Uprawa manioku na swiecie









Kategoria:
Geografia


Zakres:
Geografia


Tytuł:
Uprawa manioku na swiecie


Dodano:
1999.09.07










Charakterystyka ogólna rośliny i uprawy


Maniok należy do najważniejszych roślin strefy tropikalnej. W świecie zajmuje siódme miejsce z uwagi na znaczenie gospodarcze – tuż po zbożach i ziemniakach.
Inne nazwy:
Rosyjska: Mahuok
Angielska: Manioc; Cassana
Francuska: Manioc; Cassare
Hiszpańska: Cassabe; Yuca
Niemiecka: Maniok; Manioc; Manihot; Mandioca
Włoska: Manioca ; Mandicoa

Rodzaj Maniok Manihot Tourn należy do rodziny wilczomleczowate Euphoriaceae i obejmuje około 150 gatunków, spośród których tylko kilka jest uprawianych w celu pozyskania bogatych w skrobię bulw korzeniowych. Gatunki uprawne dostarczają także nasion, z których otrzymuje się olej jadalny.
Najczęściej uprawianymi gatunkami są: maniok jadalny (Manihot Esculenta Cr.), Maniok słodki (Manihot dulcis Pax) i maniok kauczukodajny (Manihot glazzioni Mill).
Maniok jest terminem używanym głównie w europie i Stanach Zjednoczonych Ameryki północnej do nazwania korzeni tej rośliny, a produkt z niej uzyskany nazywa się tapioka. Słowo tapioka zostało wzięte od Indian Tupi (Tipioka) kturzy nazywali tak posiłek z soku tej rośliny. Stwierdzono ze maniok był uprawiany od wieków w tropikalnych regionach Ameryki północnej i południowej. Najbardziej wartościową częścią rośliny są jej korzenie ze względu na dużą zawartość skrobi i innych składników odżywczych. Korzenie są w wielu regionach tropikalnych najważniejszym źródłem węglowodanów Uprawiane są setki odmian w regionach równikowych i można je podzielić na dwie kategorie:
- Manihot palmata (gorzki)
- Manihot aipi (słodki)

Różnice między nimi polegają na zawartości cyjanohydryn i soli cyjankowych. Słodki, czyli nietoksyczny korzeń zawiera poniżej 50 mg cyjanowodoru na kilogram świeżych korzeni, podczas gdy gorzki zawiera 250 mg a nawet więcej cyjanowodoru na kilogram Słodkie korzenie są uprawiane do celów sporzywczych, podczas gdy gorzkie do celów przemysłowych, gdyż wysokie zapotrzebowanie na składniki odżywcze ( synteza węglowodanów ). Maniok nie może być stosowany jako uprawa pojedyncza ale musi być uprawiany w połączeniu z takimi roślinami jak kukurydza czy inne warzywa.zawierają większe ilości skrobi a podczas procesu technologicznego zawartość cyjanków jest redukowana do bezpiecznej dla zdrowia człowieka dawki (dawka ADI ustalana przez FAO/WHO) . Cassava jest uprawiana w regionach gdzie ziemia jest zbyt uboga dla zbóż. Cassava me toleruje podmokłych, wilgotnych i błotnistych gleb pomimo to ma wysokie zapotrzebowanie na składniki odżywcze (synteza węglowodanów ).
Maniok może być stosowany jako uprawa pojedyncza ale musi być uprawiana w połączeniu z takimi roślinami jak kukurydza czy inne warzywa.



Uprawa Manioku




Plantacje manioku rozciągają się pomiędzy 30 stopniem szerokości geograficznej północnej, a 30 stopniem szerokości geograficznej południowej, czyli w strefie, gdzie temperatura nie spada poniżej 0 stopni Celsjusza (jest to uprawa wrażliwa na przymrozki), a średnia temperatura roczna wynosi około 20 stop. . Roślina ta najlepiej udaje się na terenach niżu tropikalnego, ale może też rosnąć na wyżynach położonych od 1500 do 1800 m.n.p.m..
W państwach strefy tropikalne istnieją najdogodniejsze warunki do uprawy manioku . Odpowiadają mu w szczególności gleby o dużej miąższości, raczej lekkie, lekko kwaśne i dobrze odwadniane. Maniok najlepiej rośnie więc na równinach blisko morza (przeważnie na sawannie). Wymaga opadów określanych w tej strefie klimatycznej jako średnie lub średnio obfite (od 500 do 5000 mm rocznie). Nie jest wrażliwy na silne wiatry i nie wymaga ocienienia. Mimo to znosi warunki zbliżone do środowiska lasu deszczowego, np. w rejonach Aszanti w Ghanie wypiera kolokazję jadalną Colocasia antiquarum Schott, w Nigerii w rejonie Jbo wypiera pochrzyn skrzydlaty, ponieważ maniok jest łatwiejszy w uprawie, a zbiór może być zmechanizowany.
Maniok nie rośnie zbyt dobrze na glebach ciężkich i bagnistych, gdzie korzenie jego maja tendencję do gnicia. Również zbyt wielkie opady powodują zachwianie równowagi między aparatem asymilacyjnym a korzeniami i bulwami korzeniowymi na korzyść liści (co zdarza się często na obszarze lasu deszczowego). W tym ostatnim regionie, wraz z nadejściem pory siewu, zwykle najpierw sadzi się w jeszcze ciepły po wypaleniu pola popiół kłącza bananowca. Po kilku dniach, gdy roślina wzejdzie sieje się orzeszki ziemne i kukurydzę. Następnie przychodzi kolej na maniok. Sadzonki (fragmenty łodygi 15-20 cm długości ) umieszcza się w glebie na ukos, przy czy pączek śpiący winien być nad ziemią, a 1/3 lub 1/2 sadzonki winna być umieszczona w glebie (rozmnażanie wegetatywne). Maniok wykazuje dużą żywotność i wykształca pędy z pączków śpiących nawet po trzymaniu odciętych łodyg w warunkach zupełnej suszy przez kilka miesięcy.
Najszybciej dojrzewa na takim polu kukurydza (3-4 miesiące), potem orzeszki ziemne (4-5 miesięcy). Po 5 miesiącach między bujnymi już łodygami i liśćmi manioku wyrastają wielkie liście bananowców (maniok będzie miał ok. 2,5 m wysokości, a bananowe ok. 6 m ). Zaczyna się zbiór liści manioku. Są one powszechnie spożywane w wielu częściach Afryki Wschodniej jako dodatek (przyprawa) do potraw sporządzonych z bulw korzeniowych. Zawierają one bowiem wysoki procent białka – 7,2 kg na 100kg świeżych liści. Białka te są w 70-80 % przyswajalne przez człowieka (wartość biologiczna 44-57%). Jednakże zbiór liści ponad wszelką dopuszczalną granicę wpływa ujemnie na plony bulw korzeniowych. Mimo to, ustalono że zbiór liści z hektara może osiągnąć aż 20 t. rocznie, co odpowiada 1400 kg białka. Wartość liści jako pokarmu dla człowieka jest nadal lekceważona z wyjątkiem Zairu, gdzie problem ten włączono do narodowego programu doświadczalnego, zwanego „Programme National Manioc –PRONAM ” . Ma on dwóch sponsorów: rząd Zairu i Międzynarodowy Instytut Rolnictwa Tropikalnego (JTTA) w Nigerii.
Największe plantacje manioku znajdują się na wyspach: Jawie i Madurże (954000 ha), gdzie zarówno przeróbka surowcowa jak i eksport półproduktów znajdują się w rękach kapitalistów holenderskich. Ponadto duże plantacje manioku znajdują się w Brazylii (skąd roślina ta pochodzi), na Madagaskarze, w Indiach, Indonezji, Ameryce Północnej, Zachodniej Afryce Równikowej (57 % światowego areału upraw i 44 % zbiorów), w Sudanie, Wietnamie, na wyspach Filipińskich i w Peru.
Areał uprawy wykazuje od pewnego czasu tendencje zwyżkową z ok. 10 mln. ton średnio w latach 1961-1965 do 17,5 mln ton w 1994 r.. Plony zwiększyły się w tym czasie z 78 q/ha do 104 q/ha. W konsekwencji zbiory ogólne wzrosły z 78 mln ton do 154 mln ton czyli o 95 %.



























Charakterystyka głównych gatunków manioku



1) Maniok Jadalny, maniok gorzki, Podpłomycz najużyteczniejszy.
Uprawiany w Ameryce tropikalnej i Indiach Zachodnich nosi nazwę Mandioca lub Kassawa, uprawiany w Andach nazywa się Yuca, w Afryce Wschodniej- Muhago.
Jest to krzew o wysokości od 1,5 do 3 m, którego bulwiaste korzenie o długości 30-60 cm i ciężarze 4-10 kg, wyglądają podobnie jak korzenie dali. Pień jest gładki, bardzo łamliwy, pokryty zielonkawo czerwoną korą, a ich przełam jest biały lub żółto białawy. Korzeń w górnej części prosty, dzieli się na wiele bocznych korzeni, charakteryzujących się zgrubieniami. Długoogonkowe liście manioku o blaszce liściowej sercowato dłoniastej, 3-7 klapowe, są z wierzchu ciemnozielone, a od spodu sino zielonkawe z pomarańczowym unerwieniem.
Kwiaty są drobne, brudnożółte, zebrane w groniaste kwiatostany. W kiści bywa do 200 kwiatów męskich i do 20 kwiatów żeńskich. Kwiaty męskie mają 10 pręcików, żeńskie jeden słupek. Owocem jest wąsko oskrzydlona torebka, okrąg ława, trzykomorowa, w każdej komorze po 1 nasieniu. Nasiona są drobne, spłaszczone, błyszczące eliptyczne, biało szare, ciemno kropkowane.
Maniok jadalny dostarcza bulw będących pokarmem dla ludzi i zwierząt oraz surowcem dla przemysłu spożywczego i alkoholowego. Plon bulw manioku jadalnego z hektara wynosi około 150-160 q z hektara. Bulwy korzeniowe zawierają 20-40 % skrobi, do 5 % węglowodanów, do 2 % białek, do 0,3 % tłuszczów, niektóre witaminy (głownie B1,B2,B3,C i PP) oraz związki wapnia. W manioku znajdujemy ponadto do 6 % dekstryn i do 2,7 % celulozy. W stanie surowym są trujące, ponieważ zawierają glikozyd manihotoksynę, rozpadający się z wydzieleniem kwasu pruskiego.
Właściwości trujące tracą po ugotowaniu, upieczeniu lub ususzeniu.
Z korzeni manioku otrzymuje się różne produkty jak: suszony maniok, mączkę maniokową i tapiokę.
Suszony maniok to korzenie manioku krojone w kawałki i suszone na słońcu. Zawierają 80-90 %. Węglowodanów. Otrzymuje się z nich mąkę, z której wypieka się placki i chleb zwany kassawą, przerabia się ją także na alkohol zwany yarak (importowany jest do Europy).
Mączka maniokowa otrzymywana jest przez zmielenie mytych i obranych suszonych korzeni. W krajach hodowli stosowana jest następująca metoda: moczy się i obiera korzenie, trze się je na pastę, którą wyciska się z soku i wody. Wyciśniętą pastę, dla usunięcia resztek trującego glikozydu gotuje się na ogniu, a następnie proszkuje. W ten sposób otrzymywana mączka nosi często nazwę Gari Sinkoro, tapioka ampas. Ta sama mączka ponownie gotowana i granulowana nazywa się Couac, preparowana w postaci placuszków Cassara a w postaci sucharków Cippie. Skład maczki maniokowej jest następujący: 10-14 % woda, 1-2 % substancje azotowe, 80-85 % skrobia, 0,2-0,4 % tłuszcze, 1,5-3 % i więcej celuloza, 1 % popiół.
Przy produkcji mączki z soku jako produkt uboczny otrzymuje się skrobię maniokową. Wyciśnięty sok pozostawiony w spokoju osadza na dnie liczne drobne ziarenka skrobi wielkości 2-36 mikronów, najczęściej 7-24 mikronów. Osad z tych ziarenek odsączony, omyty i wysuszony stanowi tzw. Skrobie maniokową (Krochal, Moussache, Mauchache, Polrilrto, w Europie często Arror roat brazylijski). Krochmal maniokowy otrzymuje się w skali przemysłowej podobnie jak krochmal ziemniaczany. Skład chemiczny skrobi otrzymywanej w ten sposób jest następujący: 13 % woda, 1 % substancje azotowe, 85 % skrobia, 0,2 % tłuszcze, 0,4 % celuloza, 0,4 % popiół. We wszystkich tych produktach skrobia jest najczęściej zdekstrynowana w czasie suszenia tych produktów na ogniu.
Mąka i skrobia maniokowa oraz inne produkty z manioku są podstawowym produktem mas ludowych. Mąka jest używana bądź jako przyprawa do zup którym nadaje zawiesistość, bądź też do przyrządzania potraw, jak np. Feijooda- ludowa potrawa w Brazylii (mieszanka czarnej fasoli i mąki manioku). Z manioku pędzi się tez spirytus i przyrządza rożnego rodzaju napoje alkoholowe jak np. Vicon (kwaśny likier), Cachiri (napój alkoholowy o smaku przypominającym gruszki) lub Paya (przypominający białe wino gronowe).




2) Maniok słodki, Podpłomycz domowy, Manihot dulcis (Cjimel) Pax. różni się od manioku jadalnego nie oskrzydlonymi owocami i mniejszymi bulwami (10-30 cm długości). Uprawiany jest w Brazylii, Argentynie oraz Paragwaju. Bulwy korzeniowe zawierają bardzo mało manihotoksyny, występującej w częściach peryferycznych i dlatego nadają się nawet do bezpośredniego spożycia. Używane są podobnie jak gatunek poprzedni, ale dają dużo niższe plony. Istnieją dwie odmiany:
-rar. aipi (Pohl) Pax, synonim Manihot graham Hook- pochodzący z południowej części Brazylii i tam, a także w Meksyku jest uprawiany
-rar. aipi (Pohl) Pax, synonim Manihot aipi Pohl, Manihot palmata var. Aipi Mull- pochodzący z Brazylii i tamże uprawiany.




3) Maniok Kauczukodajny, Manihot glaziorii Mull. Jest to krzew lub
niewielkie drzewo, roślina z sokiem mlecznym. Liście są na
długich ogonkach, o blaszce tarczowatej głęboko palczastodzielnej. Kwiaty ma rozdzielnopłciowe zebrane w grona, w kwiatach męskich okwiat (kielich) kubeczkowaty pieciocielny. Pręciki są w dwóch okórkach , kwiaty żeński dzwonkowate z głęboko pięciodzielnym okwiatem. Owocem jest torebka.
Pochodzi z północno wschodniej części Brazylii, uprawiany głównie tam oraz w Afryce, Indiach, Jawie i Cejlonie. Roślina ta zawiera mleczny sok z którego otrzymuje się kauczuk „ceara” mający duże znaczenie na rynkach światowych. Po wulkanizacji produkuje się z niego wyroby gumowe. Maniok kauczukodajny jest na drugim miejscu po kauczukowcu brazylijskim Herea brasiliensis (H.B.K.) Mull należącym do tej samej rodziny


4) Maniok Kartagiński, Manihot cartaginesis Mull, pochodzi z Kolumbi i
Wenezueli, uprawiany jest tez w Ameryce Środkowej. Bulwy jego są włókniste, mają niższa wartość pokarmową i są tylko paszą dla zwierząt.

Ciekawostką może być to że maniok może być również rośliną doniczkową. Występuje jeden szczególnie piękny gatunek –Variegata. Wyróżnia ją bardzo wolny i niski wzrost, dorasta bowiem zaledwie do 20-50cm wysokości. Pędy ma żółte, a 3-7 klapowe liście ozdobione są efektownym rysunkiem.
Variegata rozmnaża się wyłącznie przez sadzonki pędowe cięte od końca zimy do polowy wiosny. Ukorzeniamy je w ciepłym podłożu o temperaturze 25-30 stopni Celsjusza, przykrywając szybami lub folią. Sadzonki ukorzeniają się dość równomiernie.















Znaczenie Manioku na świecie, zagrożenia i przyszłość

W wielu krajach tropikalnych bulwy manioku jada się nawet trzy razy dziennie. Z codziennym spożywaniem tych bulw wiąże się podstawowy problem, polegający na tym, że większość odmian jest toksyczna. Występują w nich związki cyjanowe, których przyswajanie przy jednoczesnym niedoborze spożywanych produktów białkowych, może być przyczyną silnych zatruć pokarmowych prowadzących do tzw. neuropatii tropikalnej.
Prof. Kenneth Gregory z Uniwersytetu w Guelph (Kanada) twierdzi, że liście i bulwy wszystkich 150 odmian manioku zawierają określone ilości glukozydów cyjanopochodnych. Podobnie nasiona wiśni czy moreli i innych zawierających amygdalinę. W procesie hydrolizy uwalnia się z nich cyjanowodór (HCN)- kwas pruski. W żołądku zachodzą reakcje miedzy HCN i cysteiną, aminokwasem zawierającym tzw. grupę sulfhydrolową (tiolową)- SH- która wchodzi w skład wielu enzymów, będących obok cysteiny przenośnikami wodoru w procesach metabolizmu. W wyniku powyższej reakcji grupa cyjanowa CN- oraz wolny tlen z powietrza powodują utlenianie grupy SH-. W ten sposób enzymatyczne aktywatory (np. glutation) są blokowane, co zakłóca przebieg oddychania komórkowego i zwiększa poziom związków cyjanowych w organizmie. HCN jako enzymatyczny inhibitor łączy się z metalami grup prostetycznych proteidów (np. z miedzią, żelazem, rtęcią). Połączonych z grupami SH-. Powstałe w ten sposób cyjanki mogą zablokować absorpcję jodu z krwi, jodu potrzebnego do wytwarzania tyreoglobuliny. Może to w konsekwencji prowadzić do wzmożonego wydzielania przez przysadkę mózgową hormonu tyreoprotowego oraz tyroksyny i trójjodotyroniny przez gruczoł tarczycy czyli nadczynności tarczycy.
Jak w praktyce usiłuje się neutralizować trucizny organiczne zawarte w manioku ? Tradycyjnie gotuje się świeże bulwy, zanim reakcje enzymatyczne uwolnią HCN z glukozydów, lub stosuje się wspomnianą już fermentacje. Najczęściej poddawanym procesom fermentacji półproduktem jest maniok tarty, znany w Afryce Zachodniej pod nazwą gari. W wyniku testu przeprowadzanego w tym regionie w 11 na 12 próbek tego produktu sprzedawanego na rynku lokalnym, znaleziono związki cyjanowe. Metody neutralizacji związków szkodliwych występujących w manioku pozostawiają wiele do życzenia. Jednocześnie okazuje się że po fermentacji i tak niewielka ilość białek zawartych w bulwach spada o około 30 %.
Belgijscy naukowcy przeprowadzili bardzo interesujące badania ludności Zairu, gdzie maniok jest najważniejszym produktem spożywczym. Stwierdzono, ze podczas trawienia potraw z manioku powstają tiocyjoniny, związki blokujące pobieranie jodu przez tarczycę. Zbyt mały poziom jodu w gruczole tarczycowym powoduje powstanie wola, kretynizmu i opóźnienie rozwoju umysłowego. Okazało się, że ludność Zairu cierpi na niedobór jodu, w około 70 % badanych występowało endemiczne wole, a u około 10 % stwierdzono kretynizm. Około 300 tys. Osobom podano domięśniowo zawiesinę jodu w oleju, co miało zabezpieczyć pacjentów przed niedoborem tego pierwiastka na okres około 3-7 lat.
W drugim etapie planowano wykonanie tego zabiegu u dalszych 700 tysięcy osób. Podobne badania przeprowadzono na szeroką skalę również w innych krajach strefy tropikalnej Ameryki, Azji oraz Afryki. Tam także stwierdzono znaczny procent ludności dotkniętej endemicznym wolem (około 200 mln. osób).
Nie można stwierdzi że wyłączną przyczyną tych schorzeń jest odżywianie maniokiem. Wśród ludności wybrzeża Morza Śródziemnego, dość często występuje niedobór jodu przypuszczalnie spowodowany spożywaniem znacznych ilości kapusty, która utrudnia wiązanie jodu w tarczycy.
Badania trwają nadal i można sadzić, że maniok po odpowiedniej przeróbce nie będzie zagrożeniem dla zdrowia ludzi spożywających go w dużych ilościach.
Coraz bardziej wzrasta znaczenie manioku jako paszy dla zwierząt. Według statystyk FAO, ze 130 mln ton zebranych w 1984 roku 40 % przeznaczonych było na paszę i chociaż nie opracowano jeszcze metody produkcji paszy na bazie manioku, która mogłaby konkurować z produktami sojowymi, mieszanki paszowe są przedmiotem eksportu głownie krajów Azji Południowo –Wschodniej do państw Europy Zachodniej.
Głównymi krajami eksportującymi maniok i produkty manioku są: Jawa (około 1,5 mln q), Brazylia (ok. 150 tys. q) i Madagaskar (ok. 100 tys. q).
Importerami jest szereg krajów europejskich gdzie używa się mączki manioku i tapioki jako lekkostrawnego pokarmu dla dzieci i rekonwalescentów.
Produkty z manioku przewozi się w workach jutowych i przechowuje tak, jak wszystkie inne mąki.
Według wszelkich danych maniok ma przed sobą wspaniała przyszłość.

Polska jest również zainteresowana bezdewizowym importem suszu manioku dla produkcji min. alkoholu w celu zaoszczędzenia ziemniaków dla rozwoju trzody chlewnej. Plany Instytutu Rolnictwa i Leśnictwa Krajów tropikalnych i Subtropikalnych Akademii Rolniczej w Krakowie przewidują zastosowanie tego suszu do mieszanek paszowych produkowanych w Polsce. Warto dodać, że maniok jest rośliną, która ma być przedmiotem współpracy produkcyjnej w dziedzinie rolnictwa z krajami strefy tropikalnej. Zaproponowano min. monokulturę manioku w Ghanie i Nigerii w oparciu o pięciopolówkę jak poniżej:

1 rok- maniok (zbiór na lokalne potrzeby po 6-8 miesiącach)
2 rok- maniok (zbiór na susz po 14-18 miesiącach)
3 rok- motylkowe (zbiór na susz, dwa pokosy w roku)
4 rok- kukurydza- (dwa zbiory w roku)
5 rok- motylkowe (zbiór na susz, dwa pokosy w roku)

Powracając do przyszłego produktu spożywanego na bazie gari, zadanie jakie nałożono na zespół badawczy ONZ ds. Rozwoju przemysłowego polega na otrzymaniu pożywienia wolnego od związków cyjanowych. Koordynator tych prac- indyjski naukowiec Yelerarthy Nayudamma – dąży także do opracowania efektywnego systemu produkcji surowca oraz do podniesienia jego wartości i okresu przydatności do spożycia (wadą takiego manioku jest np. szybki rozpad substancji odżywczych pod wpływem promieniowania słonecznego). Analizując produkcję prażynek w krajach -producentach ustalono, że dodanie określonych szczepów bakterii zastąpi ulegającą rozpadowi w czasie suszenia mikroflorę naturalną.
Przeprowadzone zostaną dokładne badania nad materią pierwotną w celu ustalenia optymalnego wieku uprawy, najkorzystniejszego rozmiaru zbieranych bulw, zawartości mikroorganizmów. Nawet tak drobne szczegóły jak: głębokość obierania, wielkość kawałków, czas i temperatura fermentacji, typ pojemników i stosowana metoda prażenia czy docelowa zawartość wody będą analizowane. Jednocześnie uznano, że trzeba ustalić, które z bakterii przyśpieszają fermentację. Większość z nich zidentyfikowano, należy tylko zbadać, w jakich warunkach działają najefektywniej które z nich są odpowiedzialne za eliminację szkodliwych substancji. Po ustaleniu tych parametrów będzie można odwołać się do pomocy genetyki, aby przyspieszyć tempo ich rozwoju i kontrolować ich działanie w pożądanym zakresie. Zwiększenie ilości białek, występujących w manioku tartym, może być osiągnięte dzięki pleśni i drożdżom rozwijającym się na zawartych w bulwach węglowodorach, przy lekkiej stymulacji procesu poprzez dodanie nieorganicznego azotu.
Miejmy nadzieję, że już najbliższa przyszłość przyniesie konkretne osiągnięcia w tym zakresie, a maniok stanie się zdrowym pożywieniem.
Można jednoznacznie za to stwierdzić ze gdyby nie maniok to duża część ludzkości cierpiała by dziś z głodu.....










Rysunki i statystyki


Główni producenci Manioku

Miejsce Nazwa kraju Produkcja (mln. ton) Udział w produkcji światowej
1 Brazylia 22 17,89
2 Tajlandia 17 13,82
3 Zair 15 12,2
4 Indonezja 14 11,38
5 Nigeria 10 8,13
6 Tanzania 7 5,69
7 Indie 5 4,06
8 Wietnam południowy 3 2,44
9 Filipiny 2 1,63
10 Chiny 1 0,81

Razem 96 78,05





Maniok Jadalny (gorzki)





Maniok Słodki












Bibliografia

1) Józef Barbog „Geografia gospodarki świata”
2) „Geografia ekonomiczna świata”
3) „Słownik Towaroznawstwa” Polskie Wydawnictwo Gospodarcze 1952
4) F.A. Nowak „Wielki atlas roślin”
5) „Poznaj Świat „ nr 5
6) „Poznaj Świat” nr 6
7) „Poznaj Świat” nr 7
8) „Rocznik Statystyki Międzynarodowej 1996„
9) „Rośliny Użytkowe”
10) M. Dobroczyński E. Gorzelek „Rolnictwo Afrykański- Produkcja i
specjalizacja międzynarodowa” Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i
Leśne 1968
11) „Słownik Botaniczny” Wiedza Powszechna 1961





Autor: eXo