy miejscowe: Kraków, Marysin, Przemyśl lód i
imienia Przemysł/. Współcześnie najwięcej przymiotników dzierżawczych tworzy się suf. -/,
szczególnie od nazw istot żywych, np. wroni, rybi, kaqzy, człowieczy itp., mniej suf. -ski,

-owski, np. warszawski.

Może zachodzić relacja odwrotna od opisanej poprzednio. Desygnat określanego rzeczow-
nika jest posiadaczem, zawiera w sobie desygnat podstawy, czyli charakteryzuje się
posiadaniem tego, na co wskazuje podstawa, np. brodaty człowiek, drzewo, liściaste,
okolica lesista, droga błotnista, suknia kraciasta itp. Przymiotniki te można nazwać cha-
rakterystycznymi. Bywają one także nazywane dzierżawnymi czynnymi /por.
S. S/lifersztejnowa 62/. W funkcji tej występują najczęściej sufiksy: -asty /liściasty, kraciasty/,

-aty, tworzący formacje od nazw charakterystycznych części ciała /np. garbaty, wąsaty,
skrzydlaty/, -isty /kościsty/ oraz -/'///, który głównie tworzy złożenia typu: długowłosy,
beznogi, krótkoręki itp.

Dalsza grupa to przymiotniki materiałowe, wskazujące na materię, z której zrobiony
jest desygant określanego rzeczownika: drewniany stół ''zrobiony z drewna', słomiany kapelusz,
zamki aluminiowe, kamienne schody, płaszcz ortalionowy, wełniana suknia itp. Szczególnie
wyspecjalizowany jest w tej funkcji suf. -any.

W pewnej grupie derywatów występuje relacja przeznaczenia. Podstawa wskazuje
na przedmiot będący przeznaczeniem, celem przedmiotu .nazwanego przez określany rze-
czownik, np. wełna sukienkowa, ubraniowa, materiał spadochronowy itp.

Zupełnie odrębny typ stanowią przymiotniki, które sygnalizują relację podo-
bieństwa między dwoma przedmiotami: desygnatem określanego rzeczownika i desyg-
natem podstawy. Nie są to właściwie przymiotniki ściśle relacyjne, mają strukturę c taki jak',
np. dziecinny człowiek 'jak dziecko', dziewczynkowaty, chamowaty 'jak dziewczynka, jak

cham itp. W funkcji tej specjalizuje się głównie suf. -owaty.

. aŁ^&w~

69

Istnieje ogromna ilość derywatów, które są po prostu wynikiem przekształceń czysto
składniowych. Tak rzecz się ma z tzw. przymiotnikiem w funkcji dopełniacza pod-
miotowego i przedmiotowego, a także narzędnika właściwego, np. żądania robotnicze =
'żądania robotników' /robotnicy są podmiotem/, kierowca samochodowy kierowca samo-
chodu' /samochód jest obiektem/, wycieczka rowerowa ''wycieczka rowerem', leczenie uzdro-
wiskowe 'leczenie w uzdrowisku'. Przymiotnik jest tu najczęściej określnikiem nazwy abstrak-
cyjnej, głównie NA, i wskazuje na różne pojęcia przedmiotowe, uzupełniające semantycznie
czasownik będący podstawą określanej NA. Przekształceniem większych konstrukcji, któremu
towarzyszy kondensacja semantyczna, są takie przymiotniki, jak: samochodowy w połączeniu?
książeczka samochodowa 'mogąca prowadzić do wygrania samochodu', a szczególnie derywaty
z suf. -/nicz/y, np. trudności wydawnicze 'związane z wydawnictwem', zakłady obuwnicze,
'związane z obuwiem7, 'produkujące obuwie', itp.

Wreszcie ogromną grupę stanowią przymiotniki, które genetycznie są przeważnie z a p o ż y-
czeniami.a współcześnie motywowane są przez rzeczowniki z suf. -acja, -cja, -izm, -logia
itp. Tworzone są one głównie następującymi sufiksami: -/yj/ny, -/ij/ny, -iczny, -istyczny,
-owski.

Suf. -/yj/ny, /ij/ny tworzą regularnie derywaty od NA zakończonych na -acja, -cja, -sja, -z/a:

wibracja - wibracyjny, asekuracja - asekuracyjny, kuracja - kuracyjny, abstrakcja - abstrak-
cyjny, elekcja - elekcyjny, dyskusja - dyskusyjny, aluzja - aluzyjny itp. Konstrukcje te są
prawie potencjalne, regularność ogranicza czasem istnienie przymiotnika o innym sufiksie, np.
ekspresja - ekspresywny.

Od rzeczowników na -ja /typu chemia, symetria, pediatria, poligamia, demokracja/, a w
szczególności od formacji z suf. -logia, -grafia, tworzą się przeważnie przymiotniki z suf. -iczny:

chemiczny demokratyczny, biologiczny, geograficzny itp. Wyjątki stanowią niektóre derywaty
od podstaw zakończonych na -Ha, -g/a, -nią, np. biblia - biblijny, familia - familijny, melan-
cholia - melancholijny, religia - religijny, elegia - elegijny.

Przymiotniki od rzeczowników na -izm, -ista mają formę dwojaką: z suf. -owski /faszy-
stowski, rasistowski/ lub z suf. -/ist/yczny: fatalistyczny, sadystyczny, artystyczny itp.

6. PRZYMIOTNIKI. ODPR?YMIOTNIKOWE

Są to derywaty modyfikacyjne oznaczające intensywność lub osłabienie
cechy nazwanej podstawowym przymiotnikiem, np. miły - przemiły, krótki - króciutki,
krótki - krótkawy. Trzecią kategorię przymiotników odprzymiotnikowych stanowią z a -
przeczenia /miły - niemiły/, które najczęściej mają funkcję antonimów /tzn.
wyrazów o znaczeniu przeciwnym/ w stosunku do podstaw.

Podstawami derywatów odprzymiotnikowych mogą być oczywiście tylko niektóre przy-
miotniki, mianowicie takie, które oznaczają cechy stopniowalne, a więc przede
wszystkim ja kości przysługujące przedmiotom bezwzględnie /np. biały, twardy, mokry/, a
nie na podstawie relacji do jakichś innych przedmiotów, jak jest w przymiotnikach relacyjnych
/studencki, wodny, miejski/. Tylko takie przymiotniki, nazywane w skrócie jakościo-
wymi, mogą być podstawami derywatów modyfikacyjnych, a także form stopnia.

Wykładnikami derywacji w tej kategorii są sufiksy bądź prefiksy, klasa antonimów bywa
tworzona jedynie prefiksalnie. ' . '

Derywaty oznaczające intensywność cechy /tzw. intensiya/ tworzone
są za pomocą sufiksów lub prefiksów.

70

Sufiksy tworzące intensiya, np. -utki, -uteńki, -usieńki, -uchny, mają najczęściej także zna-
czenia ekspresywne. Najbardziej neutralny jest suf. -utki, w wielu derywatach wnosi on,
jak się wydaje, jedynie znaczenie powiększenia cechy: króciutka sukienka 'bardzo krótka',
suchutkie ubranie Bardzo suche', malutki piesek 'bardzo mały'. Ale już oboczne derywaty:

króciuteńki, króciusieński, króciuchny, maluteńki, malusieński, maluchny itp. mają funkcję
ekspresywną, charakteryzują nie desygnat, ale mówiącego, informując o jego skłoności do
przesady, emocjonalności, a często są po prostu znamieniem pewnego stylu. Sam suf. -utki
także miewa odcień ekspresywny: głupiutki to nie tylko 'bardzo głupi', ale^taki, do którego
mówiący ustosunkowuje się pobłażliwie'. Obecność pozytywnego elementu znaczeniowego w
suf. -utki przejawia się w tym, że nie łączy się on na ogół z podstawami o znaczeniu negatyw-
nym, /chyba że wnosi on znaczenie politowania/, np. niemożliwe *brzydziutki, *twardziutki o
twardym mięsie, ale mogą być np. twardziutkie pomidory, gdy jest to ich zaletą.

lntensiva tworzone są także prefiksami: prze-, przy-, rzadko nad- oraz obcym arcy-. Należy
odróżnić twory prefiksalne od derywatów, których podstawami są wyrażenia przyimkowe, np.
nadczuły to derywat od czuły z formantem nad; ale naddźwiękowy czy nadpowietrzny to
derywaty od wyrażeń: nad dźwiękiem, nad powietrzem. Podobnie przygłupi, przyciężki to
przymiotniki modyfikacyjne z prefiksem przy-, a podstawami przymiotników: przyzagrodowy,
przyzakładowy są wyrażenia przy zagrodzie, przy zakładzie.

Pref. prze- nie jest współcześnie tak produktywny w tworzeniu intensi\/ów, jak był w
staropolszczyźnie /por. stp. przesilny, prżemężny, przemocny/. Derywaty funkcjonujące
współcześnie mają często charakter literacki, pretensjonalny: przebogaty, przerozkoszny, prze-
zabawny, przeozdobny. przewyborny, przeczysty, przejasny. Neutralny charakter ma jedynie
niewielka grupa: przemiły, przepiękny, prześliczny, prześmieszny.

Pref. przy- łączy się z nazwami cech, które można ująć normą jako mieszczące się w normie
lub ją przekraczające, np. krótki - długi, ciężki - lekki, ciasny - luźny, gruby - chudy, wąski
- szeroki, twardy - miękki itp. Derywaty z pref. przy- oznaczają przekraczanie normy, zbyt
wysoki stopień cechy, np. przykrótki ^byt krótkie przydługi ''zbyt długi', przyciężki ^zbyt
ciężki', przywąski 'zbyt wąski', przytwardy "za twardy' itd. Oznaczają więc wysoki stopień
cechy, ale względnie, przez odniesienie do normy właściwej cechom przysługującym
danemu przedmiotowi.

Pref. nad- szerzy się głównie w terminologii specjalnej: nadczuły, nadostry, nadwrażliwy.
Jest on odpowiednikiem gr. h/per-: hiperpoprawny, hiperdokładny. Do słownictwa ogólnego
należą: nadwrażliwy, nadludzki. Wysoki stopień natężenia cechy komunikują także inne obce
prefiksy, np. ultrakrótki, superdoskonały, ekstramocny, itp.

Derywaty oznaczające osłabienie cechy /tzw. deminutiya przymiot-
nikowe/ tworzone są zasadniczo suf. -awy, który jest ogromnie w tej funkcji produktywny4,
np. białawy, żółtawy, czerwonawy, zielonawy, ciemnawy, grubawy, słonawy, słodkawy,
gorzkawy, brudnawy, starawy, ponurawy, łysawy. Wiele formacji ma charakter potencjalny,
może być utworzonych niemal od każdego przymiotnika jakościowego, np. niskawy jegomość,
trudnawe zadanie. Podstawami mogą być także niektóre przymiotniki relacyjne, np. terminy
chemiczne: uranowy - uranawy, fosforowy - fosforawy, miedziowy - miedziawy, rtęciowy -
rtęciawy itp. Derywaty te można traktować także jako odrzeczownikowe.

Zupełnie wyjątkowo osłabienie cechy może być wyrażone przedrostkiem, np. niedo-: nie-
dokwaśny. Wiele przymiotników mających ten prefiks to twory odczasownikowe, np. niedo-

''Genezę funkcji osłabiającej suf. -owy, która w/tworzyła się stosunkowo niedawno, analizuje B. Kreja
/26/.

n

rozwinięty, niedomyty itp. Podobnie rzecz się ma z przedrostkiem: pod-, który w wyrazie
podczerwony tworzy derywat odprzymiotnikowy, a w wielu wyrazach takich, jak podziemny,
podbiegunowy, należy do podstawy /por. niżej /. Pewien typ modyfikacji osłabiającej
występuje być może także w derywatach z przedrostkiem przed-: przedwczesny 'mniej niż
wczesna', przedwstępny ^mniej niż wstępny'.

Antonimy tworzone są w zasadzie za pomocą morfemu nie- od przymiotników, które
pod względem semantycznym układają się w pary antonimiczne, np. ładny-brzydki, mądry
- głupi, dobry - zły, wysoki - niski, młody - stary, duży - mały itp. Dodanie elementu nie-
do jednego z członów pary powoduje powstanie antonimu, a nie po prostu przeczenia, a więc
brzydki + nie to niebrzydki, czyli ładny' mały + nie = niemały, a więcf duży' głupi + nie =
niegłupi, a więc^prawie mądry'. Oczywiście antonim powstały w wyniku derywacji za pomocą
nie- nie równa się całkiem antonimowi leksykalnemu, oznacza nieco słabszy stopień tej cechy,
por. np. niebrzydki i ładny, niegłupi i mądry, nieduży i mały itp.

7. PRZYMIOTNIKI OD WYRAŻEŃ SYNTAKTYCZNYCH

Przymiotniki te tworzone są masowo jako objaw tendencji do skrótowego i jednocześnie
precyzyjnego wyrażania. Pod tym względem mają one przewagę nad derywatami odrzeczow-
nikowymi, które wyrażają relacje niesprecyzowane /por. s. 68 /, np. miejski ogród i miejskie
ubranie. W przymiotnikach typu: podmiejska /komunikacja/, międzymiastowa /rozmowa/,
dożylny /zastrzyk/, nasercowe /krople/, przeciwbólowy /Środek/, relacja jest ściśle spre-
cyzowana6. Przekształcenie wyrażenia przyimkowego na przymiotnik jest zabiegiem
czysto formalnym: semantycznie i-składniowo nic się nie zmienia, powstaje jedynie
jednostka leksykalna zamiast połączenia składniowego o charakterze przydawkowym.

Przekształceniom tym mogą ulegać wyrażenia z rozmaitymi przyimkami, formantami są
najczęściej sufiksy: -owy /domięśniowy, docelowy/, -ny /dożylny, bezdomny/, -ki /bezpański,
podmiejski/, -i/y/ /przeciwkrzywiczy/, -iczny /przedromantyczny/. Wydaje się, że o wyborze
odpowiedniego sufiksu decyduje postać istniejącego obocznie prostego przymiotnika odrze-
czownikowego, np. przedoperacyjny - bo operacyjny, przednaukowy - bo naukowy, przed-
wojenny - bo wojenny itp.

A oto przykłady derywatów zawierających w podstawie różne przyimkhóez - /bezdomny,
bezprecedensowy, bezkolizyjny/, do- /docelowy, doustny/, między- /międzyzakładowy,
międzynarodowy/, na- /naziemne urządzenia, naskalne rośliny/, nad- /nadpowietrzny, nad-
ziemny/, od- /odręczny, oddolny, odśrodkowy/, po- /pourazowy, pooperacyjny/, pod-, /pod-
bramkowy, podziemny/, ponad- /ponadplanowy, ponaddźwiękowy/, poza- /pozaustawowy,
pozamałźeński/, przeciw- /przeciwlotniczy, przeciwalkoholowy, przeciwrządowy/, przed-
/przedobiedni, przedpotopowy, przedwojenny/, przy- /przy'uczelniany', przyzakładowy/.

Połączenia z innymi przyimkami, np. za; z-, w, rzadko przekształcają się w przymiotniki,
np. zagraniczny, zamiejscowy.

5Na temat tego typu przymiotników patrz praca H. Satkiewicz /59/ i artykuł K. Olivy /44/.

72
8. PRZYMIOTNIKI ZŁOŻONE6 '

Podstawami ich są dwa wyrazy i zależnie od tego, do jakiej części mowy one należą, mamy
różne struktury przymiotników złożonych. Formantami są najczęściej: interfiks -o- łączący
oba człony i sufiks, np. pracochłonny od praca i chłonąć, a więc: -o- + -ny, długody-
stansowy od długi i dystans: -o- + -owy. Odrębny typ stanowią połączenia przymiotnika z
przymiotnikiem, np. biało-czerwony, w których formantem jest jedynie -o- łączące, a struktura
może polegać na współrzędności lub podrzędności członów.

Omówimy dalej różne typy przymiotników złożonych przyjmując za punkt wyjścia charak-
ter gramatyczny podstawy.

Człon A - rzeczownik, człon B - czasownik typ: owadobójczy, mięsożerny
Typ ten jest współcześnie dość produktywny, szczególnie w terminologii specjalnej. Po-
wstaje wiele formacji analogicznych, ze względu na postać drugiego członu, ^.pracochłonny,
czasochłony, światłochłonny. dźwiękochłonny itp. Człon A jest podrzędny względem
członu B i wskazuje na przedmiot czynności nazwanej przez człon B. Składniowo
może być to przedmiot bliższy /chwastobójczy/ lub dalszy Irdzoochronny ''chroniący od
rdzy'/. Członem B bywają najczęściej określone czasowniki, np. dawać /w formie -dajny, np.
życiodajny, włóknodajny, siarkodajny l, tworzyć /-twórczy, np. rakotwórczy, chorobotwórczy,
skałotwórczy/, rodzić /-rodny, np. kruszcorodny-/', bić -bo/czy, np. owadobójczy, chwasto-
bójczy/, nosić /-nośny, np. nasienionośny', bakterionośny/. Niektóre złożenia tworzone są nie
wprost od czasownika, ale poprzez przymiotnik dewerbalny, np. kwasoodporny to 'odporny na
kwas'/a nie'odpierający kwas'/.

Człon A - przysłówek, człon B - czasownik, typ: szybkostrzelny, cichobieżny, na-
przeciwległy

Niektóre z tych wyrazów odznaczają się dużym stopniem skrótowości, np. wysokowrzący,
niskowrzący ''to wrzący przy wysokiej /niskiej temperaturze'', prostopadły ^padający pod kątem
prostym'.

Człon A - liczebnik, człon B - rzeczownik, typ: dwutaktowy, trzypokojowy
Jest to typ ogromnie produktywny. Wyrażenie liczebnikowo-rzeczownikowe może bardzo
łatwo przekształcić się na odpowiedni przymiotnik: pokój o dwóch oknach > dwuokienny,
obiad o trzech daniach > trzydaniowy, dom dla kilku rodzin > kilkurodzinny, namiot dla
czterech osób > czteroosobowy, gospodarstwo o pięciu hektarach > pięciohektarowe. Czło-
nem A mogą być liczebniki główne /pojazd o dwóch kołach > dwukołowy/, porząd-
kowe /będący na drugim planie > drugoplanowy/, zbiorowe /mieszkanie trójpokojowel,
nieokreślone /kilkudniowy, małorolny/.

Struktury semantyczne omawianych przymiotników są rozmaite: ''mający pewną liczbę
elementów' /pojazddwukołowy/, r na leżący do czegoś, co jest określone ilościowo ^/np.drugo-'
planowy, trzeć/o/igowy/.

Człon A - przymiotnik, człon B - rzeczownik typ: długo falowy, wysokociśnieniowy.
Jest to typ bardzo produktywny, istnieje ogromna łatwość przekształcania połączeń o
charakterze przydawkowym w przymiotnik, np. bawełna o długich włóknach > długo-

'Korzystam tu głównie z pracy H. Satkiewicz /59/ oraz l. Klemensiewicz-Bajerowej /23/.

73

włóknista, bieg na długi dystanse długodystansowy, kasza o grubych ziarnach > grubo-
ziarnista, praca trwająca całą noc > całonocna.

Osobną grupę stanowią przymiotniki, w których członem określającym jest rzeczownik w
funkcji przydawki, np. ptakokształtny' będący w kształcie ptaka'.

Człon A - przymiotnik, człon B - przymiotnik, typ:żółtopomarariczowy, matematyczno-
-przyrodniczy

Należą tu dwa odrębne typy różniące się ortografią: w typie pierwszym człon A jest pod-
rzędny w typie drugim oba człony są współrzędne.

W typie pierwszym można wyróżnić dwie podgrupy. Pierwsza z nich ma charakter
mody f i kacy j ny: człon A modyfikuje cechę nazwaną przymiotnikiem w członie B, np.
bladoniebieski, żółtozielony, jasnożółty, mlecznobiały, zielononiebieski ""niebieski z odcieniem
zielonym'. Nie jest to wskazanie na obie cechy równorzędne, lecz pierwsza określa drugą. Bywa
tak, że te same przymiotniki mogą mieć zależnie od użycia strukturę podrzędną lub
współrzędną: żółtozielony to ''zielony z odcieniem żółtym' i 'żółty oraz zielony'. W tym.
drugim wypadku oba człony połączy się łącznikiem.

Połączenie przymiotnik + przymiotnik występuje formalnie także w złożeniach typu:

historycznoliteracki, teoretycznoliteracki, np. prace historycznoliterackie, co semantycznie
pozostaje w związku z zestawieniem: historia literatury, teoria literatury, a nie z dwoma
przymiotnikami: historyczny i literacki, teoretyczny i literacki, podobnie jak wczesnośrednio-
wieczny jest przymiotnikiem od wczesne średniowiecze /por. grupa poprzednia/.

Typ współrzędny, np. północno-wschodni wiatr, węgiersko-polski słownik, ma
zakres nieograniczony. Zawsze można dwie cechy przedmiotu czy zjawiska połączyć jedną
nazwą, zgodnie z tendencją do skrótowości, np. konferencja sprawozdawczo-wyborcza, spół-
dzielnia połowowo-przetwórcza, choć właściwie, jak pokazywała H. Satkiewicz /59/ skró-
towość jest tu pozorna i często chodzi tylko o nadanie połączeniu bardziej zwartej formalnie
postaci, potrzebnej przy użyciu go jako nazwy.

VI. SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKÓW

1. CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Ustalenie relacji formalno-semantycznych w obrębie czasownika jest trudniejsze aniżeli przy
innych częściach mowy. Przede wszystkim mniej wyraźny jest stosunek funkcyjnej zależności
między derywatami: w rzeczowniku czy przymiotniku najczęściej łatwo było ustalić bazę, np.
kłamca - pochodny semantycznie i formalnie od kłamać, nauczyciel od nauczać, wi-
dzialny od widzieć. Przy niektórych formacjach można się wahać przy ustalaniu ba-
zy, np- grzesznik pozostaje w relacji zarówno od grzech, jak i od grzeszny czy grzeszyć.
W czasowniku bardzo często formacja motywowana jest jednocześnie przez wiele
wyrazów. Rozpatrzmy przykład: zblednąć jest niewątpliwą formacją, która w swym
znaczeniu i formie ma odniesienie do przymiotników blady i jednocześnie do czasownika
blednąc jako jego dokonany odpowiednik. Relacja jest więc następująca:

blednąc -�--*-zbleclnąć -

^\ ^
-blady"

Zależność ta ujawnia także drugą właściwość derywatów czasownikowych: jest nią
wzajemna motywacja /wzajemna pochodność/. Przy słowotwórstwie imion naj-
częściej można było ustalić kierunek derywacji, uznając jeden człon za bazę, a drugi za
derywat. W czasowniku w wielu wypadkach, szczególnie przy parach aspektowych, mamy
równorzędność członów, l tak np. w parach: przerobić -przerabiać, wykopać - wykopywać,
wypić - wypijać człon drugi jest formalnie pochodny, zawiera sufiksy: -a-, -ywa-, -ja- /w
pierwszym przykładzie także zmianę samogłoski rdzennej -o ;a/, jednakże semantycznie bo-
gatszy jest człon dokonany; w jego znaczeniu zawiera się odniesienie do członu niedoko-
nanego, np. wykopać to 'zakończyć, osiągnąć rezultat czynności oznaczonej czasownikiem
wykopywać^, przerobić to "zakończyć, osiągnąć rezultat czynności oznaczonej czasownikiem
przerabiać^. ' " -

Czasowniki wykopać, przerobić, wypić pozostają więc w relacji do swoich członów nie-
dokonanych /ND/, a jednocześnie w ich znaczeniu jest także-odniesienie do czynności ozna-
czonej czasownikiem bezprefiksalnym. W tym wypadku prefiks ma ogólne znaczenie proce-
sualne /wykonać czynność, osiągnąć rezultat/, a temat wskazuje na sposób wykonania tej
czynności, np. wykopać dół ''zrobić kopiąc', wykopać ziemniaki, ''wydobyć kopiąc"1. Taką
interpretację struktur prefiksalnych proponuje A. Bogusławski /4/.

Wreszcie charakterystyczna dla czasownika je.st duża ilość wyrazów, które są podzielne tylko
formalnie, łatwo wyodrębnić w nich prefiks i temat, semantycznie jednak są już one niemo-
tywowane. Przy rzeczowniku wyraz zleksykalizowany łatwiej przechodzi do klasy jednostek
niemotywowanych, tracąc także odczuwaną podzielność formalną. Tymczasem w czasow-

/ 75

nikach: np. zabić, dostać, przestać, wyraźnie wyodrębniają się prefiksy, ale w znaczeniach tych
wyrazów nie ma odniesienia do czasowników bić czy stać.

2. PODZIAŁ DERYWATÓW CZASOWNIKOWYCH

Wszystkie czasowniki motywowane dzielą się na dwie wielkie klasy: derywaty powstałe w
wyniku przekształcenia na czasownik innych części mowy /rzeczowników, przy-
miotników, rzadziej liczebników, przysłówków, zaimków i wykrzykników/ oraz derywaty
odczasownikowe głównie modyfikacyjne. Formantami derywatów pierwszego typu są
zawsze sufiksy tworzące czasownik, będące wykładnikami akcji, procesu, stanu /np. sufiksy: -/'-,

-ej-, -owa-, jak w czasownikach czernić ''czynić czarnym', mądrzeć ''stawać się mądrym', kor-
kować ? czynić coś za pomocą korka7/, lub też s u f i k s y wraz zprefiksam i, np. umocnić
c uczynić mocnym'', napełnić 'uczynić pełnym''.

Formantami derywatów odczasowhikowych najczęściej są prefiksy, np. /bić - przebić, nieść

- donieść/, lub sufiksy /bić - bijać, umyć - umywać, klęczeć - klęknąć/. Sufiksom często
towarzyszą oboczności samogłoskowe rdzenia, np. zamknąć - zamykać, przenieść - prze-
nosić, wyprosić - wypraszać /oboczności spółgłoskowe ś: S nie są tu współformantami, ale
mają charakter alomorficzny/. Oboczność rdzenia wraz ze zmianą fleksji jest formantem w wy-
razach: nazwać - nazywać, posłać - posyłać. Wreszcie formantem może być jednocześnie pre-
fiks i morfem s/ę w takich typach, jak: najeść się /od jeść/, wyspać się /od spać/, a sam morfem
s/ę w takich wyrazach, jak niszczyć się, cieszyć się /obok niszczyć, cieszyć/.

Derywacja wewnątrzczasownikowa jest bardzo skomplikowana wskutek tego, że uczestniczy
w niej wiele prefiksów o dość szczegółowych znaczeniach leksykalnych, co w połączeniu ze
znaczeniami leksykalnymi tematów czasownikowych daje ogromną ilość n ieprzewidy-
wa l nych kombinacji semantycznych. Jednakże wśród nich można dojrzeć pewne prawi-
dłowości i w dalszym ciągu spróbujemy podać, w sposób uproszczony i niewyczerpujący,
najważniejsze typy relacji semantyczne- formalnych zachodzących między
czasownikami. Najpierw jednak opiszemy typy słowotwórcze czasowników powstałych z prze-
kształcenia innych części mowy na czasownik.

3. CZASOWNIKI ODIMIENNE; CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Derywaty te należą do trzech wielkich kategorii słowotwórczych w zależności od tego, jaka
jest rola przedmiotu lub cechy nazwanych przez podstawowy rzeczownik /bądź przymiotnik/
względem akcji nazwanej przez czasownik. Zacznijmy od przykładu. Weźmy czasowniki:

chorować, bieleć, posmutnieć, uczulić, uwrażliwić. Wszystkie one pochodzą od przymiotników
i'utworzone są samymi sufiksami bądź za pomocą sufiksów i prefiksów. Należą one ze względu
na swoją strukturę semantyczną do dwóch odrębnych kategorii słowotwórczych. W trzech
pierwszych cechy nazwane przez przymiotniki: chory, biały, smutny, zostały odniesione do
podmiotu akcji: uczeń choruje, lis bieleje na zimę, chłopiec posmutniał, a całe czasowniki
znaczą tyle, co konstrukcje: jest chory, staje się biały, stał się smutny. Podstawowe przy-
miotniki pełnią więc funkcję taką samą jak orzecznik i, stąd ten typ czasowników
nazwano umownie orzecznikowymi /18/.

Inaczej przedstawia się struktura dwóch pozostałych czasowników. Są one przechodnie,
wymagają wskazania na obiekt czynności i cecha, nazwana przez podstawowy przymiotnik,

76

zostaje odniesiona do obiektu, a akcja oznacza powodowanie pojawienia się cechy w
obiekcie . Stąd czasowniki tego typu bywają nazywane kauzatywnymi /co jest trochę
niewygodne, bo miesza się z causatiwami starymi, indoeuropejskimi, typu poić - pić, goić -
żyć, których wykładnikami były oboczności apofoniczne/. Czasowniki te bywają także na-
zywane pośrednio-orzecznikowymi, co ma uwidoczniać ich związek z typem
poprzednim: w typie smutnieć podstawowy przymiotnik smutny pełnił funkcję orzecznika
względem podmiotu, w smucić /z pominięciem suf. -n-, jak w skrócić, obrzydzić usunięty jest
suf. -k-/ podstawowy przymiotnik pełni funkcję orzecznika względem obiektu: '"czynić, żeby
ktoś był smutny'.

Trzecia kategoria czasowników denominalnych obejmuje wyłącznie derywaty odrzeczow-
nikowe, w których podstawowy rzeczownik pełni funkcję analogiczną do d o p e ł n i e n i a,
np. korkować butelkę c zatykać korkiem', cerować pończochę c robić cerę', promieniować
-"wysyłać promienie' itp. Derywaty te można nazwać dopełnieniowymi. Przyjrzyjmy
się dokładnie poszczególnym kategoriom.

4. FORMACJE ORZECZNIKOWE

Należy tu kilka podkategorii. Są to:

Czasowniki procesualne, oznaczające uzyskiwanie cechy, o strukturze''stawać
4 się /stać się/ tym, na co wskazuje podstawa'. Tworzone są one zarówno od przymiotników, jak
i od rzeczowników użytych w funkcji nazw cech za pomocą sufiksów: -eć i -nać, np. bieleć,
/z/mądrzeć, /po/siwieć, /wy/pięknieć, /po/chłodnieć, /s/poważnieć, chudnąć, cichnąć,
ślepnąć, gorzknąć. Z dwóch obocznych sufiksów wyraźnie produktywny jest suf. -eć; suf. -nać
występuje w pewnej liczbie wyrazów starych, ale nowych nie tworzy. Być może na wycofy-
wanie się tego sufiksu wpłynęło jego wyspecjalizowanie się w funkcji wykładnika momen-
talności: kopnąć, krzyknąć, pchnąć itp. Sufiks ten dał zapewne początek powstaniu kontami-
nowanego suf. -nieć /rzednieć, żółknieć, gęstnieć, oboczne do żółknąć, rzednąć/, być może
także wystąpiła tu absorpcja morfologiczna elementu -n- w takich formacjach,jak: ładnieć,
potężnieć, pięknieć.

Derywaty tego typu z suf. -eć tworzą się wyłącznie od przymiotników jakościowych,
co jest zrozumiałe ze względów semantycznych: trudno samoistnie nabywać cechę relacyjną.
Stąd możliwe np. korkowacieć. łykowacieć, ale niemożliwe: *okiennieć, *stołowieć.

Derywaty od rzeczowników są mniej liczne. Ograniczają się tylko do rzeczowników osobo-
wych /nieosobowe to: zdrewnieć, spróchnieć/, użytych we wtórnej funkcji nazwy cechy:

zdziadzieć, zbabieć, zdziwaczeć. Dużo formacji utworzonych jest od rzeczownika w funkcji
epitetu: zbaranieć, zgrzybieć.

Czasowniki oznaczające przejawianie cechy powstają wówczas, gdy
podstawami są nazwy kolorów. Powstaje w ten sposób struktura dwuznaczna: bieleć, czernieć
to c stawać się białym, czarnym', /np. Lis bieleje na zimę. Naczynia sczerniały/ lub'być
widzianym jako białe, czarne', /np. Ściany domu bieleją między drzewami. Ciemny kształt
czerniał w mroku/. Znaczenie to występuje tylko w czasownikach niedokonanych. Podobną
strukturę znaczeniową mają derywaty z morfemem s/ę typu: złocić się, bielić się.

Od rzeczowników tworzone są formacje o strukturze ^być taki m, być
tym na co wskazuje podstawa'. Derywatów odprzymiotnikowych o tej strukturze jest tylko
kilka, np. chorować, skąpić, które oznacza nie tyle'być skąpym'1, cof zachowywać się jak

77

skąpy'. W derywatach ódrzeczownikowych występuje głównie suf. -ować na miejscu dawnego
-ić: istnieją więc np. dziwaczyć, zawodniczyć, dziedziczyć, ale daw. kucharzyć, matczyć za-
stąpiono dziś przez: kucharzować, matkować.

Typ słowotwórczy: rzeczownik osobowy + -ować o znaczeniu 'być tym, funkcjonować
jako osoba nazwana przez podstawę', jest współcześnie dość produktywny. Tworzą się do-
raźnie konstrukcje typu: szoferować, dyrektorować, sekretarzować, sędziować, kolegować,
prezesować itp. Formacje te, póki są niezleksykalizowane, nie mają odpowiedników doko-
nanych /oznaczają stan, właściwość, a nie czynność, płoces/ i nie są przechodnie. Wraz z
uzyskaniem przechodniości i aspektu dokonanego następuje zmiana znaczenia /np. gospoda-
rować - wygospodarować coś/.

5. FORMACJE KAUZATYWNE /POŚREDNIO-ORZECZNIKOWE/

Derywaty te mają strukturę 'powodować, że coś jest jakieś /czymś/' np. czernić włosy
^powodować, że włosy są czarne', uciszyć klasę 'spowodować, że klasa jest cicha'1, polepszyć
warunki 'spowodować, że warunki są lepsze'. Suf. -/'///- /rzadziej -owa/ jest więc wykładnikiem
akcji, która wymaga wskazania na obiekt,do którego zostaje odniesiona cecha nazwana przez
przymiotnik. Czasowniki te są więc czynne, przechodnie i najczęściej dokonane /rezulta-
tywne/, oznaczają bowiem zwykle nie akcję trwają c,ą, ale czynność w wyniku której
zaś ż ł,a zmianaw obiekcie. Stąd formacje bezprefiksalne są rzadkie i mało używane, np.
rzeźwić, /raczej orzeźwić/, ciszy/ć /raczę] uciszyć/ itp. Masowo natomiast tworzą się derywaty
tego typu za pomocą sufiksu i prefiksu, np. polepszyć, powiększyć, ocieplić. Najczęstszy jest
tu pref. u-, np. uniewinnić, uaktywnić, upaństwowić, upolitycznić, upoetycznić, unieszko-
dliwić itp. Oczywiście istnieją tu ograniczenia semantyczne, to znaczy nie od każdego przy-
miotnika utworzy się taki derywat.

6. FORMACJE DOPEŁNIENIOWE

Są to czasowniki nazywające czynność ze względu na przedmiot jakoś związany z ta
czynnością, a więc np. n a r z ę d z i e czynności /piłować, pędzlować, świdrować, korkować,
dłutowaci, m a t e r i ę, za pomocą której czynność zostaje wykonana /asfaltować, żwirować,
kitować, plombować, cynkować/. Szczególnie częsta jest tu struktura 'pokrywać tym, na co
wskazuje podstawa^ /smołować, politurowaćl. Dalsza możliwość to nazwanie czyności ze
względu na o b i e k t bliższy /karczować/ i dalszy /butelkować mleko/, wytwór /fałdować,
kreskować, cerować, paczkować masło, liniować zeszyt 'rysować linie w zeszycie'/, miej-
sce lub czas. W tym wypadku można mówić o formacjach okoliczni kowych, np.
lądować 'osiągać ląd', plażować 'spędzać czas na plaży', zimować 'spędzać zimę', nocować
'spędzać noc''.

Masowo tworzone są takie nazwy czynności od rzeczowników abstrakcyjnych o
strukturze 'robić to"', np. programować, planować, podróżować 'odbywać podróż', roman-
sować, wczasować, wagarować, spacerować. Czasownik oznacza właściwie to samo, co pod-
stawowy rzeczownik, dochodzi tylko czynnościowość i przekształcenie części mowy. Można
by więc traktować ten typ jako transpozycję.

78
7. CZASOWNIKI DEWERBALNE; CHARAKTERYSTYKA OGÓLNA

Derywaty modyfikacyjne czasownika stanowią jeden z najtrudniejszych problemów słowiań-
skiej morfologii. Dzieje się tak z kilku powodów.

Derywaty odczasownikowe tworzone są najczęściej prefiksami o bardzo wielu funkcjach,
często trudnych do uchwycenia. Od każdego czasownika tworzy się równolegle duża liczba
derywatów prefiksalnych o różnych znaczeniach, co daje w rezultacie obraz skomplikowany,
nadający się raczej do opisu słownikowego, aniżeli gramatycznego, np. od czasownika
szyć istnieje cały kompleks derywatów prefiksalnych, takich jak: zaszyć, przeszyć, wszyć,
zszyć, doszyć, wyszyć, rozszyć, odszyć, przeszyć.

Derywacja odczasownikowa związana jest nierozłącznie z trudnym problemem aspektu,
który jest traktowany jako kategoria gramatyczno-leksykalna, tzn. właściwość gramatyczna
jednostek leksykalnych. Zagadnieniu temu poświęcono w językoznawstwie słowiańskim
ogromną literaturę, co jednak nie doprowadziło do całkowitego wyjaśnienia tego zjawiska.
Powstało w związku z tym wiele teorii, często zupełnie przeciwstawnych. Nie wdając się tu w
rozważania teoretyczne, będziemy musieli jednak omówić pokrótce funkcję aspektową dery-
watów odczasownikowych.

8. PROBLEM ASPEKTU W DERYWACJI ODCZASOWNIKOWEJ

Pierwsze pytanie, jakie się nasuwa, to takie,czy aspekt, a więc rozróżnienie dokonaności i nie-
dokonaności akcji w czasowniku, jest zjawiskiem słowotwórczym? Ze względu na
powszechność tego zjawiska w odniesieniu do czasownika /każdy czasownik jest pod
względem aspektu określony, dokonany bądź niedokonany/, uważano, że jest to zjawisko
gramatyczne. Czasowniki dwuaspektowe stanowią nieliczne wyjątki, np. formacje z suf.
-ować, aresztować, ofiarować, mianować, aprobować, promować, darować, np. daruję ci to,
ofiaruję ci znaczy ^teraz^, lub'w przyszłości'.

Drugim argumentem za włączeniem aspektu do gramatyki /fleksji/ jest wpływ tej kategorii
na tworzenie form gramatycznych czasownika, takich jak czasy /teraźniejszy, przyszły/ i imie-
słowy. Jednakże nieregularność w tworzeniu form aspektowych, brak reguł
mówiących, jakim wykładnikiem /prefiksem, lub sufiksem/ będzie się tworzyło od danego
czasownika formę dokonaną /DK/ lub /ND/, łączy aspekt zesłowotwórstwem. Sło-
wotwórcze są także wykładniki aspektu, prefiksy, które mają poza funkcję aspektową i inne
znaczenia, a także sufiksy: -a-, -ja- /zaprosić - zapraszać/, -wa- /umyć - umywać/, -ywa |
/zapisać - zapisywać/. Jest to więc zjawisko pograniczne między fleksją i derywacją.

Wyrażanie aspektu dokonanego jest podstawową funkcją prefiksów czasownikowych. Każdy
derywat, w którym prefiks jest formantem, ma zawsze aspekt dokonany, tzn. informuje, że
akcja jest ujęta jako zakończona całość, a poza tym najczęściej różni się w stosunku do wyrazu
podstawowego jakąś modyfikacją semantyczną, np. ukierunkowaniem przestrzen-
nym, lokalizacją czasową, charakterystyką ilościową czynności. Np. od czasownika kopać
derywaty prefiksalne: wkopać, rozkopać, zakopać, odkopać oprócz dokonaności wskazują na
różne ukierunkowania czynności. Oczywiście prefiksy w derywatach niedokonanych nie są
formantami /np. za- w zakopywać, czy prze- w przepijać/, ale stanowią części tematu. Pewną
osobliwością odznaczają się pod tym względem czasowniki ruchu /o nich dokładniej dalej/, w
których czasownik niedokonany utworzony jest formalnie przez prefiksację czasownika ozna-
czającego ruch nieukierunkowany:

79

iść

[
dojść-

chodzić

l
-*- dochodzić

nieść

i
donieść

nos/ć

donos/ć

9. POJĘCIE PARY ASPEKTOWEJ

Prefiksacja niesie więc zawsze perfektywizację i najczęściej jakieś inne modyfikacje seman-
tyczne. Jeśli modyfikacji semantycznych brak lub są minimalne, mówi się o opozycji aspek-
towej, czyli tzw. parze aspektowej. Właściwe pary aspektowe istnieją głównie dzięki
sufiksacji i obocznościom, które przekształcają czasownik DK na odpowiedni mu człon ND,
np. przerobić - przerabiać, zasłonić - zasłaniać, przekroczyć - przekraczać, upaść - upadać,
zamknąć - zamykać. Pary te oznaczają akcję identyczną, różniącą się tylko tym, że człon ND
ujmuje ją jako nie zakończoną trwającą, a człon DK jako zakończeń ą, wyczerpaną,
/wraz z osiągnięciem rezultatu przy czasownikach czynnościowych i procesualnych/. Nie
chodzi tu bowiem, jak podkreśla wielu aspektologów, a ostatnio C. Piernikarski /48/, po prostu
o zaprzestanie czynności, ale o jej naturalne zakończenie: napisał list i przestał
pisać list, wykopał dół [przestał wykopywać dół, nie oznaczają tego samego.

Derywaty prefiksalne rzadko kiedy pozbawione są innych znaczeń poza aspektem. Nie-
którzy wątpią w istnienie tzw. pustych przedrostków. Wydaje się jednak, że dla wielu czasow-
ników spośród całego zestawu" derywatów prefiksalnych można wybrać jeden, który stanowi
najbliższą parę aspektową. Charakteryzuje się on tym, że na ogół nie wchodzi w opozycję z
członem ND sufiksalnym. Zróbmy następujące ćwiczenie. Od czasownika szyć można utwo-
rzyć następujące derywaty prefiksalne:

szyć

Nie są to jednak pary dokonane, różnią się znaczeniowo od podstawowego czasownika, co
powoduje w konsekwencji możliwość utworzenia od nich odpowiednich ND, np. doszywać,
rozszywać, przyszywać itp. Neutralną parą do szyć będzie uszyć, które już nie ma odpowied-
nika sufiksalnego *uszywać. Podobnie do prać neutralnym odpowiednikiem będzie nie prze-
prać, zaprać, wyprać /można powiedzieć: Te plamy źle się wypierają/, a le uprać, od którego nie
ma imperfectiyum *upierać; od siać członem DK będzie posiać /nie ma *p0siewać,. natomiast
są: obsiewać, zasiewać, przesiewać itd./. W tym zakresie zresztą istnieją znaczne różnice regio-
nalne. Często czasownik ma różne pary dokonane, zależnie od znaczeń lub nawet użyć, np.
malować obraz /wytwór/ - namalować, malować ścianę /obiekt/ - pomalować, gotować
zupę /ugotować/ i gotować wodę /zagotować/. Od czasownika bić neutralnym DK jest zbić,
które już nie tworzy niedokonanego *zbijać. Jednakże od połączenia zbić argumenty utworzy
się ND zbijać argumenty. Takich przykładów można by przytoczyć wiele.

80

Prefiksy tworzące pary o minimalnej różnicy znaczenia są rozmaite i użycie ich nie da się
ująć w żadna regułę. Najczęstsze przedrostki w tej funkcji to: z-/s-/, np. zbić, zrobić, za-
/zamalować/, po- /posolić, posiać/, u- /uszyć/, wy- /szczególnie często przy czasownikach
procesualnych typu: wypięknieć, wyładnieć/. Prefiksy te omówił dokładniej C. Piernikarski
/47/.

O wykładnikach sufiksalnych imperfectiwów mówiliśmy już uprzednio. Wykładnikami
aspektu mogą być wymiany sufiksów, np. ruszyć - ruszać, strzelić - strzelać, kupić - ku-
pować. Wreszcie para aspektowa może być wyrażana formami supletywnymi, np. brać -
wziąć, widzieć - zobaczyć, mówić - powiedzieć, patrzeć - spojrzeć.

Niektóre czasowniki ze względu na swoje znaczenie nie mają odpowiedników dokonanych
bądź niedokonanych, nie wchodzą w ogóle w opozycję aspektową. Aspekt dokonany, jak
mówiliśmy, polega na tym, że akcja jest ujęta jako zakończona wraz z osiągnięciem rezultatu.
Stąd aspekt dokonany w tym rozumieniu mogą mieć tylko czasowniki czynnościowe
bądź procesualne, w sumie takie, które oznaczają jakieś dzianie się na zewnątrz
podmiotu lub w podmiocie. Nie mają więc odpowiedników dokonanych czasowniki sta-
nowe typu leżeć, siedzieć, stać, trwać, żyć, m o d a l n e typu: chcieć, umieć, potrafić,
mieć, cały omówiony /s. 77 / typ o strukturze 'być tym, zachowywać się jak': filozować,
pielgrzymować, sąsiadować, sędziować, dziwaczyć. Dalej nie mają dokonanych czasowniki
czynnościowe, w których położony jest nacisk na sposób wykonywania czynności: dreptać,
krążyć, człapać, a także czasowniki typu: spacerować, podróżować. Wreszcie nie mają odpo-
wiedników DK czasowniki oznaczające stany psychiczne, nie mogące mieć rezultatu, np. bać
się, cieszyć się, martwić się, brzydzić się, rozpaczać itp. Utworzone od nich derywaty pre-
fiksalne o aspekcie dokonanym, jeżeli są w ogóle możliwe /np. moda Inę: potrafić, móc, w ogóle
nie ulegają prefiksacji/, różnią się znaczeniowo; oprócz ujęcia czynności jako zakończonej,
całościowej wyrażają determinację czasową, np.popodróżować, posiedzieć, dosiedzieć,
dożyć.

Odwrotnie, pewne czasowniki, ze względu na swoje znaczenie nie mogą mieć odpowied-
ników ND, np. runąć, ocknąć się, osierocieć, owdowieć i inne oznaczające nagłe osiągnięcie
stanu.

10. TYPY CZASOWNIKÓW DOKONANYCH

Czasowniki dokonane wyrażają różne relacje między czynnościami: poza podstawową
funkcją, jaką jest komunikowanie zakończenia czynności, ujęcia jej jako zamkniętej całości,
prefiksy wnoszą inne znaczenia, częściowo zależne od semantyki podstawowego czasownika.
Przyjrzyjmy się bliżej strukturze semantycznej czasowników dokonanych i niedokonanych'.

Czasowniki rezulfatywne stanowią podstawową opozycję aspektową /według
Piernikarskiego tzw. opozycja relacyjnej zmienności/. Występuje ona tylko przy czasownikach
czynnościowych i procesualnych. Polega na tym, że czasownik D'K oznacza zakończenie
czynności z wytworzeniem się pewnych zmian wywołanych przez akcję w obiekcie /przy
czasownikach przechodnich/ czy też w podmiocie /przy czasownikach nieprzechodnich/,
np. gotować zupę, i ugotować zupę. Czasownik ugotować oznacza nie tylko, że zakończono
proces gotowania, ale także informuje, że w wyniku tego zaszły zmiany w obiekcie. Podobnie

'Przy opracowywaniu tej części opieram się głównie na pracy C. Piernikarskiego /48/.

81

pisać /list/ i napisać /list/, pakować /paczkę/\ zapakować /paczkę/. Stąd czasowniki te można
nazwać rezultatywnymi. Jak mówiliśmy, rezultat może zachodzić w obiekcie lub w
podmiocie. Ten drugi wypadek zachodzi przy czasownikach procesualnych typu: zbrzydnąć,
ogłuchnąć, urosnąć, zblednąć, wytchnąć. Porównajmy: chłopiec blednie i chłopiec zbladł:

czasownik DK mówi o zmianie, która zaszła w podmiocie.

Trzecia grupa czasowników mająca tego typu dokonaność to czasowniki ruchu,
które oznaczają zmianę miejsca subiekt u, np. chłopiec biegnie do szkoły -
chłopiec dobiegł do szkoły. Rezultatem czynności jest pewien stan subiektu, jego lokalizacja
względem jakiegoś punktu. Czasownik ND ujmuje akcję od strony agensa jako charakteryzowa-
nego przez akcję: chłopiec płynie, idzie. Czasownik DK wyraża spojrzenie na akcję od strony
obiektu, wytworu, bądź podmiotu, ale już nie jako agensa, ale jako podłoża podlegającego
zmianie: chłopiec dopłynął, doszedł.

Przytoczone derywaty prefiksalne nie są czystymi członami pary aspektowej, ale komuni-
kują najeżę, :iej jakąś dodatkową determinację czasowo-przestrzenną: doszedł ''osiągnął punkt
zamierzony'.

Czasowniki ruchu odznaczają się pewną osobliwością w zakresie aspektu. Jak wiadomo,
dzielą się one na dwie grupy: czasowniki oznaczające czynność ukierunkowaną: iść,
jechać, biec /biegnąć/, lecieć, płynąć, nieść, wieźć /w tym wypadku przemieszczanie dotyczy i
podmiotu i obiektu/ oraz czasowniki oznaczające czynność nieukierunkowaną:

chodzić, jeździć, biegać, latać, nosić, wozić. Obie grupy różnią się pewnymi cechami seman-
tyczno-morfologicznymi, np. użycie ogólne czasu teraźniejszego właściwe jest czasownikom
nieukierunkowanym /ptaki latają, dzieci biegają, on dobrze pływa, natomiast formy: lecą,
biegną, płyną, mają znaczenie aktualne/; użycie czasu teraźniejszego w znaczeniu przyszłości
możliwe jest tylko przy czasownikach ukierunkowanych: już. lecę /nie latami', jutro jedziemy
do Zakopanego, /nie jeździmy l.

Czasowniki dokonane tworzą się wyłącznie od czasowników ukierunkowanych:/s'^ - dojść,
wyjść, przyjść; nieść - donieść, wieźć - dowieźć; jechać - dojechać; płynąć - dopłynąć;

lecieć - dolecieć. Czasowniki dochodzić, donosić, dobiegać itp. nie są dokonane; formalnie
pochodzą wprawdzie od.chodzić, nosić itp.; semantycznie jednak są to pary ND do odpowied-
nich: dojść, donieść, dobiec itp.

Zjawisko, o którym mowa, jest zupełnie zrozumiałe. Nazwy czynności, które nie są ukierun-
kowane, zorientowane na osiągnięcie celu, a stanowią jedynie właściwość charak-
teryzującą podmiot, nie mogą mieć aspektu dokonanego. Czasowniki nieukierunkowane
mogą mieć jedynie odpowiedniki DK typu determinacyjnego np. pobiegać, po-
skakać, donosić 'do końca' itp. -

Czasowniki determinacyjne. Czasowniki, które nie są nazwami akcji lub pro-
cesów dynamicznych, mogą tworzyć jedynie derywaty dokonane o znaczeniu determina-
cyjnym, a więc przede wszystkim oznaczające wszelkie ograniczenia czasowo-prze-
strzenne. Na przykład czasowniki typu'.siedzieć, stać, leżeć,-spać itp. mogą być określone
czasowo: posiedzieć, postać, polezeć, pospać, w których pref. po- ma znaczenie 'trochę,
przez pewien czas'. Tego typu derywaty tworzą się także od czasowników czynnościowych:

poczytać, pobiegać.

Fazę czynności uwydatniają inchoativa /moment początkowy/ typu: zaśpiewać,
zaskrzypieć, zabrzęczeć; terminati^a /moment końcowy/: dośpiewać, dobrzmieć,
doleźeć, dosiedzieć /do jakiegoś momentu/, wreszcie czasowniki'sygnalizujące m o men-
talność akcji: kopnąć, krzyknąć, trzasnąć, wrzasnąć ograniczone głównie do nazw
ruchów, dźwięków itp. ' .

6 - Zarys słowotwórstwa polskiego -

Czasowniki t z w. .subiektów e, 'to derywaty informujące o subiek-
tywnym stanie podmiotu będącym rezultatem czynności. Formantami są tu różne
przedrostki oraz morfem s/ę lub sobie, informujący o tym, że skutki akcji oznaczonej czasow-
nikiem odnoszą się do podmiotu. Należy tu kilka grup różniących się stopniem doznań
subiektu.

Typ: pogadać sobie, polezeć sobie, pośpiewać sobie, pochorować sobie, popić sobie, po-
spacerować sobie. Typ ten od strony formalnej stanowi pogranicze słowotwórstwa i frazeologii,
można bowiem uważać, że są to po prostu składniowe połączenia czasowników z zaimkiem
sobie, który występuje także i w innych konstrukcjach, np. zagrać sobie, dospiewać sobie itp.

Typ: doczytać się, dopatrzeć się, doczekać się, dosłuchać się, dowołać się, oznacza ''osiąg- .
nać skutek czynności oznaczonej podstawą', często skutek o charakterze ujemnym dla pod-
miotu /np. dopytać się/.

Typ: nabiegać się, naczytać się, najeść się, nagadać się, także od czasowników ruchu nie-
ukierunkowanych: nachodzić się, najeździć się itp. Od czasowników ukierunkowanych
możliwe są tylko użycia kontekstowe z określeniem stopnia: Już się dość naniosłem tego
kosza. Czasowniki te oznaczają wysoki stopień nasycenia podmiotu skutkami
czynności oznaczonej przez podstawę.

Ostatni typ czasowników subiektowych to: wybiegać się, wyskakać się, wycierpieć się,
wytańczyć się. Oznaczają one wyższy stopień nasycenia podmiotu skutkami czynności, aniżeli
typ poprzedni, właściwie stan dosyt u.

Oprócz omówionych typów istnieją jeszcze poszczególne wyrazy, w których prefiks i
morfem s/ę informują o doznawaniu skutków czynności przez podmiot, np. odżywić się,
rozgadać się, zapracować się i inne,

Czasowniki tzw. kompleksowe - to pewien typ oboczności aspektowej po-
graniczny między rezultatywnością a inchoatywnością. Przyjrzyjmy się przykładom. Jaki
stosunek zachodzi między czynnościami oznaczonymi przez czasowniki: widzieć - zobaczyć,
rozumieć - zrozumieć, kochać - pokochać? Nie są to inchoatiya, bo sygnalizują nie początek'
czynności, ale całość akcji: jej etap początkowy i stan podmiotu /lub obiektu/ będący
wytworem akcji. Stosunek wynikania jest w tym wypadku odwrotny niż przy czasow-
nikach rezultatywnych: ND jest wynikiem DK: stan rozumienia jest wynikiem zrozumienia,
stan widzenia - wynikiem zobaczenia. Podobna relacja zachodzi w czasowmkach: nienawidzieć
- znienawidzieć, znać -poznać i innych.

Czasowniki dystrybutywne to odrębny typ czasowników dokonanych ozna-
czających wielkość akcji nazwanych czasownikiem podstawowym. Formacje te bywają
nazywane iteratiwami d o k onanymi. W przeciwieństwie"do iteratiwów właściwych
czasowniki dystrybutywne ujmują szereg aktów jako pewną całość: są to akty wykonywane
przez jeden podmiot na wielu obiektach, np. pozmywała talerze, powynosił krzesła,
poprzesadzał rośliny, podosypywał cukru /np. do wielu słoików/, lub też przez wiele
podmiotów /i wówczas akty mogą być jednoczesne/: wszyscy pouciekali, powychodzili z
pokoju, wszyscy poklękali. Czasem podmiot jest pojedynczy /i brak obiektu/, ale wówczas
sugeruje się, że akcja dokonała się w wielu miejscach '.drzewo popękało, ubranie poprzecierało
się.

Czasowniki dystrybutywne tworzone są prefiksem po- prawie bez ograniczeń od czasow-
ników będących wtórnymi imperfektywami: wyjść > wychodzić > powychodzić; /ać> wy-
tać'>'w\lewać'> oowylewać. Podstawami ich nie bywają absolutnie czasowniki dokonane

83

l*powylać, *pozeszyć/, ani też ND duratywne, oznaczające czynność ciągłą: lać> polać,
szyć > poszyć, żyć > pożyć. Derywaty z pref. po- nie są tu dystrybutywami. Dopiero poprzez
czasownik prefiksalny, który konkretyzuje czynność /np. lać > wlać, szyć > wszyć,
żyć > przeżyć/ i utworzony od niego imperfektywny /wiewać, wszywać, przeżywać/, który
zawiera potencjalnie znaczenie iteratywności, tworzy się czasownik dystrybutywny:pow/ewać,
powszywać, poprzeźywać, np. Jakoś niektórzy poprzerywali wojnę.

11. TYPY CZASOWNIKÓW NIEDOKONANYCH; ITERATIYA

Czasowniki niedokonane są dwojakie: a/ niepodzielne, typu: siać, biec, nieść, żyć, rosnąć,
oznaczają czynności, stany, procesy trwałe nieograniczone ilościowo i czasowo oraz
b/ imperfectiya sufiksalne utworzone od dokonanych za pomocą sufiksów: -a-/ /wbiec > wbie-
gać/, -ja- /przerobić > przerabiać, dopić > dopijać/, -wa- /zmyć > zmywać/ -ywa- /prze-
pisać > przepisywać/.

Czasowniki ND jako uboższe semantycznie od DK mają szerszy zakres użycia, mogą mieć
pewne funkcje, które nie występują w DK, np. mogą oznaczać nie aktualne wykonywanie
czynności, ale w ł a ś c i w o ś ć: on pisze, jest wieloznaczne/w tej chwili', ^umie pisać', ^pisuje
artykuły, książki itp.'. Podobnie:ona pierze bieliznę'^ tej chwiir/jest praczką'.

Znaczenie iteratywności /częstotliwości/ zawarte jest potencjalnie w każdym*
czasowniku ND, a szczególnie we wtórnych imperfectiwach: przerabia, przemalowuje, roz-
pisuje, rozdaje itp. Zależnie od kontekstu czasowniki te mogą oznaczać 'w tej chwili^, lub
'często, zawsze'.

Ta właściwość czasowników ND powoduje, że morfologiczne iteratiwa mają zakres ogra-
niczony. Czasowniki typu: siadywać od siedzieć, pisywać Opisać, czytywać <.czytać, widy-
wać ^widzieć, grywać "< grać, pijać < pić, jadać < jeść, mawiać^-mówi ć, nie są liczne,
Znaczenie iteratywne w czasownikach ruchu wyrażają człony nieukierunkowane, ^.chłopiec
chodzi po ulicy - czynność nieukierunkowana, chłopiec chodzi do szkoły - iteratiyiim^wiele
razy w określonym kierunku'. Stąd forma chadzać jest prawie nie używana, podobnie nos/c
całkowicie zastępuje formę naszać.

12. CZASOWNIKI REFLEKSYWNE

Wreszcie na zakończenie omawiania derywatów odczasownikowych wspomnieć należy o
relacji występującej w parach typu: cieszyć > cieszyć się, dziwić > dziwić się, nudzić > nudzić
się, wyróżnić > wyróżnić się. Chodzi o takie pary: czasownik refleksywny/w stronie
zwrotnej/ i nierefleksywny, w których forma zwrotna nie oznacza ani strony zwrotnej
/tożsamość wykonawcy i odbiorcy, np. Janek myje się, tzn. jest myjącym i mytym jedno-
cześnie/, ani wzajemności /Chłopcy biją się/, ani nieosobowości/0 tym dużo się
mówi/, ani bierności /Ta książka czyta się łatwo/.

Morfem refleksywny s/ę informuje, że proces, stan oznaczony czasownikiem zachodzi
w podmiocie /ktoś podnosi się, smuci się, cieszy się/, a nie jest wywoływany przez
podmiot w obiekcie /ktoś podnosi coś, smuci kogoś, cieszy kogoś/. Niektórzy języko-
znawcy /np. Mielczuk 42/ uważają, że W parach tych pochodny semantycznie jest czasownik
nierefleksywny o znaczeniu kauzatywności /smuci, niszczy 'powoduje smutek, niszczenie'/,
natomiast formalnie bardziej skomplikowany czasownik z s/ę jest semantycznie pierwotny,
oznacza sam proces, stan np. cieszy się, smuci się, dziwi się itp.

VII. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYSŁÓWKÓW

1. FUNKCJE SKŁADNIOWE l SEMANTYCZNE PRZYSŁÓWKÓW

Budowa słowotwórcza przysłówków pozostaje w ścisłym związku z ich funkcjami syntak-
tycznymi i semantycznymi. Stąd na początku warto przypomnieć podstawowe właściwości
semantyczne i składniowe przysłówków.

Przysłówki są, jak wiadomo, określnikami czasowników, przymiotników i innych
przysłówków. Nazywają najogólniej właściwości zjawisk /cech/ oznaczonych przez te
części mowy, np. mówi wyraźnie, słaby fizycznie, ogromnie późno. Użycie przysłówków przy
rzeczowniku, np. jajko na miękko, jest wynikiem e!ipsy:/a//ro ugotowane na miękko. Podobnie
zdanie: Warszawa wczoraj, dziś i jutro zawiera opuszczone orzeczenie. Drugim sposobem wpro-
wadzania przysłówka w pozycję przyrzeczownikową jest przekształcanie czasownika w NA:

chodzić powoli > chodzenie powoli, czytać głośno > czytanie głośno. Nazwy czynności za-
chowują tu cechy czasownikowe. Podobnie wpływem semantyki tłumaczy się istnienie takich
konstrukcji, jak: prawie trup, zupełnie anioł. Rzeczowniki są tu jakby nazwami cech i mogą
być, podobnie jak przymiotnik, określone przez przysłówek stopnia'. Są to jednak wypadki
marginalne. . .

Semantycznie przysłówki oznaczają właściwości zj-awisk /cech/ komuniko-
wanych przez określane czasowniki, przymiotniki, przysłówki, np. biegnie szybko, niezwykle
uprzejmy, bardzo miło. Wśród przytoczonych przysłówków pierwszy istotnie oznacza
właściwość czynności /rozumianą bardzo szeroko/, dwa pozostałe wskazują na intensywność,
stopień natężenia cechy. Istnieje jednak wiele przysłówków, które nie informują o właściwości
czynności lub cechy, ale wskazują na najogólniej pojęte okoliczności czynności, czym
zbliżają się -'do funkcji przypadków konkretnych rzeczownika. Porównajmy: pracuje pilnie,
pracuje daleko, pracuje w biurze. W przykładzie drugim, podobnie jak i w trzecim, przysłówek
nie informuje o c e s z e pracy,ale o jej okoliczności, miejscu, gdzie się odbywa.

Stąd ze względu na funkcję semantyczną, stopień bliskości względem czasownika,
przysłówki dzielą się na dwie wielkie grupy: tzw. jakościowe, informujące o cechach
czynności, i okolicznikowe, mówiące o różnych sytuacjach, stanach towarzyszących
czynności. Czysta okolicznikowość wyrażone jest najczęściej za pomocą przysłówków zaim-
kowych /tam, stamtąd, tamtędy, wtedy - lub form przypadków konkretnych rzeczownika,
np. pracował całą noc /biernik jako przypadek konkretny/, wyszedł z domu. złamał nogę na
ulicy, wyjechał na wczasy. Dzięki różnym przyimkom możliwe jest precyzyjne wyrażenie
rozmaitego rodzaju relacji między czynnością i przedmiotem: celu, przyczyny, aspektu,
warunku, a także różne relacje przestrzenne: wyszedł do domu,'z do/mli, na spotkanie, nie
przyszedł z powodu choroby.

'Szerzej o tej kwestii patrz: Koneczna /24/ oraz Cyrań /7/.

85

Najściślej z czasownikiem związane są przysłówki odprzymiotnikowe proste, zwłaszcza two-
rzone morfemami -o, -e /np. uśmiechnął się smutnie/, nieco luźniej konstrukcje przyimkowe
typu: ugotować na miękko, wytrzeć do sucha. Do okolicznikowych zbliżają się formacje
odrzeczownikowe, które są genetycznie skostniałymi formami przypadków konkretnych: wróci
wieczorem, idzie na przedzie, skręcił w bok, wzbił się w górę itp.

Stopień semantycznej bliskości przysłówka względem czasownika ilustruje tabela 4.

Tabela 4. Przysłówki

Czasownik

przysł.
jakości

przysł.

sposobu

narzędzia

przysł.
stopnia
miary
frekw.

przysł.

względu

(aspektu)

przysł.
czasu

przysł.
miejsca

przypadki
konkretne

np. pisze

ładnie
ciekawie

ręcznie
po polsku

często
dużo

dziś wie-
czorem

dawno

z daleka

przy biurku
na maszy-
nie

Przysłówki względu występują wyłącznie przy przymiotnikach /jedyny typ przysłówków
oprócz określników stopnia łączących się z przymiotnikami/ np. fizycznie słaby, literacko
piękny, lub też przy pewnego typu czasownikach relacyjnych, jak: należeć, stanowić, np.
Gospodarczo kraj ten należy do najbardziej rozwiniętych. Odwrotnie przysłówki stopnia nie
występują prawie zupełnie przy czasownikach, łączą się jedynie z takimi czasownikami, które
oznaczają czynność stopniowalną, np. bardzo kochać.

Przedstawiony zarys funkcji semantycznych przysłówka jest bardzo niedokładny. Każda z
wymienionych grup może być jeszcze podzielona na podgrupy, zależnie od różnych odcieni
znaczeniowych, np. wśród przysłówków temporalnych wyróżnia się duratywne ^jak
długo7,'w ciągu jakiego czasu','na jak długo' i inne. Por. Grzegorczykowa 18a.

2. TYPY SŁOWOTWÓRCZE PRZYSŁÓWKÓW

Przysłówki są w ogromnej większości derywatami od przymiotników, a ściślej: pozostają w
relacji formalnej i semantycznej względem przymiotników bądź
liczebników o formie przymiotnikowej /z wyjątkiem porządkowych/, takich jak: dwojaki,
podwójny, dwukrotny. Stosunkowo mało liczne są przysłówki od rzeczowników,
które stanowią zawsze indywidualne wypadki skostnienia form fleksyjnych rzeczownika.
Często trudno zadecydować, czy mamy do czynienia z żywą formą fleksyjną, czy też już z
skostniałym wyrażeniem: przejść naprzód, w tył, skręcić w bok, mieć pod ręką. Kryteriami
decydującymi w tej sprawie są: akcent /naprzód/, znaczenie /wyrażenie przysłów-
kowe znaczeniowo różni się od podstawowego rzeczownika/, s k ł a d n i a:.normalny rze-
czownik może łączyć się z jakimś określeniem, np. tył okrętu, przód domu. W wyrażeniu
przysłówkowym nie ma możliwości wstawienia takiego określnika.

W sumie z punktu widzenia synchronicznego przysłówki odrzeczownikowe nie są właściwie

86

formacjami: jeżeli bowiem pozostają w żywym stosunku względem podstawowego rzeczow-
nika, nie są jeszcze przysłówkami /np. latem, zimą, nocą, rankiem, gwałtem, siłą, w górę, w
bok/, jeśli zaś związek jest zerwany, wyraz przestaje być formacją, jest nią tylko historycznie:

powoli, zaraz, wciąż /od daw. ciąż l, na oścież, do szczętu, znienacka. Niektóre są współcześnie
motywowane, ale raczej przez czasowniki Imilczkiem < milcząc, od niechcenia 'nie chcąc',
omackiem 'omacując'/ lub przymiotniki -.całkiem od cały, cichcem od cichy.

Jeśli więc mówić o żywych relacjach słowotwórczych w zakresie przysłówka, to trzeba
ograniczyć się prawie wyłącznie do derywatów odprzymiotnikowych, nie wchodzą także w grę
stare derywaty odzaimkowe typu: tamtędy, nigdzie itp. t

3. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE; UWAGI OGÓLNE

Powszechnie mniema się, że przysłówki typu: ładnie, miło, pięknie, tworzą się w zakresie
nieograniczonym od przymiotników, są jakby formą przymiotnika służącą do określenia
czasownika. Niektórzy nawet uważają, że jest to, ze względu na regularność zjawisko na po-
graniczu fleksji i derywacji /20/. Przy bliższym przyjrzeniu się rzecz okazuje się znacznie
bardziej skomplikowana.

Przede wszystkim w wielu wypadkach nie można mówić, że przysłówek jest derywowany
od przymiotnika, ale raczej odwrotnie: przysłówek wskazuje na cechę, która przysługuje zasad-
niczo czynnościom i jest wobec tego pierwotny, a przymiotnik jest semantycznie
wtórny. Na przykład nazwy takich cech, jak: daleko, blisko, dawno, często, są pierwotnymi
przysłówkami, a użycie przymiotnikowe wymaga odesłania do przysłówka: bliski, daleki
przyjaciel to taki 'który jest blisko, daleko', częsty gość 'który przychodzi często'. Takie
przymiotniki - przysłówki, jak: wysoki, niski odnoszą się do zupełnie innych cech wówczas,
gdy łączą się z rzeczownkiem: wysokie drzewo, niskie drzewo, i innych cech w połączeniu z
czasownikiem: wejść wysoko, mieszkać nisko.

Nie każdy przymiotnik ma odpowiednią formę przysłówkową. Istnieją tu dość wyraźne
ograniczenia.

W wypadku, gdy tworzy się przysłówek powstaje problem wyboru jednego z dwóch
sufiksów równoległych: -o, lub -e. Istnieją w tym zakresie pewne reguły, ale nie na tyle silne,
żeby można mówić o gramatyczności,

Obok formacji sufiksalnych istnieją równolegle formacje prefiksalno-sufiksalne, synoni-
miczne lub mające nieco inne znaczenie np. obok dawno - po dawnemu, z dawna, obok daleko
- z daleka itd.

W dalszym ciągu zajmiemy się szerzej tymi zagadnieniami.

4. OGRANICZENIA W TWORZENIU PRZYSŁÓWKÓW
ODPRZYMIOTNIKOWYCH l

/

l

Nie tworzą się przysłówki od przymiotników, które są nazwami cech przysługujących
wyłącznie rzeczom /substancjom/, np. nowy, młody, stary itp. mogą mieć odpowiednie
przysłówki w pewnych kontekstach: wyglądać młodo, staro, nowo, ubrać się biało itp. Seman-
tycznie przysłówek odnosi się jednak nie do czynności,.ale podmiotu:

87

V

Adv.

np. On wygląda młodo,
lub przedmiotu:

S V

O

Ady

np. On widz/przyszłość czarno. Ubrać kogoś biało /na biało/.

Nazwami właściwości przedmiotów, które ni.e bywają podstawami przysłówków, są przede
wszystkim przymiotniki relacyjne: cecha polega na relacji względem przedmiotu /por.
s. 67 /. Przypomnijmy typy przymiotników relacyjnych: dzierżawcze 'należący do5, np.
ojcowska koszula, studencka czapka oraz 'posiadający to' /brodaty mężczyzna/, materiałowe,
np. drewniany, ortalionowy itp. Innego typu relacje komunikują przymiotniki takie, jak:

naftowy, śmieciowy, kwiatowy itp. Przymiotniki te nie są podstawami przysłówków. Im
przymiotnik bardziej relacyjny, tym mniejsze prawdopodobieństwo pojawienia się przysłówka.
Pojawienie się elementu jakościowego stwarza możliwość utworzenia przysłówka, np. jabł-
kowy zapach - pachnie jabłkowe, papierowo blady. Od relacyjnego przymiotnika może się
utworzyć przysłówek, jeśli jego semantyka dopuszcza pojawienia się znaczenia ^pod
względem', np. rolniczy > grunta nieopłacalne rolniczo, kadrowy > natęży wzmocnić kadrowo
zarządy centralne.

Pewne typy przymiotników odrzeczownikowych, nazywające cechy charakterystyczne
przedmiotu, mogą być podstawami przysłówków. Porównajmy pod tym względem przymiot-
niki: leśny i lesisty, kwietny i kwiecisty, kamienny i kamienisty. Drugi człon pary oznacza
cechę /jakość/ polegającą na występowaniu dużej ilości przedmiotów wskazanych przez
podstawę, podczas gdy pierwszy informuje tylko o relacji. Stąd można powiedzieć: W te/
okolicy było lesiste. Zrobiło się kamieniste itp. Podobnie mogą być podstawami przysłówków
przymiotniki typu: kraciasty, popielaty, wiśniowy /w zn. koloru/, chamowaty itp.

Drugą grupą przymiotników, które nie stanowią podstawy przysłówka są pewne derywaty
odczasownikowe. Jest to zrozumiałe, gdyż cecha polegająca na wykonywaniu jakiejś
czynności lub zdolności do wykonywania jej przysługuje zasadniczo substancjom. Czynność
określająca inną czynność, towarzysząca jej, jest na ogół wyrażana formą imiesłowu
przysłówkowego: idzie śpiewając, usłyszawszy zdziwił się. Stąd przymiotniki mające wyraźnje
czynnościowy charakter, np. imiesłowy przymiotnikowe /czytany, zmieszany, czytający,
piszący/ i bliskie im przymiotniki /zdziwiony, zmęczony itp./ nie tworzą przysłówków. Szcze-
gólnie te przymiotniki, w których czynnościowość wyraża się istnieniem r e k c j i, nie mogą
być podstawami przysłówków, np. żądny czegoś, skłonny do czegoś, zdatny do czegoś, słynny
z czegoś. Niektóre przymiotniki odczasownikowe i imiesłowy mogą jednak być podstawami
przysłówków. Zależy to od wartości semantycznej podstawowych czasowników, np. spojrzał
prosząco, błagalnie, odezwał się gniewnie, ale nie można powiedzieć * piszące. *pracująco.
Czasowniki pisać, pracować, nie mogą być określeniami inych czynności.

- Przymiotniki odczasownikowe, w których występuje moment jakościowy bądź od początku
/np. skłonnościowe z suf. -I/wy: płaczliwy, gniewliwy, dokuczliwy!, bądź pojawia się w
wyniku leksykalizacji /czuły, doskonały, zdecydowany, skryty/, mogą tworzyć przysłówki:

płaczliwie, gniewliwie, zdecydowanie, skrycie itp. We wszystkich tych wypadkach jednak
przysłówek odnosi się pośrednio do podmiotu, określa przejaw cechy podmiotu: odezwał się

88

płaczliwie, pogłaskał czule, wstał zdecydowanie, tzn. odezwanie się, pogłaskanie itp. były
objawami cechy podmiotu nazwanej przez podstawowy przymiotnik.

Trzecią grupę przymiotników nie mających odpowiedników przysłówkowych stanowią
przymiotniki utworzone od przysłówków lub rzeczowników spacjotemporalnych, np.
dzisiejszy, wczorajszy, tutejszy, wtorkowy, niedzielny, poranny, godzinny, nocny itp. Zjawisko
to jest zupełnie zrozumiałe: główna funkcja wyrazów podstawowych jest przysłówkowa, prze-
kształcenie ich na przymiotnik było potrzebne jedynie po to, żeby stworzyć określnik rze-
czownika.

W momencie pojawienia się nadwyżki znaczeniowej /jakości/ przymiotniki te mogą tworzyć
przysłówki, np. niedzielny w żn. 'jak w niedzielę7 /np. strój niedzielny/, może mieć przy-
słówek: ubrany niedzielnie, podobnie: dzienny zarobek > zarabiać dziennie c za dzień' /na-
tomiast niemożliwe *być dziennie, obok pobyt dzienny 'przez dzień7/.

Ostatnią wyraźną grupą wyrazów o formie przymiotnikowej, które nie mają przysłówków,
są liczebniki porządkowe. Połączeniom z NA, typu: drugi przyjazd, pierwsze spot-
kanie, dziesiąte ostrzeżenie, nie odpowiadają konstrukcje przysłówkowe typu: ^przyjechać
pierwsze, ^ostrzegać dziesiąte, ale: przyjechać po raz pierwszy, dziesiąty itd. Przysłówek nie
ma znaczenia 'po raz któryś'.

Od liczebników mnożnych, wielorakich i wielokrotnych tworzą się przysłówki regularne:

przyjechać dwukrotnie, rozumieć dwojako, złożyć potrójnie. Wydaje się nawet, że seman-
tycznie przysłówki są pierwotne, forma przymiotnikowa bowiem nie odnosi się do
rzeczowników konkretnych l*dwu krotny stół, *dwojaki chłopiec l, jedynie do NA: dwukrotne
spotkanie, dwojaka propozycja. Rzadko występujące odniesienie do rzeczowników konkret-
nych jest skrótem: dwukrotny minister 'mianowany dwukrotnie', podwójne okno 'złożone
podwójnie' itp. Dzieje się tak dlatego, że przysłówki te formalnie,i genetycznie pochodne od
przymiotników weszły na miejsce dziś nie używanych przysłówków odliczebnikowych, które
były zrostami liczebnika głównego i rzeczownika, kroć: dwakroć, trzykroć itd. Dziś formy te
są całkowicie archaiczne, podobnie jak i liczebniki: w dwójnasób, trójnasób.

5. REGUŁY WYBORU OBOCZNYCH FORMANTÓW -o//-^

Poza omówionymi wypadkami od każdego przymiotnika tworzy się regularnie oboczny
przysłówek: krytyczny - krytycznie, biedny - biednie, drobiazgowy - drobiazgowo i inne.
Funkcjonują tu obocznie dwa sufiksy -o oraz '-e: jednakowo, ale fizycznie. Sprawie repartycji
obu sufiksów poświęcono wiele uwagi w literaturze polskiej począwszy od pierwszej pracy
S. Dobrzyckiego /9/, poprzez artykuł W. Śmiecha /63/ i pracę W. Cyrana /7/, aż do ostatniej
książki H. Wróbla /70/ poświęcone] przysłówkom łużyckim, ale zawierającej także obserwacje
dotyczące polszczyzny.

Próbowano ustalać zależność między formantem i charakterem fonetycznym wygłosowej
spółgłoski tematu /Dobrzycki/, a następnie dopatrywano się czegoś w rodzaju harmonii wo-
kalicznej, tzn. związku między przedniością lub tylnością samogłoski tematowej a formą
sufiksu, np. czerwono, zielono, ale mg/iście, dokuczliwie itp.. /Śmiech/. Ostatecznie jednak za
najważniejszy czynnik decydujący o wyborze sufiksu należy uznać budowę słowo-
twórczą podstawowego przymiotnika. Rozkład obu sufiksów przedstawia się następująco:

S J f i k s -o mają wszystkie przymiotniki miękkotematowe /także zmiękczone/,
np. tanio, głupio, dodatnio; zakończone na spółgłoskę stwardniałą c: gorąco, kusząco, pyta-
jąco; S: badawczo, ostrzegawczo itp. Najczęściej także przymiotniki bezsufiksalne, nie-

89

podzielne: miło, mało, biało, pusto, prosto, gęsto, przykro, twardo. Sufiks ten mają dalej także
wyrazy, których temat zakończony jest na tylnojęzykową, co stanowi objaw tendencji
do usuwania alternacji: gładko, krótko, miękko, /zamiast* gładce, krotce, miękce. Archaizma-
mi są formy dalece, wysoce, wielce/. Należy tu więc duża seria wyrazów z suf. -sk-: mistrzowsko,
malarsko, oraz deminutiva na -utk- -eńk-: malutko, maleńko. Dalej suf. -o występuje w dery-
watach od przymiotnikówz -suf.- aty, -owaty, -asty /np. głupkowato, świętoszko-
wato, kraciasto, popielato i inne/, wreszcie tworzy przysłówki od przymiotników z suf. -owy
/alabastrowo, papierowo itp./.

Sufiks - 'e występuje masowo w derywatach od przymiotników z suf. -ny, wraz z
rozszerzeniami: -iczny, -alny, -owny /fizycznie, ekonomicznie, efektywnie, elektrycznie l,-any,

-ony /zdecydowanie, podejrzanie, nieustraszenie/, -ły /biegle, ozięble, doskonale, ale okrągło/,

-iwy, -liwy /gniewliwie, dokuczliwie, piskliwie, przeraźliwie/.

Wahanie sufiksów: -o //-'e występuje przede wszystkim przy przymiotnikach
utworzonych sufiksem -isty: wyraziste - wyraziście, mglisto - mgliście, wieczyste - wie-
czyście, kwiecisto - kwieciście, falisto - faliście, promienisto - promieniście itp. Formy na -o
są starsze, często dublety poróżnicowały się znaczeniowo, np. mglisto - w zn. fizycznym, ale
mgl iście ^niejasno"", np. mgliście tłumaczy się.

Wahania występują także ^>rzy pewnych derywatach od przymiotników na -ny, np. smutnie

- smutno, błękitnie - błękitno, pochmurnie - pochmurno, hucznie - huczno, nudnie -
nudno, sztywnie - sztywno, tęsknie - tęskno. Dublety te często poróżnicowyły się s e m a n -
t y c z n i e: pilno - pilnie, równo - równie, albo składniowo: formy z -o występują w funkcji
orzecznika: było mu smutno, tęskno, ale patrzył smutnie, tęsknie.

6. DERYWATY ODPRZYMIOTNIKOWE PREFIKSALNO-SUFIKSALNE

Oprócz przysłówków tworzonych od przymiotników sufiksami -o, -'e, oznaczających wła-
sność czynności powstają derywaty odprzymiotnikowe o charakterze bardziej okolicznikowym,
otworzone za pomocą prefiksu i sufiksu, typu: dawno //po dawnemu, od dawna, twardo //na
.twardo, sucho //do sucha, mistrzowsko //po mistrzowsku, chamsko //po chamsku.

Genetycznie są to wyrażenia z przyimkami, synchronicznie jednak należy te konstrukcje
traktować jako formacje prefiksalno-sufiksalnei z dwóch powodów: 1/afiks preponowany nie
jest semantycznie tożsamy z żywym przyimkiem, 2/afiks postponowany nie jest żywą
końcówką, w większości wypadków są to formy zanikłej już dziś odmiany niezłożonej przy-
miotników. Nie można więc uważać, że konstrukcja po polsku jest żywym połączeniem
przyimka po i przymiotnika polsk, bo taki nie istnieje. , '

Przysłówki prefiksalno-sufiksalne różnią się pod względem funkcjonalnym od omówionych
przysłówków na -o, -'e. Przeanalizujmy kolejno typy tych przysłówków.

Najżywszy współcześnie typ stanowią formacje z pref. po- i suf. -u /dawna końcówka
datrtwu/. Podstawami ich są wyłącznie przymiotniki o d rzeczownikowe
osobowe z suf. -ski: aktorski - po aktorsku, arabski - po arabsku, panieński - po panieńsku,
po macierzyńsku, po królewsku, po koleżeńsku, po chamsku, po pańsku, po ludzku, po
mistrzowsku. Przysłówki takie nie utworzą się od przymiotników zleksykalizowanych
/ujakościowionych/ typu: chwacki, łobuzerski, elegancki, od których powstają wyłącznie
derywaty na -o; chwacko, łobuzersko, elegancko.

Formacje typu: po pańsku są motywowane dwojako: przez przymiotnik 'oraz pośrednjo
przez rzeczownik. Mają one strukturę porównawczą Zachowywać się jak pan, cham, człowiek

90

itd.\ żyć po królewsku (jak król', po kupiecka ''jak kupiec1. Relacje te można przedstawić
następująco:

żyje po królewsku -*.--- królewski
^^król

Wydaje się, że czasem może być nawet opuszczony etap przymiotnikowy, np. w zdaniu:

"Miała siwą, obciętą po piastowsku czuprynkę" Twórczość, 1955 /cytuję za Wróblem, 69/,
formacja po piastowska nawiązuje wprost do rzeczownika P/asr.^jak Piast'.

W wielu wypadkach obocznie istniejący przysłówek na -o /królewsko, aktorsko, macie-
rzyńsko itp./ wydaje się niemal synonimiczny: uściskał po ojcowsku //ojcowsko, jednakże
przy bliższej analizie użyć ukazują się różnice: przysłówek prefiksalny ma wyraźniejszą
strukturę porównawczą: królewsko piękny, ale żyje po królewsku, deklamuje po aktorska i
aktorsko film jest dobry 'pod względem aktorskim'.

Niektóre przymiotniki czysto relacyjne lub oznaczające właściwości polegające na przy-
należeniu do kierunku ideologicznego /np. chrześcijański/ tworzą wyłącznie przysłówki typu
po- + -u, np. po studencka, po amatorsku, po chrześcijańsku; brak odpowiednich
przysłówków na -o.

Od przymiotników oznaczających nazwy narodowości /np. amerykański, angielski, nie-
miecki, rosyjski, chiński itp./ tworzą się przysłówki o strukturze 'w sposób właściwy danemu
narodowi', np. ubiera się po amerykańsku, parzy herbatę po angielsku. Ten typ wyspecjali-
zował się w tworzeniu przysłówków oznaczających języki: mówić /pisać/po włosku, po
niemiecku itp.

. Podobną do omawianej strukturę mają sporadycznie tworzone formacje od innych przy-
miotników, wówczas sufiks jest końcówką datiwu odmiany złożonej przymiotników:-emu, np.
ubrany po cywilnemu ""jak cywil7, traktować po macoszemu 'jak macocha'. Podobnie po dzie-
cięcemu. po kobiecemu, po naszemu, po swojemu, po domowemu, np. ubrany 'jak w domu'.
Takie przysłówki, jak: po dawnemu, po staremu, mają jeszcze bardziej skomplikowaną
strukturę: 'tak jak dawniej', 'według starego zwyczaju', jest to jakby elipsa wyrażenia: po
staremu zwyczaju: np. zastali wszystko po staremu.

Mniej żywy jest dziś typ przysłówków tworzony prefiksem z- i suf; -a, np. z pańska, z
cudzoziemska. Przysłówki te mają'strukturę podobną do typu poprzedniego, ale oznaczają
słabszy stopień cechy, nazwanej porównawczo: po pańsku ubrany 'jak pan', ubrany z pańska
^prawie tak jak pan', 'mając pewne cechy pańskie'. Od przymiotników oznaczających naro-
dowości przysłówki te mogą się tworzyć doraźnie: z węgierska, z hiszpańska, z polska, choć
należą do stylu książkowego, archaizującego.

Poza tym kręgiem znaczeniowym znajduje się kilka przysłówków starych, np. z rzadka, z
lekka, z cicha, z dawna, które od obocznych przysłówków; rzadko, lekko, cicho, różnią się
odcieniem znaczeniowym /osłabienie cechy/ oraz funkcjami składniowymi, np. przysłówki
typu z lekka nie mogą być orzecznikami.

Pewne typy przedrostkowo-przyrostkowe mogą przekształcać nazwę cechy przysługującej
wyłącznie, substancji na przysłówek, l tak przymiotniki typu: zimny, gorący, suchy, mokry,
długi, krótki, gęsty, rzadki, twardy, miękki itp. oznaczają w zasadzie cechy przedmiotów.
Przekształcone na przysłówek określają czasowniki oznaczające wytwarzanie tej cechy w
obiekcie lub przejawianie jej przez podmiot bądź obiekt: ugotować jajko na miękko, podać

'edstawić

/ zdaniu:

em, 69/,

, macie-
iednakże
iźniejszą
torsku i

ia przy-
/ki typu
i/iednich

'-ki, nie-
danemu
specjali-
ści/, po

h przy-
770, np.
10 dzie-
domu'.
nią: po

-iska, z
laczają
oańska
i naro-
, choć

'dka, z
nią się
iłówki

lującej

-lokry.
ot ów.
;hy w

-wdać

potrawę na gorąco 'tak, żeby jajko było miękkie, potrawa była gorąca'. Podobnie uprać na
sucho, przyjechać na długo 'na długi pobyt7. Zauważmy, że odpowiednie przysłówki bez
prefiksu na-, jeżeli w ogóle mogą się utworzyć, odnoszą się wprost do czynności: jechać długo
'jazda jest długa' i jechać na długo do Włoch 'pobyt we Włoszech będzie długi', prosić gorąco
prośba jest gorąca', podać zupę na gorąco 'zupa jest gorąca'. Podobnie odpowiadać trzeźwo i
odpowiadać na trzeźwo.

Inny typ przysłówków przedrostkowych powstałych od nazw cech rzeczy to konstrukcje z
prefiksem do- np" do sucha, do syta, do 'naga, do czysta itp. Odnoszą się one do czynności
oznaczających wytworzenie cechy w obiekcie, np. wytrzeć do sucha 'tak, że coś staje się
suche', rozebrać do naga 'tak, że coś staje się nagie', wyprać do czysta 'tak, że coś staje się
czyste'. Zakres występowania tych przysłówków jest ograniczony do niewielkiej liczby przy-
miotników.

Pozostałe przysłówki są bądź izolowanymi, skostniałymi formami, np. od nowa, lub też
żywymi konstrukcjami składniowymi, np. od małego, za mało.

WYKAZ CYTOWANYCH PRAC

/w tekście operujemy numerami, odsyłającymi do
podanych niżej pozycji/

f

1. Achmanowa O. S., Slovar' lingyisticeskich terminoy, Moskva 1966.

2. Bartnicka B., Adiektywizacja imiesłowów w języku polskim, Warszawa 1969.

3. Bogusławski A., O zasadach analizy morfologicznej, BPT.J, R. XVIII,1959.

4. Bogusławski A., Prefiksacja czasownikowa we współczesnym języku rosyjskim, Wrocław 1963.

5. Buttier D., Kurkowska H., Satkiewicz H., Kultura języka polskiego, Warszawa 1971.

6. Chludzińska-Świątócka J., O pewnym typie derywacji wstecznej we współczesnym języku polskim, PF,
R.XIX,1969.

7. Cyran W., Przysłówki polskie. Budowa słowotwórcza, Łódź 1967.

8. Damborsky J., Participium l-ove ye slovanstine, Warszawa 1967.

9. Dobrzycki S., Przysłówki na -o, -e utworzone od przymiotników w języku staropolskim na podstawie.
zabytków wieku XIV i XV, PF, R. VI. 1907. . v

10. Dobrzyńska T..Wartość aspektowa i czasowa formacji'typu pływak, PJ 1969, z. 1.

11. Dokulil M., Teorie odvozovan(slov, Praha 196Z

12. Doroszewski W., Kategorie słowotwórcze. Studia i szkice językoznawcze. Warszawa 1962.

13. Doroszewski W., Monografie słowotwórcze, PF, R. XII I-XV, 1928-1931.

14. Doroszewski W., Podstawy gramatyki polskiej,Warszawa 1962.

15. Doroszewski W., Syntaktyczne podstawy s+owotwórstwa. Z polskich studiów slawistycznych, t. 2, War-
szawa 1963.

16. Dwużnik H., Kategoria nazw cech w języku polskim/maszynopis/.

17. Francić V., Budowa słowotwórcza serbskochorwackich kolektywów, Kraków 1961. -

18. Grzegorczykowa R.. Czasowniki odimienne we współczesnym języku polskim, Wrocław 1969.
18a. Grzegorczykowa R., Funkcje semantyczne i składniowe polskich przysłówków, Warszawa 1975.

19. Grzegorczykowa R., O ograniczeniach w tworzeniu przysłówków odprzymiotnikowych, PF, R. XIX,
1969. .

20. HeinzA., Fleksjaa derywacja, JP, R. XLI. 1961.

21. Heinz A., Uwagi nad funkcją znaczeniową przymiotnika odrzeczownikowego.JP, R. XXXVI, 1956.

22. Honowska M., Zarys klasyfikacji derywatów, Wrocław 1967.

23. Klemensiewicz-Bajerowa l..Wyrazy złożone nowszej polszczyzny kulturalnej, Kraków 1951.

24. Koneczna H., Przysłówki w funkcji przymiotnika, PJ 1933.

25. Kreja B.. Funkcje sufiksu -idło, JP 1957.

26. Kreja B., Geneza funkcji przymiotnikowego sufiksu -awy, JP XXXVIII, 1957.

27. Kreja B., Nazwy pomieszczeń na -alnia, -arnia JP XXXIV, 1967.

28. Kreja B., Nazwy przestrzenne na -owisko w języku polskim. Gdańskie Zeszyty Humanistyczne, R. X,
1967..

29. Kreja B., O tzw. derywacji wstecznej odrzeczownikowej we współczesnym języku polskim, Studia z
filologii polskiej i słów.. 1970, nr 9.

30. Kreja B., Pojęcie derywacji wymiennej, Z polskich studiów slawistycznych, t. 1,1963.

31. Kreja B., Produktywność przyrostka -izna, Slayia Occidentalis, 1968, nr 27.

31a. Kreja B., Słowotwórcza rola fleksji we współczesnym języku polskim. Studia Śląskie, XXVI, 1974;

31 b. Kreja B., Słowotwórstwo nazw miejsca we współczesnym języku polskim. Gdańskie Studia Języko-
znawcze, 1975.

32. Kreja B., Słowotwórstwo nazw żeńskich. JP XXXIV, 1964.

33. Kreja B., Słowotwórstwo rzeczowników ekspresywnych w języku polskim, Gdańsk 1969.

34. Kurkowska H., Budowa słowotwórcza przymiotników polskich, Wrocław 1954.

35. Kuryłowicz J., Deriyation lexicale et deriyation syntaxique, E?quisses linguistigues, Wrocław 1960.

WYKAZ STOSOWANYCH SKRÓTÓW l SYMBOLI

BPTJ - Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego, Kraków

JP - Język Polski, Kraków

PF - Prace Filologiczne, Warszawa

PJ - Poradnik Językowy, Warszawa '

SD - Słownik Języka Polskiego pod red. W. Doroszewskiego, t. 1-11,1958-

NA - nomina actionis >

NAg - nomina agentis

NAttr - nomina attributiya

NE - nomina essendi

Instr - nomina instrument!

NPem - nazwy żeńskie

DK - czasowniki dokonane

ND - czasowniki niedokonane

SPIS TREŚCI

Przedmowa do wydania trzeciego ................................... 3

Przedmowa do wydania pierwszego ...........................'........ 4

l. MIEJSCE SŁOWOTWÓRSTWA W SYSTEMIE JĘZYKOWYM ........... ... ... 5

1. Struktura Systemu językowego ................................ . 5

2. Miejsce morfologii w systemie językowym; morfemy i ich typy ................ 6

3. Słowotwórstwo a fleksja .................................... 8

II. PODSTAWOWE POJĘCIA SŁOWOTWO-RSTWA .'....................... 11

1. Wyrazy niepodzielne i konstrukcje ............................... 11

2. Kryteria wydzielania morfemów i członów formacji .............'......... 12

3. Pojęcie wyrazu pochodnego synchronicznie ............,.........;.'... 14

4. Budowa formacji: temat słowotwórczy ............................. 16

5. Budowa formacji: formant słowotwórczy ............................ 18

6. Struktura semantyczna wyrazu pochodnego. Pojęcie znaczenia strukturalnego ........ 21

7. Pojęcie wartości kategorialnej. Kategoria słowotwórcza i typ słowotwórczy ......... 23

8. Pojęcie produktywnego typu słowotórczego ......................... 24

III. PODSTAWOWE TEORIĘ SŁOWOTWÓRCZE ....................:..... 25

1. Uwagi ogólne .......................................... 25

2. Teoria dwuczłonowości wyrazów Jana Rozwadowskiego ................... 25

3. Teoria logiczno-syntaktyczna Witolda Doroszewskiego .................... 26

4. Teoria onomazjologiczna Miłosza Dokulila .......................... 27

5. Ogólna klasyfikacja derywatów ........................ ~. ....... 27

IV. SŁOWOTWÓRSTWO RZECZOWNIKÓW ............................ 29

1. Kategorie słowotwórcze rzeczownika. Charakterystyka ogólna ................ 29

2. Nazwy czynności /nomina actions/ .............................. 31

3. Nazwy abstrakcyjnych cech /nomina essendi/ ......................... 34

4. Nazwy działacza/nomina agentis/,nazwy wykonawców czynności .............. 38

5. Nazwy narzędzi /nomina instrument!/ ............................. 42

6. Nazwy wytworów /rezultatów/ i obiektów czynności (nomina patientis) ............ 42

7. Nazwy nosicieli cech/nomina attributiya/ ........... ... .............. 43

8. Nazwy miejsc/nomina loci/ .................................. 47

9. Nazwy zbiorów/nomina collectiya/ .............................. 49

10. Nazwy mieszkańców ....................................... 50

11. Nazwy pokrewieństw ..................................... 51

12. Nazwy żeńskie ......................................... 52

13. Nazwy deminutywne/zdrobnienia/ ............................... 53

14. Nazwy ekspresywne i augmentatywne ...............'.............. 55

15. Nazwy istot młodych ..................................... 57

16. Rzeczowniki prefiksalne ....'.'......................,........ 57

17. Rzeczowniki pochodne od wyrażeń syntaktycznych ...................... 58

18. Rzeczowniki złożone / założenia, composita/. .......................... 59

19. Skrótowce ........................................... @1

96

V. SŁOWOTW5RSTWO PRZYMIOTNIKÓW ............................ 63

1. Charakterystyka ogólna ..................................... 63

2. Przymiotniki odczasownikowe; uwagi ogólne .;........................ 63

3. Przymiotniki czynnościowe .................,....'..; ~. ......... 64

4. Przymiotniki potencjalne .................................... 66

5. Przymiotniki odrzeczownikowe .....-.......-..."..........;....... 67

6. Przymiotniki odprzymiotnikowe ................................ 69

7. Przymiotniki od wyrażeń syntaktycznych ............................. 71

8. Przymiotniki złożone ...................................... 72

VI. SŁOWOTWÓRSTWO CZASOWNIKÓW ............................. 74

1. Charakterystyka ogólna ...................................... 74

2. Podział derywatów czasownikowych .............................. 75

3. Czasowniki odimienne; charakterystyka ogólna ........................ 75

4. Formacje orzecznikowe ...................................... 7@

5. Formacje kauzatywne /pośrednio-orzecznikowe/ ........................ 77

6. Formacje dopełnieniowe .................................... 77

7. Czasowniki dewerbalne; charakterystyka ogólna ......................... 76

8. Problem aspektu wderywacji odczasownikowej ......................... 78

9. Pojęcie pary aspektowej ..................................... 79

10. Typy czasowników dokonanych ................................ 80

11. Typy czasowników niedokonanych; iterativa ........................... 83

12. Czasowniki refleksywne .................................... 83

VII. SŁOWOTWÓRSTWO PRZYSŁÓWKÓW ............................. 84

1. Funkcje składniowe i semantyczne przysłówków ....................... 84

2. Typy słowotwórcze przysłówków ............................... 85

3. Derywaty odprzymiotnikowe; uwagi ogólne ........................... 86

4. Ograniczenia w tworzeniu przysłówków odprzymiotnikowych ................. 86

5. Reguły wyboru obocznych..formantów -o//-'e ......................... 88

6. Derywaty odprzymiotnikowe prefiksalno-sufiksalne ...................... 89

Wykaz cytowanych prac ................................'........ 92

Wykaz stosowanych skrótów i symboli ................................ 94