Wiesława J e d n a k a
I. CO TO JEST PARTIA POLITYCZNA?
Partie polityczne są ważnymi instytucjami politycznymi, które funkcjonują
w systemach politycznych państw reżimów demokratycznych, jak i nie
demokratycznych (np. w państwach komunistycznych, choć ich funkcje i
znaczenie są odmienne niż w ustrojach demokratycznych). A. Antoszewski
i R. Herbut uważają, iż europejską politykę XX wieku, może poza kilkoma
wyjątkami związanymi z przejściową instalacją reżimów niedemokratycz-
nych, zdominowały partie polityczne i to one właśnie decydują (czy też
współdecydują) o sposobie oraz kierunkach jej ewolucji1. Partie polityczne
odegrały istotną rolę zarówno w tworzeniu społeczeństwa obywatelskiego,
jak też w określaniu charakteru państwowego procesu decyzyjnego. Po-
przez penetrowanie poszczególnych grup społecznych  w konkretnym
państwie  oraz czynienie starań o ich poparcie w czasie wyborów,
ukształtowały swój elektorat, będący bazą organizacyjną oraz programową,
niezbędną dla istnienia partii.
1. Pojęcie partii politycznych
Etymologia słowa partia sięga korzeniami języka łacińskiego. Pochodzi od
rzeczownika pars  część oraz czasownika partire  dzielić. Oznaczało
zatem cześć większej całości.
W literaturze rzymskiej słowo to nie było jeszcze wyraz
nie określone
i miało różne znaczenia. Dwa z nich zasługują na szczególną uwagę.
W jednym partia traktowana była jako zgrupowania polityków wokół
przywódcy w senacie rzymskim (np. tzw. partia Cezara, Sulli, Pompejusza
itd.), w drugim zaś  jako grupa ludzi rządząca państwem. Podobne zna-
czenie miała amicita  rozumiana jako związek przyjaciół oraz fakcje 
interpretowane jako związki polityczne skupione wokół jakiegoś rodu.
1
A. Antoszewski, R. Herbut, Socjaldemokracja w Europie Zachodniej. Studium porów-
nawcze, Wyd. UWr., Wrocław 1995.
W języku polskim pojęcie partia polityczna stosuje się zamiennie z na-
zwą stronnictwo. Jest to nazwa ogólna. Podobnie rzecz przedstawia się
w odniesieniu do innych państw czy kontynentów. Wykształcił się szereg
pojęć określających partie polityczne. W Ameryce Południowej określe-
niem ogólnym dla partii politycznych jest termin ruch lub organizacja.
Oprócz tego jednak, występuje też dużo nazw jednostkowych, czyli takich,
które przyjmowane są przez partie polityczne w swojej nazwie. Na konty-
nencie południowoamerykańskim określeniami jednostkowymi są: ruch,
zwiÄ…zek, falanga, front, unia, sojusz, zgrupowanie, federacja, akcja, koali-
cja, kongres, siła, zgromadzenie, stowarzyszenie, centrala, grupa, krucjata.
W Azji z kolei, najczęściej występującymi pojęciami znajdującymi się w
nazwie partii są: liga, komitet, blok, bractwo, zjednoczenie, wspólnota.
Oprócz wyżej wymienionych nazw, możemy spotkać określenia nie
zawierające nazw jednostkowych czy też nazw ogólnych, np. w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Północnej zarejestrowano ugrupowanie o nazwie
 Amerykanie na rzecz Akcji Demokratycznej , a w Izraelu np.  Ten
Świat ,  Wielki Izrael ,  Lista Państwowa czy też wreszcie  Młody Izra-
el .
2. Definicje partii politycznych
W opracowaniach encyklopedycznych pojęcie partia polityczna jest różno-
rodnie definiowana. Wynika to z wielu czynników. Po pierwsze, nie bez
znaczenia jest dynamika samego zjawiska, jakim sÄ… partie polityczne 
pierwsze definicje pojawiły się na początku XVIII w.; po drugie  dosto-
sowywały się one do czasów, w których rozpoczynały swoją działalność,
a więc w różnych okresach pełniły odmienne funkcje oraz odmiennie je
postrzegano, po trzecie  istotne sÄ… poglÄ…dy ideologiczne autora definicji
partii politycznej. Wśród definicji wyróżniamy takie, które przypisują jed-
no lub kilka określeń, pozwalających wyróżnić je spośród innych organiza-
cji społecznych prowadzących działalność polityczną. Istnieje duża ilość
określeń o charakterze opisowym, oddających dość dokładnie istotę partii
politycznych. Na ich podstawie wyróżniamy dziewięć kryteriów, w oparciu
o które tworzone są definicje partii politycznych, a mianowicie: 1) wspól-
nota podglądów, 2) reprezentacja poglądów, 3) walka o władzę państwo-
wą, 4) walka o różne cele, 5) rywalizacja polityczna o poparcie narodu, 6)
funkcje społeczne, 7) klasowość, 8) udział w wyborach, 9) kryterium for-
malno-prawne.
Partia polityczna rozumiana jako wspólnota poglądów stanowiła dome-
nę przede wszystkim liberałów. Autorami takiego podejścia byli m.in.
B. Constant oraz J. Bluntschil. W przypadku drugiego kryterium, obok
wspólnoty poglądów dodawano jeszcze reprezentację interesów, np. van
Calker napisał: Partia jest zbiorowością zorganizowaną dla celów taktycz-
nych, ludzi o jednakowych interesach lub jednakowym światopoglądzie,
dążącą do realizacji tych interesów czy zasad światopoglądu przy pomocy
działalności politycznej. Kryterium walki o władzę jest zbliżone do kryte-
rium wyborczego (zob. w dalszej części rozdziału), a najlepszym przykła-
dem będzie definicja Maxa Webera, w której autor mocno akcentuje kryte-
rium władzy i interesów: Partie polityczne to organizacje społeczne opie-
rające się na wolnym werbunku członków, w celu zdobycia władzy dla ich
kierownictwa, a przez to także w celu zapewnienia aktywnym członkom
różnych możliwości (duchowych i materialnych) służących do realizacji
celów rzeczowych lub osiągnięcia przywilejów osobistych, czy też w obu
tych celach łącznie2. Kryterium walki o różne cele pojawiło się wraz z
powstaniem partii komunistycznych, faszystowskich oraz narodowo-
wyzwoleńczych,
o wysokim stopniu zorganizowania i radykalnych metodach działania, dość
często w warunkach nielegalnych. Kolejne kryterium (rywalizacja o popar-
cie narodu) oznaczało, iż jej autorzy (m.in.: J. Gambarow, J. Schumpeter,
S. Neumann) postrzegali partię jako narzędzie do zdobycia władzy dzięki
poparciu narodu. Dla politologii istotne znaczenie majÄ… jednak dwa kryte-
ria, a mianowicie: kryterium wyborcze oraz kryterium formalno-prawne
(czyli partia polityczna w znaczeniu prawnym, a więc określenie partii w
Ustawie o partiach politycznych oraz w Konstytucji). Kryterium wyborcze
okazuje się ważne z tego względu, iż w literaturze przedmiotu przyjmuje
się, iż organizacje, które nie biorą udziału w wyborach, nie są partiami
politycznymi, mimo iż od strony formalno-prawnej spełniły wszystkie
wymogi, na podstawie których zostały wpisane do rejestru partii politycz-
nych. Nie ulega wątpliwości, iż celem partii jest chęć zdobycia lub utrzy-
mania władzy, a skoro organizacja nie bierze udziału w wyborach, to zna-
czy, iż ma inne cele. Niektóre z takich organizacji noszą miano grup intere-
su (choć na pewno nie wszystkie, bo np. w Polsce w latach 1989-1997
zarejestrowano ponad 300 partii politycznych. A
ącznie ponad sto wzięło
udział w wyborach parlamentarnych w latach 1991, 1993 i 1997. Reszty
ugrupowań, które nie uczestniczyły w wyborach, do grup interesu zaliczyć
nie można.) Celem grup interesu nie jest władza, lecz możliwość wywiera-
nia wpływu na proces formułowania i wprowadzania w życie polityki pań-
stwa, traktowanej jako układ decyzji władczych podejmowanych przez
organy przedstawicielskie, wykonawcze lub sÄ…downicze. Grupy interesu
dążą zatem do stworzenia mniej lub bardziej sformalizowanych powiązań z
2
M. Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Tq
bingen, Mohr 1972, s. 167.
podmiotami odpowiedzialnymi za przebieg państwowego procesu podej-
mowania decyzji3.
Powróćmy do rozważań dotyczących partii politycznych. Do grupy tzw.
definicji wyborczych zaliczamy definicje: G. Sjöbloma, G. Sartoriego,
K. Jandy, J. E. Lane i S. Erssona oraz R. Herbuta. G. Sjöblom za partie
polityczne uważa te organizacje, które wysuwają kandydatów w wyborach
powszechnych do ciał parlamentarnych oraz na inne stanowiska politycz-
ne4. G. Sartori twierdzi, iż partia to taka grupa polityczna, która jest obec-
na w procesie wyborczym i zdolna wysunąć poprzez wybory kandydatów
na stanowiska publiczne5. Z kolei K. Janda postrzega partie jako organiza-
cje, które dążą do obsadzenia ważnych stanowisk politycznych swymi legi-
tymowanymi reprezentantami6. J. E. Lane i S. Ersson sprowadzajÄ… partiÄ™
polityczną do roli partii wyborczej, albowiem autorzy ci uznali, iż partiami
politycznymi są te organizacje, które zostały zarejestrowane w statystykach
wyborczych. Natomiast R. Herbut uważa, iż partia polityczna jest dobro-
wolną organizacją, która uczestniczy w procesie wyborczym, czyli bezpo-
średnio w selekcji kandydatów zasiadających w ciałach legislacyjnych,
a również pośrednio kandydatów zajmujących póz
niej stanowiska w cia-
łach wykonawczych i w ten sposób daje wyraz dążeniu do zdobycia lub
utrzymania władzy państwowej7.
Rozpatrując kryterium formalno-prawne, posłużymy się definicjami za-
wartymi w Ustawie o partiach politycznych czterech państw europejskich
(Polska, Portugalia, Niemcy, Finlandia). W Polsce po 1989 r. uchwalono
dwukrotnie UstawÄ™ o partiach politycznych. Pierwsza pochodzi z 1990 r.,
druga zaÅ› z 1997 r. W ustawie o partiach politycznych z dnia 28 lipca 1990 r.
partię polityczną określono jako organizację występującą pod określoną
nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym, w szczególności
poprzez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowa-
nie władzy.
Z kolei w ustawie o partiach z dnia 27 czerwca 1997 r. użyto następującej
definicji: Partia polityczna jest dobrowolną organizacją występującą pod
określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym poprzez
3
A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Leksykon Politologii, ATLA 2, Wrocław 1999, s.
157 i 159.
4
G. Sjöblom, Party Strategies an a Multiparty System, Studenlitteratur, Lund 1968, s.
21.
5
G. Sartori, Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, vol. 1, Cambridge
UP, Cambridge 1976, s. 69.
6
K. Janda, A Conceptual Framework of the Comparative Analysis of Political Parties,
Sage Papers,  Comparative Political Series Nr 01-002, s. 83.
7
A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porów-
nawcza, Wyd. UWr., Wrocław 1997, s. 66.
wywieranie metodami demokratycznymi wpływu na kształtowanie polityki
państwa lub sprawowanie władzy publicznej.
Jak można zauważyć, definicje te są prawie takie same. Przesłanie po-
zostało bez zmian. Różnica polega jedynie na tym że w póz
niejszej ustawie
zastosowano dwa określenia wzmacniające demokratyzm tej instytucji,
a mianowicie: a) podkreślono dobrowolność organizacji oraz b) stosowanie
metod demokratycznych w kształtowaniu polityki państwa.
W niemieckiej ustawie o partiach z dnia 24 lipca 1969 r. definicja partii
politycznej jest dosyć obszerna: Partie polityczne są to zrzeszenia obywate-
li, które zamierzają wywierać stale lub przez dłuższy czas wpływ na poli-
tyczne kształtowanie woli na szczeblu federacji lub poszczególnego kraju
(landu  W. J.) oraz współdziałać w reprezentowaniu narodu w Niemiec-
kim Parlamencie Federalnym lub w jednym z parlamentów krajowych,
jeżeli w świetle ogólnego obrazu rzeczywistych stosunków, a zwłaszcza
z uwagi na zasięg i trwałość ich organizacji, liczbę członków i sposób wy-
stępowania w życiu publicznym dają wystarczającą rękojmię poważnego
traktowania swych celów.
Portugalska definicja jest następującej treści: partie polityczne to stale
działające organizacje obywateli, których podstawowym zadaniem jest
uczestnictwo na demokratycznej drodze w życiu publicznym kraju poprzez
współdziałanie na podstawie praw konstytucyjnych, jak również opubliko-
wanych statutów partyjnych i programów w wyrażaniu woli politycznej
narodu, uczestnictwo w szczególności w procesie wyborczym na drodze
wysuwania i popierania kandydatów.
Najbardziej lapidarną definicję partii znajdujemy w fińskiej ustawie,
w której czytamy, iż partią polityczną jest związek wpisany do rejestru
partii, prowadzonego przez Ministerstwo Sprawiedliwości.
Reasumując, poza fińską definicją, wszystkie wyżej cytowane określe-
nia partii stawiajÄ… uczestnictwo w wyborach (kryterium wyborcze) jako
warunek konieczny uznania organizacji za partię polityczna, której cel
stanowi wyrażanie woli narodu, a to z kolei staje się możliwe tylko poprzez
obecność w parlamencie.
M. Żmigrodzki proponuje nieco inne podejście do sposobu definiowa-
nia partii politycznej8. Wyróżnił on trzy typy definicji partii: a) unitarne, b)
podrzędnie złożone, c) nadrzędnie złożone.
Definicje unitarne zwracajÄ… uwagÄ™ tylko na jeden element, pozwalajÄ…-
cy na odróżnienie partii od innej organizacji. Może to być np.:
8
M. Żmigrodzki, M. Chmaj, Teoria partii politycznych, Wydawnictwo Marpol, Lublin
1999, ss. 13-15.
a) program lub doktryna (przykładem może być definicja E. Burke:
partia jest to zespól ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę naro-
dowÄ…)9,
b) struktura wewnętrzna (np. M. Duverger: partia jest wspólnotą
o określonej strukturze wewnętrznej)10,
c) zamierzony cel (np. partie są to zbiorowości zorganizowane dla
utrzymania i zdobycia władzy11). Jest to najczęściej powoływany aspekt
definicyjny partii.
Zaletą tego typu definicji okazuje się ich zwięzłość, wadą zaś zbytnia
ogólnikowość i pomijanie funkcji partii w systemie demokratycznym.
Definicje podrzędnie złożone określają partię jako organizację o okre-
ślonej strukturze, której celem jest zdobycie lub utrzymanie władzy. Auto-
rem tego typu definicji N. A. McDonald: partia jest to grupa ludzi skupio-
na wokół określonego interesu, który starają się oni popierać i którego
znaczenie uogólniają w ideach12.
Z tym typem definicji, wiąże się niebezpieczeństwo zatarcia różnicy
pomiędzy partią a grupą interesu. Różnica ta jest istotna, gdyż jak już
wspominaliśmy, grupy interesu z natury rzeczy nie dążą do zdobycia wła-
dzy, lecz jedynie chcą wpływać na treść podejmowanych decyzji.
Z kolei definicje nadrzędnie złożone najpełniej określają charakter
i istotę partii politycznych jako organizacji o określonym programie
i strukturze wewnętrznej, zmierzającej do zdobycia władzy metodami nie-
rewolucyjnymi.
W Polsce przywoływana jest definicja W. Skrzydły, w której autor
stwierdził: partia polityczna jest to zorganizowana grupa osób, dobrowol-
nie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażone w pro-
gramie, który stanowi podstawę działalności zmierzającej do zdobycia lub
utrzymania władzy w państwie i zrealizowania tą drogą swoich intere-
sów13.
Jak się wydaje, definicje nadrzędnie złożone są najpełniejsze i najbar-
dziej dokładne. Możemy w nich wyróżnić cztery elementy składowe:
a) organizację, b) program, c) poparcie społeczne (wyborcze), d) władzę.
9
E. Burke, Thoughts on the Cause of Present Piscontents, w: The Works of Edmund
Burke, London-Bonn 1861, vol. I, s. 530.
10
M. Duverger, Political Parties, London-New York 1954, Preface, s. XV i XVI.
11
Zob. F. Ryszka, Wstęp do nauki o polityce. Uwagi metodologiczne, Warszawa-Poznań
1978, s. 135; S. Ehrlich, Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979, s. 227.
12
N. A. McDonalad, The Study of Political Parties, Doubleady & Company, Inc., Gar-
den City, New York 1955, s. 5.
13
W. Skrzydło, Z problematyki genezy i istoty partii politycznych,  Annales Universita-
tis Mariae Curie-Skłodowska , SectioG, vol. 3, 1958, s. 38 i 39.
Na treść programów składa się: a) ustrój ekonomiczny oraz zasady i
formy produkcji, a także wymiany, b) zasady i formy organizacji życia
społecznego, c) rozwiązywanie zagadnień dotyczących spraw narodu, d)
system instytucji publicznych (zarządza sprawami społecznymi), e) relacje
między partiami (walka lub współdziałanie) w zakresie istotnych spraw
społecznych.
3. Patia jako ogniwo pośredniczące
K. Lawson14 opisał partie polityczne jako specyficzną formę powiązań
między państwem a społeczeństwem. Oznacza to, iż obywatele uczestniczą
w procesie rządzenia. Oczywiście nie odbywa się to w ten sposób, iż każdy
wyborca bierze bezpośredni udział w procesie podejmowania decyzji, lecz
czyni to poprzez swoich przedstawicieli w parlamencie czy w samorzÄ…dzie
lokalnym. Rzecz jasna, jego rola jest różna w zależności od tego, jaki typ
ogniwa rozpatrujemy. K. Lawson uważa, iż partia tworzy cały układ po-
wiązań biegnący od wyborców przez kandydatów i dalej przez proces wy-
borczy aż do urzędników państwowych.
W myśl koncepcji tego autora, partia może przyjąć jedną lub kilka 
z czterech możliwych  form powiązań.
1. Partia jako ogniwo partycypacyjne  podmiotem jest wyborca,
który bierze udział w procesie rządzenia poprzez wywieranie wpływu za-
równo na program wyborczy, jak i nominacje kandydatów przystępujących
póz
niej do rywalizacji wyborczej. Dzięki temu mogą potem zrealizować
zasadę odpowiedzialności politycznej deputowanych piastujących funkcje
publiczne. Podstawową formą odpowiedzialności jest zweryfikowanie
polityka podczas następnej elekcji. K. Lawson uważa, iż ten typ ogniwa
stanowi cechę charakterystyczną partii mocno związanych z określoną
grupą społeczną oraz charakteryzujących się wewnątrzpartyjną procedurą
decyzyjnÄ….
2. Partia jako ogniwo wyborcze  w tym typie ogniwa podmiotem
jest elita partyjna. To ona ma pod ścisłą kontrolą cały proces wyborczy,
który w zasadzie nie kończy się wraz z rozdaniem mandatów, lecz trwa
permanentnie. Chodzi bowiem o to, iż liderzy partyjni biorą udział w no-
minowaniu kandydatów przystępujących do walki wyborczej, kontrolują
przebieg kampanii, następnie sprawdzają reprezentantów zasiadających w
ciałach przedstawicielskich pod kątem realizacji linii (programu) partii oraz
czy są wobec niej lojalni. Gdyby się zdarzyło, iż liderzy stwierdzą jakąś
14
K. Lawson, When Linkage Fails, w: K. Lawson, P. Merkl (eds.), When Parties Fail
Emerging Alternative Organizations, Princeton, Princeton UP, 1988, s. 16 i n.
nieprawidłowość w postępowaniu któregoś z deputowanych, wówczas
mogą wykluczyć go najpierw z klubu, a następnie z partii.
3. Partia jako ogniwo klientelistyczne  dość specyficzny typ ogni-
wa łączącego partię z elektoratem. Otóż jedynysm celem partii jest zdoby-
cie głosów wyborców w zamian za realizację postulatów przez nich zgła-
szanych lub spełnienie oczekiwań dotyczących awansu tych osób. Partia
tworzy klientele wyborczą, która pod względem składu jest dosyć przy-
padkowa, czyli nie jest to jakaś jednorodna grupa społeczna, lecz wyborcy,
którzy głosują w zamian za spełnienie oczekiwanych korzyści. Partia jako
tego typu ogniwo nie ma własnej bazy wyborczej, lecz kształtuje ją w cza-
sie każdej kampanii wyborczej.
Opisane dotychczas trzy ogniwa mogą się ze sobą łączyć w różne kom-
binacje. Charakterystyczne jest to, iż występują one w państwach o reżi-
mach demokratycznych. Z kolei czwarty typ ogniwa partii jest charakte-
rystyczny dla państw niedemokratycznych. Tu partia pełni rolę ogniwa
kierowniczo-nakazowego. Elity partyjno-państwowe za pomocą partii
dokonują totalnej kontroli zachowań obywateli. Lawson uważa, iż partia
jako ten typ form powiązań czasami występuje łącznie z ogniwem kliente-
listycznym.
Wiesława Jednaka