Zasady, Kryteria i Wskaz
niki Dobrej Gospodarki Leśnej w Polsce
Certyfikacja gospodarki leśnej pojawiła się w światowym leśnictwie, jako
wspomaganie i rozwijanie procesów trwałego i zrównoważonego rozwoju lasów. Certyfikacja
jest procesem w którym osoba trzecia, niezależna strona, udziela zapewnienia, że produkt
lub usługa spełnia specyficzne wymagania. W procesie certyfikacji uczestniczą trzy strony:
właściciele lasów, organizacje ustalające standardy certyfikacji oraz podmioty weryfikujące 
czy właściciele lasów spełniają ustanowione standardy. System certyfikacyjny dotyczy dwóch
obszarów  jeden obejmuje zasady gospodarowania, drugi związany jest z łańcuchem
dostaw, gdzie certyfikat ma zapewnić, ze dany produkt wykonany jest z materiałów
pochodzących z lasów certyfikowanych.
Obecnie na świecie funkcjonuje wiele systemów certyfikacji gospodarki leśnej: PEFC,
FSC CSA, SFI czy ISO. Zasięg oddziaływania tych systemów jest różny, podobnie jak
stopień szczegółowości i wartość merytoryczna. Pierwszym globalnym systemem
certyfikacyjnym stał się zaproponowany przez FSC (ang. Forest Stewardship Council).
System ten był skierowany głównie do dużych właścicieli lasów ze strefy tropikalnej. Główna
idea, jaka przyświecała powstaniu tego systemu  na początku lat 90. ub. wieku i
akredytowanego w Meksyku w 1993r.  to ochrona lasów tropikalnych w Ameryce
Południowej, Afryce i Azji przed zniszczeniem.
W Polsce, jak dotąd, lasy certyfikowane są według systemu FSC, czyli Rady Dobrej
Gospodarki Leśnej). Podstawowym założeniem systemu certyfikacyjnego FSC, bazującego
na certyfikacji ISO (Międzynarodowej Organizacji Normalizacyjnej), jest fakt, że jest to
proces, w którym upoważniona, niezależna strona udziela pisemnego zapewnienia o
spełnieniu przez określony produkt bądz
usługę określonych wymagań. Dotychczas na
świecie systemem certyfikacji gospodarki w ramach FSC objętych jest ponad 100 mln ha
lasów w 79 krajach świata.
Oprócz niezależnych, międzynarodowych jednostek akredytujących coraz większą
rolę w organizacji FSC mają, działające w poszczególnych krajach, tzw. Inicjatywy krajowe.
Jednym z przykładów jest, funkcjonujący od 2003r., Związek Stowarzyszeń  Grupa Robocza
FSC Polska . W czerwcu 2008r., związek ten akredytowany został przez wspomnianą
jednostkę akredytującą ASI.
W Polsce system FSC funkcjonuje od 1996r. pierwszymi regionalnymi dyrekcjami
Lasów Państwowych, które poddały się procesowi certyfikacji były RDLP Gdańsk,
Szczecinek, Katowice.
Dotąd certyfikacja prowadzona była w Polsce przez dwa niezależne tzw. Programy
certyfikujące:
- Qualifor, którym posługuje się firma SGS Polska (siedziba dyrekcji tego programu
mieści się w Republice Południowej Afryki),
- Smart-Wood, którym posługuje się NEPCon (dyrekcja tej firmy mieści się w USA).
19
Aby uporządkować w Polsce proces certyfikacji gospodarki leśnej i łańcucha dostaw za
pomocą dwóch równorzędnych programów, w styczniu 2008r. dyrektor zarządu  rady
Dyrektorów FSC podjął decyzję, żeby w okresie przejściowym, a więc do czasu akredytacji
polskich standardów, wszystkie firmy certyfikujące, w tym SGS Polska oraz NEPCon,
posługiwały się tzw. Krajowym Projektem Wskaz
ników standardów FSC projekt dostępny
jest na polskich stronach internetowych FSC  www.fsc.pl
Dotychczas funkcjonujący w Polsce system certyfikacyjny doczekał się konkurencji.
Alternatywą jest certyfikacja gospodarki leśnej i łańcucha dostaw w systemie PEFC (ang.
Pan European Forest Certyfication Council  Rada ds. Paneuropejskiego Systemu
certyfikacji Lasów). System certyfikacji PEFC oparty jest na zasadach prowadzenia trwałej i
zrównoważonej gospodarki leśnej zapisanych w dokumentach Ministerialnej Konferencji na
temat Ochrony Lasów w Europie. Rada PEFC została założona w 1999r. przez 11
narodowych organizacji PEFC z krajów europejskich. Głównym celem jej powołania jest
promocja zrównoważonej gospodarki leśnej przez procesy certyfikacyjne, realizowane z
udziałem niezależnych wyspecjalizowanych jednostek. W ramach systemu PEFC
certyfikacją objęto już przeszło 51 mln ha lasów w 13 krajach Europy.
W Polsce prace nad stworzeniem krajowych struktur PEFC podjęto w 2003r. W skład
polskiej grupy inicjatywnej wchodzi 35 podmiotów oraz organizacji działających w obszarze
leśnictwa i przemysłu drzewnego. Inicjatorem procesu tworzenia krajowych standardów
PEFC są Lasy Państwowe oraz Rada PEFC Polska (jednostka ta, będąca od listopada
2003r. członkiem struktur międzynarodowych PEFC, wchodzi w skład Zarządu Głównego
SITLiD). Mimo iż w marcu 2008r. polskie standardy PEFC zostały uznane na forum
międzynarodowym, to oficjalna ich akredytacja nastąpiła w paz
dzierniku 2008 r. w Canberze,
podczas Walnego Zgromadzenia Międzynarodowej rady PEFC.
Polskie kryteria i wskaz
niki trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów dla
potrzeb certyfikacji lasów można znalez
ć na stronie www.ibles.waw.pl/sitlid
certyfikacjakryteria i wskaz
niki.
Standardy w procesie certyfikacji FSC zostały podzielone na 10 podstawowych grup
zagadnień:
1. Zgodność z prawem i zasadami gospodarki leśnej FSC.
2. Respektowanie praw i obowiązków wynikających z własności.
3. Prawa ludności miejscowej.
4. Współpraca ze społeczeństwem i prawa pracowników.
5. Korzyści z lasu.
6. Wpływ na środowisko.
7. Plany urządzenia lasu.
8. Monitorowanie i ocena.
9. Lasy o szczególnej wartości ochronnej.
20
10. Plantacje.
Szczegółowe standardy i kryteria FSC są rozwinięciem tych dziesięciu grup zagadnień.
W Polsce certyfikatem FSC legitymuje się obecnie ponad 300 firm. Są to zarówno
najmniejsze podmioty branży tartacznej, producenci palet, czy tzw. programów ogrodowych,
ale także największe zakłady, np. branży płytowej. Liczba ta świadczy o znaczeniu
umieszczonego na wyrobie znaku, potwierdzającego pochodzenie drewna, z którego został
on wyprodukowany. Tak więc certyfikacja gospodarki leśnej, a dalej certyfikat przynależności
do Chain of Custody (łańcuchu pochodzenia produktu) uzyskały bardzo istotne miejsce w
procesach rządzących rynkiem surowca drzewnego i wyrobów z drewna.
Jest bardzo prawdopodobne, że w naszym kraju będziemy mieli nie tylko jeden
system certyfikacji gospodarki leśnej. Oficjalna akredytacja polskich standardów PEFC
nastąpiła w paz
dzierniku 2008r. Projekt polskich kryteriów i wskaz
ników trwałego trwałego
zrównoważonego zagospodarowania lasów zawiera 6 podstawowych kryteriów (lipiec
2007):
1. Utrzymanie, odpowiednie wzmocnienie oraz powiększanie i podnoszenie wartości
zasobów leśnych i ich udział w globalnym bilansie węgla.
2. Zachowanie i wzmocnienie zdrowia i witalności ekosystemów leśnych.
3. Utrzymanie i wzmocnienie produkcyjnych funkcji lasów.
4. Zachowanie, ochrona o odpowiednie wzbogacenie leśnej różnorodności biologicznej.
5. Utrzymanie i rozszerzenie ochronnych funkcji lasów zwłaszcza funkcji glebo- i
wodochronnych.
6. Utrzymanie i rozwój innych społeczno-ekonomicznych funkcji lasów.
Podobnie, jak w przypadku FSC, ostatnim etapem w procesie certyfikacji zgodnej z PEFC,
jest certyfikat, potwierdzający wykorzystanie do produkcji wyrobów z drewna, surowca
pochodzącego z właściwie zarządzanego, zgodnie z przyjętymi i weryfikowanymi kryteriami,
lasu  czyli Chain of Custody.
Czym różnią się powyższe systemy certyfikacji?
Zasadniczo można powiedzieć, że mają one wiele wspólnego. Nadrzędny cel jest
podobny  trwała i zrównoważona gospodarka leśna, prowadzona zgodnie z zasadą
równowagi pomiędzy jej aspektami ekologicznymi, ekonomicznymi i społecznymi. Zasada
niezależności i wiarygodności rady certyfikacji oraz przejrzystości stosowanych kryteriów i
standardów również jest czymś wspólnym. Oba systemy zakładają dostosowanie
standardów do lokalnych, krajowych, czy wręcz regionalnych warunków, tak przyrodniczych,
ekonomicznych, jak i społecznych. W obu przypadkach też proces certyfikacji jest procesem
dobrowolnym.
Do podstawowych różnic należy zapisać podejście do standardów gospodarki leśnej.
System FSC rozpoczyna od określonych zasad, jednakowych dla wszystkich lasów na
21
świecie, natomiast system PEFC opiera się na zbiorze narodowych standardów, opartych o
uznane procesy międzynarodowe, jak np. Ministerialna Konferencja Ochrony Lasów w
Europie. Ta różnica jednak zaczyna się zacierać poprzez uruchomienie w ramach systemu
FSC regionalnych i narodowych grup, dostosowujących główne założenia do warunków
miejscowych.
Istotną różnicą pomiędzy systemami PEFC i FSC jest również to, że system PEFC
dąży do tego, by certyfikacja leśnictwa miała w każdym kraju (podobnie jak na całym
świecie) status certyfikacji akredytowanej przez rządowe instytucje, powołane do
ustanawiania i kontroli systemów i procesów certyfikacji. W założeniu, ścisły związek
procedur PEFC z instytucjami akredytacyjnymi ma zapewnić większą wiarygodność.
Obecnie motorem napędowym certyfikacji leśnictwa w naszym kraju są dwa procesy.
Pierwszy związany jest z żądaniami zorganizowanych grup ekologicznych, które poprzez
różne formy nacisku dążą do wprowadzenia tych systemów. Sytuacja taka będzie się
niewątpliwie nasilać. Presja ta wynika z raportów o stanie globalnego środowiska oraz ze
zmieniających się preferencji społecznych. W wyniku tej presji właściciele i zarządcy lasów
muszą liczyć się zarówno z żądaniami przestawienia gospodarki leśnej na inne cele, jak
wręcz oddania części kontroli nad lasami przynajmniej na etapie planowania działań.
Drugi proces jest również efektem globalizacji i dotyczy nie tylko (nie przede
wszystkim) krajów rozwiniętych. Zasada działania tego procesu oparta jest głównie o
charakterystykę rynków zbytu. Wielkie koncerny światowe czy małe firmy (szczególnie w
krajach rozwiniętych) chcąc podnieść konkurencyjność swoich produktów, przykładają dużą
wagę do wizerunku firmy. Uczestnictwo w akcjach charytatywnych, sponsorowanie lokalnych
społeczności czy dbałość o stan środowiska stały się powszechnym elementem kampanii
promocyjnych.
Kraje rozwinięte konsumują 80% światowej produkcji, zatem sytuacja na tych rynkach
bezpośrednio jest odczuwalna na pozostałych rynkach. Jeśli popyt na towary certyfikowane
pojawia się na rynkach zbytu tych krajów, to oznacza, ze wszyscy producenci (również z
krajów rozwijających się) muszą takie towary produkować, bo rynek towarów
niecertyfikowanych będzie się kurczył.
W wyniku rozwoju tej tendencji dojdzie najprawdopodobniej do sytuacji, że
posiadanie certyfikatu nie będzie świadczyło o przewadze konkurencyjnej produktu, ale brak
certyfikatu wręcz wyeliminuje dostawcę z rynku.
O decyzji poddania się procesowi certyfikacji w znacznej mierze decyduje rynek. To
potrzeby konsumentów, ich świadomość, wpływa na wybór pomiędzy produktem
posiadającym logo, gwarantujące pochodzenie drewna, z którego zostało zrobione np.
krzesło, a produktem bez tego znaku, czyli zrobionym z drewna niewiadomego pochodzenia.
Certyfikacja stała się bardzo poważnym narzędziem rynkowym.
22
Komentarz do standardów  Zasady, Kryteria i Wskaz
niki Dobrej Gospodarki Leśnej w
Polsce FSC można znalez
ć :
PGL LP Intranet Gospodarka leśnaKomentarz do  Zasad, Kryteriów & & .
System certyfikacja FSC opiera się na 10 podstawowych zasadach. Każda z nich
wymaga spełnienia kilku kryteriów, które opisano przy pomocy różnych wskaz
ników.
1.Zgodność z prawem i zasadami gospodarki leśnej FSC.
W procesie gospodarowania lasem przestrzegane są wszystkie stosowne przepisy,
obowiązujące w danym kraju, traktaty międzynarodowe oraz umowy, których dany kraj jest
sygnatariuszem, jak również zasady i kryteria FSC.
2.Respektowanie praw i obowiązków wynikających z własności.
Prawo do długoterminowego posiadania i użytkowania ziemi oraz zasobów leśnych powinno
być jasno określone, udokumentowane i powinno posiadać moc prawną. Wstęp do lasu jest
prawnie zagwarantowany, podobnie jak zbiór jagód, grzybów, ziół.
3.Prawa ludności miejscowej.
Należy uznać i respektować normy prawne i zwyczajowe ludności rdzennej do posiadania,
użytkowania oraz gospodarowania własnością leśną oraz wszelkimi związanymi z nią
zasobami, produktami i wartościami. Podkreśla się istnienie prawa serwitutów. Istnieje
obowiązek ścisłej współpracy z miejscowym społeczeństwem w tym informowania go o
aktualnych i perspektywicznych planach gospodarczych.
4.Współpraca ze społeczeństwem i prawa pracowników.
Sprawdzenie przeszkolenia i wyposażenia osób zatrudnionych w lesie oraz sprawdzenie
respektowania praw pracowniczych, przestrzegania przepisów bhp przy pracach leśnych,
funkcjonowanie systemu udziału społeczeństwa przy rewizjach urządzeniowych.
5.Korzyści z lasu.
Gospodarka leśna powinna prowadzić do efektywnego wykorzystania produktów i użytków
leśnych, aby zapewnić korzyści ekonomiczne na równi z korzyściami środowiskowymi i
społecznymi. Sprawdzane jest pozostawianie w lesie opakowań olejów, z produktów
żywnościowych, zużytych części zamiennych, kaleczenie drzew przy pracach zrywkowych,
wykonywanie nowych systemów odwadniających. Decyzje dotyczące utrzymywania
systemów odwadniających muszą być podjęte na II KTG i odzwierciedlone w Operacie
urządzeniowym.
6.Wpływ na środowisko.
23
Gospodarka leśna powinna chronić różnorodność biologiczna i jej wartość, zasoby wodne,
unikatowe i wrażliwe ekosystemy i walory krajobrazowe, a dzięki tym działaniom utrzymywać
funkcje ekologiczne oraz integralność lasu.
(Zwiększanie areału odnowień naturalnych, wzbogacanie składu gatunkowego zakładanych
upraw, zachowanie torfowisk, mokradeł, bagien, utworów skalnych, skrajnie ubogich siedlisk,
polan śródleśnych, powierzchnie na których występują gatunki rzadkie i ginące, zarówno
fauny jak i flory; ocena oddziaływania na środowisko planowanych i prowadzonych prac
leśnych, uproszczona ocena oddziaływania na środowisko, procedura rozpoznania
występowania gatunków roślin i zwierząt z czerwonej listy przy planowaniu powierzchni do
wyprzedzającego przygotowania gleby do zalesień gruntów porolnych); wielkość zrębów
zupełnych, drzewa dziuplaste, ilość martwego drewna, zachowanie reprezentatywnych
ekosystemów, techniczne warunki szlaków zrywkowych, niszczenie gleby w trakcie
pozyskania drewna, strefy ochronne wzdłuż zbiorników i cieków wodnych, niechemiczne
metody kontroli szkodników, stosowanie pestycydów, środki chemiczne  składowanie,
gatunki obcego pochodzenia- kontrola i monitoring).
7. Plany urządzenia lasu.
Sporządzony i zatwierdzony plan ul winien być realizowany i bieżąco uaktualniany, co do
zakresu jak i intensywności gospodarowania.
8.Monitorowanie i ocena.
Należy prowadzić monitorowanie, stosownie do zakresu i intensywności gospodarki leśnej, w
celu dokonania oceny stanu, ilości pozyskiwanych produktów leśnych, kontroli pochodzenia
produktu, działań gospodarczych oraz ich wpływu społecznego i środowiskowego.
Sporządzanie inwentaryzacji i prowadzenie banku danych realizowane jest bez względu na
formę własności lasów, jako zadanie zlecone prze administrację rządową.
9.Lasy o szczególnej wartości ochronnej.
Gospodarowanie w lasach o wysokiej wartości powinno służyć zachowaniu i wzmacnianiu
cech charakterystycznych takiego lasu. Zasada zapobiegania musi stanowić zasadę wiodącą
w procesie podejmowania decyzji dotyczących lasów o szczególnej wartości (procedury
identyfikowania lasów o szczególnej wartości ochronne).
10.Plantacje.
Plantacje powinny uzupełniać proces gospodarowania lasami naturalnymi, odciążać je oraz
promować odnowę i ochronę lasów naturalnych. Prowadzenie plantacji nie zostało
uregulowane przepisami prawa.
24
Wraz ze wzrostem gospodarczym pojawiać się będzie coraz silniejsza presja na
rynek, związana z popytem na produkty certyfikowane. Obecne tendencje kampanii
marketingowych dużych firm o zasięgu globalnym kładą olbrzymi nacisk na aspekty
środowiskowe swojego funkcjonowania. Objawia się to również w podpisywaniu porozumień
z organizacjami ekologicznymi oraz certyfikacyjnymi na sprzedaż w dużych sieciach
handlowych wyłącznie produktów certyfikowanych. Proces certyfikacji będzie
najprawdopodobniej wspierany przez Unię Europejską również instrumentami prawnymi,
związanymi z dostępem towarów i usług do rynku europejskiego. Te działania mogą
doprowadzić do prawnego usankcjonowania (obligatoryjności) przeprowadzania certyfikacji
gospodarki nie tylko w Europie, ale i na świecie.
W krajach Unii Europejskiej rynek drewna certyfikowanego zwiększa się z roku na rok, a
certyfikacja staje się niezbędnym wymogiem zaistnienia na tym rynku. Polscy producenci
wyrobów opartych na drewnie również ubiegają się o dostawy certyfikowanego drewna, aby
móc uczestniczyć w tzw. Chain of Custody (łańcuchu pochodzenia produktu)  przejrzystym
systemie śledzenia pochodzenia drewna i produktów drewnopochodnych od sklepu aż do
lasu, z którego pochodzi przetwarzane drewno.
W społeczeństwach Europy Zachodniej alarmujący spadek jakości środowiska
naturalnego spowodował konieczność rygorystycznego egzekwowania takich metod kontroli
gospodarki leśnej, które będą skutecznie zapobiegać degradacji środowiska. Takim
mechanizmem kontrolującym wszystkie aspekty złożonego problemu jest system certyfikacji
drewna. Bardzo istotne znaczenie ma także wzrost świadomości społeczeństw, wyrażany
między innymi przez postawy konsumenckie i działalność organizacji ekologicznych.
25
WPROWADZANIE DOMIESZEK BIOCENTYCZNYCH I WPROWADZANIE
PODSADZEC
PRZEBUDOWUJ
CYCH
DOMIESZKI BIOCENOTYCZNE
Ważną rolę w prawidłowym kształtowaniu ekosystemów leśnych, oprócz zabiegów
pielęgnowania drzewostanów, odgrywają zabiegi mające na celu pielęgnowanie
drzewostanów oraz działania mające na celu pielęgnowanie innych elementów biocenozy
leśnej siedlisk. Zabiegi te polegają na kształtowaniu dostosowanej do siedliska
różnorodności gatunkowej i warstwowej drzewostanów. Można to osiągnąć poprzez
wprowadzanie na siedliskach:
- najsłabszych - warstwy podszytowej
- oraz na żyz
niejszych - drugiego piętra drzewiastego.
Zabiegi te służą wzbogaceniu biocenozy leśnej, korzystnie wpływają na siedlisko, a w
szczególności wpływają na poprawę warunków glebowych oraz kształtowanie klimatu
wewnątrz lasu.
WPROWADZANIE PODSZYTÓW
Podszytem nazywa się warstwę krzewiastą, występującą w lesie obok warstwy górnej
(drzewostanu) i warstw dolnych  runa oraz mchów. Może ona składać się zarówno z
gatunków krzewiastych, jak też drzewiastych, które wskutek zbyt ubogiej gleby lub
nadmiernego ocienienia, uległy zahamowaniu we wzroście. Korzyści z istnienia podszytu
zarówno z punktu widzenia ekologii lasu, jak i gospodarki leśnej, zdecydowanie przeważają
nad ewentualnymi stronami ujemnymi. Do najważniejszych pozytywów istnienia podszytu
można zaliczyć:
- wzbogacenie gleby w związki mineralne,
- przyspieszenie rozkładu substancji organicznej,
- łagodzenie klimatu leśnego, przez ograniczenie parowania wody oraz hamowanie
wiatru,
- przeciwdziałanie przyziemnym pożarom leśnym,
- ochronę gleby przed erozją, wyjałowieniem, stwardnieniem,
- wzrost różnorodności biologicznej poprzez tworzenie miejsc bytowania dla licznych
gatunków zwierząt,
- pośrednio: podnoszenie przyrostu drzewostanu,
- zapobieganie zadarnieniu gleby podczas cięć pielęgnacyjnych i odnowieniowych.
Do negatywów zalicza się występującą niekiedy, szczególnie na najuboższych siedliskach
konkurencję z drzewami o wodę i składniki mineralne (mniejszą jednak niż konkurencja
zwartej darni trawiastej), wypieranie przez krzewy roślinności runa oraz obserwowane w
wypadku niektórych gatunków, np. świerka, opóz
nienie procesu próchnicowania, jeśli ten
gatunek zajmie w danym obiekcie zbyt dużą powierzchnię.
26
Podszyt można wprowadzać wiosną lub jesienią, na drodze podsiewów lub podsadzeń.
Sposób pierwszy jest tańszy i może być wykorzystywany na terenach dostatecznie
wilgotnych, a zarazem mało zachwaszczonych, w miejscach, gdzie nie zagraża zniszczenie
nasion przez zwierzynę. W praktyce trudno znalez
ć miejsca spełniające równocześnie te
wszystkie warunki, więc przeważającą metodą pozostaje podsadzenie.
Gatunki drzew i krzewów przydatne do roli podszytu.
Do wprowadzenia w roli podszytu nadaje się większość gatunków drzew i krzewów leśnych
za wyjątkiem gatunków światłożądnych (sosna, modrzew, topola). Najlepiej spisują się w tej
roli gatunki cienioznośne lub umiarkowanie cienioznośne ( grab, lipa drobnolistna, buk, klon
zwyczajny, jawor, dąb szypułkowy lub bezszypułkowy) oraz krzewy  bez czarny i koralowy,
leszczyna, trzmielina brodawkowata. Przydatne w roli podszytu mogą być: jodła, daglezja i
świerk. Gatunki te zaliczone są do fitomelioracyjnych, czyli w znaczący sposób
poprawiających jakość siedliska. Na siedliskach najuboższych do wyboru pozostają gatunki
mniej wymagające, czyli: jałowiec, olsza szara, kruszyna, głóg dwuszyjkowy czy jarzębina.
Za najskuteczniejszy z racji oddziaływania na siedlisko uważa się grab, natomiast rola buka
może być mniej korzystna, zwłaszcza w wypadku niedoborów wapnia w glebie. Również
świerk sadzony w zbyt dużej ilości może negatywnie oddziaływać na glebę zakwaszając ją i
opóz
niając proces rozkładu surowej próchnicy. Do grupy gatunków biocenotycznych zalicza
się gatunki ważne z punktu widzenia bytowania pożytecznych owadów lub ptaków oraz
nektarodajne. Wymienić tu można: brzozę brodawkowatą, wierzbę iwę, dąb bezszypułkowy,
jarzębinę, różę dziką i fałdzistolistną, kruszynę, głóg, trzmielinę brodawkowatą, bez czarny i
koralowy oraz czereśnię ptasią.
Sposób przygotowania gleby.
Sposób przygotowania gleby zależy od lokalnych warunków. W przypadku gleb pulchnych i
na powierzchniach nie zachwaszczonych można zrezygnować z tej czynności i sadzić w
jamkę bez przygotowania. W innym wypadku zaleca się zdzieranie pasów lub wykonanie
talerzy z ich spulchnieniem za pomocą narzędzi ręcznych, a w wypadku luz
nych
drzewostanów  także sprzętu mechanicznego. Przy wprowadzaniu podszytów wzdłuż dróg i
linii oddziałowych, można zalecić wyoranie bruzd. Niemniej glebę należy przygotować w taki
sposób, aby w jak najmniejszym stopniu uszkodzić runo leśne, czyli:
- ręczne punktowe przygotowanie gleby (w talerze),
- pługiem talerzowym, ale tylko w płatach,
- mechaniczne przygotowanie /przy użyciu tylko samego spulchniacza/,
- wyoranie bruzd,
- bez przygotowania gleby, sadzenie pod łopatę.
Na siedliskach ubogich (bór suchy, bór świeży, zdegradowane fragmenty boru
mieszanego świeżego głównie w drzewostanach sosnowych) zalecane jest wprowadzenie
27
warstwy podszytowej z krzewów i drzew o szerokiej amplitudzie ekologicznej tworzących w
niekorzystnych warunkach siedliskowych, formy krzewiaste. Podszyty należy wykonywać w
drzewostanach II klasy wieku, najlepiej po drugim zabiegu trzebieży wczesnej uwzględniając
następujące zasady:
1.Powierzchnia wprowadzania podszytu powinna obejmować około 50% powierzchni
wydzielenia. Na siedliskach bardzo ubogich wprowadzanie podszytu należy ograniczyć do
fragmentów, gdzie istnieją realne szanse na powodzenie. Fragmenty te mogą ograniczać się
nawet tylko do 15-20% powierzchni. Podszyt wprowadza się w formie płatów o powierzchni
około 10 arów oraz nieco mniejszych kęp.
2. Pomiędzy płatami należy zostawić wolne przestrzenie do 10 m, które będą stanowiły
formę korytarzy ekologicznych, na których będzie się rozwijać runo leśne oraz ze względu na
lepsze warunki cieplne i świetlne korytarze te będą służyły jako miejsce pobytu i rozwoju
owadów pasożytniczych i drapieżnych.
W warunkach siedlisk najsłabszych (bór suchy) podszyty należy wprowadzać na podsypce z
dobrego kompostu lub torfu. Jeśli wykorzystuje się torf to należy dodać również nawozy
mineralne.
Ilość sadzonek wprowadzanych na tych siedliskach powinna wynosić około 2000 szt./ha
drzewek i krzewów łącznie (ilość sadzonek dotyczy powierzchni manipulacyjnej). Więz
by nie
ustala się, gdyż wynika ona z ilości płatów. Na siedliskach najsłabszych można zastosować
następujące gatunki:
- drzew: olszę szarą, jarząb pospolity,
- krzewów: jałowiec pospolity, kruszynę pospolitą, żarnowiec miotlasty, różę dziką,
śnieguliczkę białą.
Do sadzenia należy używać sadzonek wyrośniętych i żywotnych, w wypadku podszytu nie
muszą one jednak spełniać wysokich norm jakościowych.
W przypadku skrajnie niekorzystnych warunków oraz dodatkowo występującej presji
zwierzyny, należy rozważyć zastosowanie wariantu pośredniego pomiędzy wprowadzaniem
podszytów, a zakładaniem ognisk biocenotycznych. W takim przypadku działanie może
polegać na wybraniu fragmentów drzewostanu naturalnie przerzedzonych, wykonaniu
przygotowania gleby wraz z zastosowaniem podsypek torfowo-gliniastych i ogrodzeniu
powierzchni. Dzięki ogrodzeniu można pozwolić sobie na wprowadzenie nieco szerszego
wachlarza gatunków aniżeli wynika to z właściwości siedliska. Takie działania, ze względu na
wysokie koszty, mogą mieć tylko ograniczone zastosowanie.
W podszytach na siedlisku boru świeżego i zdegradowanych fragmentach boru
mieszanego świeżego listę gatunków można rozszerzyć wprowadzając, oprócz wcześniej
wspomnianych gatunków, dąb bezszypułkowy, buk zwyczajny, lipę drobnolistną oraz
trzmielinę brodawkowatą, głóg jednoszyjkowy, różę dziką i fałdzistolistną, tawułę
jarzębolistną.
28
Płaty mogą zajmować nieco więcej niż 50% powierzchni, a ilość wysadzanych sadzonek
można zwiększyć do 2500 szt./ha. Na siedliskach Bśw i BMśw nie należy wysadzać
sadzonek bez przygotowania gleby ze względu na bardzo obfite runo.
Na jednym płacie należy wysadzać albo warstwę krzewiastą, albo warstwę drzewiastą. W
przypadku gatunków drzewiastych może to być :
- jeden płat i jeden gatunek,
- na jednym płacie kilka gatunków.
Na siedlisku boru suchego na jednym płacie mogą rosnąć zarówno drzewka (przyjmą formę
krzewiastą) jak i krzewy.
Przy wprowadzaniu podszytu więz
ba nie musi być regularna, ponieważ stojące drzewa
uniemożliwiają zachowanie równomiernych odstępów sadzenia a ponadto powinien być
przestrzegany postulat lokowania podszytu w miejscach, w których jest najpilniej potrzebny,
Konieczność wkroczenia w warstwę podszytową zachodzi wtedy, kiedy występujące w nim
cenne gatunki drzew i krzewów, mające duże znaczenie pielęgnacyjne lub użytkowe, są
głuszone przez inne, mniej wartościowe lub zgoła niepotrzebne. Również zbyt silne
zagęszczenie podszytu nie jest pożądane i to ze względu na wzajemne przytłumianie się, jak
i z powodu niekorzystnego wpływu na glebę lub drzewostan.
WPROWADZANIE DRUGIEGO PI
TRA
Świadome i celowe wprowadzanie drugiego piętra wymaga pewnej modyfikacji
postępowania w stosunku do reguł obowiązujących przy wprowadzaniu podszytu zwłaszcza,
gdy bierze się pod uwagę możliwość zastąpienia w przyszłości głównego drzewostanu przez
jego dolne piętro.
Poczynając od BMśw, w drzewostanach jednopiętrowych i w zasadzie jednogatunkowych lub
o ubogim składzie gatunkowym należy wprowadzać drugie piętro, które będzie pełniło rolę
biocenotyczną a także przyczyni się do budowy warstwowej drzewostanu jak również będzie
spełniało rolę produkcyjną.
Termin wprowadzania drugiego piętra jest podobny do terminu wprowadzania
podszytu  po pierwszej lub drugiej trzebieży wczesnej (łatwiej wkroczyć z mechanicznym
przygotowaniem gleby pod sadzenie).nasilenie zabiegu trzebieży przed wprowadzeniem II
piętra powinno być nieco silniejsze niż w przypadku zakładania podszytów, ponieważ należy
stworzyć lepsze warunki rozwoju wprowadzonym sadzonkom, które mają w przyszłości
pełnić również rolę produkcyjną.
Gatunkami, które nadają się do tworzenia drugiego piętra są: buk, dąb szypułkowy i
bezszypułkowy, lipa drobnolistna oraz jodła, świerk, grab, klon. Liczba wprowadzanych
sadzonek na 1 ha powinna wynosić 4  6 tys. szt./ha, gdy stosuje się grupową i kępową
formę zmieszania. Zgodnie z Zasadami Hodowli Lasu przy wprowadzaniu drugiego piętra
należy preferować formę płatów, które powinny być rozmieszczone stosownie do
mikrosiedllisk i stopnia przerzedzenia drzewostanu. Należy jednak zmierzać do tego, aby
29
płaty z sadzonkami obejmowały około 70% powierzchni, a przerwy między nimi wynosiły
około 8 m (pasy manipulacyjne). Jest to niezbędne do obalania drzew w kolejnych
trzebieżach i do zrywki drewna.
Zakres prac dotyczących przygotowania gleby należy dostosować do konkretnych
warunków. Przy braku konkurencyjnej pokrywy gleby można wykonać sadzenie bez
dodatkowych czynności. Wskazane jest zrezygnowanie ze spulchniania gleby w rzędach
sadzenia, ponieważ może to spowodować uszkodzenia korzeni prowadzące u sosny do
zwiększenia zagrożenia ze strony patogenów grzybowych. Odległość między rzędami
podsadzenia uwarunkowana jest więz
bą sadzenia sosny odnawianej sztucznie i wynosi
najczęściej około 1,5 m. Odpowiednią liczbę sadzonek należy regulować odstępami drzewek
w rzędzie (1.5-2,5 m).
Wymagania świetlne podsadzenia  w zależności od gatunku  wraz z wiekiem
rosną, co powoduje potrzebę przeprowadzenia intensywniejszych zabiegów trzebieżowych w
drzewostanie panującym.
W pewnym momencie może powstać dylemat: czy spełniać potrzeby świetlne podsadzenia,
czy należycie dbać o jakość drzewostanu głównego poprzez utrzymywanie zwarcia
zapewniającego wzrost na wysokość oraz prawidłowe oczyszczanie. To, czy potraktować
drugie piętro jako element przyszłego drzewostanu zależy od siedliska oraz od gatunku i
jakości hodowlanej podsadzenia.
Zarówno wprowadzane podszyty, jak też drugie piętro stanowią wyjątkowo atrakcyjną
bazę żerową dla zwierzyny. Należy przyjąć zasadę ochrony tych nasadzeń skutecznymi, ale
racjonalnymi metodami. Przy większych stanach zwierzyny przedsięwzięcie tak ważne z
punktu widzenia hodowlanego nie ma szans powodzenia.
PRZEBUDOWA DRZEWOSTANÓW
Specjalnym wariantem wprowadzania drugiego piętra jest przebudowa drzewostanów
przerzedzonych, porolnych, której celem jest zastąpienie dotychczasowego drzewostanu
wraz ze zmianą składu gatunkowego.
Przebudowa drzewostanu polega na dostosowaniu jego składu gatunkowego do
właściwości siedliska, zmianie jego budowy pionowej i formy zmieszania. Założeniem
przebudowy jest uzyskanie drzewostanu o składzie gatunkowym optymalnie
wykorzystującym możliwości produkcyjne siedliska, o właściwej strukturze przestrzennej i
odpowiedniej formie zmieszania.
Podstawą prawną wszelkich przedsięwzięć gospodarczych są odpowiednie ustawy i
rozporządzenia, wydawane na mocy tych ustaw. Przebudowa drzewostanów jest
przedsięwzięciem z zakresu gospodarki leśnej, a gospodarkę leśną prowadzi się na
podstawie ustawy o lasach. Zgodnie z ustawą o lasach, w lasach stanowiących własność
Skarbu Państwa jak i nie stanowiących własności Skarbu Państwa, prowadzi się trwale
30
zrównoważoną gospodarkę leśną. Właściciele lasów są obowiązani do trwałego
utrzymywania lasów i zapewnienia ciągłości ich użytkowania, w tym m.in. do przebudowy
drzewostanów, które nie zapewniają osiągnięcia celów gospodarki leśnej. Do przebudowy
kwalifikują się drzewostany w przypadku:
- niezgodności składu gatunkowego z siedliskiem,
- niskiej produkcyjności,
- niskiej stabilności,
- oddziaływania niekorzystnych czynników biotycznych, abiotycznych i
antropogenicznych (zwłaszcza emisja przemysłowych).
Pilność przebudowy zależy od występowania wymienionych okoliczności. W
pierwszej kolejności podlegają jej drzewostany zagrożone rozpadem. Ze względu na pilność
można wyróżnić trzy rodzaje przebudowy:
- przebudowa interwencyjna (wymuszona),
- przebudowa konieczna ( obligatoryjna),
- przebudowa zalecana (fakultatywna).
Pierwsza sytuacja dotyczy drzewostanów rozpadających się, z zachwaszczającym
się dnem lasu, przy braku naturalnego odnowienia. Druga dotyczy obiektów, gdzie występuje
osłabienie i zagrożenie przez czynniki zewnętrzne. Trzecia grupa  to drzewostany o
niewłaściwym składzie gatunkowym, mogące doprowadzić do degradacji siedliska, ale bez
widocznych oznak zamierania.
Inna klasyfikacja metod przebudowy lasu uwzględniająca sposób jej prowadzenia,
wyróżnia przebudowę całkowitą (pełną) i częściową.
Przebudowa całkowita polega na wymianie obecnego pokolenia drzew na nowe z
jednoczesną zmianą składu gatunkowego. Może to nastąpić jednorazowo przy zastosowaniu
rębni zupełnej lub w dłuższym okresie  rębniami złożonymi. Potrzeba przebudowy
całkowitej w lasach niepaństwowych najczęściej dotyczy sytuacji, gdy dochodzi do
zniszczenia lasu w wyniku zjawisk klęskowych.
Przebudowa częściowa polega na zmianie składu gatunkowego części drzewostanu.
Nowe gatunki są tu wprowadzane stopniowo, pod okapem starego drzewostanu, usuwanego
przy zastosowaniu cięć pielęgnacyjnych, sanitarnych oraz rębni o długim okresie
odnowienia. Spotykane często w lasach niepaństwowych, lukowate i przerzedzone
drzewostany o ubogim składzie gatunkowym mogą być poddawane przebudowie częściowej.
Można tu z powodzeniem wykorzystać każdy obsiew gatunkiem z docelowego składu,
wprowadzanie sztucznych uzupełnień i podsadzeń innym gatunkiem. Przebudowa
częściowa może również złagodzić skutki występowania chorób grzybowych w
drzewostanie. Uzyskuje się to w wyniku stosowania odpowiednich zabiegów hodowlanych 
poprawek, uzupełnień, wprowadzanie drugiego piętra, dolesienia luk i przerzedzeń w
drzewostanach młodszych, zdolnych do przetrwania, wprowadzania podszytów oraz cięć
31
przekształceniowych, pozwalających zmieniać drzewostan i przygotowywać go do fazy
odnowienia.
Wybór jednej z tych metod zależy od stanu zdrowotnego i sanitarnego lasu, a także
od wymagań ekologicznych gatunków przewidzianych w przyszłym składzie gatunkowym.
Przy określaniu potrzeb przebudowy Instrukcja urządzania lasu przewiduje wzięcie
pod uwagę następujących elementów:
1. stopień zgodności składu gatunkowego z siedliskiem,
2. stopień uszkodzenia drzewostanu, przy czym do pilnej przebudowy kierowane są
drzewostany uszkodzone w stopniu 3, za wyjątkiem pożądanych zbiorowisk
zastępczych, szczególnie na glebach skażonych i zdewastowanych,
3. stopień zadrzewienia i jakość techniczną, przy czym drzewostany o niskim
zadrzewieniu i niskiej jakości technicznej, powinny być planowane do pilnej
przebudowy w wypadku, gdy spełnione będą kryteria 1 i 2.
Kwalifikowanie drzewostanów do przebudowy. Instrukcja urządzania lasu przewiduje
3 stopnie zgodności składu gatunkowego z siedliskiem:
1 - zgodny,
2 - częściowo zgodny
3 - niezgodny
określane osobno dla upraw i młodników oraz dla pozostałych drzewostanów. W pierwszym
wypadku (uprawy i młodniki) skład rzeczywisty porównuje się z orientacyjnym składem
gatunkowym z poprzedniego urządzania, w drugim (pozostałe drzewostany)  z
gospodarczymi typami drzewostanów ustalonymi podczas KTG.
Uprawy i młodniki uznaje się za zgodne z GTD, jeśli gatunek główny GTD jest gatunkiem
panującym, a jego udział różni się od wzorca nie więcej niż o 30% w wypadku odnowień
naturalnych lub 20% w wypadku odnowień sztucznych.
Częściowa zgodność (stopień 2) zachodzi wtedy, gdy analogiczna różnica nie przekracza
odpowiednio 50% dla odnowień naturalnych i 40% dla odnowień sztucznych. Większe
różnice kwalifikują uprawę lub młodnik do uznania za niezgodne z siedliskiem (stopień 3).
W starszych drzewostanach  stopień 1 drzewostan zgodny  ma miejsce, gdy gatunek
główny GTD jest głównym gatunkiem także w drzewostanie, a jeśli GTD przewiduje więcej
gatunków, pozostałe gatunki muszą również występować w składzie. Częściowa zgodność
zachodzi, gdy gatunek główny wraz z pozostałymi gatunkami GTD (uwzględniając
proporcjonalnie także podrost i II piętro) stanowi, co najmniej 50% składu gatunkowego.
Pozostałe drzewostany uznaje się za niezgodne z siedliskiem.
Wyjątek  jeśli miejsce pożądanych gatunków głównych zajmują inne cenne gatunki główne
lub domieszkowe (zwłaszcza liściaste), wówczas zamiast uznać skład gatunkowy za
niezgodny z siedliskiem, określa się jako częściowo zgodny.
32
 Aktualnie największy udział w drzewostanach niezgodnych z siedliskiem mają
drzewostany sosnowe (a także brzozowe) rosnące na siedliskach lasu świeżego i lasu
mieszanego świeżego oraz lite drzewostany świerkowe położone w strefie regla dolnego.
Najwięcej drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem znajduje się w
klasach wieku II b i IIIa. Do przebudowy w najbliższym 10-leciu należy zakwalifikować w
pierwszej kolejności te spośród nich, które oprócz niezgodności składu gatunkowego z
siedliskiem, charakteryzują się również złym stanem zdrowotnym, niską stabilnością i
jakością techniczną lub wykazują wyraz
ne objawy zamierania.
Określanie jakości, stabilności i stopnia uszkodzenia. Do niedawna (2002r.) przy
podejmowaniu decyzji o przebudowie, stosowano zbiorczą kategorię  drzewostanów z
le
produkujących , na podstawie zadrzewienia, jakości hodowlanej i technicznej. Zaliczano tu
drzewostany o zadrzewieniu poniżej 0,5 (za wyjątkiem KO i KDO) oraz drzewostany o
zadrzewieniu wyższym, ale złej jakości hodowlanej. Obecnie, mimo braku tego pojęcia,
jakość pozostaje ważnym kryterium oceny pilności przebudowy. Stwierdzona niska jakość
hodowlana i techniczna stanowi argument za włączeniem drzewostanu w plan przebudowy.
Stabilność mechaniczna drzewostanu jest pojęciem złożonym i obejmuje odporność
na czynniki biotyczne, jak i abiotyczne. Odporność na czynniki biotyczne jest w znacznym
stopniu związana z dostosowaniem składu gatunkowego do siedliska. Natomiast odporność
na czynniki abiotyczne jest w dużej mierze pochodną postępowania hodowlanego.
Drzewostany zaniedbane pielęgnacyjnie charakteryzują się wysokim współczynnikiem
smukłości (h/d). Drzewostany (zwłaszcza iglaste) o współczynniku smukłości poniżej 80,
określa się jako stabilne. Jeżeli wartość tego współczynnika waha się między 80 a 100,
drzewostan określa się jako labilny. Natomiast przy wartościach powyżej 100  jako
drzewostan krytyczny. Smukłość jest jedną z cech, oprócz której należy uwzględnić również
zwarcie drzewostanu, jego lukowatość oraz zagrożenie przez czynniki destrukcyjne i
choroby.
Drzewostany określone jako krytyczne, wymagają pilnej przebudowy. Dotyczy to
drzewostanów dojrzewających i dojrzałych, bowiem wzrost smukłości w okresie tyczkowiny
jest zjawiskiem przejściowym a czas przebywania w fazie labilnej lub krytycznej może być
istotnie skrócony przez prowadzone w tym okresie regularne trzebieże.
Najmniej pilna jest konieczność przebudowy drzewostanów niezgodnych z
siedliskiem, ale dobrze produkujących. Powinny być one przebudowywane po osiągnięciu
dojrzałości rębnej.
Przebudowa lasów górskich. W pasmach górskich we wschodniej części kraju na plan
pierwszy wysuwa się przebudowa drzewostanów przedplonowych olszy szarej. W Beskidzie
Śląskim i Beskidzie Żywieckim problemem jest przebudowa litych świerczyn, często obcego
pochodzenia, rosnących na zbyt żyznych siedliskach leśnych. Decydującym czynnikiem przy
ocenie pilności przebudowy jest stan sanitarny drzewostanu. Jeśli jest on zły to należy
33
skrócić okres przebudowy. Istotą przebudowy w warunkach górskich jest zastąpienie
starszych generacji młodszym pokoleniem podokapowym. Z uwagi na ochronne funkcje lasu
na terenach górskich, nie wchodzi w grę przebudowa całkowita. Nie jest ona jednak
wykluczona w warunkach rozpadu na skutek procesów chorobowych.
Rębnie służące przebudowie drzewostanów. W przypadku przebudowy częściowej, kiedy nie
zachodzi konieczność bardzo szybkich działań, cel przebudowy może być osiągnięty
normalnymi zabiegami hodowlanymi w trakcie wzrostu drzewostanu (intensywniejsze
trzebieże, podsadzenia). W ten sposób można przebudowywać monolityczne drzewostany
sosnowe lub świerkowe, wprowadzając drugie piętro złożone z gatunków liściastych  buka,
lipy, czasami dębu. W sprzyjających warunkach siedliskowych, gatunki te mogą wejść w
skład drzewostanu głównego. Skład gatunkowy zostaje osiągnięty bez potrzeby uciekania
się do cięć rębnych.
Najmniejsze pole manewru istnieje w drzewostanach rozpadających się, opanowanych przez
owady lub choroby grzybowe, których dłuższe pozostawienie na pniu grozi deprecjacją
surowca drzewnego oraz rozprzestrzenieniem chorób i gradacji na nowe obszary lasu. Do
wyboru pozostają wówczas różne warianty rębni zupełnej (Ic, Ib, Ia).
W celu przebudowy drzewostanów polegającej na zwiększeniu udziału gatunków
domieszkowych (występujących z niewielkim udziałem w drzewostanie macierzystym)
można stosować rębnie częściowe  częściową pasową IIb lub częściową gniazdową II d.
Szerokie zastosowanie w przebudowie drzewostanów mają rębnie gniazdowe  gniazdowa
zupełna IIIa oraz gniazdowa częściowa IIIb. Celem rębni IIIa jest zmiana składu
gatunkowego litych drzewostanów (sosnowych, brzozowych, bukowych, osikowych,
grabowych) na dwugatunkowe, o kępowej i wielkokępowej formie zmieszania. Podstawą
rębni jest odnowienie sztuczne, wykonywane po cięciach zupełnych. Ma zastosowanie w
sytuacji, gdy odnowienie samosiewne jest niecelowe lub niemożliwe do osiągnięcia.
Najkorzystniejsze efekty uzyskuje się wprowadzając dąb na gniazdach wielkości 0.15 ha, a
buk i jodłę  do 0.10 ha. Rębnia ta stosowana jest do przebudowy litych przedplonów olszy
szarej w Bieszczadach, w których na gniazdach o wielkości ok. 10 ar odnawia się sztucznie
jodłę i buka.
Rębnia IIIb może być stosowana w wypadku, gdy gatunek tworzący dotychczasowy
drzewostan jest cienioznośny i łatwo odnawia się z samosiewu. Wówczas w pierwszym
etapie wykonuje się cięcia zupełne na gniazdach oraz częściowe na powierzchni
międzygniazdowej. Na gniazdach odnawia się sztucznie gatunek, którego udział planuje się
zwiększyć (buk, dąb i inne).
W bardziej skomplikowanych warunkach przebudowy, zwłaszcza na żyznych siedliskach,
gdzie celem jest uzyskanie struktury wielogatunkowej i wielopiętrowej, przydatne są rębnie
stopniowe, zwłaszcza stopniowa gniazdowa udoskonalona IVd. Przydatność tej rębni w
procesie przebudowy drzewostanów wynika z możliwości kombinacji odnowienia
34
naturalnego i sztucznego oraz stosowania różnych rodzajów cięć, dostosowanych do potrzeb
poszczególnych gatunków drzew.
Technika odnowienia przy przebudowie lasu. Sposób przygotowania gleby zależy od
rodzaju przebudowy. W wypadku przebudowy częściowej (w zależności od warunków)
najczęściej stosuje się przygotowanie w talerze lub wyorywanie bruzd. Podczas podsadzeń
na ubogich siedliskach, na terenach nie zachwaszczających się, z cienką warstwą gleby
mineralnej dopuszczalne, a nawet celowe jest sadzenie bez przygotowania gleby. Podczas
przebudowy całkowitej możliwa jest większa mechanizacja prac związanych z
przygotowaniem gleby.
Dobór sadzonek i więz
by sadzenia. Wzrost upraw zakładanych w ramach przebudowy
drzewostanów odbywa się przeważnie w warunkach relatywnie trudniejszych aniżeli
przeciętne. Konsekwencją czego jest stosowanie większych wymagań wobec sadzonek
używanych podczas przebudowy. Sadzonki sosny, nieszkółkowane jednolatki (1/0) mogą
być dopuszczone tylko na najsłabszych siedliskach (Bs, Bśw). Na żyz
niejszych siedliskach
powinny być zastąpione przez sadzonki dwuletnie (2/0 lub 1/1) a w najtrudniejszych
warunkach nawet 3/0 z podcinanym systemem korzeniowym. Świerk w każdym przypadku
powinien być szkółkowany ( 1,5/1,5). Modrzew i gatunki liściaste  sadzonki dwuletnie (2/0)
lub trzyletnie (3/0).
Aktualne Zasady Hodowli Lasu zalecają sadzenie w odnowieniach i zalesieniach
zmniejszonej liczny sadzonek na ha w stosunku do stosowanych w przeszłości. Biorąc pod
uwagę trudne na ogół warunki odnowienia podczas przebudowy, należy przyjąć górne liczby
z dopuszczonych przedziałów, czyli dla sosny i dębu 10 tys. szt./ha, dla modrzewia 2 tys.,
dla świerka 5 tys., dla buka 8 tys., dla pozostałych liściastych 6 tys. szt. W przypadku
stosowania materiału sadzeniowego z zakrytym systemem korzeniowym, liczy te mogą być
zmniejszone o 40%. Nie powinno się zmniejszać liczby sadzonek u gatunków mających
tendencję, szczególnie w rozluz
nionych uprawach i młodnikach, to tworzenia rozpieraczy
(sosna, dąb, buk).
Możliwości przebudowy samosiewów. W powstałych z samosiewów młodnikach
brzozowych, sosnowych, sosnowo-brzozowych należy przeprowadzić zabieg czyszczeń
póz
nych oraz zadecydować o dalszym postępowaniu. Obserwacje wskazują, że
drzewostany powstałe w wyniku sukcesji naturalnej na gruntach porolnych są o wiele
zdrowsze od założonych sztucznie. Głównie są bardziej odporne na rozwój chorób
grzybowych, co przemawia za dalszą hodowlą takich drzewostanów. Dlatego można je:
traktować jako drzewostany przedplonowe
albo
wzbogacić ich skład gatunkowy i doprowadzić aż do wieku rębności.
35
Samosiewy brzozowe na etapie młodnika należałoby przygotować do wprowadzenia dolnej
warstwy, która na lepszych siedliskach stworzy drugie piętro drzewostanu na słabszych 
warstwę podszytu. Dlatego też między 8 a 15 rokiem życia, kiedy samosiew brzozowy jest w
fazie młodnika, należy przeprowadzić dwa zabiegi pielęgnacyjne, pozostawiając około 2,5-3
tys. sztuk na 1 ha drzew najlepiej rozwiniętych. Na tym etapie można przystąpić do
podsadzeń lub też z zabiegiem poczekać do pierwszej trzebieży wczesnej (około 20 roku
życia). W zależności od naturalnego zasięgu drzew, można w dolnej warstwie wprowadzić:
buk, świerk, lipę drobnolistną, jodłę, klon a jeśli dokona się silniejszego przerzedzenia 
również dąb bezszypułkowy.
Samosiewy sosnowe  jeśli nadają się do dalszej hodowli, w zależności od wieku, w
przegęszczonych partiach należy wykonać zabieg czyszczeń wczesnych lub póz
nych, a
większe naturalne luki, w zależności od jakości gleby, należy podsadzić bukiem, świerkiem,
lipą drobnolistną, jodłą, klonem. Jeśli siedlisko będzie niezbyt żyzne, gatunki te będą służyły
ochronie gleby i ewentualnej pielęgnacji sąsiednich drzewek sosny, niż tworzyły przyszły
drzewostan.
W stosunkowo rzadkich samosiewach sosnowych, na żyz
niejszym siedlisku, po wejściu w
okres młodnika należy dokonać przerzedzenia z pozostawieniem drzew najgrubszych i
najwyższych w ilości 1-3 tys. sztuk na 1 ha. Pozwoli to uzyskać biogrupy złożone z
najsilniejszych osobników. Natomiast przerwy między grupami należy wypełnić gatunkami
znoszącymi ocienienie.
Młode drzewostany brzozowe są bardzo podatne na przebudowę, którą można prowadzić w
następujący sposób:
1. Przebudowa w sposób naturalny, który polega na tym, że w litych samosiewach
brzozowych na żyznych siedliskach, jeśli położone są w sąsiedztwie drzewostanów,
grup drzew lub nasadzeń zadrzewieniowych gatunków innych niż brzoza (klon, jawor,
lipa, jesion, świerk), poprzez intensywne cięcia pielęgnacyjne należy stworzyć
warunki do powstania podokapowych odnowień naturalnych. Powstałe odnowienie
naturalne po kolejnych cięciach pielęgnacyjnych w górnym piętrze, staje się
podrostem a póz
niej drugim piętrem. W wieku około 50 lat może stać się gatunkiem
współpanującym.
2. Przebudowa poprzez podsadzenie gatunków dobrze znoszących ocienienie (świerk,
daglezja, jodła /w granicach naturalnego zasięgu/, buk, dąb, lipa, klon, jawor).
Wprowadzanie podsadzeń można rozpocząć już po przeprowadzeniu drugiego etapu
czyszczeń póz
nych lub pierwszego zabiegu trzebieży wczesnej. Poprzez
systematyczne trzebieże, których intensywność uzależniona jest od wymagań
świetlnych oraz rozwoju podsadzanych gatunków, można gatunki te wprowadzić do
górnego piętra drzewostanu.
36
Podsadzenia należy wykonywać wykorzystując inne gatunki aniżeli powstały samosiew, co
wpływa na urozmaicenie składu gatunkowego drzewostanu.
Postępowanie hodowlane w drzewostanach brzozowych powstałych na żyznych siedliskach.
W powstałych drzewostanach brzozowych na żyznych siedliskach odpowiadających typowi
siedliskowemu las mieszany świeży, las świeży powinno się przyjąć następujący sposób
postępowania:
1. drzewostany brzozowe I klasy wieku  po ostatnim zabiegu czyszczeń póz
nych lub
pierwszym trzebieży wczesnej należy dokonać podsadzeń gatunków cienioznośnych, a
następnie przez odpowiednie cięcie brzozy prowadzić je jako gatunki współpanujące lub
tworzące drugie piętro.
2. w drzewostanach II klasy wieku  w litych drzewostanach brzozowych po intensywnej
trzebieży wczesnej należy dokonać podsadzeń buka, dębu bezszypułkowego, lipy
drobnolistnej, świerka a następnie zabiegi pielęgnacyjne prowadzić pod kątem stworzenia
odpowiednich warunków rozwoju dla podsadzeń.
3. w drzewostanach III klasy wieku  należy rozpocząć przebudowę przygotowując
powierzchnię dla nowych pokoleń (gniazda), składających się z docelowych gatunków.
Drzewostany starsze dobrej jakości należy utrzymywać do wieku dojrzałości a następnie
przy zastosowaniu rębni gniazdowej prowadzić przebudowę.
Pojawiające się na gruncie porolnym samosiewy gatunków lekkonasiennych, głównie
brzozy, można wykorzystać jako pierwsze pokolenie drzew na gruncie, drzew o charakterze
przedplonowym. Przedplonowy model zalesień rezygnuje z wprowadzania sosny jako
gatunku pierwszej generacji. Zakłada uzyskiwanie znacznej produkcji drewna w krótkiej kolei
rębu (50 lat). Model polega na tworzeniu dolnych warstw drzewostanu przez sadzenie w
odpowiednim zagęszczeniu odpowiednich w danych warunkach siedliskowych gatunków
drzew i krzewów i tworzeniu dolnego piętra drzewostanu lub wprowadzaniu podszytów.
Cięcia przekształceniowe. Szczególnym przypadkiem cięć pielęgnacyjnych są cięcia
przekształceniowe. Cięcia przekszatłceniowe zwane też trzebieżami przekształceniowymi,
mają zastosowanie w drzewostanach średniowiekowych wymagających, ze względu na
skład gatunkowy niezgodny z siedliskiem, przebudowy częściowej. Cięcia pielęgnacyjne o
charakterze przekształceniowym obejmują szereg zabiegów hodowlanych łączących
pielęgnowanie istniejącego drzewostanu ze stopniową przebudową jego składu
gatunkowego oraz struktury wiekowej i warstwowej. Celem tych cięć jest stopniowe
osiąganie zgodności z typem gospodarczym drzewostanu w ramach trzebieży oraz
dolesiania luk i przerzedzeń lub wprowadzania II piętra drzew. Powinno to doprowadzić do
37
uzyskania drzewostanu zróżnicowanego gatunkowo i wiekowo lub drzewostanu mieszanego
o budowie piętrowej.
Cięcia przekształceniowe można również wykorzystać do przebudowy całkowitej
drzewostanu. Dotyczy to szczególnie drzewostanów zupełnie niezgodnych z celem
hodowlanym np. brzozowych, olszowych odroślowych, a czasami sosnowych o bardzo
niskiej jakości technicznej. W takich drzewostanach trzebieże nie mają charakteru typowej
selekcji pozytywnej, ale mają pewne cechy tego zabiegu  popieranie drzew najlepszych i
prowadzenie ich do momentu uzyskania przez drzewostan biologicznej samodzielności. W
tej grupie drzewostanów mogą znalez
ć się drzewostany brzozowe na gruntach porolnych,
które można traktować jako przedplonowi i zamiast stosować cięcia odnowieniowe, wykonuje
się cięcia przekształceniowe. Nie utrzymując drzewostanu do wieku rębności, można z niego
uzyskać znaczną masę drewna w użytkach przedrębnych. Cięcia przekształceniowe w
przebudowywanych drzewostanach zwłaszcza, gdy zamierza się wprowadzić II piętro, są
bardziej intensywne niż normalna trzebież. W efekcie tego zabiegu do dna lasu dochodzi
większa ilość światła i wody, a konkurencja korzeniowa zmniejsza się. Zmiana warunków
ekologicznych pozwala na wprowadzenie gatunków znoszących ocienienie. Kolejne nawroty
trzebieży mają na celu poprawienie warunków wzrostu młodych drzew, a także intensyfikację
przyrostu drzew górnego piętra. Zabieg powinien mieć umiarkowaną intensywność, nawroty
w TW co 3-5 lat, a w TP co 7-8 lat.
W przypadku prowadzenia cięć przekształceniowych obowiązuje zasada
elastyczności postępowania w dostosowaniu do konkretnej sytuacji siedliskowej,
drzewostanowej i warunków środowiska na danym obszarze. Należy wziąć pod uwagę
również zmienność cech biologicznych i wymagań ekologicznych poszczególnych gatunków
drzew w różnych fazach ich wzrostu i rozwoju. Istotne jest również uwzględnienie
zapotrzebowania na światło, ciepło i wodę jak też podatność na choroby i szkodniki w
poszczególnych okresach życia poszczególnych gatunków drzew.
Przykładowe postępowanie hodowlane w różnego rodzaju drzewostanach
zubożonych gatunkowo lub strukturalnie z wykorzystaniem cięć pielęgnacyjnych o
charakterze przekształceniowym:
1.Postępowanie hodowlane w monolitach sosnowych na siedliskach borowych
W takich drzewostanach celem cięć przekształceniowych jest wzbogacenie ich składu
gatunkowego o takie gatunki jak: brzoza, olsza, dąb bezszypułkowy, lipa drobnolistna, jarząb
w piętrze drzew w ilości do 20% oraz tworzenie warunków (świetlnych, cieplnych,
wilgotnościowych) do wprowadzenia właściwych podszytów liściastych w formie kęp, które
powinny zająć 30-50% powierzchni wydzielenia pamiętając o ewentualnym wykorzystaniu
mikrosiedlisk. W takich drzewostanach należałoby również mieć na uwadze zróżnicowanie
38
zwarcia celem umożliwienia rozwoju roślinności runa (borówki czernicy i brusznicy, wrzosu)
stanowiącej pokarm dla pożytecznej fauny leśnej.
2.Postępowanie hodowlane w drzewostanach sosnowych na siedliskach borów mieszanych
Na tym siedlisku istnieją możliwości zwiększenia udziału gatunków liściastych:
- w warstwie drzew do ok. 30-40%, gdzie można wykorzystać następujące gatunki
domieszkowe: dąb bezszypułkowy, dąb szypułkowy, lipę drobnolistną, brzozę, olszę, grab;
natomiast w warstwie podszytu lub II piętra  dąb, lipa, grab;
- w warstwie krzewów do ok. 50% - cały wachlarz rodzimych krzewów leśnych z
pierwszeństwem dla gatunków nektarodajnych i owocodajnych.
Gatunki domieszkowe i współprodukcyjne należy wprowadzać w luki i przerzedzenia
drzewostanu. Cięcia pielęgnacyjne powinny stopniowo zwiększać dostęp światła, ciepła i
wilgoci do wprowadzanych nasadzeń i przybierać formę zbliżoną do cięć gniazdowych (małe
gniazda) ze stopniowym ich poszerzaniem i tworzeniem nowych gniazd.
3.Postępowanie hodowlane w drzewostanach sosnowych na siedliskach lasowych
Na siedlisku lasu mieszanego powinna być utrzymywana względna równowaga udziału
gatunków iglastych i liściastych z możliwością niewielkiej przewagi gatunków, które w danych
warunkach przyrodniczych zapewniają najwyższą produkcyjność. Na siedliskach nizinnych i
wyżynnych od lasu świeżego przewagę powinny mieć gatunki liściaste takie jak: dąb
szypułkowy, buk, jesion, wiąz. Na żyznych siedliskach lasowych sosna nie powinna
wchodzić w skład drzewostanu panującego.
Proces przebudowy składu gatunkowego i tworzenia piętrowej struktury drzewostanu należy
rozpoczynać od wykonania cięć pielęgnacyjnych o nieco zwiększonej intensywności i
wprowadzenia podsadzeń właściwych gatunków cienioznośnych  jodła, buk, grab, a w
miarę wykonywania kolejnych cięć i przerzedzania okapu drzewostanu głównego, powinny
być wprowadzane gatunki półcieniste  dąb, klon, lipa, świerk, natomiast w lukach i
przerzedzeniach mogą być równocześnie wprowadzane gatunki światłożądne  modrzew,
brzoza, olsza a także w miarę potrzeby sosna.
Warunkiem udanej przebudowy drzewostanu jest ochrona podsadzeń przed zwierzyną.
Wyniki przeprowadzonych badań (IBL) wskazują, że rozwój drzewostanu sosnowego
nie powoduje w konsekwencji pinetyzacji fitocenozy, ani też degradacji jej siedliska.
Zakwaszający wpływ sosny jest równoważony, a nawet przewyższany wpływem innych
procesów związanych z regeneracją fitocenozy, w tym szybko odbudowującego się piętra
grabowego. Lite drzewostany sosnowe na żyznych siedliskach lasowych, w świetle
cytowanych wyników badań nie w każdym przypadku powinny podlegać przebudowie.
Właściwym kierunkiem zagospodarowania tego typu drzewostanów jest odpowiednio
wczesne wprowadzanie II piętra. Drzewostany sosny powinny być w drugiej klasie wieku
39
podsadzane lub podsiewane (również z wykorzystaniem naturalnego obsiewu)
cienioznośnymi gatunkami liściastymi lub świerkiem, w celu wyhodowania drzewostanów
dwupiętrowych.
4.Postępowanie hodowlane w monolitach świerkowych na siedliskach lasowych
Monokultury świerkowe z uwagi na negatywne oddziaływanie na glebę, podatność na szkody
od zwierzyny, owadów, grzybów patogenicznych, huraganowych, wiatrów i suszy 
wymagają pilnej przebudowy. Z uwagi na zagrożenie świerczyn szkodami od wiatrów
wywalających, ich przebudowa powinna przebiegać ostrożnie i w dłuższym okresie czasu.
Dlatego też zaleca się postępowanie na pasach (smugach) o szerokości 30-40 m
rozpoczynając od strony zawietrznej i idąc pod wiatr  prostopadle do kierunku panujących
wiatrów. Należy dążyć do nierównomiernego rozluz
niania zwarcia a intensywność w jednym
zabiegu powinna oscylować w granicach 15-20%.
Do przebudowy świerczyn w północnej części Polski powinno się wykorzystywać buk z
domieszką dębu, lipy i grabu. Natomiast w części południowej  jodła z bukiem z domieszką
dębu, klonu, jaworu, lipy i grabu.
5.Postępowanie hodowlane w drzewostanach liściastych niedostosowanych do charakteru
siedlisk
Zwarte zapusty brzozowe, olszowe, osikowe i drzewostany mieszane z przewagą
tych gatunków, występujące na bogatych lub średnio bogatych siedliskach, jeśli zapewniają
wysoką produkcyjność, mogą i powinny być też przebudowywane w ramach cięć
pielęgnacyjnych o charakterze przekształceniowym. Najlepszą formą postępowania
hodowlanego będzie tu intensywne cięcie pielęgnacyjne i dolesianie luk i przerzedzeń
gatunkami cienioznośnymi w pierwszym zabiegu oraz stopniowe poszerzanie ośrodków
odnowienia cięciami zbliżonymi do cięć gniazdowych. Trzebieże przekształceniowe mające
na celu całkowitą zmianę składu gatunkowego, szczególnie w drzewostanach brzozowych,
należy rozpoczynać jak najwcześniej. Pierwszą trzebież, którą dla Brz można prowadzić już
około 20 roku życia, wykonuje się z natężeniem pozwalającym na dostęp światła, co
umożliwi rozwój wprowadzanych pod okapem gatunków: Św, Bk, Jd (dąb należy wprowadzić
nieco póz
niej, a dostęp światła powinien być większy; natężenie zabiegu musiałoby być
silniejsze.)
W kolejnych zabiegach pielęgnacyjnych (trzebieżowych) zaleca się stopniowe, lecz
nierównomierne rozluz
nianie zwarcia w okapie i dalsze wprowadzanie gatunków cienistych i
półcienistych, aż do uzyskania pożądanego ich udziału na danym siedlisku, z utrzymaniem
reszty drzewostanu osłonowego do wieku jego rębności. Wiek ten, w miarę potrzeby, może
być odpowiednio skrócony w zależności od wymagań podsadzonych gatunków głównych dla
danego siedliska.
40
Lite drzewostany brzozowe oraz z przewagą brzozy stanowią pokaz
ną rezerwę powierzchni
drzewostanów przeznaczonych do przebudowy. W wielu przypadkach jej podejmowanie
przed osiągnięciem przez brzozę wieku rębności jest nieuzasadnione. W starszych i
zdrowych drzewostanach brzozowych dobrze produkujących należy rozważyć przetrzymanie
do wieku rębności, bez podejmowania przebudowy. Za najbardziej zasadne jest
prowadzenie przebudowy drzewostanów brzozowych w I i II klasie wieku. Starsze
drzewostany, o ile znajdują się w dobrej kondycji zdrowotnej i charakteryzują się dobrą
jakością, powinny być przetrzymane do wieku rębności.
Głównym kryterium celowości rozpoczęcia przebudowy drzewostanów, jej pilności,
jest ich poziom odporności na szkodliwe działanie czynników biotycznych, abiotycznych i
antropogenicznych, który determinuje także produkcyjność drzewostanów, możliwość
pełnienia przez nie funkcji ochronnych i społecznych oraz sprzyja zachowaniu sprawności
siedliska. Działania z zakresu przebudowy litych drzewostanów sosnowych i świerkowych na
bogatych siedliskach muszą być pozbawione schematyzmu, z uwzględnieniem kontekstu
przyrodniczego jak i społeczno-ekonomicznego.
Możliwości przebudowy drzewostanów w różnych fazach rozwojowych drzewostanu
1.faza uprawy i nalotu
Korektę składu gatunkowego można wykonać poprzez wprowadzenie poprawek gatunkami
wyznaczonymi celem hodowlanym lub też przez czyszczenia wczesne, w ramach których
dokonuje się redukcji gatunku występującego w nadmiarze. Poprawę składu gatunkowego w
uprawach powstałych w wyniku sukcesji naturalnej na gruntach porolnych, obsianych brzozą
lub sosną, w ramach poprawek uzupełnić i zapełnić luki przez podsadzenie gatunkami, które
zbliżyłyby stan gatunkowy samosiewu do pożądanego.
2.faza młodnika i podrostu
W okresie młodnika przebudowę można realizować przez dokonywanie uzupełnień, jak i
przez cięcia pielęgnacyjne. Uzupełniać należy te młodniki, których stopień pokrycia (zwarcia)
jest niezadowalający, i w których występują liczne luki i przerzedzenia. Dobór gatunków w
uzupełnieniach powinien wspomagać osiągnięcie pożądanego składu gatunkowego
drzewostanu. W mniejszych lukach i przerzedzeniach należy wprowadzać gatunki
biocenotyczne zarówno drzewiaste, jak i krzewiaste. Szczególnie dotyczy to młodników na
najsłabszych siedliskach. Przed przystąpieniem do uzupełnień należy wykonać zabieg
czyszczeń w ramach którego należy usunąć wszystkie drzewka chore, uszkodzone i
zdeformowane oraz skorygować skład poprzez usunięcie części drzewek gatunków
będących w nadmiarze. Umożliwi to wprowadzenie w to miejsce w ramach uzupełnień
gatunków pożądanych.
3.faza dojrzewania drzewostanu
41
Przebudowę drzewostanów monolitycznych oraz całkowicie i częściowo niezgodnych ze
składem docelowym można prowadzić już od drugiej klasy wieku. Jest to dobry okres
szczególnie dla wprowadzenia drugiego piętra oraz podszytów. Proces zmiany składu
gatunkowego rozpoczyna się wykonaniem pierwszej trzebieży selekcyjnej. Następnie, po
około 12-15 latach, wykonuje się drugą trzebież, mającą również charakter trzebieży
selekcyjnej, ale o większym nasileniu (około 20%). Po czym dokonuje się podsadzeń.
Przebudowa drzewostanów w młodszych klasach wieku przez podsadzenie dotyczy
drzewostanów sosnowych, litych dębin, drzewostanów brzozowych i grabowych, jeśli proces
ten nie został w nich rozpoczęty wcześniej.
Formą przebudowy drzewostanów sosnowych na najsłabszych siedliskach (Bs, Bśw,
Bw oraz słabszy BMśw) jest wprowadzenie podszytów.
Działaniem, które przy przebudowie drzewostanów w młodszych klasach wieku może
mieć trwały skutek, jest dolesianie luk i przerzedzeń gatunkami cienioznośnymi. Dolesienie
dotyczy głównie drzewostanów sosnowych zaatakowanych przez hubę korzeniową, ale
także drzewostanów, w których na skutek działania grzybów pasożytniczych, owadów oraz
szkód od okiści lub wiatrów nastąpiło przerwanie zwarcia. W miarę powstawania luk lub
przerzedzeń należy dokonywać podsadzeń gatunkami głównie cienioznośnymi. Dobór
gatunków uzależniony jest od żyzności gleby, wymagań świetlnych, a na gruntach porolnych
 odporności na choroby grzybowe. Jeśli w większych lukach pojawiają się samosiewy
brzozowe (najczęściej na gruntach porolnych), klonowe i gdy występują w wystarczającej
ilości, należy je traktować jako pożądany element, uznając lukę za odnowioną. Przed
odnowieniem luk wskazane jest wyrównanie granic i usunięcie drzew z objawami
chorobowymi.
4.faza drzewostanu dojrzałego
W tym okresie podstawowym zabiegiem hodowlanym dla przebudowy będą cięcia
przekształceniowe. Cięcia te powinny być rozpoczynane w III klasie wieku. Przebudowie w
tej fazie rozwoju mogą podlegać drzewostany o dużej żywotności. Mogą to być lite
drzewostany sosnowe, dębowe, bukowe, świerkowe. W tej fazie rozwoju należy z
przebudowy wykluczyć drzewostany brzozowe, olszy szarej i osiki.
W drzewostanach o składzie gatunkowym całkowicie niezgodnym z typem gospodarczym
drzewostanu należy stosować cięcia przekształceniowe o większej intensywności, usuwając
20-30% miąższości w dziesięcioleciu. W drzewostanach częściowo niezgodnych
intensywność nie powinna przekraczać 15-20% w dziesięcioleciu.
Przebudowę przez cięcia przekształceniowe należy rozpoczynać od wprowadzenia
gatunków lepiej znoszących ocienienie:
- buka do drzewostanów sosnowych i świerkowych,
- lipy do drzewostanów sosnowych, świerkowych, dębowych, do których należy wprowadzić
również gatunki pielęgnacyjne,
42
- jodły (w jej granicach zasięgu) do drzewostanów sosnowych i bukowych.
Pod koniec III lub na początku IV klasy wieku należy wprowadzać dąb, który wprowadzony w
tym okresie będzie pełnił głównie rolę gatunku pielęgnacyjnego.
Wykonując cięcia przekształceniowe należy pamiętać o wykorzystaniu odnowienia
naturalnego do zmiany składu gatunkowego.
W lasach niepaństwowych dobór form prowadzenia przebudowy powinien
uwzględniać różnorodne uwarunkowania oraz sposób prowadzenia gospodarki leśnej przez
właścicieli. Oceniana powinna być także możliwość prowadzenia przebudowy całkowitej przy
rozproszonej własności leśnej. W praktyce lasów niepaństwowych potrzeba przebudowy
całkowitej z reguły dotyczy sytuacji, gdy dochodzi do zniszczenia lasu w wyniku zjawisk
klęskowych. Najlepsze warunki wykonania przebudowy istnieją w obiektach należących do
jednego właściciela (np. wspólnota leśna). W sytuacji znacznego rozproszenia własności
leśnej w obiekcie należy liczyć się z problemami w egzekwowaniu prac. Nie można jednak
wykluczyć sytuacji, że efektem działania będzie skład gatunkowy realizujący ustalony cel
przebudowy.
Często spotykane w lasach niepaństwowych lukowate lub przerzedzone drzewostany
o ubogim składzie gatunkowym mogą być z powodzeniem poddawane przebudowie
częściowej. W warunkach rozdrobnionej własności ważne jest to, że w ramach przebudowy
częściowej drzewostanów można wykorzystać każdy obsiew gatunkiem z docelowego
składu (przebudowa z wykorzystaniem sił natury), nie wykluczając wprowadzenia uzupełnień
sztucznych i podsadzeń innymi gatunkami. Przebudowa częściowa może również złagodzić
skutki występowania chorób grzybowych w drzewostanie, sprzyjając wykorzystaniu przez
właścicieli lasu fragmentów nieopanowanych przez chorobę. Realizacja wspomnianego celu
przebudowy następuje poprzez cięcia pielęgnacyjne i wprowadzanie odpowiednio dobranych
gatunków.
Na glebach żyz
niejszych przebudowa będzie polegała na systematycznym
wprowadzaniu odpowiednich gatunków drzew (podsadzenia produkcyjne, wprowadzanie
drugiego piętra), a następnie prowadzeniu intensywnych cięć, ukierunkowanych na
zapewnienie żywotności i stabilności drzew, ze szczególnym zwróceniem uwagi na warunki
wzrostu drzew konkurencyjnie słabszych.
Na siedliskach słabszych pielęgnowanie ekosystemów leśnych dotyczyć będzie
wprowadzania gatunków biocenotycznych oraz dolesiania luk i przerzedzeń.
Odrębną sprawą jest prowadzenie pożądanych przekształceń drzewostanów
niewykazujących objawów chorobowych, lecz charakteryzujących się zbyt ubogim składem
gatunkowym. W tej sytuacji trudno będzie przekonać właścicieli lasów niepaństwowych do
celowości takiego działania.
43
Art. 13 punkt 4 ustawy o lasach (właściciele lasów zobowiązanie są w szczególności do;
przebudowy drzewostanu, który nie zapewnia osiągnięcia celów gospodarki leśnej, zawartych w
planie urządzania lasu, uproszczonym planie urządzenia lasu lub decyzji) uzasadnia egzekwowanie
od właścicieli lasów niepaństwowych obowiązku przebudowy drzewostanów
niezapewniających możliwości realizacji trwałej, zrównoważonej i wielofunkcyjnej gospodarki
leśnej, i dlatego też należy odpowiednio zorganizować wykonanie tego zadania. Czynnikiem,
który przemawia za prowadzeniem tych prac jest to, że mamy tu do czynienia z
zasobniejszymi siedliskami leśnymi. Dlatego też wszelkie prowadzone cięcia muszą być
prowadzone pod kątem nie dopuszczenia do gwałtownego odsłonięcia gleby (np. na skutek
zrębu zupełnego). Mogą mieć tutaj zastosowanie rębnie złożone lub cięcia pielęgnacyjne o
charakterze przeksztłceniowym.
Przebudowa drzewostanów w terenach górskich. W terenach górskich przebudowy
wymagają następujące drzewostany:
- jednogatunkowe drzewostany świerkowe wzrastające na siedliskach LG, LMG i niekiedy
BMG,
- drzewostany przedplonowi założone jako drzewostany o charakterze przejściowym na
gruntach użytkowanych wcześniej jako uprawy rolne lub użytki zielone,
- niskoprodukcyjne drzewostany bukowe.
Przebudowa jednogatunkowych drzewostanów świerkowych. Drzewostany świerkowe
sztucznego pochodzenia występują głównie w Beskidach, w Tatrach oraz w Sudetach.
Powstały one w wyniku stosowania rębni zupełnych w drzewostanach wielogatunkowych
regla dolnego, odnawianych następnie sztucznie świerkiem. Celem przebudowy powinny być
drzewostany wielogatunkowe, kilkugeneracyjne o budowie kilkupiętrowej  grupowej i
kępowej. Wprowadzanie gatunków docelowych należy rozpocząć z chwilą zapewnienia
stabilności (współczynnik smukłości drzew 60-80 zapewnia odporność świerczyn na okiść).
Cięcia w ramach przebudowy, należy po okresie intensywnych trzebieży selekcyjnych,
prowadzić tak, aby do końcowych etapów przebudowy pozostały najcenniejsze drzewa, tzn.
drzewa najgrubsze, dobrej jakości o najdłuższych i w miarę pełnych koronach. Przebudowa
drzewostanów świerkowych może być realizowana we wszystkich fazach rozwojowych
drzewostanu. Im drzewostan starszy tym okres przebudowy będzie krótszy. W warunkach
górskich znajdują zastosowanie trzy metody postępowania w czasie przebudowy:
o charakterystyczne dla rębni stopniowej gniazdowo-smugowej IVb,
o wykorzystujące cięcia grupowe i gniazdowe  technika nawiązująca do rębni
stopniowej gniazdowej IVa lub stopniowej gniazdowej udoskonalonej IVd,
o polegające na zakładaniu przestrzennie nieuporządkowanych upraw podokapowych
Przebudowa drzewostanów przedplonowych. Sztuczne drzewostany przedplonowi w reglu
dolnym Karpat są efektem zalesień znacznej powierzchni opuszczonych gruntów porolnych i
44
użytków zielonych. Drzewostany przedplonowe tworzą obecnie: sosna, modrzew i olsza
szara. Rzadziej spotyka się przedplony brzozowe i wierzby iwy.
Stabilne drzewostany sosnowe pochodzenia naturalnego obejmuje się przebudową, jeśli
zajmują znaczne powierzchnie siedlisk odpowiednich dla jodły czy buka. Zabieg rozpoczyna
się od usunięcia przygłuszonych świerków naturalnego pochodzenia lub okazów sosny złej
jakości i innych gatunków. Następnie przeprowadza się umiarkowaną trzebież selekcyjną
oraz potrzebne cięcia sanitarne. Po wykonaniu tych zabiegów i ustaleniu stałych szlaków
zrywkowych można przystąpić do wprowadzania jodły czy buka. Wprowadzanie
poszczególnych gatunków należy dostosować do warunków mikrosiedliskowych, w tym do
wielkości gniazd i stopnia przerzedzenia drzewostanu. Kolejno następujące cięcia w
przedplonie będą miały charakter złożony, łącząc w sobie pielęgnację warstwy przedplonu,
poszerzania istniejących i tworzenia nowych ośrodków przebudowy (odnowienia).
Drzewostany sosnowe sztucznego pochodzenia. W drzewostanach przerzedzonych należy
przyjąć metodę nieuporządkowanych upraw podokapowych, a w zwartych, stabilniejszych 
stosowanie techniki nawiązującej do rębni stopniowej. Zabiegi rozpoczyna się od wykonania
cięć sanitarnych, mających na celu uporządkowanie luk i przerzedzeń oraz od trzebieży
selekcyjnej w bardziej zwartych partiach drzewostanu. Następnie należy przystąpić do
wprowadzania sadzonek jodły, póz
niej buka oraz w niewielkim udziale świerka. Jodłę
wprowadza się około 10 lat wcześniej od buka. W zwartych fragmentach sośnin należy
prowadzić w ciągu całego okresu przebudowy trzebież selekcyjną, której celem jest
zwiększenie odporności na szkody abiotyczne.
Przebudowa drzewostanów modrzewiowych. Najżywotniejsze modrzewie powinny wejść w
skład drzewostanów docelowych, złożonych głównie z jodły oraz buka. Jodła powinna
tworzyć tło, w formie kęp i grup, sukcesywnie odsłanianych i poszerzanych. Buk powinien
być odnawiany w formie kęp o wielkościach docelowych 5-6 arów, odsłanianych cięciami
częściowymi. Natomiast jawor będzie stanowił domieszkę w skupieniach do 0.5 ara.
Powstałe ośrodki odnowieniowe powinno się odsłaniać i stopniowo poszerzać. W połączeniu
z cięciami pielęgnacyjnymi należy je kształtować, dążąc do wytworzenia stożków (dotyczy
przede wszystkim jodły). W trakcie realizacji przebudowy należy prowadzić selekcję głównie
wśród modrzewi, popierając okazy o długich koronach i stożkowatym zarysie wierzchołka.
Przebudowę, z uwagi na dużą stabilność modrzewia, można prowadzić przez około 50 lat.
Przebudowa drzewostanów olszowych. W terenach górskich spotyka się dwie grupy
zbiorowisk olsz szarej:
o charakterze naturalnym: olszynka karpacka i olszynka bagienna; pełnią rolę
ochronną, nie podlegają przebudowie;
zbiorowiska wtórne, które powstały drogą sukcesji naturalnej na dawnych gruntach
użytkowanych rolniczo. Olszyny tego typu występują głównie w Bieszczadach i w
mniejszym stopniu w Beskidzie Niskim. Ta grupa olszyn przedplonowych
45
(naturalnego i sztucznego pochodzenia) zajmuje żyzne gleby, głównie brunatne.
Wymagają one przebudowy na drzewostany z udziałem jodły i buka. Cechą
wskazującą na możliwość/potrzebę przebudowy jest obecność w runie roślin
charakterystycznych dla zbiorowisk leśnych. Póz
niejszy okres rozpoczęcia
przebudowy jest utrudniony ze względu na samoprzerzedzanie i związane z tym
zachwaszczenie. Wprowadzanie gatunków docelowych należy poprzedzić
przygotowaniem drzewostanu, czyli wykonaniu cięć zmniejszających zagęszczenie
drzew do 25-30 sztuk na ar. Jodłę i buk powinno się wprowadzać przez sadzenie.
Jodłę jako gatunek dominujący powinno się wprowadzać grupowo i kępowo,
wykorzystując luki i przerzedzenia drzewostanie olszowym. Miejsca niezajęte przez
jodłę odnawia się pozostałymi gatunkami, stosownie do ich udziału, bukiem pod
osłoną, a jaworem i jesionem po usunięciu olszyn.
Przebudowa niskoprodukcyjnych drzewostanów bukowych. Do przebudowy rębnych lub
przeszłorębnych niskoprodukcyjnych i złej jakości buczyn w Bieszczadach i Beskidach
Zachodnich potrzebne jest uporządkowanie drzewostanów poprzez usunięcie
bezwartościowych (złej jakości i wielkości) grup podrostu oraz starych i mało wartościowych
drzew. Wskazane jest (zachowanie miejscowych ekotypów) wykorzystanie kęp
wartościowego podrostu oraz samosiewu drzew w drzewostanach o pożądanych cechach
hodowlanych. Pozostałą powierzchnię z wykorzystaniem osłony, należy odnowić jodłą i
świerkiem (w granicach zasięgu). Trwałym komponentem buczyn karpackich (szczególnie w
Bieszczadach) powinien być jawor, jako gatunek domieszkowy.
46