SĄDY POLUBOWNE – ARBITRAŻOWE ORAZ ICH ZNACZENIE W ZAKRESIE ROZLICZANIA SPORÓW PRAWNYCH.





W języku prawniczym przyjęło się intuicyjne odróżnianie pojęcia arbitraż, dla oznaczenia sądu polubownego rozstrzygającego spory gospodarcze; jest to rozróżnienie całkowicie umowne. Polskie prawo w zasadzie nie posługuje się pojęciem arbitraż, używa jego synonimu sąd polubowny. Sąd arbitrażowy to sąd powołany w drodze umowy między stronami stosunku prawnego, którego wyroki są wykonalne tak samo jak wyroki sądów państwowych a samo pojęcie arbitrażu tłumaczone jest jako polubowne rozstrzyganie sporów. Pod rozstrzygnięcie sądu arbitrażowego mogą być poddawane zarówno spory wynikające z międzynarodowych jak i krajowych stosunków handlowych. Sądy polubowne (arbitrażowe) mogą rozstrzygać spory między przedsiębiorcami a także między osobami fizycznymi. Sądy polubowne (arbitrażowe) mogą rozstrzygać jedynie spory majątkowe z wyłączeniem sporów o alimenty i sporów ze stosunku pracy. Dla przedsiębiorców istotne jest, że nie mogą być rozstrzygane w drodze arbitrażu spory niemajątkowe (np. spory korporacyjne ze stosunku spółki) oraz spory majątkowe z pracownikami o ile wynikają ze stosunku pracy. Aby spór majątkowy mógł być rozstrzygnięty przez sąd arbitrażowy, aby w ogóle zaistniała możliwość powołania arbitrów i ukonstytuowania się sądu arbitrażowego, strony stosunku prawnego muszą na to wyrazić zgodę zawierając umowę zwaną zapisem na sąd polubowny. Klasyczny model powołania sądu arbitrażowego polega na tym, że jedna ze stron sporu powołuje jednego arbitra, druga strona powołuje drugiego arbitra. Powołani arbitrzy wybierają superarbitra. Tak ukonstytuowany sąd arbitrażowy rozstrzyga spór a strony, niejako z góry, uznają to rozstrzygnięcie i godzą się je wykonać. Wykonalność orzeczenia arbitrażowego gwarantuje państwo poprzez zrównanie - po spełnieniu określonych procedur - orzeczenia arbitrażowego z wyrokiem sądu państwowego.

Główne cechay arbitrażu gospodarczego (sądownictwa polubownego) to:



- dobrowolność arbitrażu



- rozstrzyganie sporów przez sądy arbitrażowe nie będące sądami państwowymi



- jednoinstancyjność postępowania arbitrażowego

- zrównanie na mocy przepisu prawnego orzeczenia arbitrażowego z wyrokiem sądu państwowego



Dobrowolność arbitrażu gospodarczego polega właśnie na tym, że zapis na sąd polubowny jest normalną umową cywilnoprawną, którą strony mogą swobodnie zawrzeć negocjując jej warunki. Oznacza to, że nikt nie może być zmuszony do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny), natomiast zawierając taką umowę, strony mogą swobodnie określić zarówno arbitraż, który wybierają bądź ustanawiają do rozstrzygnięcia ewentualnych sporów mogących między nimi wyniknąć, jak i określić zasady procedury jaka będzie przed arbitrażem obowiązywała. Kompetencja sądu arbitrażowego do rozpoznania sporu wynika zatem z umowy między stronami.



Na tym właśnie polega dobrowolność arbitrażu, że obie strony kontraktu handlowego muszą się zgodzić na rozstrzyganie sporów z tej umowy mogących wyniknąć przez sąd polubowny (sąd arbitrażowy) a sam zapis na sąd polubowny podlega normalnym rygorom negocjacji jak każda umowa. Zapis na sąd polubowny najczęściej zawierany jest w samym kontrakcie handlowym jako tzw. klauzula arbitrażowa ale może także zostać zawarty już po zaistnieniu sporu. Co więcej można dokonać zapisu na sąd polubowny w toku procesu sądowego zawierając ugodę na mocy której rozstrzygnięcie sporu zostaje poddane arbitrażowi. W praktyce gospodarczej najczęstsze jest zawieranie zapisu w formie klauzuli arbitrażowej a zawarcie zapisu na sąd polubowny już po zaistnieniu sporu należy do rzadkości, bowiem w momencie gdy strony są już skonfliktowane, jednej z nich najczęściej nie zależy na szybkim postępowaniu sądowym i szybkim oraz ostatecznym rozstrzygnięciu. Sądy arbitrażowe nie są sądami państwowymi. Jest to jedna z istotnych cech sądownictwa polubownego. (W Polsce istniał do roku 1990 Państwowy Arbitraż Gospodarczy powołany do rozstrzygania sporów między przedsiębiorstwami państwowymi; nie był to arbitraż w klasycznym rozumieniu, bowiem była to instytucja państwowa a przedsiębiorstwa państwowe miały obowiązek rozstrzygania sporów przed Państwowym Arbitrażem Gospodarczym). Sądy arbitrażowe mogą być sądami powołanymi przez same strony i wówczas są określane jako sądy ad hoc, bądź funkcjonują jako sądy instytucjonalne powoływane zazwyczaj przy izbach przemysłowo handlowych i wówczas nazywane są stałymi sądami arbitrażowymi (polubownymi). Stałe sądy arbitrażowe także nie są sądami państwowymi. Regulaminy stałych sądów polubownych zachowują generalną zasadę kształtowania składu orzekającego sądu przez strony, ograniczając ją co najwyżej do ograniczenia możliwości wyboru arbitrów (lub superarbitra) z listy arbitrów prowadzonej przez sąd. Jeżeli strony w zapisie na sąd polubowny (w klauzuli arbitrażowej) inaczej się nie umówią, postępowanie arbitrażowe jest jednoinstancyjne. Oznacza to, ze od orzeczenia arbitrażowego nie przysługuje odwołanie (apelacja) do wyższej instancji. Ta reguła - chociaż istnieją od niej nieliczne wyjątki - jest także cechą arbitrażu. Ustawodawca wychodzi z założenia, że skoro strony maja wpływ na ukształtowanie składu orzekającego sądu polubownego (sądu arbitrażowego) to procedura ta stanowi wystarczające zabezpieczenie interesów stron, które z góry godzą się wykonać orzeczenie arbitrażowe wydane przez arbitrów do których mają zaufanie. Istnieją jednak w każdym systemie prawnym procedury umożliwiające sądom państwowym pewną kontrolę nad orzeczeniami arbitrażowymi. Przede wszystkim sądy państwowe - jeżeli orzeczenia arbitrażowego strona przegrana dobrowolnie nie wykona - stwierdzają prawomocność orzeczenia arbitrażowego oraz nadają takiemu orzeczeniu klauzulę wykonalności. Ponadto polskie prawo przewiduje także skargę do sądu państwowego o uchylenie wyroku sądu polubownego (sądu arbitrażowego) w bardzo ściśle określonych sytuacjach, węższych niż podstawy złożenia apelacji w postępowaniu przed sądem państwowym. Najistotniejsza cechą arbitrażu (sądownictwa polubownego) jest to, że państwo na mocy powszechnie obowiązującego przepisu prawa zrównuje orzeczenia arbitrażowe z wyrokami sądów państwowych. Oznacza to, że orzeczenie arbitrażowe traktowane jest tak jak wyrok sądu państwowego i po spełnieniu odpowiedniej procedury (polegającej na uzyskaniu klauzuli wykonalności orzeczenia arbitrażowego) może być egzekwowane przez komornika. Państwo, zezwalając na to, aby orzeczenia arbitrażowe traktowane były tak jak wyroki sądów państwowych, określa zazwyczaj bardzo precyzyjnie jakie kategorie spraw mogą być rozstrzygane przez sądy polubowne. W różnych państwach może być różny zakres stosunków prawnych, które mogą być rozstrzygane przez sądy polubowne. W Polsce jako zasadę przyjmuje się, że strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie arbitrażu (sądu polubownego) wyłącznie spory o charakterze majątkowym z wyjątkiem sporów o alimenty i sporów wynikających ze stosunku pracy. Bez uznania przez państwo mocy obowiązującej orzeczeń arbitrażowych i zrównania ich z wyrokami sądów państwowych nie byłoby arbitrażu a wszelkie procedury polubowne miałyby co najwyżej znaczenie mediacyjne. Największą zaletą arbitrażu gospodarczego jest oszczędność czasu i pieniędzy. Sformalizowana procedura i obciążenie gospodarczych sądów państwowych powodują, że procesy cywilne toczą się w sądach państwowych latami. Procedura arbitrażowa jest znacznie szybsza. Przede wszystkim proces arbitrażowy oparty jest w większości stałych sądów arbitrażowych na zasadzie pisemności. Strony zobowiązane są do przedłożenia wszystkich dostępnych dowodów już przy pierwszej czynności procesowej. Sąd arbitrażowy nie jest związany rygorystycznymi przepisami proceduralnymi. Prowadzenie procesu przed sądem państwowym jest bardzo drogie. Wpis sądowy przed sądem państwowym wynosi w Polsce średnio 8% wartości przedmiotu sporu za każdą instancję. Ponieważ sąd państwowy wyższej instancji może zwrócić sprawę do ponownego rozpoznania (a po ponownym rozpoznaniu sprawy znowu przysługuje stronom apelacja i kasacja); to chociaż przy ponownym rozpoznaniu sprawy nie uiszcza się już wpisu sądowego, koszty uboczne narastają i wręcz się zwielokrotniają. Jednoinstancyjność postępowania arbitrażowego zapobiega zwielokrotnianiu się kosztów a sam wpis z nielicznymi wyjątkami jest znacznie niższy niż przed sądem państwowym. Przy całym szacunku dla kompetencji sędziów sądów państwowych, sędziowie są jedynie prawnikami. Stąd tak wielka - częstokroć nawet nieuzasadniona - tendencja do korzystania przez sędziów sądów państwowych z opinii biegłych. W rezultacie proces przed sądem państwowym przeistacza się w swoistą wojnę opinii, a powoływanie kolejnych biegłych to przedłużanie procesu. Tymczasem do składu orzekającego sądu polubownego (arbitrażu gospodarczego) strony mogą powołać specjalistów z dziedziny której spór dotyczy. Nie ma wymogu aby arbitrzy byli prawnikami. (Nieliczne regulaminy stałych sądów arbitrażowych ograniczają się do wymogu aby superarbiter był prawnikiem). Oznacza to, że osoby kompetentne w danej dziedzinie są jednocześnie sędziami-arbitrami, co wpływa na jakość orzeczeń oraz szybkość postępowania. Powszechnie uważa się, że sądy arbitrażowe w swoich składach orzekających są bardziej kompetentne merytorycznie, co do przedmiotu sporu niż sądy państwowe. Rozpatrywanie sporów przez sądy arbitrażowe rozwinęło się wraz z rozwojem międzynarodowej wymiany handlowej. Od arbitrażu międzynarodowego odróżnić należy pojęcie zagranicznego sądu arbitrażowego. O tym czy mamy do czynienia z krajowym czy zagranicznym sądem arbitrażowym decyduje siedziba bądź miejsce orzekania sądu. Może się zdarzyć, i często się zdarza, że sąd krajowy orzeka w sprawach międzynarodowych. Jest tak wówczas gdy podmiot polski i podmiot zagraniczny dokonają zapisu na sąd polubowny który orzekał będzie w Polsce. Przez arbitraż międzynarodowy rozumieć zatem należy oddanie sporu pod rozstrzygnięcie arbitrażu w każdej sytuacji gdy strony sporu nie są podmiotami prawnymi tego samego państwa. Natomiast arbitraż krajowy rozstrzyga spory między podmiotami prawnymi tego samego państwa.