MALKOM
qrt50

3d139633 3d13aa14 245e a7 12f9 0 1 p
n c 0 10 z 0 48 0 0 0 0 n n 12.00 0.0 16.0 --- d 1 8 1





1 1 1 ff 0 1 1
CZĘŚĆ V
ZIMNA WOJNA (1945-1991)


I. W CIENIU WOJNY (1945-1947)

1. Okupacja państw pokonanych

Państwa osi i ich sojusznicy zmuszone zostały do bezwarunkowej kapitulacji.
Pierwszym państwem okupowanym były Włochy. Okupowano je częściowo już w 1943 r. W
1944 r. okupowano Rumunię, Bułgarię, i Węgry, a następnie Niemcy i Japonię. Słowacja
utraciła samodzielność i weszła w skład Czechosłowacji, która została uznana za sojusznika
państw zwycięskich. Finlandia kapitulowała ale nie została okupowana lecz przyjęła politykę
współpracy z państwami zwycięskimi, a szczególnie z ZSRR. Francja na skutek istnienia
Komitetu Wolnej Francji, także została zaliczona do państw zwycięskich. Odnosiło się to
również do Albanii, Belgii, Danii, Grecji, Holandii, Luksemburga, Norwegii. Litwa, Łotwa i
Estonia pozostały w ramach ZSRR.
Tworzono tzw. Sojusznicze Rady Kontroli nad państwami pokonanymi. W praktyce
Bułgaria, Rumunia i Węgry znalazły się pod kontrolą ZSRR. Państwa zachodnie nie wtrącały
się do polityki okupacyjnej ZSRR, który podjął działania zmierzając do pełnego
ideologicznego i politycznego uzależnienia tych państw od siebie. Wraz z takimi państwami
sojuszniczymi, jak Czechosłowacja, Jugosławia i Polska dążył on do pełnego uzależnienia
tych państw, jako strefy bezpieczeństwa ZSRR. Włochy stosunkowo szybko usamodzielniły
się i przekształciły w sojusznika Wielkiej Brytanii i USA. Natomiast Niemcy zostały
okupowane przez cztery zwycięskie mocarstwa. Zostały one podzielone i pozbawione
własnych władz.
5 czerwca przywódcy państw zwycięskich objęli formalnie władzę nad Rzeszą.
Podobnie uczyniono z Austrią, którą uznano za odrębny kraj. Władzę w Niemczech
sprawowała Sojusznicza Rada Kontroli nad Niemcami, w której skład wchodzili komendanci
wojenni poszczególnych mocarstw. Na podstawie wcześniejszych ustaleń, wojska ZSRR
wycofały się z Wiednia, a amerykańskie z Czechosłowacji i Turyngii. Rosjanie wpuścili
sojuszników do Berlina, który jako stolica Niemiec miał być okupowany wspólnie przez 4
mocarstwa. Zarządzała nim wspólna komendantura 4 mocarstw. Status miasta ustalono 26
VII 1945 r.
Amerykańska strefa okupacyjna objęła Bawarię, Wirtembergię i Hesję. Był to obszar
obejmujący 113,1 km2, zamieszkanych przez 15,7 mln ludności. Strefa ZSRR objęła
Saksonię, Turyngię, Brandenburgię i Meklemburgię. Było to 107,5 tys. km2, zamieszkanych
przez 18,5 mln ludności. Strefa brytyjska objęła Dolną Saksonię, Westfalię,
Szlezwik-Holsztyn, Bremę i Hamburg, o łącznym obszarze 98,8 tys. km2 i 22,3 mln
mieszkańców. Strefa francuska objęła Nadrenię, Palatynat, Badenię i Wirtembergię
Hohenzollernów o łącznym obszarze 39,1 tys. km2, zamieszkanych przez 5,9 mln
mieszkańców.
W dniach 17 VII do 2 VIII 1945 r. w Poczdamie koło Berlina obradowała ostatnia
konferencja przywódców 3 mocarstw. Truman nie podzielał w pełni poglądów swego
poprzednika w sprawie sojuszu z ZSRR. W toku konferencji doszło do pierwszych
poważnych rozbieżności między sojusznikami. Rozważano całokształt problemów
związanych z zakończeniem wojny i urządzeniem pokoju. W odniesieniu do Europy na
pierwszy plan wysunięto kwestię niemiecką. Podtrzymano wcześniejsze ustalenia, iż Niemcy
będą okupowane nie określając czasu trwania reżimu okupacyjnego. Potwierdzono też, że
Niemcy odpowiadają za wybuch wojny i straty wojenne i poparto ideę ich ukarania oraz
ściągnięcia z nich odszkodowań wojennych. Brak było jednak zgodności w sprawie
wysokości odszkodowań i sposobu ich ściągnięcia. Stalin żądał takich odszkodowań, by z
jednej strony pomogły one w odbudowie zniszczeń spowodowanych przez Niemcy w ZSRR,
a z drugiej strony osłabiłyby gospodarkę niemiecką, tak by w najbliższym czasie nie mogły
one odbudować swych sił militarnych. Natomiast alianci zachodni pamiętając o perypetiach
związanych ze ściąganiem odszkodowań po I wojnie światowej, nie godzili się na zbyt
wysokie obciążenia Niemiec, by nie osłabiać gospodarki niemieckiej. Wyrażono zgodę, by
ZSRR ściągał reparacje w drodze demontażu przemysłu niemieckiego w swojej strefie
okupacyjnej. Każde mocarstwo uzyskało prawo zaspokajania swych roszczeń w swojej
strefie okupacyjnej. Podjęto decyzję, by Niemcy zdemilitaryzować, pozbawić ciężkiego
przemysłu (dekartelizacja), reedukować (denazyfikacja) i zdemokratyzować.
Dużo miejsca w obradach zajęła kwestia polska. Państwa zachodnie zorientowały się,
że Stalin wcielił ten kraj do swej strefy zależności i zaczęły kwestionować postulowaną przez
nowy rząd Polski granicę zachodnią państwa. Nie kwestionowano ustalonej przez Stalina w
1939 r. granicy wschodniej lecz wielkość planowanych nabytków kosztem pokonanych
Niemiec. Pod naciskiem Stalina uznano prawo Polski do przejęcia ziem niemieckich leżących
na wschód od linii rzek Odra-Nysa Łużycka z wyłączeniem północno-wschodniej części Prus
Wschodnich, którą przejął Związek Radziecki. Władze polskie uzyskały prawo
zainstalowania na tych ziemiach swej administracji, ale potwierdzono, że decyzje ostateczne
w tej kwestii należą do konferencji pokojowej, którą zapowiedziano w przyszłości. Podjęto
decyzję o przesiedleniu ludności niemieckiej z terenów przeznaczonych Polsce oraz z
terenów przejętych przez ZSRR i Sudetów. Władzę w Polsce przejął Tymczasowy Rząd
Jedności Narodowej utworzony na mocy specjalnego porozumienia zwalczających się stron
pod auspicjami zwycięskich mocarstw. W praktyce władzę przejęły ugrupowania wspierane
przez ZSRR, które brutalnie obezwładniły dysponujące znacznymi wpływami koła wzywające
do obrony suwerenności. Państwo polskie uległo pomniejszeniu o 77 tys. km2 i uzależnieniu
od ZSRR. Ziemie polskie stanowiły pomost ZSRR do jego strefy okupacyjnej w Niemczech.
Władze ZSRR liczyły na opanowanie całych Niemiec. W Czechosłowacji powstał rząd
koalicyjny z przewagą partii nawiązujących do tradycji sprzed 1939 r. z E. Beneszem na
czele. Komuniści dysponowali tam jednak dużymi wpływami i wsparciem ZSRR. Wpływy
tego mocarstwa rozciągały się też na Jugosławię i Albanię oraz okupowane państwa
pokonane: Bułgarię, Rumunię, Węgry i część Austrii. Państwa zwycięskie różnie oceniały
sytuację i inaczej formułowały swoje cele okupacyjne. Rozpoczął się powojenny okres walki
o wpływy i znaczenie. Państwa okupacyjne podjęły szeroko zakrojoną akcję odszukiwania i
wywożenia z terenów okupowanych wybitnych specjalistów, projektów badawczych oraz
cennych dóbr.
Odnosiło się to zwłaszcza do broni rakietowej. W czasie konferencji poczdamskiej w
1945 r. ustalono zasady postępowania wobec Niemiec, ale szybko o nich zapomniano.
Powołano też do życia Komisję Ministrów Spraw Zagranicznych celem przygotowania
projektu traktatu pokojowego z Niemcami. Komisja zebrała się kilkakrotnie, ale projektu
traktatu nie zdołała przygotować, ponieważ każde mocarstwo inaczej oceniało sytuację i
inaczej widziało rolę Niemiec w powojennym świecie. Szczególnie aktywny był ZSRR, który
już latem 1945 r., przystąpił do odbudowy partii politycznych o profilu lewicowym celem
dokonania w Niemczech podobnej "rewolucji", jak wcześniej uczyniono to we wschodniej
Polsce oraz w państwach nadbałtyckich. Przodującą rolę przyznano Komunistycznej Partii
Niemiec (KPD) i powołanemu w lipcu 1943 r. w ZSRR Komitetowi Narodowemu "Wolne
Niemcy". Zezwolono też na odbuowę SPD ale szybko (w 1946 r.) doprowodzono do jej
połączenia z KPD i utworzenia SED (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec). Na czele partii
stali: komunista Wilhelm Pieck (1876-1960) i socjaldemokrata Otto Grotewohl (1894-1964),
a następnie Walther Ulbricht (1893-1973). W radzieckiej części Niemiec szybko
przeprowadzono reformy ekonomiczne oraz weryfikację kadr, powołując na stanowiska w
odbudowywanej administracji i w szkolnictwie ludzi stawiających na współpracę z ZSRR.
W Japonii wprowadzono tylko okupację amerykańską. Na jej czele stanął gen. D. Mac
Arthur, który nie dopuścił ZSRR do mieszania się w jego politykę okupacyjną. Amerykanie
zachowali cesarza Hirohito na czele narodu japońskiego i umiejętnie prowadzili proces
demilitaryzacji i demokratyzacji społczeństwa japońskiego. Stopniowo narzucili mu swoją
koncepcję ustrojową i gospodarczą, ograniczając rolę monopolii i militarystów.
Korea została podzielona na dwie części. Północna znalazła się pod okupacją ZSRR.
który działał tam podobnie jak w swojej strefie okupacyjnej w Niemczech. Natomiast Korea
Południowa znalazła się pod kontrolą amerykańską, którzy działali podobnie jak w Japonii.
Komplikowała się sytuacja w Chinach, Indiach i Indonezji.
Formalnie biorąc dawni sojusznicy jeszcze się spotykali i niekiedy podejmowali
wspólnie decyzje, zwłaszcza w kwestii niemieckiej. Faktycznie jednak przeszli już do
wzajemnego zwalczania się na każdym polu, a zwłaszcza w polityce wygrywania Niemiec.
Od tego, kto opanuje sytuację w tym kraju, zależała przyszłość całego kontynentu, który po
wojnie znajdował się w bardzo trudnej sytuacji ekonomicznej i politycznej.

2. Kryzys powojenny w świecie

Zniszczenia wojenne spowodowały wielki kryzys. Niemcy leżały w gruzach. Nie
funkcjonował system komunikacyjny. Tymczasem miliony ludzi pragnęło opuścić ten kraj
(jeńcy wojenni, robotnicy przymusowi, więźniowie obozów koncentracyjnych) i powrócić do
swych rodzin i domów. Jednocześnie masy uchodźców niemieckich ze wschodu próbowały
przedostać się do zachodnich stref okupacyjnych i schronić się przed groźbą dostania się pod
kontrolę ZSRR. Około 2,4 mln żołnierzy niemieckich przebywało w niewoli w ZSRR. 581
tys. zmarło w niewoli i nie wróciło do kraju. Wielu jeńców przejęli Anglicy, Amerykanie i
Francuzi. W Niemczech panował powszechny chaos. Brakowało żywności. Dostarczali ją
żołnierze armii okupacyjnych po bardzo wysokich cenach. Najwyżej ceniono papierosy i
alkohol. Przez kilka miesięcy były to dość powszechne środki płatnicze. Komendanci
poszczególnych stref okupacyjnych próbowali powołać lokalne niemieckie władze
administracyjne, by na nie przerzucić odpowiedzialność za zaopatrzenie ludności. W
niektórych strefach demontowano pozostałe urządzenia fabryczne i wywożono na poczet
odszkodowań wojennych (ZSRR, Francja).
Podobnie przedstawiała się sytuacja w Austrii.
We Włoszech powołano natomiast samodzielny rząd, który na własną rękę starał się
przezwyciężyć trudności powojenne. Włosi współpracowali z Amerykanami i Anglikami. We
Włoszech silne wpływy uzyskali jednak komuniści i socjaliści, którzy optowali za
porozumieniem z ZSRR. W Albanii, Bułgarii, Grecji, Jugosławii, Rumunii i na Węgrzech
toczyła się ostra walka wewnętrzna. Dominowały wpływy kół radykalnych, szukających
porozumienia z ZSRR. Bardzo trudna była sytuacja w Czechosłowacji i w Polsce. Kraje te
należały do zwycięskiej koalicji wojennej, ale znalazły się w radzieckiej strefie wpływów.
Nadal korzystały z pomocy amerykańskiej, ale były uzależnione od ZSRR i nie były w stanie
podjąć samodzielnych decyzji.
Bardzo trudna była sytuacja we Francji, Belgii, Danii, Holandii i Norwegii. Rząd
Tymczasowy gen. Ch. de Gaulle'a doprowadził do formalnego uznania Francji za mocarstwo.
Dopuszczono ją do okupacji Niemiec. Sytuacja gospodarcza Francji była jednak bardzo
trudna. Społeczeństwo było politycznie podzielone. 21 X 1945 r. przeprowadzono
referendum i wybory do parlamentu. Komuniści zdobyli 26, socjaliści 24, MPR (chadecja)
23,5% głosów.
Przed rządami powojennej Francji stały trzy wielkie kompleksy zagadnień do
rozwiązania. Było to: 1) odrodzenie gospodarcze Francji; 2) rozwiązanie problemu
niemieckiego 3) rozwiązanie problemu kolonialnego. Wobec klęski i upadku Niemiec Francja
miała szanse przejąć rolę przywódczą w skali całej Europy Zachodniej. Rozumiał to dobrze
gen. Ch. de Gaulle, który w pamiętnikach swych stwierdził: "Droga do wielkości jest wolna.
Ale w jakim stanie znajduje się Francja, w chwili gdy chodzi o to, by na nią wkroczyć!
Depesze nadchodzące ze wszystkich stron globu ziemskiego, rozmowy z mężami stanu,
owacje tłumów za granicą mówią mi, czego się świat po nas spodziewa. Ale jednocześnie
liczby, wykresy i statystyki, z którymi się zaznajamiam, sprawozdania poszczególnych
organów administracji, widok zniszczeń przy każdej podróży po kraju, posiedzenia rządu, na
którym ministrowie przedstawiają rozmiary spustoszeń i ubóstwo naszych środków, dają mi
miarę naszego osłabienia. Na zewnątrz nikt już nie kwestionuje naszego prawa do jednej z
pierwszych ról na świecie. Wewnątrz natomiast stan Francji wyraża się w bilansie ruin".
W czasie wojny zginęło 635 tys. Francuzów, spośród których 250 tys. poległo na
frontach, 100 tys., zginęło w czasie nalotow bombowych lub zostało zamordowanych przez
okupanta, 150 tys. zginęło w obozach koncentracyjnych, 75 tys. zmarło w obozach jenieckich
lub na robotach przymusowych w Niemczech. Inwalidami zostało 585 tys. ludzi. Francja
uległa poważnemu zniszczeniu na skutek bombardowań i działań wojennych na frontach.
"Jedna trzecia francuskiego majątku narodowego - pisze gen. de Gaulle - została zniszczona.
W sumie okupacja kosztowała nas ponad 2000 miliardów franków według wartości 1938
roku, czyli 80 000 000 dzisiejszych franków. Francja wkracza więc w okres pokoju z
gospodarką narodową pozbawioną wielkiej części sił wytwórczych, z finansami obciążonymi
kolosalnym długiem publicznym, z budżetami na długo jeszcze skazanymi na ponoszenie
olbrzymich kosztów odbudowy".
Gen. de Gaulle był zwolennikiem okrojenia Niemiec, ściągnięcia z nich odszkodowań
wojennych i ograniczenia dalszego ich rozwoju. Pod jego presją Francja uzyskała kontrolę
nad Zagłębiem Saary i sprawowała okupację w niewielkiej części południowo-zachodnich
Niemiec. Gen. de Gaulle opracował gigantyczny plan odbudowy pozycji i znaczenia Francji w
świecie. Planu tego nie mógł jednak zrealizować, ponieważ nie uzyskał poparcia opinii
publicznej i nie dysponował siłą.
W styczniu 1946 r. gen. de Gaulle podał się do dymisji. Powstał rząd centrolewicowy.
Przeprowadzono nacjonalizację wielu dziedzin przemysłu. Wobec odrzucenia w referendum
projektu "lewicowej" konstytucji 2 VI 1946 r. przeprowadzono nowe wybory. Socjaliści
ponieśli porażkę, a zwyciężyli centryści (MRN). Powstał rząd koalicyjny z udziałem
komunistów. Konstytucję uchwalono w październiku 1946 r.; zapoczątkowała ona dzieje IV
republiki.
Niewiele lepiej przedstawiała się sytuacja w Wielkiej Brytanii. Poniosła ona poważne
straty na skutek bombardowań. Usamodzielniły się uzależnione dotąd od metropolii dominia i
kolonie. Zadłużenie państwa wzrosło z 476 mln funtów szt. w 1938 r. do 3 694 mln w 1945
r. Koszta wojny szacowano na 25 mld funtów (30 mld dol.). Przemysł Anglii był przestarzały
i mało wydajny. Wybory do parlamentu z 5 VII 1945 r. przyniosły druzgocącą klęskę partii
konserwatywnej. Partia Pracy zdobyła 394, podczas gdy konserwatywna tylko 198
mandatów. Laburzyści przejęli władzę i przystąpili do reform: upaństwowili wiele dziedzin
gospodarki, unowocześniając różne gałęzie przemysłu, co wymagało znacznych nakładów
finansowych, rozbudowano świadczenia socjalne państwa. Do 1947 r. wydano 3 mld dol. na
akcję pomocy międzynarodowej (Grecja, Niemcy, Palestyna, Turcja).
Już w sierpniu 1945 r. Stany Zjednoczone przerwały dostawy w ramach Lend Lease.
Deficyt w budżecie w 1945 r. wynosił 1,2 mld funtów. W grudniu 1946 r. rząd Wielkiej
Brytanii uzyskał pożyczkę w USA w wysokości 4,4 mld dolarów. Była ona obwarowana
różnymi warunkami: Anglia musiała się zgodzić na swobodną wymianę funtów na dolary,
obniżenie ceł na towary amerykańskie itp. Po rozliczeniu kredytu Lend Lease pozostało do
dyspozycji zaledwie 930 mln funtów. Wydano je już w 1947 r. Rząd musiał podjąć starania o
nowe kredyty. Anglia przeżywała permanentny zastój w produkcji i w handlu zagranicznym
oraz kryzys finansowy. Jej pozycja polityczna w świecie poważnie spadła. Rozpadało się
brytyjskie imperium kolonialne.
Brytyjczycy żyli jednak nadzieją, że Zjednoczone Królestwo utrzyma system dominiów
i kolonii. Szczególną rolę do spełnienia miał w tym zakresie system monarchiczny.
Podtrzymywano mit monarchy i tradycji królewskiej. W dniu 20 XI 1947 r. zorganizowano
zaślubiny następczyni tronu księżniczki Elżbiety z siostrzeńcem lorda L. Mountbattena,
zubożałym greckim księciem i porucznikiem marynarki Filipem Mountbatenem. Do udziału w
uroczystości nie dopuszczono rodziny pana młodego podejrzanej o kolaborację z okupantem.
W Wielkiej Brytanii w 1947 r. nadal obowiązywał system reglamentacji. Organizatorzy
uroczystości nie liczyli się jednak ani z ograniczeniami w zakupie towarów ani z kosztami.
"Na noc poślubną - pisze Kitty Kelley (panna młoda) - wybrała koszulę i szlafrok z domu
towarowego Joske's w San Antonio w Teksasie, które kosztowały 300 dolarów, dwukrotnie
więcej niż większość Amerykanów zarabiała miesięcznie. Kremowa koszula uszyta została z
czerdziestu metrów jedwabiu, a na całym staniku wyhaftowane były różyczki; brokatowy
szlafrok ozdobiony ręcznie haftowanymi maleńkimi postaciami pań i panów tańczących
menueta. Kierownik działu pakowania szorował ręce niczym chirurg, zanim dotknął cennej
paczki (...) W orszaku (ślubnym) osiemnastu konnych powozów, jechało sześciu królów,
sześć królowych, jeden książę regent, jeden hinduski maharadża, jeden następca tronu,
siedmiu hrabiów, sześć hrabin, jedenastu wicehrabiów, czterech diuków i jedenaście diuszes".
Na przyjęciu podano 12 tortów, z których jeden "wysoki na blisko trzy metry, młody
pan Filip pociął szablą. Każdy kawałek zawierał tygodniową rację cukru dla przeciętnej
rodziny". Młoda para otrzymała 2666 podarków ślubnych, w tym konia pełnej krwi, futro z
norek, serwis do kawy z dwudziestokaratowego złota, telewizor, pięćdziesięciocztero
karatowy różowy diament, plantację i domek myśliwski w Kenii. Przyszła królowa nigdy
jeszcze nie opuszczała Wielkiej Brytanii, mało czytała, była słabo wykształcona i nie
przejawiała zainteresowania poezją. Kiedy w towarzystwie wymieniono nazwisko twórcy
"Boskiej Komedii" zapytała czy Dante to koń. Kiedy odpowiedziano, że nie, spytała "czy to
dżokej". Pasjonowała się końmi i wyścigami konnymi. Bardziej wykształconym i
doświadczonym był jej mąż, ale w 1952 r. po śmierci króla Jerzego VI Elżbieta wstąpiła na
tron i męża całkowicie odsunęła od spraw państwa.
Bardzo trudna sytuacja panowała w Japonii. Poniosła ona olbrzymie straty
osobowe i materialne, wiele miast leżało w ruinach, zamarło życie gospodarcze. Japonię
okupowali jednak tylko Amerykanie, którzy stosunkowo szybko opanowali sytuację i przyszli
z pomocą materialną. Pozostawiono też cesarza i ograniczono problem odpowiedzialności za
zbrodnie wojenne.
Pozornie wydawało się, że w stosunkowo lepszej sytuacji znajdował się Związek
Radziecki. Państwo to zdobyło wielkie uznanie w świecie. Armia Czerwona opanowała
wielkie obszary w Europie i w Azji. W krajach okupowanych przeprowadzono demontaż
urządzeń przemysłowych i ściągano reparacje wojenne. Politykę ZSRR popierały partie
komunistyczne różnych narodowości. Mimo to sytuacja ZSRR była trudna. Poniósł on
olbrzymie straty ludzkie, znaczna część obszaru była kompletnie zniszczona, przemysł był
słabo rozwinięty. Ustrój panujący w ZSRR nie sprzyjał procesowi integracyjnemu.
Społeczeństwo było zastraszone i sterroryzowane i nie identyfikowało się z państwem. Wielu
żołnierzy, po zapoznaniu się z sytuacją w innych krajach, skłonnych było do buntu. Jeńców
wracających z niewoli niemieckiej traktowano podejrzliwie i osadzano w obozach pracy.
Osiągnięcia przemysłu zbrojeniowego nie przenikały do gospodarki cywilnej. W ZSRR
panował zastój gospodarczy. Wobec braku mężczyzn, we wszystkich gałęziach gospodarki
dużą rolę odgrywały kobiety, wykonujące najcięższe prace fizyczne.
Tymczasem przywódcy ZSRR ze Stalinem na czele przejawiali wielkie ambicje
polityczne. Zmierzali do przejęcia wpływów w polityce globalnej w świecie. Próbowali
narzucić swoje rozwiązania polityczne w kwestii niemieckiej i w polityce dekolonizacyjnej w
Azji i Afryce, wchodząc w konflikt ze wszystkimi państwami kapitalistycznymi. Tymczasem
imperialne dążenia nie miały pokrycia w rzeczywistości.
Inaczej przedstawiała się sytuacja w Stanach Zjednoczonych. Stworzyły one
potężny przemysł i silną armię. Jednak pomiędzy przemysłem wojskowym i cywilnym istniała
drożność. Wynalazki i udoskonalenia szybko przenikały z jednej gałęzi przemysłu do drugiej.
Funkcjonował system konkurencji i rywalizacji. Społeczeństwo amerykańskie szybko
przyjmowało nowe urządzenia i rozwiązania techniczne. W państwie panował system
demokratyczny. Amerykanie górowali nie tylko nad społecznościami Azji i Oceanii, ale
również wielu krajów Europy. Wygłodzonej ludności świata Stany przyszły z pomocą
aprowizacyjną i techniczną. Wielką popularność uzyskała UNRRA (United Nations Relief
and Rehabilitation Administration - Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw
Pomocy i Odbudowy). Była to instytucja powołana do życia przez ONZ, ale wówczas
zdominowana przez USA. Wbrew politykom europejskim wzywającym w 1945 r. do
podjęcia wojny z ZSRR celem uwolnienia narodów Europy Wschodniej, rząd Stanów
Zjednoczonych kontynuował rozpoczętą w czasie wojny współpracę i zredukował swoje siły
zbrojne z 15 do 1 miliona ludzi. Przystąpiono do wyprzedaży olbrzymich zapasów broni,
amunicji, umundurowania i żywności.
Stany Zjednoczone sięgały również po rządy w świecie, ale nie przy pomocy sił
zbrojnych lecz siły ekonomicznej. Rozpoczęły one dyplomację dolara. Tu jednak natrafiły na
opór ZSRR, który realizował własną politykę. Rubla zrównano z dolarem. Był to jednak
zabieg czysto formalny, gdyż za rublem nie stała siła ekonomiczna.
W latach 1937-1946 globalny wskaźnik udziału w produkcji przemysłowej świata dla
Japonii spadł z 5,8% do 2,0%, Wielkiej Brytanii z 15,0% do 12,0%, podczas gdy udział
Stanów Zjednoczonych wzrósł z 41,0% do 59,0%. Tonaż floty japońskiej spadł o 80%,
Wielkiej Brytanii o 17%, a Stanów Zjednoczonych wzrósł o 252%. Gwałtownie rósł eksport
kapitału amerykańskiego. W bankach amerykańskich znajdowało się 70% zapasów złota
znajdującego się w krajach kapitalistycznych. Jednocześnie Stany zlikwidowały - groźne
przed wojną - zjawisko bezrobocia z 8 mln w 1940 r. do 700 tys. w 1944 r.
Już w czasie wojny podjęto przygotowania do walki z ekonomicznymi skutkami
wojny. W dniu 9 XI 1943 r. 43 państwa sojusznicze powołały Administrację Narodów
Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA). Natychmiast po wyzwoleniu
terenów okupowanych organizowała ona pomoc dla narodów poszkodowanych przez wojnę
i okupantów. Szczególną rolę spełniały w niej Stany Zjednoczone, które dysponowały
największymi możliwościami udzielenia pomocy. Siedzibę organizacji zlokalizowano w
Waszyngtonie. Do końca 1945 r. na fundusz UNRRA wniesiono 3,5 mld dolarów.
Organizowano pomoc dla tzw. dipisów, to jest osób znajdujących się bez dachu nad głową i
pozbawionych możliwości zdobycia wyżywienia (przesiedleńcy i uchodźcy). Liczbę ich w
początku roku 1946 w Europie szacowano na 1 675 000 osób. W 1947 r. opiekę nad tymi
ludźmi przejęła Międzynarodowa Organizacja Uchodźców (IRO). Natomiast UNRRA
organizowała pomoc dla krajów zniszczonych przez wojnę dostarczając żywność, ubrania,
maszyny itp.
W czasie kanferencji w Bretton Woods w 1943 r. powołano do życia Międzynarodowy
Fundusz Walutowy. Podjął on działalność w 1947 r. i szybko skupił 48 państw
członkowskich. Odgrywał wielką rolę w kształtowaniu systemu walutowego i rozliczeń
międzynarodowych. W 1946 r. powołano do życia Międzynarodowy Bank Odbudowy i
Rozwoju (Bank Swiatowy). W ślad za tym wykonując uchwały konferencji w Bretton
Woods w 1944 r. powołano do życia Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu (GATT).
Podpisały go 23 państwa. Zdetronizowano brytyjskiego funta szterlingów. Rolę waluty
międzynarodowej przejął dolar amerykański. Ustalony w 1944 r. w Bretton Woods kurs
dolara do innych walut przetrwał do 1973 r.




3. Przypływ tzw. fali rewolucyjnej w świecie

W czasie wojny w wielu krajach opanowanych przez Niemcy i Japonię oraz we
Włoszech społeczeństwo uległo znacznej radykalizacji. Umacniały się wpływy partii
lewicowych. Modne stały się poglądy rewolucyjne. W okresie tym powstało 15 nowych partii
komunistycznych. Państwa Europy Wschodniej znalazły się pod bezpośrednimi wpływami
ZSRR i partii komunistycznych. W Austrii, Belgii, Danii, Francji, Norwegii i Włoszech do
rządów weszli komuniści. Silne partie komunistyczne działały w Chinach, Indonezji,
Indochinach, Korei. W latach 1945-1947 komuniści wchodzili w skład rządów 9 krajów
europejskich, 2 krajów Ameryki Łacińskiej i 2 krajów Azji. W 1947 r. na świecie działało 76
partii komunistycznych, które skupiały 20 mln członków. Niektóre z nich, jak np . KP Francji
i KP Włoch miały masowy charakter i cieszyły się dużymi wpływami w społeczeństwie. KP
Francji liczyła 900 tys., a KP Włoch 1,5 mln członków. Elektorat ich sięgał 25-30%
wyborów.
W okresie międzywojennym partie komunistyczne wchodziły w skład
Międzynarodówki Komunistycznej, która określała program i taktykę ich działania. Władze
MK znajdowały się na terenie ZSRR i były uzależnione od jego przywódców.
Międzynarodówka w znacznym stopniu przekształciła się w instrument polityczny ZSRR.
Interesy proletariatu świata starano się utożsamiać z interesami tego państwa. W czerwcu
1943 r. Międzynarodówka została rozwiązana. Bezpośrednio po wojnie nie było żadnej
organizacji międzynarodowej, kierującej ruchem komunistycznym. Przywódcy tego ruchu
uznawali jednak przywódczą rolę WKB(b) i Stalina osobiście. Odwoływano się do
sformułowanych przez Stalina zasad tzw. marksizmu-leninizmu, a Stalina uznawano za
"Chorążego" światowego ruchu rewolucyjnego. Stalin głosił, że system kapitalistyczny
znajduje się w stadium upadku. Na jego miejsce planowano zbudować system socjalistyczny,
jako system sprawiedliwszy i doskonalszy od kapitalizmu. Stalin twierdził, że w skali
globalnej w świecie toczy się walka klasowa, która musi doprowadzić do rewolucji
społecznej i dyktatury proletariatu. System panujący w ZSRR uznawano za wzorzec czy
model przyszłego państwa socjalistycznego, a ZSRR za ojczyznę proletariatu świata.
Odrzucano ewolucyjną drogę rozwoju, a szczególnie jej parlamentarną odmianę. Bardzo
ostro zwalczano imperializm i tzw. socjaldemokratyzm.
Szczególną rolę spełniały partie komunistyczne krajów uzależnionych od ZSRR, jak
np. Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, Jugosławii, Polski, Rumunii, Węgier i Niemiec.
Przyjęły one wysunięty przez przywódców KPZR program przekształcenia swych państw w
państwa tzw. demokracji ludowej (KDL). Ideolodzy radzieccy, a za nimi przywódcy partii
komunistycznych tych państw twierdzili, że tworzony przez nich system demokracji ludowej
stanowi formację przejściową pomiędzy kapitalizmem i socjalizmem. System demokracji
ludowej powstał na skutek przejęcia władzy przez partie komunistyczne, które utrzymywały
ją przy pomocy ZSRR. Przejmując władzę, głosiły one, że obaliły panowanie klas
posiadających, doprowadziły do wyzwolenia mas pracujących, podjęły reformy społeczne,
których celem było przekształcenie demokracji ludowej w system socjalistyczny. Wzorowano
się na ZSRR, ale nie utożsamiano z nim. Do 1947 r. reformy przeprowadzano w sposób
umiarkowany. Obok partii komunistycznych w poszczególnych krajach demokracji ludowej
działały partie socjalistyczne lub socjaldemokratyczne, partie ludowe i liberalne. Partie te nie
miały jednak wiele do powiedzenia. Od początku tzw. kierowniczą rolę w państwie spełniały
partie komunistyczne. Stanowiły one swego rodzaju przedłużenie partii komunistycznej
ZSRR i realizowały zadania, stawiane im przez władze radzieckie. Kamuflowały one stan
pełnego uzależnienia państw KLD od ZSRR. Istotne zmiany w tym systemie nastąpiły
dopiero na przełomie lat 1947/1948.
W poszczególnych krajach po wojnie działały partie socjaldemokratyczne lub
socjalistyczne. W niektórych krajach (Anglia, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Norwegia,
Szwecja) socjaliści wchodzili w skład rządów lub samodzielnie sprawowali władzę.
Realizowali oni program ewolucyjnego, stopniowego przekształcania kapitalizmu w
socjalizm, w drodze podejmowanych reform parlamentarnych. Komuniści odrzucali te
koncepcje i doświadczenia. Socjaldemokrację uznawano za ruch zdradzający interesy mas
pracujących i wysługujący się imperializmowi. Ruch ten zwalczano bardziej ostentacyjnie niźli
sam imperializm.
Działalność partii socjaldemokratycznych koordynował Międzynarodowy Komitet
Robotniczy i Socjalistyczny. Ruch socjaldemokratyczny działał w zasadzie legalnie.
Nawiązywał do marksizmu, ale odrzucał leninizm i system radziecki. Socjaliści twierdzili, że
ZSRR nie jest państwem socjalistycznym. Dowodzono, że wydarzenia z 1917 r. w Rosji nie
były rewolucją socjalistyczną, a utworzony następnie system polityczny nie był systemem
dyktatury proletariatu lecz dyktaturą jednej partii nad społeczeństwem. System ten zwalczano
jako podobny do faszyzmu. Socjaldemokraci zapowiadali zbudowanie tzw. demokratycznego
socjalizmu. Cel ten zamierzano osiągnąć w drodze parlamentarnej bez uciekania się do
rewolucji i przemocy. Stąd szczególną uwagę przywiązywano do wyborów i działalności
parlamentarnej. Socjaldemokraci zwalczali komunizm i szukali poparcia partii liberalnych. W
grudniu 1947 r. na konferencji w Antwerpii powołano do życia Komitet Międzynarodowych
Konferencji Socjalistycznych (COMISCO). Dwa razy w roku organizowano konferencję
przedstawicieli partii socjalistycznych celem uzgodnienia metod działania. Każda partia była
jednak w pełni samodzielna. Na konferencjach ustalano tylko propozycje i zalecenia.
Partie komunistyczne i socjaldemokratyczne występowały w imieniu mas robotniczych,
organizowały strajki, brały udział w wyborach do parlamentów, prowadziły działalność
propagandową. Komuniści dążyli do zaostrzenia sporów i konfliktów z myślą o wywołaniu
rewolucji. Byli oni sterowani przez ZSRR. Stanowili ważny instrument polityki Stalina w
świecie. W latach 1944-1947 kierowane przez komunistów ruchy rewolucyjne osiągnęły
znaczne wpływy w Europie i w Azji. Szczególnie ich silne wpływy ujawniły się w Chinach,
Indonezji i Indochinach. Komuniści zdominowali ruchy narodowo-wyzwoleńcze w Azji.
Bardzo słabe wpływy posiadali natomiast w Wielkiej Brytanii, USA, Kanadzie, Japonii. W
krajach rozwiniętych gospodarczo była silna klasa mieszczańska i drobnomieszczańska, które
łagodziły konflikty klasowe. Poważną rolę w państwach tego typu spełniały ruchy
chrześcijańsko-społeczne (chadecja), dążące do utrwalenia kapitalizmu. Negatywne
społecznie skutki systemu kapitalistycznego próbowano łagodzić poprzez ustawodawstwo
społeczne, oparte na doktrynie społecznej kościoła.
Oba nurty marksistowskie (komuniści i socjaliści) przez pewien czas spotykały się na
gruncie ruchu zawodowego. Jesienią 1945 r. przedstawiciele wielu central zawodowych
postanowili się połączyć. Nastąpiło to na kongresie w Paryżu, w październiku 1945 r.
Powołano do życia Światową Federację Związków Zawodowych (ŚFZZ). Skupiła ona 65
central, liczących około 67 mln członków, w 56 krajach świata. Poza nią pozostała
Amerykańska Federacja Pracy (AFL). Osobno działały też związki
chrześcijańsko-demokratyczne.


4. Powstanie Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ)

Powołana do życia w 1919 r. Liga Narodów utraciła autorytet i znaczenie. W czasie
wojny postanowiono w jej miejsce utworzyć Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ).
Na podstawie uzgodnień podjętych w Jałcie 26 IV 1945 r. w sali opery w San Francisco
otwarto obrady konferencji inaugurującej działalność Organizacji Narodów Zjednoczonych.
Wzięło w niej udział 46 delegacji.
Była to organizacja państw zwycięskich w wojnie. Państw pokonanych do niej nie
przyjęto. Nie przyjęto też Hiszpanii, Portugalii, a Szwajcaria nie zgłosiła chęci udziału
pragnąc zachować neutralność. W toku obrad liczba państw założycielskich ONZ wzrosła do
51. Po 2 miesiącach dyskusji 26 czerwca uchwalono Kartę Narodów Zjednoczonych. Spełnia
ona rolę Statutu tej organizacji. Weszła w życie po ratyfikowaniu jej przez większość
sygnatariuszy w dniu 24 X 1945 r. Karta składa się ze wstępu i 111 artykułów ujętych w 19
rozdziałach. Za główny cel istnienia ONZ uznano pokojowe rozwiązywanie wszelkich
sporów międzynarodowych, utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
umacnianie współpracy międzynarodowej itp. Utworzono 6 głównych organów ONZ: 1)
Zgromadzenie Ogólne; 2) Radę Bezpieczeństwa; 3) Radę Gospodarczą i Społeczną; 4) Radę
Powierniczą; 5) Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości i 6) Sekretariat.
Zgromadzenie Ogólne zbierało się raz w roku na sesje trwające 3 miesiące. Każdy
członek dysponuje jednym głosem niezależnie od wielkości i siły państwa. Uchwały
podejmowano w zasadzie większością głosów, w sprawach o dużym znaczeniu większości
2/3 głosów. Zgromadzenie Ogólne ONZ nie może narzucać suwerennym państwom swej
woli; uchwały jego mają charakter rekomendacji; zaleceń a nie nakazu.
Szczególną rolę w systemie funkcjonowania ONZ spełnia Rada Bezpieczeństwa.
Składała się ona początkowo z 11 członków, w tym 5 stałych i 6 niestałych. Do stałych
członków RB powołano wielkie mocarstwa: 1) Chiny; 2) Francję; 3) Stany Zjednoczone; 4)
Wielką Brytanię; 5) ZSRR. Pozostałych 6 niestałych członków RB wybierano na kadencje 3
letnie. Uchwała RB była ważna jeśli uzyskała co najmniej 7 głosów, w tym wszystkich stałych
członków rady. Każdy stały członek RB miał więc prawo veta. Bez zgody tych członków
uchwały rady nie były ważne. Jednocześnie sami członkowie stali bez poparcia przynajmniej
dwóch członków niestałych uchwały też nie mogli podjąć. Rada Bezpieczeństwa działa
permanentnie i ma prawo podejmować decyzje kluczowe dla bezpieczeństwa światowego.
Rada Gospodarczo-Społeczna zajmuje się szeroką gamą problemów przy pomocy:
Międzynarodowej Organizacji Pracy (ILO), Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Spraw
Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Sprawy Oświaty,
Nauki i Kultury (UNESCO) , Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Międzynarodowej
Organizacji Lotnictwa Cywilnego (ICAO), Powszechnego Związku Pocztowego (CPU),
Międzynarodowego Związku Telekomunikacyjnego (ITU), Światowej Organizacji
Meteorologicznej (WMO), Międzynarodowej Organizacji Doradczej Morskiej (IMKO),
Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu (GATT), Międzynarodowego Banku Odbudowy i
Rozwoju (IBRD), Międzynarodowego Funduszu Walutowego (IMF). W latach 1945-1947
dużą rolę spełniała Administracja Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy
(UNRRA).
Rada Powiernicza ONZ zajmowała się tzw. obszarami mandatowymi i
postkolonialnymi. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości w Hadze kontynuował
działalność Stałego Trybunału Sprawiedliwości Międzynarodowej Ligi Narodów okresu
międzywojennego. Posiada własny statut i jest dość luźno związany z ONZ.
Pracą bieżącą ONZ kieruje sekretariat z sekretarzem generalnym na czele. Pierwsze
prace organizacyjne ONZ w 1945 r. prowadzono w Londynie od 16 VII do 23 XI 1945 r. i
od 24 XI do 23 XII tegoż roku. Pierwszym sekretarzem generalnym ONZ został Norweg
Trygve Lie (1945-1951). Gros personelu stanowili urzędnicy amerykańscy.
W latach 1945-1947 ONZ nie miała stałego miejsca urzędowania i wypracowanych
metod działania. Poszczególne sesje przeprowadzano w różnych miejscach. W 1947 r. Stany
Zjednoczone przyznały ONZ prawo zlokalizowania własnej siedziby w Nowym Jorku.
Podpisano umowę gwarantującą swobodę działania i suwerenności ONZ na przyznanych jej
terenach. Tymczasową siedzibę ONZ zlokalizowano w Lake Success na Long Island i w
Flushing Meadows w dzielnicy Queens w Nowym Jorku. W Genewie znajdowało się Biuro
Europejskie ONZ. 15 IV 1947 r. ONZ uzyskała tereny budowlane na wyspie Manhattan w
Nowym Jorku i przystąpiła do budowy własnego gmachu. W tym roku 2/3 personelu ONZ
osiedliło się w Nowym Jorku, a 1/3 przy Biurze Europejskim w Genewie. I sesja
Zgromadzenia Ogólnego ONZ rozpoczęła obrady w Londynie w dniu 10 I 1946 r. Gmach
ONZ zbudowano dopiero w 1952 r.


5. Procesy zbrodniarzy wojennych i kolaborantów

W czasie wojny popełniono wiele przestępstw i zbrodni. Przywódcy koalicji
wielokrotnie potępiali zbrodnie i zapowiadali ukaranie zbrodniarzy. Zapowiadano surowe
ukaranie osób odpowiedzialnych za planowanie i realizację wojny i zbrodni; informowano, że
listy zbrodniarzy zostaną przygotowane przez rządy krajów, na terenie których zbrodnie
zostały popełnione.
Ostrzeżenia te nie odniosły większych skutków. Zbrodnie popełniano do końca wojny.
Popełniali je nie tylko Niemcy, ale również Japończycy i obywatele ZSRR. Jednak ZSRR
znajdował się w obozie państw zwycięskich. Oskarżanie go o zbrodnie nie wchodziło w grę.
Oskarżenie to sformułowano więc tylko wobec Niemiec, Japonii i ich sojuszników.
Ustalono definicję zbrodni podlegającą śledztwu i karze. Wobec masowego mordu
Cyganów i Żydów wprowadzono pojęcie ludobójstwa (genoscide) i holocaustu. W dniu 8
VIII 1945 r. w Londynie zawarto porozumienie 4 mocarstw w sprawie powołania
Międzynarodowego Trybunału Wojskowego do osądzenia zbrodni. Zatrzymano około 130
tys. ludzi oskarżonych o popełnienie zbrodni wojennych. W okresie od 20 XI 1945 r. do 1 X
1946 r. w Norymberdze trwał proces przeciw głównym niemieckim zbrodniarzom wojennym.
Oskarżyciele publiczni przedstawili akt oskarżenia liczący 21 tomów dokumentów,
zawierających 12 tys. stron tekstu. Dokumenty dowodowe przedstawione w czasie procesu
liczą 18 tomów. Trybunał ogłosił wyrok w dniach 30 IX 1 - X 1946 r. Wyrokiem tym
Trybunał uznał kierownictwa NSDAP, SS, SD i gestapo za organizacje przestępcze i zabronił
dalszej ich działalności. Spośród 22 głównych oskarżonych 12 skazano na karę śmierci przez
powieszenie, 3 na karę dożywotniego więzienia, 4 na karę 10-20 lat więzienia, 3 oskarżonych
uwolniono od winy i kary. Wśród osób skazanych na karę śmierci znaleźli się: Hermann
Gvon Ribbentrop, Wilhelm Keitel, Ernst Kaltebrunner, Arthur Rosenberg,
Hans Frank, Walter Frick, Julius Streicher, Fritz Sauckel, Alfred Jodl, Arthur Seyss Inkhart i
Martin Bormann. Karę dożywocia otrzymali: Rudolf Hess, Walter Funk i Erich Reader, a
karę 20 lat więzienia: Baldur Schirach i Albert Speer. Bormana skazano zaocznie, a G


po usłyszeniu wyroku popełnił samobójstwo zażywając truciznę. Pozostałe osoby skazane na
karę śmierci zostały stracone w dniu 16 X 1946 r. Ciała ich spalono, a popioły rozrzucono z
samolotów nie dopuszczając do pogrzebu i utworzenia miejsc kultu skazanych.
Przedstawiciel ZSRR żądał, by Niemcy obciążyć także odpowiedzialnością za
zamordowanie 14 tys. oficerów polskich (Sprawa Katyńska), ale przedstawiciele W. Brytanii
i Stanów Zjednoczonych nie dopuścili do tego. Była to sprawa skomplikowana. Władze
Niemiec w kwietniu 1943 r. po ujawnieniu zbrodni katyńskiej oskarżyły ZSRR o ten mord,
natomiast rząd ZSRR oskarżył Niemców. Władze polskie już wiosną 1943 r. dostarczyły
dowody świadczące, że mordu dokonały władze radzieckie. Przywódcy Anglii i Stanów
Zjednoczonych z Churchillem i Rooseveltem na czele znali te dowody i wiedzieli, że za mord
ten odpowiada ZSRR. Jednak ze względów taktycznych, by nie komplikować stosunków z
radzieckim sojusznikiem w czasie wojny, nie dopuściły do wyjaśnienia tej kwestii. Rząd
ZSRR ośmielony tym faktem poszedł dalej i w 1945 r. oskarżył Niemcy przed Trybunałem.
W tym wypadku wniosek ten został jednak przez Międzynarodowy Trybunał odrzucony.
Odrzucono też radzieckie votum sepratum w sprawie uznania za przestępcze rządu oraz
Naczelnego Dowództwa i Sztabu Generalnego Niemiec. Oskarżyciel z ramienia ZSRR
występował też przeciw uniewinnieniu niektórych oskarżonych oraz przeciw zaniżeniu kary
innym oskarżonym.
Zgromadzenie Ogólne ONZ w rezolucji z 11 XII 1946 r. uznało zasady statutu MTW i
uzasadnienie wyroku za podstawę tzw. Zasad Norymberskich, to jest zasad ścigania
zbrodniarzy wojennych i zbrodniarzy przeciw ludzkości. W ślad za procesem przeciw
głównym oskarżonym o zbrodnie wojenne w latach 1946-1948 przeprowadzono 12
procesów uzupełniających. Osądzono w nich 185 osób , spośród których 25 skazano na karę
śmierci.
Kraje wojujące z Japonią wysunęły też oskarżenia przeciw Japończykom. W dniu 19 I
1946 r. gen. Mac Arthur powołał Międzynarodowy Trybunał Wojskowy dla Dalekiego
Wschodu, który dokonał podziału zbrodni popełnionych przez wojsko i policję japońską na
trzy kategorie:
1) zbrodnie przeciw pokojowi;
2) zbrodnie wojenne;
3) zbrodnie przeciwko ludzkości.
Do odpowiedzialności w głównym procesie pociągnięto 28 osób. Oskarżali
przedstawiciele: Australii, Chin, Filipin, Francji, Holandii, Indii, Kanady, Nowej Zelandii,
Wielkiej Brytanii, Stanów Zjednoczonych i ZSRR. Polityków japońskich oskarżono o wejście
w sojusz z Niemcami i Włochami i przygotowanie wojny, a wojskowych o mordowanie
jeńców wojennych, prowadzenie wojny z pogwałcenien zasad konwencji haskich, terror
wobec ludności cywilnej itp. Spośród 28 oskarżonych 7 skazano na karę śmierci, 16 na karę
dożywotniego więzienia, 1 na karę 20 lat i 1 osobę na karę 7 lat więzienia. Wśród
oskarżonych znajdowali się: 4 szefowie rządu (K. Koiso, H. Tojo, K. Hiranuma, K. Hirota), 4
ministrowie armii (S. Araki, S. Itagaki, Y. Minami, S. Hata), wiceminister armii (H. Kimura),
2 ministrowie marynarki (O. Nagano i S. Shimeda), dowódca wojsk japońskich w Chinach
Środkowych I. Matsui, członek Rady Najwyższej Cesarstwa K. Doihara, szef sztabu
generalnego wojsk lądowych Y. Umezu, 4 ministrowie spraw zagranicznych (I. Matsuka,
markiz K. Kido, M. Shigemitsu, S. Togo). Na karę śmierci zostali skazani: Doihara, Itagaki,
Kimura, Matsui, Tojo i Hirota. Wyroki wykonano 23 XII 1948 r. Poza głównym procesem
aresztowano ogółem 4 tysiące osób podejrzanych o popełnienie przestępstw wojennych.
Spośród nich oskarżono 1440 osób. Na karę śmierci skazano 265, na karę dożywotniego
więzienia 140 i na krótsze kary 866 osób. Razem z osobami zmarłymi w więzieniach zginęło
1068 osób. Wśród skazanych na śmierć znajdowało się 59 generałów, 118 oficerów
sztabowych i 196 osób cywilnych.
Powołanie Międzynarodowego Trybunału Wojskowego i procesy zbrodniarzy
wojennych napotkały na sprzeciw niektórych osobistości, a zwłaszcza niektórych prawników
niemieckich. Spośród historyków negatywne stanowisko zajął David Irving. Kwestionowali
oni prawo zwycięzców do sądzenia pokonanych. Tym bardziej, że alianci sami dopuścili się
również wielu pogwałceń prawa wojennego. Szczególnie ostro krytykowano prawo moralne
ZSRR do sądzenia zbrodniarzy wojennych innych narodowości zanim osądzono zbrodnie
Stalina.
Podejrzani o popełnienie zbrodni starali się ujść przed odpowiedzialnością ukrywając
się w wielu krajach, szczególnie w państwach Ameryki Łacińskiej. Dużej pomocy w
organizowaniu ucieczek i ukrycia podejrzanych udzielił Watykan. Organizacje żydowskie
natomiast na własną rękę ścigały podejrzanych i pomagały w wymierzaniu im
sprawiedliwości.
Szacuje się, że w latach 1945-1948 do krajów Ameryki Łacińskiej przerzucono około
30 tys. osób podejrzanych o popełnienie zbrodni przeciw ludzkości lub zbrodni wojennych.
Przerzutem zajmowała się kierowana przez bpa Aloisa Hudala organizacja pod nazwą
"Ocalenie". Działała ona pod patronatem papieża Piusa XII. Wykorzystywano siatkę
organizacyjną "Caritas" i pomoc Międzynarodowego Czerwonego Krzyża. Ratowano nie
tylko Niemców, ale również osoby poszukiwane przez ZSRR, a więc przede wszystkim
nacjonalistów ukraińskich, chorwackich i innych. Nawiązano współpracę z
antykomunistycznymi organizacjami "Prometeusz" i "Międzymorze" (Intermare).
W ten sposób przed odpowiedzialnością karną uchronili się nie tylko czołowi
organizatorzy akcji likwidowania Żydów, ale cały rząd Ustaszów z Ante Paveliczem na czele
i dywizja Ukraińców współpracujących z Niemcami pod dowództwem Pawła Szandruka.
Dywizją ukraińską zajęli się Anglicy, którzy przerzucili ją do Kanady.
Zatrzymano 130 tys. osób podejrzanych o popełnienie zbrodni. Poszukiwano dalszych
85 tys. osób. Do marca 1948 r. rozpatrzono 7728 spraw, które objęły 36 846 osób.
Rządy poszczególnych krajów okupowanych powołały własne organa śledcze i sądziły
osoby podejrzane o popełnienie zbrodni na ich terytorium. Sądzono także kolaborantów.


6. Wpływ wojny na kształtowanie się nowych mitów i stereotypów

Wojna spowodowała zaostrzenie występujących już w okresie międzywojennym
uprzedzeń rasowych i narodowościowych oraz tendencji nacjonalistycznych i szowinizmu.
Każde z występujących państw starało się pozyskać własne społeczeństwo do programu
wojennego, modelowało pojęcie wroga narodu i państwa, wzywało do przeciwstawienia się
mu twierdząc, że własne społeczeństwo stoi na wyższym poziomie cywilizacji, broni zasad
wolności, jest demokratyczne i szlachetne. Przeciwnika obarczano odpowiedzialnością za
doznane, a często wymyślone przez ideologów krzywdy i upokorzenia. Szczególną rolę w
kształtowaniu takich nastrojów i tendencji odgrywały Niemcy hitlerowskie, ZSRR i Japonia.
Kierowana przez dr Josepha Goebbelsa akcja wychowania i propagandy bardzo silnie
eksponowała pojęcie wroga, któremu należy się przeciwstawić. Młodzież niemiecka była
odpowiednio doktrynowana przez szkołę oraz organizacje młodzieżową pod nazwą
Hitlerjugend (Młodzież Hitlera). Bardzo dużo uwagi do tej akcji przykładano też w
działalności partii (NSDAP) i w wojsku. Goebbels nie stronił od naciągania faktów a nawet
ich fałszowania głosząc, że kłamstwo powtarzane wielokrotnie może być przez ludzi
indoktrynowanych uznane za prawdę. Wykreowano mit Żyda jako wroga narodu
niemieckiego oraz cywilizacji i kultury zachodniej. Żydom przypisano odpowiedzialność za
wszelkie krzywdy jakich doznało społeczeństwo niemieckie w całej swej historii. Żydów
czyniono też odpowiedzialnymi za wybuch wojny i trudności jakie sprowadziła ona na naród
niemiecki, usprawiedliwiając w ten sposób nienawiść władz do Żydów i dążenie do ich
likwidacji jako grupy rasowej. Większość Żydów niemieckich była już zasymiliowana z
ludnością niemiecką i czuła się pełnoprawnym członkiem społeczności niemieckiej. Wielu
Żydów brało udział w I wojnie światowej, zdobyło wysokie odznaczenia bojowe i
awansowało do niemieckiego korpusu oficerskiego. Mimo to propaganda usiłowała dowieść,
że Żydzi stanowili warstwę pasożytniczą, nie brali udziału w wojnie, usiłowali uchylić się od
ciężarów wojennych itp. Wielu Żydów odegrało wybitną rolę w rozwoju nauki i kultury.
Wielu z nich uzyskało nagrody Nobla i różne wyróżnienia na forum międzynarodowym.
Mimo to dowodzono, że stanowią oni element destrukcyjny i niższy kulturowo od
przeciętnego Niemca.
Wielu Niemców uznało te oskarżenia i przejęło kreowany przez propagandę partyjną i
państwową mit Żyda - anarchisty i nihilisty, Żyda - wroga narodu. W toku ciężkich zmagań
wojennych mit ten zdobywał duży wpływ i nośność polityczną. Wielu członków SS i
żołnierzy Wehrmachtu brało udział w akcji eksterminacyjnej lub nie biorąc w niej
bezpośredniego udziału nie protestowało przeciw niej. Opór społeczeństwa niemieckiego
przeciw tej polityce miał bardzo ograniczony charakter. Wielu oficerów niemieckich po
wojnie próbowało dowieść, że nie wiedziało rzekomo o dyskryminacji i eksterminacji
ludności żydowskiej.
Podobny stosunek przywódcy ruchu hitlerowskiego mieli do narodu Romów.
Cyganów traktowano jako grupę społeczną o pasożytniczym charakterze, osadzono w
obozach i stopniowo usuwano z życia społecznego. Zbliżony charakter miała hitlerowska
polityka wobec narodów słowiańskich. Dowodzono, że narody te a więc Białorusini, Czesi,
Polacy, Rosjanie, Serbowie i Ukraińcy stanowią rasę niższego gatunku. Rasę tą uznano za nie
posiadającą predyspozycji do życia twórczego i organizacyjnego. Ludność słowiańską
starano się prezentować jako ludność nadającą się tylko do pracy niewolniczej. Niemcom
wmawiano uporczywie, że tylko oni stanowią rasę wyższą i z tytułu urodzenia przeznaczoną
do panowania nad innymi, a zwłaszcza Słowianami. Narody słowiańskie oskarżono o brak
kultury, skłonność do lenistwa i nadużywania alkoholu, krwiożerczy stosunek do innych itp.
Zmierzając do zachęcania żołnierzy niemieckich do bezwzględnego stosunku do ludności
polskiej Goebbels spreparował kłamstwo o tzw. krwawej niedzieli w Bydgoszczy
(Bromberger Blutsonntag) oskarżając Polaków o rzekome wymordowanie w czasie kampanii
wrześniowej 1939 r. 58 tysięcy mieszkających w Polsce Niemców. Mit ten powtarzano
jeszcze długo po wojnie. Drugi taki mit w ostatnim okresie wojny stworzono wokół
rzekomych bestialstw polskich i rosyjskich w czasie usuwania ludności niemieckiej z
niemieckiego wschodu. Po wojnie publicyści niemieccy chętnie też podejmowali wątek
holocaustu w kontekście polskim dowodząc, że za likwidacje Żydów nie odpowiadają
Niemcy lecz Polacy, ponieważ obozy masowej zagłady istniały nie w Niemczech lecz w
Polsce. W niektórych regionach Polacy pomagali Niemcom w eksterminacji Żydów
(Jedwabne).
Gdy chodzi o Białorusinów, Rosjan i Ukraińców, to narody te oskarżano o zacofanie
cywilizacyjne oraz skłonności krwiożercze i ekspansywne. Według schematu Goebbelsa
Rosjanie również nie potrafili stworzyć nic wartościowego, nie byli zdolni do utworzenia
państwa ani armii. Mity te były jednak trudne do uwiarygodnienia, ponieważ z już w 1941 r.
okazało się, że Armia Czerwona potrafi walczyć i zadać rzekomo niezwyciężonej armii
niemieckiej poważne straty. W tej sytuacji chętnie sięgnięto do argumentu głoszącego, że
klęskę armii niemieckiej pod Moskwą zimą 1942 r. nie spowodowali Rosjanie lecz "Generał
Mróz". Podobnie rzecz miała się z klęską armii niemieckiej pod Stalingradem w 1943 r.
Koniec wojny wykazał jednak, że Armia Czerwona dysponuje dobrą kadrą, dobrym
uzbrojeniem i doskonałą taktyką. Mimo to, mity te wielu generałów niemieckich
podtrzymywało długo po zakończeniu wojny, zapominając, że Armia Czerwona zdobyła
Berlin nie zimą lecz wiosną. Niemcy nie potrafili go obronić nawet przy dobrej pogodzie.
Włosi nie byli tak bardzo zmitologizowani i w Europie nie wysuwali haseł
rasistowskich. Mity te tworzyli natomiast na styku z ludami Czarnej Afryki. Po drugiej stronie
barykady powstał natomiast mit Włocha jako człowieka leniwego i słabo zorganizowanego.
Żołnierzy włoskich oskarżono o brak chęci do walki i masowe oddawanie się do niewoli.
Fakty tez wiązały się raczej z krytycznym stosunkiem ogółu społeczeństwa włoskiego do
reżymu faszystowskiego i głoszonego przez reżym celu walki. Celu tego wielu Włochów nie
aprobowało i nie chciało walczyć w jego imię.
W obu systemach propagandy szczególną rolę spełniała retoryka antykomunistyczna.
Przywiązywano do niej dużo uwagi splatając tezę o dzikich azjatyckich hordach i
komuniźmie zapominając, że komunizm tez zrodził się nie na wschodzie, w Rosji, lecz na
zachodzie, głównie w Niemczech. Na skutek tej propagandy powstała dziwna mieszanka
mitu o szlachetnej roli niemieckiego Wehrmachtu broniącego Europy i cywilizacji zachodniej
przed dzikimi, barbarzyńskimi hordami komuny. Mit ten przetrwał bardzo długo
przekształcając się w różne warianty i nowe ujęcia.
Natomiast w Japonii wykreowano mit o szczególnym charakterze państwa i
japońskiego systemu politycznego oraz mit o konieczności oddania życia za cesarza w
obronie tegoż właśnie systemu Kokutai. "Nacjonalizm - pisze Richard O'Neil - nasilał się
lawinowo, wspierany przez państwową religię shinto oraz liczne ultranacjonalistyczne "tajne
stowarzyszenia" i - co ważniejsze - frakcje wojskowe. Z tych ostatnich prawdopodobnie
najbardziej wpływową było Kodo-ha (Cesarska droga), grupująca starszych oficerów
(głównie armii lądowej), oddanych zachowaniu cnót bushido i idei założenia "Wielkiej
azjatyckiej strefy wspólnego dobrobytu", czyli japońskiej hegemonii nad zdominowanymi i
eksploatowanymi przez Europę obszarami Dalekiego Wschodu".
Mit o boskości cesarza, wartości życia oddanego za cesarza, kodeksu bushido i szereg
innych zakorzenionych głęboko zasad utrwalano już dłuższy czas, ale wydarzenia wojenne
nadały im specjalny sens i znaczenie. Dały one podstawę do tworzenia samobójczych
oddziałów Kamikaze.
Przywódcy ZSRR z kolei eksponowali silnie mit walki klasowej, rewolucji społecznej i
ich znaczenia w życiu oraz roli w przekształcaniu świata. Bardzo silnie eksponowano mit
faszyzmu i antyfaszysty walczącego w imię humanizmu, postępu społecznego i dobra całej
ludzkości. Wielu obywateli ZSRR wierzyło, że żyją w ustroju najlepszym w świecie oraz że
działają dla dobra całej ludzkości. Zetknięcie się z sytuacją panującą na ziemiach polskich a
szczególnie na ziemiach niemieckich zachwiało tymi mitami i zrodziło w Europie nowy mit o
żołnierzu Armii Czerwonej; gwałcicielu i złodzieju, który rękę ma obwieszoną zegarkami.
Zrodzona w latach wojny niechęć do "faszystów niemieckich" i "Imperialistów
japońskich" nie przetrwała długo. Zetknięcie się Amerykanów z Niemcami i Japończykami
(Żółtkami) prowadziło do obalenia jednych i powstania nowych mitów o społeczeństwie
pokonanych państw. Niektóre mity okazały się jednak bardziej trwałe i trudne do zwalczania.
Szczególnie silnie utrwaliły się one na styku niemiecko-radzieckim i niemiecko-polskim.

7. Problemy etyczne i moralne

Wojna wywarła wielki wpływ na psychikę ludzi. Przeżyli ją silnie nie tylko żołnierze na
frontach ale również ludzie na zapleczu. Totalny charakter wojny oraz zastosowanie nowych
technik rażenia spowodowały, że wojna dotknęła wszystkich, tak, żołnierzy jak i cywilów, tak
pokonanych jak i zwycięzców. Najtrudniej było ludziom zamkniętym w obozach
koncentracyjnych, obozach jenieckich i więzieniach. Szczególne warunki życia stworzyły
państwa totalne jak np. Niemcy, ZSRR, Japonia i częściowo Włochy. Nikt nie był pewny czy
przeżyje do następnego dnia. Stan niepokoju tworzył nerwicę i frustrację. Głód panujący w
poszczególnych krajach doprowadził miliony ludzi do stanu podrażnienia i chorób. W krajach
okupowanych wielu ludzi podejmowało działalność konspiracyjną skazując się niejako
dobrowolnie na konieczność prowadzenia podwójnego życia: legalnego i konspiracyjnego.
Polski historyk literatury Kazimierz Wyka, pisząc na ten temat stwierdził, że ludzie ci "dzielili
swą egzystencję na "pozorną" i "rzeczywistą". Pracując legalnie i oficjalnie żyli na niby.
Natomiast życie "naprawdę" rozpoczynało się dopiero wśród swoich. Życie wśród swoich
było "życiem w konspiracji".
Państwa wojujące nie stosowały się do tradycji, łamały prawo, nie uznawały zasad
etycznych, gnębiły i mordowały całe narody. Polityka ich wywołała ogólną nienawiść do
okupanta i masowe dążenie do obalenia jego władzy. Ludzie traktowani jako podludzie
podjęli walkę o przetrwanie i o wyzwolenie spod okupacji. W walce tej podjęli narzucone im
przez okupanta metody postępowania; również łamali prawo i zasady etyczne. Przy czym
łamanie zasad etycznych awansowało do rangi bohaterstwa. Oszukanie, kradzież, mord
wroga uznano powszechnie za postępowanie dozwolone i nienaganne, za swego rodzaju
cnotę. Działanie na szkodę okupanta uznano za nowy miernik wartości czynu przeciętnego
członka ruchu oporu. Fakt ten spowodował wiele kontrowersji. Z jednej strony prowadził on
do utrwalenia tego rodzaju postaw i podważenia dotychczasowych, cywilizowanych norm
etycznych. Z drugiej strony prowadził do trudnych stresów moralnych, do załamań wiary i
frustracji generalnej nie tylko poszczególnych osób ale całych grup. Z jednej strony narastało
zjawisko irracjonalnej wiary w przeznaczenie, przeświadczenie o tym, że o wszystkim
decyduje ślepy los, że człowiek nie ma żadnego wpływu na swe życie. Konstatacja ta
prowadziła do życia chwilą bieżącą, do ulegania egzystencjalnemu stylowi życia. Z drugiej
strony, fakty te umacniały wiarę w Boga i przekonanie o uzależnieniu istoty ludzkiej od siły
wyższej, która czuwa i kieruje ich losem. Rosły wpływy wierzeń i wyznań religijnych. W tych
warunkach wielu niewierzących wracało na łono kościoła i przekształcało się w gorliwych
wyznawców różnych religii i wyznań. Modne stały się różne wróżby i przepowiednie.
Znaczna część ludzi dotkniętych wojną przekształciła się jednak w ludzi chorych
psychicznie. Ludzie ci nie byli w stanie wrócić do równowagi psychicznej także po
zakończeniu wojny. Nadal żyli chwilą bieżącą. Mieli pretensje do Boga za to, że decydując o
losach ludzi doprowadził do takiego kataklizmu i cierpień. Przeżycia wojenne spowodowały
też odstępstwa wielu wiernych od Boga i Kościołów, prowadziły do upowszechnienia
postaw ateistycznych i bardziej racjonalnych. Gwałtownie rosły wpływy socjalizmu i
komunizmu, w ogóle tzw. lewicy społecznej. Europa wyszła z wojny bardziej radykalna niż
była w okresie międzywojennym.

8. Odbicie wojny w literaturze i sztuce

Przeżycia wojenne zrodziły chęć utrwalenia ich. Pisano pamiętniki i wspomnienia.
Pamiętniki pisano i wcześniej. Dawniej poszczególni ludzie mieli jednak mało do przekazania
w nich. W okresie przedwojennym życie było dość szare i mało atrakcyjne. Wojna stworzyła
nowe bodźce. Każdy człowiek czuł, że przeżył ważne i ciekawe wydarzenia, że ma wiele do
przekazania innym, zwłaszcza swym dzieciom i wnukom. Pisano bardzo dużo i z różnych
pozycji. Pisali wierzący i nie wierzący, tak ci którzy sądzili, że to Bóg uratował ich przez
zagładą jak i ci, którzy wytłumaczenie tego faktu szukali w przesłankach bardziej
racjonalnych. Pisali żołnierze i cywile, uczeni i prości ludzi. Do pamiętnikarzy szybko
dołączyli pisarze, którzy zaczęli publikować reportaże i powieści eksponując w nich tak
stronę faktograficzną jak i analityczną, psychospołeczną. Przeżycia wojenne przez wiele lat
wywierały piętno na literaturze, filmie i rzeźbie w skali globalnej w świecie. Wiele mówią
tytuły publikowanych relacji i wspomnień. Polski uczestnik wojny Z. M. Stryjecki
pamiętnikowi swemu nadał tytuł: "Podchorąży, wojna i ślepy los". W latach 1942-1943
sześciokrotnie podejmował on próbę ucieczki z obozu jenieckiego. Książka "Podchorąży,
wojna i ślepy los" - pisze on we wstępie - ma charakter suchej relacji, a nie opisu literackiego.
Wszystkie opisane w niej zdarzenia są prawdziwe i rzeczywiście miały miejsce w latach
1938-1944, a wiele osób, które były świadkami tych zdarzeń, przeżyło szczęśliwie wojnę i
może ich autentyczność poświadczyć (...) W pamiętniku przedstawiłem to, co
zaobserwowałem, przeżyłem i przemyślałem w czasie służby wojskowej, kiedy to sześć razy
usiłowałem wyrwać się spoza drutów obozów, co wreszcie zostało uwieńczone
powodzeniem w lipcu 1943 roku".
Znany pisarz polski Ferdynand Goetel wspomnienia swe nazwał skromnie "Czas
wojny". Przeżył ją w okupowanej Polsce ale w kwietniu 1943 r. brał udział w słynnej
wizytacji odkrytych przez Niemców grobów katyńskich i zdał o tym sprawę kierownictwu
polskiego państwa podziemnego. Przeciwnicy polityczni oskarżyli go o kolaborację z
okupantem i przez wiele lat piętnowali jako zdrajcę i wroga narodu.
Znany przywódca PPS Zygmunt Zaremba przedstawił dzieje konspiracji polskiej w
czasie wojny i okupacji. "Dane mi było - pisze on - tkwić w jednym z centralnych ośrodków
totalnej wojny i konspiracji. Przeżywając więc to, co wszyscy, miałem jednak możliwość
widzenia rzeczy ukrytych dla innych i obserwowania z punktu dostępnego tylko niewielu
współczesnym. A spośród nich: ilu jeszcze pozostało przy życiu? (...) Nie jest to historia
tamtych dni, lecz zapiski świadka, świadomego ułomności pamięci i niemożności uniknięcia
subiektywizmu w ocenach, dbałego jednak, by jego zeznania były prawdziwe. A jeśli tu i
ówdzie zabrzmi w tej książce ton polemik z przeciwnikami, niechaj to będzie zaliczone na
rachunek ostrości przeżyć i odczuwania pewnych zjawisk, co również oddaje klimat przeżytej
epoki".
Wstrząsający "Dziennik" z Getta Warszawskiego Adama Czerniakowa wydano
dopiero w 1983 r.
Analizując znaczenie autobiografii, dzienników i wspomnień wojennych Czesław
Madajczyk pisze: "Wiele dzienników napisano podczas wojny, jak nigdy dotąd pisali je ludzie
ciemiężeni, niszczeni: i ci zepchnięci do obozów koncentracyjnych i ci z gett, i ci deportowani
na różne strony Europy. Dziennik Czerniakowa różni się od tamtych. Jest zapisem czynności
i na pół refleksji, pochodzących od człowieka, który "rządząc" czterystutysięczną
społecznością żydowską, przez wroga - okupanta totalnie zdemonizowaną czy uważaną za
pasożytów do wyniszczenia, sam był poniewierany, bity. Tego przedstawiciela społeczności
żydowskiej uznanego za niegodnego traktowania jako człowieka cywilizowanego wyposażyli
okupanci hitlerowscy w pewne akcesoria władzy, to on miał rozstrzygać, jak przetrwać
umierając, jakim grupom dane będzie przeżyć, ocaleć, komu dane będą preferencje w
zakresie udzielanej pomocy".
Polacy brali udział w wojnie na wielu frontach oraz w kraju. Walczyli tak z III Rzeszą
jak i z ZSRR. Byli represjonowani przez Niemców jak i władze ZSRR. Wielu z nich było
zesłanych na Syberię lub do innych regionów azjatyckich ZSRR. Znany pisarz Gustaw
Herling-Grudziński opisał swoje wrażenia z tego zesłania w książce pt. "Inny świat". Została
ona opublikowana 1950 r. w Londynie po angielsku. W kraju do 1989 r. nie mogła się ukazać
ze względu na cenzurę. Autor przedstawił w niej bowiem nie tylko trudny los zesłańca
polskiego ale w ogóle radziecki system obozów oraz losy zesłańców różnych narodowości.
Była to książka w pewnym sensie poprzedzająca "Archipelag Gułag" Sołżenicyna. W ślad za
Herlingiem-Grudzińskim los zesłańców opisało wielu autorów polskich. Stworzyli oni
specyficzną literaturę faktu na temat ZSRR i jego polityki represyjnej. Martyrologia w
literaturze wspomnieniowej zajęła czołowe miejsce. Wstrząsający opis tej polityki przedstawił
Jerzy Drewnowski w pamiętniku pt.: "Cynga. Wspomnienia z łagrów północy 1940-1944".
Cynga była odmianą szkorbutu występującą w rejonie Komi. "Już po kilku miesiącach
"lesoprowału" (wyrębu lasu) - pisze Drewnowski - wystąpiły u mnie silne objawy
awitaminozy, a kilka miesięcy potem coraz wyraźniejsze oznaki tamtejszej odmiany
szkorbutu-cyngi. Chudłem, zanikały mi mięśnie, a nogi puchły. Część zębów zaczynała się
ruszać, potem wypadać. Męczyły mnie biegunki, zapalenie śluzówek, coraz dotkliwsze
zapalenie skóry. Najpierw na nogach a potem i wyżej pojawiły się czarne plamy. Gdy w tym
miejscu naciskałem ciało, wklęśnienie pozostawało na trwałe (skaza krwotoczna); w
niektórych miejscach były one bardzo głębokie, aż do kości (...) Potem przyszły zaburzenia
czynności układu nerwowego i wreszcie zaburzenia psychiczne, które tam, na Północy,
zapowiadały śmiercionośną dla wielu tysięcy łagrowiczów pelagrę".
Zdaniem Drewnowskiego w rejonie tym Polacy umierali częściej niż inni łagrowicze a
spośród ludzi deportowanych z Polski najszybciej umierali Żydzi. Byli oni najsłabiej
przygotowani do znoszenia warunków panujących na północy. Najszybciej załamywali się
psychicznie.
Wielu wojskowych uczestników wojny pozostawiło dzienniki i pamiętniki odsłaniające
kulisy wydarzeń, decyzji, polemik i sporów po obu stronach frontu wojennego. Wojna
skończyła się w 1945 r. natomiast polemiki pomiędzy jej uczestnikami trwały jeszcze wiele
lat. Był to swoisty dalszy ciąg wojny tak w obozie zwycięzców jak i obozie pokonanych.
Wielu uczystników tej dziwnej wojny walczyło o swe dobre imię, o swoiście rozumianą
prawdę historyczną i pognębienie rywali czy wrogów. Generałowie niemieccy na ogół bronili
swych koncepcji i usiłowali dowieść - że gdyby nie dyletantyzm i upór Hitlera wojna mogłaby
się zakończyć inaczej. Generałowie radzieccy krytykowali na ogół zachodnich sojuszników
oskarżając ich o opieszałość i kolaborację z wrogiem (W. Czujkow, A. Wasilewski, G.
Żukow). Przez wiele lat podtrzymywano kult Stalina. Natomiast generałowie angielscy i
amerykańscy walczyli między sobą o laury. Szczególnie ostry charakter miały polemiki
dowódców amerykańskich walczących na Pacyfiku oraz angielskich i amerykańskich
walczących w Afryce i w Europie Zachodniej. Wielki rozgłos uzyskała polemika pomiędzy
Eisenhowerem i Montgomerym.
Ciekawsze pamiętniki i powieści adoptowano do sztuki filmowej pisząc scenariusze
filmów i kręcąc wg nich filmy wojenne. Obok filmów dokumentalnych prezentujących
faktograficzną stronę wydarzeń stworzono wiele filmów fabularnych o treści dramatycznej i
psychologicznej, komediowej czy batalistycznej. Powstały wielkie obrazy o podboju
poszczególnych krajów, prezentujące wielkie bitwy i wydarzenia jak np. japoński atak na
Pearl Harbotr, walki w Afryce, lądowanie aliantów we Francji czy walki na froncie
wschodnim w ZSRR. Filmy te budziły zainteresowanie nie tylko uczestników wydarzeń
wojennych (kombatantów) ale również innych widzów zwłaszcza młodszego pokolenia. W
ten sposób wydarzenia wojenne weszły do świadomości wielu ludzi urodzonych już po
wojnie, ludzi którzy nie znali wojny z autopsji. Wojna żyła nadal w twórczości literackiej i w
sztuce stanowiącej przez wiele lat istotny czynnik kulturotwórczy. Wydarzenia i przeżycia
wojenne wywierały nadal wielki wpływy na ogół ludzi i na ich sposób rozumienia złożonych
problemów wzajemnych stosunków międzyludzkich w trudnych sytuacjach i konfliktach.
Wiele tematów związanych z wojną niosło wartości ogólnoludzkie i ponadczasowe.
Stanowiły one pretekst do wielu rozważań etycznych i filozoficznych. W pierwszych latach
po wojnie nawiązali do nich przede wszystkim egzystencjaliści i krytycy kapitalizmu. Krytyka
kapitalizmu i wojen wzmacniała argumentację socjalistów i komunistów, miała często
ateistyczny i antykościelny wydźwięk. W miarę upływu czasu do głosu zaczęły jednak
dochodzić aspekty etyczne i moralne wynikające z doktryny chrześcijańskiej. Na Dalekim
Wschodzie dokonywano przewartościowania szintoimu i buddyzmu.
W miarę odchodzenia ze sceny ludzi emocjonalnie uwikłanych w wojnę i
nawiązujących do jej przesłanek etycznych i ideowych tematyka wojenna stopniowo
schodziła na dalszy plan. Rugowały ją problemy wynikające z bieżących warunków życia i
walki konkurencyjnej o przetrwanie i awans społeczny. Mimo to problematyka wojenna nadal
animuje wyobraźnię twórców. Mimo upływu pół wieku od zakończenia zmagań wojennych
wielu pisarzy, filmowców, muzyków i malarzy w twórczości swej wraca do tematyki
wojennej i po swojemu interpretuje jej sens i znaczenie w życiu poszczególnego człowieka i
społeczności.

9. Traktaty pokojowe

Konferencja Poczdamska Wielkiej Trójki powołała do życia Komisję Ministrów Spraw
Zagranicznych mocarstw celem przygotowania projektów traktatów pokojowych z
Niemcami i ich satelitami. Sprawa była bardzo skomplikowana. W Bułgarii, Rumunii i na
Węgrzech dominowały już wpływy ZSRR. W krajach tych z inspiracji ZSRR powstały rządy,
uznające "sojusz" z tym państwem. ZSRR nie był specjalnie zainteresowany w dyktowaniu im
surowych warunków. Amerykanie, Anglicy i Francuzi w państwach tych nie mieli już wiele
do powiedzenia i byli zainteresowani bardziej surowym ich potraktowaniem. Natomiast w
Finlandii i Włoszech przeważały wpływy amerykańsko-angielskie. ZSRR nie dopuszczono
też do kontroli Japonii, gdzie o wszystkim decydowali Amerykanie. W Niemczech powołano
do życia Sojuszniczą Radę Kontroli, w której skład wchodzili komendanci wojenni 4 stref
okupacyjnych. Jej uchwały zapadały jednomyślnie. Każde z 4 mocarstw miało prawo veta.
Pierwsze jej posiedzenie odbyło się 30 VII 1945 r. Początkowo prace SRK rozwijały się
pomyślnie. Wydała ona ustawę o likwidacji wszelkich organizacji hitlerowskich (10 X 1945
r.), o powołaniu policji niemieckiej (6 XI 1945), o zakazie szkolenia wojskowego w
Niemczech (30 XI 1945), o ukaraniu osób winnych zbrodni wojennych, zbrodni przeciw
ludzkości i zbrodni przeciw pokojowi (20 XII 1945), o usunięciu hitlerowców z urzędów (12
I 1946), o kontroli niemieckich badań naukowych (29 IV 1946), o likwidacji państwa
pruskiego (25 II 1946). W 96 przypadkach SKR nie podjęła decyzji z braku jednomyślności.
Stopniowo coraz więcej spraw nie można było rozstrzygnąć ze względu na różnicę zdań
występującą pomiędzy członkami komisji.
Jeszcze gorzej przedstawiała się sytuacja na forum Komisji Ministrów Spraw
Zagranicznych. Tendencje kompromisowe występowały jedynie w czasie sesji Komisji w
Moskwie w grudniu 1945 r. Na następnych spotkaniach dominowały problemy sporne.
Przedstawiciele państw zachodnich nie chcieli pogodzić się z faktami dokonanymi przez
ZSRR w Europie Wschodniej. Coraz częściej pojawiały się głosy mówiące o zagrożeniu
komunistycznym i konieczności przeciwstawienia się. Prasa krajów uzależnionych od ZSRR
pisała z kolei o przewrotnych dążeniach imperializmu amerykańskiego, wyzysku i ucisku mas
robotniczych w krajach kapitalistycznych i konieczności obalenia kapitalizmu.
W tej sytuacji projekt traktatu pokojowego z Niemcami nie został uzgodniony. Każde
mocarstwo okupacyjne inaczej sobie wyobrażało przyszłość Niemiec. Postanowiono
uzgodnić przynajmniej stanowisko w sprawie sojuszników Rzeszy z czasów wojny. Problem
ten zlecono Konferencji 21 zainteresowanych państw. Obradowała ona w Paryżu od 29 VII
do 15 X 1946 r. Analizowano zasady ogólne i problemy szczegółowe. Występowało tu
również wiele problemów spornych. Generalnie biorąc były to jednak państwa peryferyjne i
kompromis był łatwiejszy do osiągnięcia. Projekty traktatów uzgodniono w październiku.
Konferencja Ministrów Spraw Zagranicznych zatwierdziła je 11 XII 1946 r. Podpisano je
uroczyście w Paryżu w dniu 10 II 1947 r.
Teoretycznie biorąc państwa te rozliczyły się ze swego udziału w wojnie po stronie
faszyzmu, odzyskały suwerenność i weszły do rodziny wolnych narodów. Zostały też
wkrótce przyjęte do ONZ. Faktycznie Bułgaria, Rumunia i Węgry były już państwami
satelickimi ZSRR. Finlandia uzyskała status państwa niezaangażowanego. Natomiast Włochy
grawitowały ku sojuszowi z USA, ale w pełnej integracji ze Stanami Zjednoczonymi
przeszkadzał im zbyt duży wpływ komunizmu w ich państwie.
Państwa europejskie uzależnione od ZSRR głosiły, że mają demokratyczny i ludowy
charakter. Nazywano je krajami demokracji ludowej (KDL). Natomiast Niemcy stanowiły
obiekt przetargowy pomiędzy obu mocarstwami. 2 XII 1946 r. Stany Zjednoczone i Wielka
Brytania podpisały formalne porozumienie o połączeniu swych stref i utworzeniu od 1 I 1947
r. tzw. Bizonii. Funkcjonowała ona jako odrębny twór społeczno-gospodarczy, kontrolowany
przez Amerykanów i Anglików. Francuzi odmawiali przyłączenia swej strefy, natomiast
przywódcy ZSRR przystąpili do umacniania pozycji swej strefy. Obie strony zabiegały o
pozyskanie poparcia niemieckiej opinii publicznej. Sprawa traktatu pokojowego z Niemcami
oddalała się.
Traktat pokojowy z Japonią podpisano dopiero w 1951 r.


II. ZAOSTRZENIE WALKI O WPŁYWY NA BLISKIM WSCHODZIE
I ROZPAD SYSTEMU KOLONIALNEGO W AZJI
POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ

1. Polityka ZSRR w latach 1945-1948

ZSRR wyszedł z wojny zwycięsko. W Europie Armia Czerwona dotarła do Łaby i do
Austrii. W ramach ZSRR znalazły się państwa bałtyckie, wschodnie obszary Polski,
Besarabia, Mołdawia. Na Dalekim Wschodzie Armia Czerwona dotarła do Korei. Ponownie
przejęła Kraj Przymorski, Północny Sachalin, Wyspy Kurylskie. ZSRR obejmował obszar
22,4 mln km2 zamieszkany przez około 194 mln mieszkańców. Składał się z 16 republik
związkowych.
W końcowej fazie wojny lub bezpośrednio po niej ZSRR uzależnił od siebie: Albanię,
Bułgarię, Czechosłowację, Mongolię, Polskę, Rumunię, Węgry. Armia Czerwona okupowała
część Niemiec i Północną Koreę.
Przywódcy ZSRR używali pojęcia strefy bezpieczeństwa żądając uznania ich prawa do
kontrolowania tych rozległych obszarów. Wielu polityków zachodnich uznawało prawo
ZSRR do posiadania takiej strefy. W latach następnych przywódcy ZSRR mówili o sojuszu
ideowo-politycznym łączącym ZSRR z krajami tzw. Demokracji Ludowej. ZSRR miał być
wzorem do naśladowania dla tych krajów. Był to dziwny wzorzec. W wielu krajach
demokracji ludowej stopa życiowa była wyższa niż w ZSRR. Nie było się też na czym
wzorować w aspekcie politycznym i ideologicznym. ZSRR był krajem zacofanym
gospodarczo i politycznie. Panował w nim system monopartyjny. Ludzie pozbawieni byli
możliwości swobodnego poruszania się i wypowiadania się. Po wojnie rząd kontynuował
akcję represyjną tak wobec pojedynczych obywateli, jak i całych narodów. Jeńców
wracających z niewoli zsyłano do obozów pracy. Ludność republik pogranicznych oskarżano
o współpracę z Niemcami, deportowano i represjonowano. Do ZSRR zwożono podstępnie
aresztowanych działaczy politycznych z Czechosłowacji, Niemiec, Polski, Rumunii, Węgier.
Rząd ZSRR domagał się przyznania mu prawa do ściągania reparacji wojennych z
Niemiec. W kraju tym, a częściowo i w Polsce, przeprowadzano demontaż urządzeń
fabrycznych, torów kolejowych, wagonów. Zdobycz tę wywożono do ZSRR i najczęściej
pozostawiano na hałdach nawet jej nie wykorzystując. W 1946 r. ZSRR przystąpił do
wykonywania kolejnego, czwartego już, planu 5-letniego. Sytuacja była trudna. Wielu
mężczyzn zginęło na wojnie lub pozostawało w wojsku, wielu zesłano do obozów. Przez
wiele lat podstawową siłę roboczą stanowiły kobiety i dzieci. Wydajność pracy, jak i poziom
życia były bardzo niskie. Gospodarka radziecka nie była konkurencyjna wobec gospodarki
zachodniej.
Nadal bardzo dużo środków przeznaczano na cele wojskowe. Był to okres propagandy
sukcesu. Przywódcy radzieccy dowodzili, że Armia Czerwona jest najdoskonalszą armią
świata, że ZSRR odegrał szczególną rolę w pokonaniu Niemiec i Japonii, że może pokonać
każdego wroga. Krytykowano udział państw sojuszniczych w wojnie, przemilczano pomoc
uzyskaną przez ZSRR z zachodu w czasie wojny, rozwijano kult wszystkiego co rosyjskie,
fałszując historię wynalazków technicznych przełomu XIX i XX wieku. Wszystkie ważniejsze
wynalazki tego czasu zaczęto przypisywać nauce rosyjskiej (samochód, radio, telefon,
samolot).
Uszczelniono granice państwa. Obywatele ZSRR nie mieli paszportów, nie mogli
swobodnie opuszczać miejsc zamieszkania i poza wyjazdami służbowymi nie mogli
wyjeżdżać za granicę. Przyjazdy do ZSRR były również bardzo ograniczone. Korespondenci
prasy zagranicznej mieli wyznaczone trasy przejadu. Panowała doprowadzona do absurdu
czujność i podejrzliwość. W 1947 r. wprowadzono zakaz zawierania małżeństw z
obcokrajowcami, w 1948 r. zabroniono słuchać zagranicznych rozgłośni radiowych. Rząd
zastrzegał sobie monopol na wszelką informację i prawo do reprezentowania opinii własnego
społeczeństwa na zewnątrz. Bardzo ostro zwalczano tzw. nihilizm narodowy, obce wzorce
kulturowe, odwoływanie się do zagranicy. Lansowano zasady tzw. realizmu socjalistycznego,
uprawiano megalomanię narodową. Władze partyjne i państwowe ingerowały w procesy
twórcze artystów i badania naukowe uczonych.
Pomysły przywódców radzieckich podejmowały partie komunistyczne w państwach
zachodnich. Szczególną rolę spełniały partie komunistyczne Francji i Włoch. Miały one
masowy charakter. W szeregach ich znajdowało się wielu pisarzy i ludzi kultury oraz
intelektualistów. W okresie tym na zachodzie panowała moda na marksizm, lewicowość i
ZSRR. W ideologii, kulturze i środkach masowego przekazu ZSRR działało wielu
komunistów pochodzenia żydowskiego. W pewnym okresie Żydzi cieszyli się w ZSRR
dużym uznaniem: mieli oni znaczne wpływy w partii i w administracji państwa. W latach
trzydziestych utworzono żydowską republikę autonomiczną "Birobidżan". W 1942 r. w
ZSRR powstał Antyfaszystowski Komitet Żydów Radzieckich z wybitnym działaczem
partyjnym i zawodowym, Salomonem Łozowskim (1878-1952) na czele. Komitet ten odegrał
znaczną rolę w czasie wojny i bezpośrednio po jej zakończeniu. W latach 1947/1948 rząd
ZSRR poparł też działania związane z tworzeniem państwa Izrael w Palestynie.
Jesienią 1947 r. z inicjatywy Stalina powołano do życia Biuro Informacyjne Partii
Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). W skład tej instytucji weszło 7 partii krajów
demokracji ludowej i 2 partie komunistyczne krajów Europy Zachodniej (francuska i włoska).
Przystąpiono do ujednolicania programów działania i ścisłego ich dostosowywania do polityki
ZSRR. Polityków hamujących ten proces oskarżono o oportunizm, nacjonalizm,
wysługiwanie się imperializmowi: usuwano ich ze stanowisk, torturowano, likwidowano.
Stalin nie dopuścił do realizacji rozwijanego przez G. Dymitrowa i J. Broz-Tito planu
stworzenia tzw. Federacji Bałkańskiej. Zmierzał on do wygrywania krajów bałkańskich
przeciw sobie, występujac w roli arbitra. Dymitrow podporządkował się woli Stalina,
natomiast Tito kontynuował samodzielną politykę. W związku z tym w lutym 1948 r.
Kominform potępił jego stanowisko. Stalin był gotów do fizycznego rozprawienia się z Tito.
ZSRR nie graniczył jednak bezpośrednio z Jugosławią, a wpływy agentury radzieckiej
okazały się za słabe. Próby zorganizowania przewrotu i usunięcia Tito nie powiodły się. W tej
sytuacji KP Jugosławii usunięto z Biura Informacyjnego, a ZSRR zerwał stosunki z
Jugosławią, która przyjęła status państwa neutralnego. Powiodły się natomiast plany wobec
Czechosłowacji. W lutym 1948 r. dokonano tam przewrotu, usuwając polityków
niekomunistycznych związanych z prezydentem E. Beneszem. Pełnię władzy przejęli
komuniści z Klementem Gotwaldem (1896-1953) na czele.
W Polsce W. Gomułkę i jego zwolenników oskarżono o tzw. odchylenie
prawicowo-nacjonalistyczne, odsunięto od władzy i w pełni podporządkowano się nowej linii
Stalina. Ster rządów przejęła ekipa Bieruta-Bermana stawiająca na ścisłe powiązanie Polski z
ZSRR. W Rumunii w listopadzie 1947 r. w skład rządu weszli zwolennicy sojuszu z ZSRR, z
Emilem Bondarem i Anną Pauker na czele. Króla Michała zmuszono do abdykacji. 30 XII
1947 r. Rumunię proklamowano Republiką Ludową.
Partie socjalistyczne krajów demokracji ludowej wystąpiły z COMISCO i zerwały
współpracę z ich zachodnimi odpowiednikami. Stopniowo łączyły się one z partiami
komunistycznymi swych krajów. W radzieckiej strefie okupacyjnej Niemiec nastąpiło to już w
kwietniu 1946 r. Z połączenia KPD i SPD powstała Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec
(SED). W trzech zachodnich strefach okupacyjnych KPD kontynuowała działalność. W
Rumunii, w lutym 1948 r. powstała Rumuńska Partia Robotnicza, na Węgrzech, w kwietniu -
Węgierska Partia Pracujących, w Czechosłowacji, w czerwcu - Komunistyczna Partia
Czechosłowacji, w Bułgarii, w sierpniu - Bułgarska Partia Komunistyczna, w Albanii, w
listopadzie - Albańska Partia Pracy, w Polsce, w grudniu 1948 r. - Polska Zjednoczona Partia
Robotnicza (PZPR). Bez względu na nazwę partie te uznały się za partie
marksistowsko-leninowskie i uznały przywództwo Stalina. Przejęły one całą władzę w swoje
ręce, usuwając inne stronnictwa i partie polityczne.

2. Walka mocarstw o wpływy na Bliskim Wschodzie i powstanie państwa Izrael

Żydzi od wieków żyli w diasporze i byli rozproszeni po całym świecie. W ostatnich
latach XIX wieku powstał ruch syjonistyczny. Wysunął on ideę ponownego skupienia Żydów
w Palestynie i odbudowy państwa żydowskiego. W 1897 r. utworzono Światową
Organizację Syjonistyczną (ŚOS), która szybko zdobyła znaczne wpływy w świecie,
szczególnie w Anglii i w USA. Tymczasem Palestyna zamieszkana była przez różne plemiona
arabskie i wchodziła w skład Imperium Tureckiego. Ponieważ Turcja w czasie I wojny
światowej stała po stronie państw centralnych w państwach Ententy pojawił się plan jej
rozbicia. Żydzi stworzyli własny Legion u boku Anglii licząc, że po wojnie Anglia poprze ich
plany. Minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, Arthur James Balfour 2 XI 1917 r.
proklamował utworzenie po wojnie w Palestynie narodowego ośrodka żydowskiego.
W rejonie Zatoki Perskiej odkryto bogate złoża ropy naftowej. Przywódcy państw
Ententy zabiegali o zachowanie dobrych stosunków ze światem arabskim. Bliski Wschód
nabrał wielkiego znaczenia w polityce światowej. W tych warunkach po wojnie Palestynę
odebrano Turcji, ale jej nie usamodzielniono, lecz oddano pod opiekę Wielkiej Brytanii
(mandat Ligi Narodów). Żydzi poczuli się zawiedzeni. ŚOS z Chaimem Weizmannem
(1874-1952) na czele wezwała ich do skupienia się w Palestynie i skolonizowania jej.
Powołano do życia Agencję Żydowską. Gromadziła ona fundusze (Fundusz Narodowy),
prowadziła akcję propagandową na rzecz przesiedlania się Żydów do Palestyny,
organizowała akcję osiedleńczą. W Haifie w 1920 r. utworzono Powszechną Organizację
Robotników Żydowskich w Palestynie (Histadrut), która organizowała pomoc dla
przyjezdnych i ich obronę przed Arabami. W celu samoobrony powołano do życia
organizację zbrojną Haganah (Obrona). Działała ona w porozumieniu z Histadrut. Ruch
uzyskał wsparcie finansiery żydowskiej w Wielkiej Brytanii i w Stanach Zjednoczonych.
Spośród partii brytyjskich ruch ten wspierali przywódcy Partii Pracy. W USA stanowisko
filosemickie zajmowali przywódcy Partii Demokratycznej. Dużą rolę w ruchu syjonistycznym
spełniały żydowskie partie socjalistyczne. W 1930 r. zjednoczyły się one i utworzyły Partię
Robotniczą Palestyny (MAPAI). Kierował nią pochodzący z Płońska k. Warszawy Dawid
Grazwiskiem David Ben Gurion (1886-1973). Stał on na czele MAPAI
i Agencji Żydowskiej. W opozycji do MAPAI znajdowali się komuniści, lewica socjalistyczna
z MPS (Partia Robotników Socjalistów) i Lewica Poale Syjon (Robotnicy Syjonu). Dużymi
wpływami cieszyła się organizacja młodzieżowa Ha Zair (Młodzi Strażnicy).
W 1925 r. w ruchu syjonistycznym nastąpił rozłam. Bardziej radykalnie nastawieni
działacze z Zeevem (Włodzimierzem) Żabotyńskim (1880-1940) na czele utworzyli Związek
Syjonistów Rewizjonistów. Krytykowali oni program ŚOS, jako zbyt umiarkowany. Akcję
kolonizacji Palestyny uznali za zbyt powolną i niewystarczającą. Żądali przyspieszenia i
zradykalizowania działań. W tym celu powołali do życia organizacje paramilitarne i podjęli
akcję terrorystyczną. W 1925 r. utworzyli związek Józefa Trempeldorfa (BETAR), a w 1937
r. Narodową Organizację Wojskową (Irgun Zwei Leumi-EZEL). Zwalczali oni Histadrut i
MAPAI. Irgun w 1937 r. skupiała 3 tys. zakonspirowanych bojowców. Żabotyński nawiązał
współpracę z rządem polskim. Uzyskał pożyczkę i pomoc w szkoleniu grup bojowych.
Zapowiedziano też przyspieszenie emigracji Żydów z Polski.
Grupa intelektualistów żydowskich (Martin Buber, E. Simon, Ch. M. Kalvansky)
propagowała program porozumienia ze światem arabskim i utworzenia państwa
dwunarodowościowego. W 1925 r. utworzyli oni Związek Pokoju (Bret Schalem). Nie
znaleźli jednak uznania ani po jednej, ani po drugiej stronie barykady. W 1933 r. organizacja
upadła. Anglicy hamowali napływ ludności żydowskiej do Palestyny, wyznaczając roczne
limity. Żydzi forsowali je częściowo nielegalnie. Do 1939 r. w Palestynie osiedliło się około
400 tys. Żydów.
W 1940 r. Rewizjoniści powrócili do współpracy z ŚOS. Podjęto wspólny program
walki o otworzenie państwa Izrael w granicach historycznej Palestyny. Część Rewizjonistów,
z Abrahamem Sternem (1907-1942) nie podporządkowała się tej linii i kontynuowała akcje
terrorystyczne. Występowali oni pod nazwą Lohamei Herut Israel. Po śmierci Sterna na czele
grup terrorystycznych stali Iicchak Szamir i Nathan Jedlin-Mora. Wojna spowodowała
przyspieszenie procesu napływu ludności żydowskiej do Palestyny. Rozbudowano tajne
organizacje wojskowe. W 1943 r. z wojska polskiego, wyprowadzonego z ZSRR,
zdezerterowało 3-4 tys. żołnierzy pochodzenia żydowskiego, którzy zasilili organizacje
wojskowe. Wybitną rolę spełnił Menachem Begin (1913-1992). Pochodził on z Brześcia
Litewskiego, gdzie do wojny działał w lokalnej organizacji Betar. W 1939 r. został zesłany do
rejonu Workuty. Po podpisaniu układu Sikorski - Majski został zwolniony, wstąpił do wojska
polskiego i wraz z nim doszedł do Palestyny. W grudniu 1943 r. stanął na czele Irgunu. Do
tej pory organizacja ta zwalczała ruch arabski. Nie podejmowała natomiast walki z
Anglikami. W początku 1944 r. Begin podjął walkę na dwa fronty: z Arabami i Anglikami.
Był on zwolenniki terroryzmu i zorganizował wiele akcji zwalczających brytyjską
administrację w Palestynie.
Problem Palestyny nabrał olbrzymiego znaczenia. 6 XI 1944 r. bojownicy Lohamei
Herut zgładzili w Kairze brytyjskiego ministra do spraw Bliskiego Wschodu, lorda Waltera
G. Moyne. Przywódcy Hagany uznali ten akt za szkodliwy dla ruchu i zadenuncjowali
konspiracyjne siatki Irgun i Lohamei Herut. Anglicy aresztowali około tysiąca osób. W ruchu
syjonistycznym powstał kryzys, który przełamano dopiero jesienią 1945 r.
Wojna spowodowała poważne osłabienie pozycji Wielkiej Brytanii na Bliskim
Wschodzie. Umacniał się tam natomiast wpływ Stanów Zjednoczonych, które odrzucały
dawne formy bezpośredniego zarządzania koloniami przez administrację metropolii na rzecz
działania pośredniego. W krajach arabskich powstały amerykańskie koncerny, które
stworzyły swoje imperium naftowe. Jednocześnie przywódcy ZSRR również zabiegali o
uzyskanie wpływów w tym regionie: w Iranie, Turcji i Grecji. Wspierali oni ruchy
niepodległościowe i rewolucyjne. Rząd radziecki żądał wycofania wojsk francuskich z Libanu
i Syrii oraz uznania wygaśnięcia mandatu Wielkiej Brytanii w Palestynie. W okresie tym
ZSRR wspierał ruch syjonistyczny i jego dążenie do utworzenia własnego państwa w
Palestynie. Anglia była izolowana.
W tej sytuacji organizacje żydowskie podjęły walk z brytyjską administracją, licząc na
poparcie ZSRR i USA. XXVII Kongres ŚOS w Bazylei w grudniu 1946 r. odwołał
Weizmanna ze stanowiska przewodniczącego, uznając jego dążenia do współdziałania z
Anglią, za hamujące proces tworzenia państwa żydowskiego. Egzekutywa Agencji
Żydowskiej wysłała memoriał do ONZ, żądając utworzenia tego państwa. Tzw. Brygada
Żydowska organizowała, wbrew zakazom brytyjskim, przerzut Żydów z Europy do
Palestyny. Anglicy blokowali akcję. Dochodziło do dramatycznych spięć. Okręty załadowane
emigrantami przemocą zawracano z drogi. Niektóre z nich zatonęły. W czerwcu 1946 r.
władze brytyjskie aresztowały 2718 osób związanych z Agencją Żydowską, likwidując tę
centralę. Organizacje zbrojne podjęły akcje odwetowe. Wysadzano mosty, zrywano tory,
niszczono samoloty na lotniskach. W lipcu 1946 r. wysadzono skrzydło hotelu "Króla
Davida" w Jerozolimie, w którym znajdowała się siedziba brytyjskiej Kwatery Wojskowej w
Palestynie. Zginęło 91, a rany odniosło 45 osób. Palestyna zamieniła się w pole walki.
W 1947 r. w Palestynie mieszkało już 600 tys. Żydów. Ich walkę wspierał ruch
syjonistyczny w skali światowej. Miał on poparcie niektórych państw, z USA i ZSRR na
czele. W tej sytuacji minister spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii Bevin odwołał się do
ONZ. Na forum tej organizacji sprawa stanęła w maju tegoż roku. Powstał projekt
utworzenia wspólnego, dwunarodowego państwa żydowsko-arabskiego. Przeciw projektowi
wystąpiły państwa arabskie i ich zwolennicy. W dniu 29 XI 1947 r. Zgromadzenie Ogólne
ONZ większością 2/3 głosów podjęło decyzję o podziale spornego obszaru. Za podziałem
wypowiedziały się 3 wielkie mocarstwa z czasów wojny, tj. Stany Zjednoczone, ZSRR i
Wielka Brytania. W maju 1948 r. wygasł mandat Wielkiej Brytanii na opiekowanie się
Palestyną i Anglicy opuścili ją.
14 V 1948 r. David Ben Gurion stworzył Rząd Tymczasowy i proklamował powstanie
państwa Izrael. Wielkie mocarstwa, z USA i ZSRR włącznie, uznały ten fakt i natychmiast
nawiązały z Izraelem stosunki dyplomatyczne. Wielka Brytania nie uczyniła tego. Państwa
arabskie również wystąpiły przeciw tej inicjatywie. Działająca od 1945 r. Liga Państw
Arabskich podjęła działania zbrojne, zmierzając do zniszczenia osiedli żydowskich w
Palestynie. W imieniu Ligi wojnę podjęły: Arabia Saudyjska, Egipt, Jordania, Liban, Syria,
Irak i Jemen. Państwa te cieszyły się poparciem Wielkiej Brytanii.
Kształtujące się dopiero państwo żydowskie było przygotowane do odparcia tej akcji.
Już 28 V 1948 r. premier Ben Gurion, pełniący jednocześnie obowiązki ministra obrony,
przekształcił Haganah w Izraelską Armię Obronną (ZAHAL). Uzbrojono 40 tys. ludzi. Irgun
tworzył początkowo samodzielne bataliony z Beginem na czele. Szybko wcielono je jednak
do ZAHAL i podporządkowano rządowi. 17 IX 1948 r. na przedmieściu Jerozolimy bojowcy
Lohamei Herut zamordowali rozjemcę z ramienia ONZ, dr Folke Bernadotte'a. W ślad za
tym zostały one pozbawione samodzielności i wcielone do ZAHAL. Zorganizowano dostawy
broni i amunicji. Zakupywano ją głównie w Czechosłowacji i Francji. Armię rozbudowano do
100 tys. ludzi. Odparła ona atak i przeszła do kontrofensywy, wkraczając na teren Egiptu,
Syrii i Jordanii. Wojna miała bardzo brutalny i bezwzględny charakter. Palono wioski
arabskie. W tej sytuacji ludność arabska uciekała w popłochu z terenów zajmowanych przez
wojska Izraela. Spośród 1,3 mln Arabów, zamieszkujących dotąd Palestynę, pod rządami
Izraela pozostało około 160 tysięcy osób. Uciekło więc około 1,1 mln osób. Spośród 240
osad arabskich pozostało 96. Powstał skomplikowany problem uchodźców wojennych. W
państwach arabskich podjęto kroki odwetowe, usuwając zasiedziałą od lat ludność
żydowską. Z krajów tych usunięto około 567 tys. Żydów, którzy przenosili się głównie do
Izraela.
Pod presją ONZ strony walczące wyraziły zgodę na przerwanie walki i podjęcie
rozmów o zawieszeniu broni. Pierwsza wycofała się Wielka Brytania, która wstrzymała
poparcie udzielane Egiptowi i 29 I 1949 r. formalnie uznała państwo Izrael. Egipt podpisał
układ o rozejmie 23 lutego, Liban - 23 marca, Jordania - 3 kwietnia, Syria - 20 czerwca 1949
r. Irak odmówił podpisania rozejmu, pozostając w stanie wojny z Izraelem. Nie doszło też do
podpisania układu pokojowego z Egiptem.
Izrael odmówił wycofania się z terenów zajętych w czasie wojny, w której stracił 6 tys.
ludzi. Wydatki obustronne szacowano na 500 mln dolarów. Nie było gwarancji, że wojna nie
zostanie wznowiona. W tej sytuacji planowane przez ONZ państwo arabskie w Palestynie nie
mogło powstać. Uchodźcy arabscy też nie chcieli złożyć broni i próbowali kontynuować
walkę, tworząc własne organizacje terrorystyczne. Wspierała je Liga Państw Arabskich.
Obszar państwa Izrael, w stosunku do planu ONZ z 1947 r., wzrósł z 14 tys. km2 do 20 700
km2, tj. o 1/3. Zmian tych nie akceptowano na forum międzynarodowym.
W Palestynie powstało nowe ognisko konfliktów i niepokojów. Mimo to Izrael cieszył
się dużym uznaniem: 11 V 1949 r. został przyjęty do ONZ. Coraz bardziej wiązał się
politycznie z USA, psuły się natomiast jego stosunki z ZSRR, który przechodził do
wspierania państw arabskich. ONZ próbowała zabezpieczyć pokój. Do Palestyny skierowano
2500 osobową ekipę obserwatorów. 22 X 1949 r. skierowano tam również 300 osobowy
korpus strażniczy ONZ, celem ochrony misji pokojowej. 9 XII 1949 r. Zgromadzenie Ogólne
ONZ uchwaliło rezolucję o umiędzynarodowieniu strefy jerozolimskiej i ochronie tzw. miejsc
świętych wszystkich wyznań. W Jerozolimie znajdowały się miejsca kultu religijnego
chrześcijan, mahometan i Żydów. 12 V 1950 r. powołano Urząd Pomocy ONZ dla
uchodźców z Palestyny. Tzw. fedaini nadal prowadzili walkę. W latach 1951-1955 zabili
około 1 tys. kolonistów żydowskich. Izrael podejmował ekspedycje karne przeciw osiedlom
palestyńskim. Powołano specjalne brygady ochronne (mjr Ariel Sharon).
Egipt blokował przepływ okrętów izraelskich przez Kanał Sueski i wprowadził blokadę
gospodarczą Izraela. W maju 1950 r. Anglia, Francja i USA złożyły specjalne oświadczenie,
wzywając strony do porozumienia i stabilizacji stosunków. Państwa te kluczyły pomiędzy
Izraelem a państwami arabskimi.
Natomiast ZSRR przeszedł do zwalczania Izraela głosząc, że stanowi on ekspozyturę
imperializmu amerykańskiego na Bliskim Wschodzie. 9 II 1953 r. doszło do zorganizowania
zamachu bombowego na ambasadę ZSRR w Tel Aviv. ZSRR wykorzystał ten fakt jako
pretekst do zerwania stosunków dyplomatycznych (12 II 1953 r.).
"Już sam fakt istnienia Izraela - pisze Szymon Wiesenthal - nadał Żydom nową wartość
na świecie. Obraz Izraela raz na zawsze zniweczył wizerunek, jakim od stuleci piętnowali nas
nasi wrogowie. Państwo to dowiodło, że naród żydowski, jeśli nie prześladuje się go i nie
ciemięży, jeśli nie narzuca mu się określonych zawodów i nie wyklucza innych, jeśli może się
rozwijać w sposób naturalny w warunkach wolności, jest dumny i świadom siebie, podobnie
jak inne narody. Okazało się, że Żydzi rodzą się nie tylko po to, aby stać się ofiarą
prześladowań, a w najlepszym wypadku ocalić się dzięki swym zdolnościom i talentom.
Oznacza to wszakże, że również my możemy być, winowajcami. Kto oczekuje od Żydów, że
nigdy nie popełnią zbrodni wojennej, że nigdy nie będą prześladować ludzi, że nigdy nie będą
zabijać, ten tym samym dowodzi, iż nadal nie uważa nas za równoprawnych z innymi
narodami - jednakowo w dobrym i złym. Kto trzyma z nami, dopóki odgrywamy wyłącznie
rolę ofiar, ten w inny sposób nadal pozostaje antysemitą". Liczba ludności żydowskiej w
Izraelu wzrosła z 650 tys. w maju 1948 r. do 1 400 000 w grudniu 1951 r.

3. Powstanie Indonezji

Wydarzenia wojenne spowodowały upadek wpływów i znaczenia ludności białej w
Azji i na wyspach Oceanii. Szczególnie szybko upadły wpływy Holandii na terenie Indii
Holenderskich, to jest w zachodniej części Nowej Gwinei, Archipelagu Malajskim i w
południowo-wschodniej Azji. Holenderska Kompania Wschodnioindyjska podbijała i
uzależniała te kraje od początku 17 wieku. Pierwsze organizacje narodowościowe powstały
tam w początku XX wieku: Budi Utomo (1908), Sarekat Islam (Związek Islamu 1911),
Stowarzyszenie Socjaldemokratyczne (1914). W 1918 r. w Indiach Holenderskich
wprowadzono namiastkę parlamentu w postaci Volksratu. Miał on tylko charakter doradczy
przy gubernatorze Króla Holandii. W 1920 r. w Indiach Holenderskich powstała
Komunistyczna Partia Indii, która w 1925 r. doprowadziła do masowych strajków i buntów
na Jawie. Rewolucję tę stłumiono w 1927 r., a partię komunistyczną zdelegalizowano. Z
inicjatywy dra Ahmeda Sukarno (1901-1970) powołano natomiast do życia Partię Narodową
Indonezji. Wobec represji Holendrów część działaczy jej uwięziono a część opuściła kraj. W
miejsce PNI powstała jednak Partia Indonezyjska (Partindo).
Gospodarka Indonezji była całkowicie uzależniona od kapitału zagranicznego, głównie
holenderskiego (68%) i brytyjskiego (12%). Eksportowano ropę naftową, kauczuk, herbatę.
W początku 1942 r. wyspy zostały podbite przez Japonię, która wsparła ruch
narodowo-wyzwoleńczy i antyholenderski. Wielu działaczy indonezyjskich współpracowało z
okupantem japońskim uznając japoński program budowy Azjatyckiej Strefy Dobrobytu.
Japończycy zezwolili na utworzenie uzależnionego od nich rządu narodowego Indonezji.
Korzystając z załamania Japonii dr A. Sukarno 17 VIII i945 r. proklamował Republikę
Indonezji. Jednak Brytyjczycy i Holendrzy pod pretekstem walki z resztkami wojsk
japońskich wkroczyli na teren wysp. W połowie października 1945 r. rozpoczęły się walki
indonezyjsko-brytyjsko-holenderskie, szczególnie na Jawie. Trwały one cały rok. Jesienią
1946 r. wojska brytyjskie zaczęły się wycofywać z Jawy. Ewakuację ich zakończono 30 XI
1946 r. Osamotniona Holandia 13 XI 1946 r. uznała suwerenność Republiki Indonezji na
wyspach Jawa, Sumatra i Madura. Indonezyjczycy walczyli o wyzwolenie pozostałych wysp.
Na skutek interwencji ONZ 17 I 1948 r. podpisano zawieszenie broni. Jednak w grudniu
tegoż roku Holendrzy złamali zawieszenie broni i wznowili walki zajmując całą Jawę. Fakt
ten spowodował oburzenie opinii publicznej w świecie i krytykę ONZ. W tej sytuacji
Holandia wznowiła rozmowy z Indonezyjczykami. W dniu 27 XII 1949 r. Holendrzy
wycofali się z większości wysp zatrzymując pod swą kontrolą Irian Zachodni na Nowej
Gwinei. Proklamowano Stany Zjednoczone Indonezji. Czteroletnia wojna spowodowała
śmierć 80 tys. Indonezyjczyków i 25 tys. Holendrów.
Nowe państwo objęło obszar 1 904 346 km2 zamieszkany przez 60 727 tys.
mieszkańców. Stolicą państwa została Batawia przemianowana w Dżakartę. Pierwszym
prezydentem Indonezji został A. Sukarno, który rządził do 1967 r. W 1945 r. przyjęto
konstytucję, która ze zmianami obowiązuje nadal. Indonezja sympatyzowała z państwami
krytycznie usposobionymi wobec krajów kolonizatorskich i USA. Rządy jej realizowały dość
radykalny program społeczny. Fakt ten powodował, że w polityce zagranicznej
sympatyzowała ona z krajami socjalistycznymi. W 1957 r. przeprowadzono nacjonalizację
własności holenderskiej. Indonezja została przyjęta do ONZ i wzięła aktywny udział w
pracach tej organizacji.

4. Wyzwolenie i podział Indii

Indie obejmowały wielki obszar liczący 4 200 tys. km2 zamieszkany przez kilkaset
milionów mieszkańców. Uchodziły za perłę korony brytyjskiej. Na terenie Indii występowały
różne wierzenia i religie. Szczególną rolę spełniały jednak hinduizm i mahometanizm czyli
Islam. Ruch narodowo-wyzwoleńczy organizowali przywódcy Hindusów skupieni w
działającym od 1885 r. Indyjskim Kongresie Narodowym (IKN). W grudniu 1906 r. powstała
Liga Muzumańska, która skupiła rzeczników oderwania i wyodrębnienia z Indii ludności
związanej z tym wyznaniem. Waśnie religijne i podziały plemienne wspierane były przez
brytyjskich kolonizatorów, którzy liczyli, że w ten sposób zachowają swoją przewagę i
kontrolę. W czasie II wojny światowej wielu przywódców Kongresu wzywało Brytyjczyków
do opuszczenia Indii. Niektórzy z nich podjęli współpracę z Japonią i utworzyli
współpracującą z Japonią Armię Narodową. Brytyjczycy zastosowali ostre represje i uwięzili
wielu polityków z Gandhim i Nehru na czele. Wprowadzono ostrą cenzurę, tłumiono
wystąpienia antybrytyjskie i dążenia do usamodzielnienia. Wojna spowodowała też znaczne
pogorszenie sytuacji ekonomicznej Indii i wzrost radykalizacji ogółu ludności. W 1942 r.
panował głód. Brytyjczycy hamowali dążenia niepodległościowe także po zakończeniu
wojny.
Dopiero w 1947 r. przystąpiono do realizacji planu usamodzielnienia ich. W marcu
1947 r. wicekrólem Indii został lord Louis Mountbatten, który przystąpił do negocjacji z
przywódcami obu głównych nurtów religijnych i politycznych. W czerwcu 1947 r. przyjęto
plan podziału kolonii na dwa państwa: Indie i Pakistan. Parlament Brytyjski w lipcu 1947 r.
uchwalił ustawę przyznającą Indiom niepodległość, 15 sierpnia proklamowano oficjalnie
niepodległość Indii i Pakistanu. Oba państwa uzyskały status dominium brytyjskiego.
Podział Indii na część hinduską i muzułmańską trudno było przeprowadzić. Ludność
była wymieszana etnicznie i religijnie. W latach 1947-1948 dokonano masowych przesiedleń.
Objęły one miliony ludzi. Dokonywano ich w atmosferze narastających pogromów
religijnych. Ofiarą ich padło około 500 tys. ludzi. Ofiarą atmosfery przemocy i terroru stał się
też czołowy ideolog hinduizmu i polityki niestosowania przemocy Mochandas Karamchand
Gandhi (1869-1948). Został on zastrzelony przez hinduskiego fanatyka.
Pomimo podziału na część muzułmańską i hinduską tendecje odśrodkowe trwały nadal
i jesienią 1947 r. doprowadziły do wybuchu buntu w Kaszmirze. Około 80% mieszkańców
tej prowincji było muzułmanami i dążyło do oderwania się od Indii i przyłączenia do
Pakistanu. Wojna o Kaszmir trwała kilkanaście miesięcy. Pod naciskiem ONZ 1 I 1949 r.
dokonano podziału spornego obszaru według aktualnej linii frontu. Około 2/3 prowincji
pozostało przy Indiach, a 1/3 została przyłączona do Pakistanu. Walki wybuchły ponownie w
1965 r. 26 XI 1949 r. Zgromadzenie Konstytucyjne Indii uchwaliło konstytucję, która
stanowiła, że Indie są republiką. Weszła ona w życie 26 I 1950 r. Wybrano dwuizbowy
parlament i prezydenta.
Indie objęły obszar 3 287 tys. km2 zamieszkany przez 883,4 mln mieszkańców. Stolicą
państwa zostały New Delhi. Jest to nadal kraj wielojęzyczny i wielowyznaniowy. Dominują
hindusi i hinduizm. Na czele państwa stanął przwywódca Kongresu Narodowego premier
Jawaharlal Nehru (1889-1964). Obok funkcji szefa rządu pełnił on też obowiązki ministra
spraw zagranicznych. Indie realizowały politykę porozumienia i współpracy
międzynarodowej. Jednak były stale niepokojone przez ich sąsiadów. Już w 1951 r. Chiny
wystąpiły z propozycją nowego uregulowania granicy z Indiami w Himalajach zgłaszając
pretensje terytorialne obejmujące około 70 tys. km2. W następnych latach pretensje te
ponawiano. Na ich tle dochodziło do incydentów i lokalnych wojen.
Bardzo skomplikowany twór polityczny stanowił Pakistan. Nie było narodu
pakistańskiego. Państwo to tworzyli wyznawcy islamu. Byli oni rozrzuceni w wielu regionach
Indii. Niezależnie od przesiedlenia wielu milionów do regionów zamieszkanych w większości
przez wyznawców proroka całości skupić się nie dało. Pakistan składał się początkowo z
dwóch części. Część Zachodnia oddzielona była od części wschodniej (Bengal) przez Indie,
które roziągały się na około 900 kilometrów. Pakistan Wschodni czyli Bengal w 1971 r.
oderwał się od Pakistanu Zachodniego i przekształcił w samodzielne państwo pod nazwą
Bangladesz. Do Pakistanu przyłączano nastomiast część Kaszmiru. Obszar Pakistanu wynosił
803 942 km2. Ludność liczyła około 90 mln. Było to państwo wyznaniowe o nazwie
Dżumhurija Islami Pakistan (Muzułmańska Republika Pakistanu). Mieszkańcy Pakistanu
stanowią mieszankę etniczną składającą się z wielu grup etnicznych. Stolicą państwa został
Islamabad. Natomiast Bangladesz objął obszar 143 998 km2 zamieszkany przez około 100
mln mieszkańców ze stolicą w Dacce. Przyjął nazwę Ludowej Republiki Bangladeszu.

5. Uzyskanie niepodległości przez Burmę (Birmę).

Była to część Indii nad Zatoką Bengalską zdobyta przez Brytyjczyków w połowie XIX
wieku. W 1937 r. uzyskała ona status odrębnej kolonii z samorządem.W 1942 r. obszar ten
podbili Japończycy, którzy utworzyli rząd birmański i Birmańską Armię Narodową. Część
polityków birmańskich uznała japoński program walki o Azję dla Azjatów czy utworzenia
Azjatyckiej Strefy Dobrobytu. Utworzyli oni partię Takinów z Aung Sung (1915-1947 na
czele. W maju 1945 r. Japończycy zostali usunięci z Birmy. Brytyjczycy nie potrafili jednak
dojść do porozumienia z Birmańczykami. Wobec zamordowania Aung Suna (19 VII 1947)
czołową rolę zaczął odgrywać U Nu (1907-). W dniu 4 I 1948 r. utworzył on nowy rząd,
który został uznany przez Wielką Brytanię. Proklamowano powstanie Republiki Birmy. Jest
to państwo wieloetniczne. Obejmuje obszar 676 552 km2 zamieszkany przez około 40
milionów mieszkańców. Około 75% mieszkańców stanowią Birmańczycy, 9% Shanowie, 7%
Karenowie (chrześcijanie), 4% Kakhine (muzułmanie), 2% Taczinowie, 2% Monowie, 1%
Kaczinowie. W 1989 r państwo zmieniło nazwę na Myanmar. Językiem urzędowym jest
język birmański. Stolicą państwa został Rangun. W 1948 r. w Birmie doszło do walk
wewnętrznych. Fakt ten osłabił państwo, które odmówiło wejścia w skład Brytyjskiej
Wspólnoty Narodów. W 1948 r. Birma została przyjęta do ONZ. W 1962 r. rządy U Nu
zostały obalone, a szef rządu został uwięziony.

6. Powstanie Chińskiej Republiki Ludowej

Klęska Japonii w II wojnie światowej spowodowała całkowite wycofanie się tego
państwa z walki o Chiny. Do władzy pretendowali tak przywódcy Guomindangu z
generalissimusem Czang Kai-szekiem, jak i komuniści z Mao Zedongiem na czele. W czasie
wojny oba ugrupowania zawiesiły wzajemną walkę koncentrując siły do walki z Japonią.
Guomindang uzyskał silne wsparcie ze strony USA, które dostarczały mu broni, instruktorów
i pożyczek. Natomiast komuniści latem 1945 r. uzyskali wsparcie ZSRR, który wyzwalając
Mandżurię przekazał im znaczną ilość uzbrojenia i udzielił pomocy logistycznej.
Obie strony (Guomindang i KPCh) przystąpiły do rokowań celem ułożenia
wzajemnych stosunków. Na czele delgacji Guomindangu stał Czang Kai-szek, a na czele
delegacji KPCh Mao Zedong. 10 X 1945 r. podpisano porozumienie. Obie strony przyjęły,
że należy uznać zasadę wpólnej walki o dalsze przekształcanie Chin na drodze
demokratycznej. Czang Kai-szek uznał gotowość współpracy z komunistami, jeśli rozwiążą
oni swoje siły zbrojne. Żądania te komuniści odrzucili obawiając się, że po likwidacji swych
sił zbrojnych zostaliby ponownie uzależnieni.
W grudniu 1945 r. w Mokwie obradowała Konferencja ministrów spraw zagranicznych
zwycięskich mocarstw. Wezwała ona do kompromisu celem pokojowego zjednoczenia Chin.
Wielka Brytania, Francja i ZSRR wiosną 1946 r. uznały zasadę nieingerencji w wewnętrzne
sprawy Chin. W marcu 1946 r. ZSRR wycofał swe wojska z Chin. Natomiast USA nadal
wspierały Guomindang i pozostawiły w Chinach znaczne siły, które przebywały tam do końca
roku 1949.
W końcu grudnia obie strony wznowiły rokowania i 10 I 1946 r. podpisały
porozumienie o rozejmie. Otwarto obrady Politycznej Konferencji Konsultacyjnej w
Czungczingu. Powołano do życia Radę Państwową, w której znajdowało się po 20
przedstawicieli obu stron zakładając, że uchwały mogą zapadać tylko większością 2/3 głosów.
Zapowiedziano redukcję armii obu zwalczających się stron i zwołania Zgromadzenia
Narodowego. Powołano do życia Wykonawczą Kwaterę Główną, która miała kontrolować
przebieg realizacji uchwały o rozejmie. Dominowali w niej Amerykanie, którzy jednostronnie
wspierali Guomindang. Stopniowo narastały nieporozumienia i konflikty. W czerwcu 1946 r.
przekształciły się one w kolejną wojnę domową. Armia Guomindangu liczyła w tym czasie
około 4,3 miliona ludzi. Oficjalnym reprezentantem USA był gen. George Catlett Marshall
(1880-1959), który pełnił funkcję ambasadora i doradcy Czang Kai-szeka. Stany
Zjednoczone dostarczyły Guomindangowi 800 samolotów, 12 tys. czołgów i wozów
pancernych, 200 dział. Oddziały USA w Chinach liczyły około 113 tys. ludzi.
W lipcu 1946 r. wojska Guomindangu przeszły do ofensywy na tereny opanowane
przez komunistów. Armia Czerwona w okresie tym liczyła około 1,2 miliona ludzi. Na skutek
tej ofensywy wojska Czang Kai-szeka zdobyły około 100 miast, pomniejszając obszar
kontrolowany przez komunistów o 200 tys. km2. Siły Armii Czerwonej jednak szybko rosły.
W marcu 1947 r. liczyła ona już 2 mln ludzi. Przekształcono ją w Chińską Armię
Ludowo-Wyzwoleńczą. Sytem Guomindangu był bardzo skorumpowany i
zbiurokratyzowany. Siły jego topniały. Wiosną 1947 r. liczyły już tylko 3 mln ludzi. Latem
1947 r. komuniści przeszli do kontrofesywy, Na zapleczu frontu Guomindangu dochodziło
do licznych demonstracji i strajków. Sytuacja ekonomiczna była bardzo trudna.
W lipcu 1947 r. do Chin przybyła misja USA z gen. Wedemayerem na czele.
Ambasadorem USA w Chinach w 1947 r., po odwołaniu gen. Marshalla, został J. L. Stuart.
Guomindang uzyskał nowe pożyczki. Do 1948 r. USA udzieliły Chinom 6 mld dolarów
kredytów i pożyczek. Pomoc ta okazała się nieskuteczna. Siły i wpływy komunistów rosły,
podczas gdy siły Guomindangu topniały. Mnożyły się nowe powstania i bunty wpierające
Armię Ludowo-Wyzwoleńczą, która w 1948 r. rozbudowała się do 3 mln ludzi. Na terenach
opanowanych przez Chińską Armię Ludowo-Wyzwoleńczą przeprowadzono reformy
ekonomiczne i polityczne, realizując głoszone przez KPCh hasła rewolucji ludowej. KPCh w
1948 r. liczyła już 4 mln członków. 30 I 1949 r. komuniści opanowali Pekin, 23 kwietnia
stolicę rządu Guomindangu Nankin, 27 maja Szanghaj. Do jesieni 1949 r. całe Chiny
centralne zostały opanowane przez ChALW. Do administracji tworzonej przez komunistów
zgłaszały się rejony kontrolowane dotąd przez Guomindang.
21 IX 1949 r. w Pekinie otwarto obrady sesji Ludowej Konsultatywnej Konferencji
Politycznej Chin, która przekształciła się w Zgromadzenie Narodowe Chin. Uchwalono statut
organizacyjny LKKPChin, ustawę o organizacji Centralnego Rządu Ludowego Chińskiej
Republiki Ludorej, ustawę o ustanowieniu stolicy państwa w Pekinie, o hymnie państwa i
jego fladze. Uchwalono też program ogólny LKKP, który do 1954 r. pełnił rolę konstytucji.
W dniu 30 IX 1949 r. sesja wybrała organ roboczy w postaci Centralnego Rządu Ludowego
Chińskiej Republiki Ludowej. W dniu 1 X 1949 r. na placu Tienanmen (Niebiańskiego
Pokoju) w Pekinie zwołano wiec, w czasie którego proklamowano uroczyście powstanie
Chińskiej Republiki Ludowej (ChRL). Na czele państwa stanął Mao Zedong. Funkcję
kierowniczą przejęła Komunistyczna Partia Chin. Nowe państwo zostało natychmiast uznane
przez ZSRR i kraje demokracji ludowej. 14 II 1950 r. ZSRR podpisał z ChRL układ o
przyjaźni, sojuszu i pomocy wzajemnej. Kontynuowano walkę z wojskami Czang Kai-szeka.
W maju 1950 r. zostały one zepchnięte na wyspę Tajwan (Formoza). ChRL nie została
uznana przez USA i wiele państw kapitalistycznych. Nie przyjęto jej też do ONZ. Na forum
tej organizacji Chiny nadal reprezentowała Republika Chin z Tajwanu. ChRL objęła obszar 9
597 tys. km2 zamieszkany przez 678 mln mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosiła 71
osób na 1 km2. Chińczycy stanowili 93,9% ogółu mieszkańców.
Przywódcy ChRL wysunęli program odbudowy wielkości i znaczenia Chin. Podjęli oni
starania o ponowne włączenie do Chin obszarów utraconych w minionych latach zgłaszając
postulaty rewizji granicy z Birmą, Indiami, Pakistanem i ZSRR. Formalnie głosili oni, że są
państwem komunistycznym i nawiązywali do marksizmu. Faktycznie tworzyli nową ideologię
rewolucyjną eksponując rolę mas chłopskich w procesie dziejowym. Od początku też mieli
krytyczny stosunek do ZSRR i Stalina. Za główny cel uznano dążenie do ujednolicenia
państwa tworząc silną władzę centralną i podporządkowaną jej administrację terenową.
Utworzenie CHRL oznaczało koniec podziału Chin na zwalczające się regiony oraz koniec
uzależnienia ich od mocarstw europejskich i USA. Przystąpiono do odbudowy roli i
znaczenia Chin na forum światowym.

7. Kwestia wietnamska po II wojnie światowej

Kolonizatorzy francuscy końcu XIX wieku opanowali półwysep Indochiński tworząc
tam uzależnione od siebie kolonie i państwa uzależnione. Na 25 mln mieszkańców Wietnamu
kolonizatorzy francuscy stanowili zaledwie 40 tys. osób. Twierdzili oni, że podnieśli ten kraj
na wyższy poziom kultury. Wietnamczycy nie protestowali, ale już w okresie
międzywojennym domagali się niepodległości. Powstały partie polityczne i dążenie do
suwerenności. W 1940 r. Japonia wymogła na rządzie francuskim, by przyznał on jej prawo
założenia baz wojskowych i utworzenia w Wietnamie garnizonów wojennych. Na przełomie
lat 1941/42 opanowali oni cały Wietnam pozostawiając na pewien czas starą administrację
kolonialną. Głosili jednak program antykolonialny i antyeuropejski. Wietnamczycy podjęli
walką z nowym okupantem, tworząc podziemny ruch niepodległościowy zwany Viet Minh
(Liga Niepodległości Wietnamu). Główną rolę pełnili w nim komuniści z Ho Chi Minhem
(Nguyen That Thann 1890-1969) na czele. Pod koniec wojny Japończycy proklamowali
niepodległość Wietnamu przywracając mu system monarchiczny z cesarzem Bao Dajem na
czele. Natomiast nacjonaliści w sierpniu 1945 r. wyłonili Komitet Wyzwolenia Narodowego,
który wystąpił z programem utworzenia Demokratycznej Republiki Wietnamu. Wyłoniono
Tymczasowy Rząd Republiki, który zdobył znaczne wpływy, ogarniając swym zasięgiem cały
kraj. Cesarza Bao Daja zmuszono do abdykacji. 2 IX 1945 r., w dniu kapitulacji Japonii, w
Hanoi oficjalnie proklamowano deklarację niepodległości. Na czele rządu DRW stanął Ho
Chi Minh. Przystąpiono do organizacji nowego państwa niezależnego tak od Francuzów, jak
i Japończyków.
Stan ten nie odpowiadał ani Francji ani Wielkiej Brytanii. Do Wietnamu wkroczyły
oddziały wojskowe Wielkiej Brytanii celem przyjęcia kapitulacji znajdujących się tam jeszcze
jednostek japońskich. Brytyjczycy szli z Indii, gdzie w czasie wojny znajdował się sztab
aliantów z lordem Louisem Mountbattenem na czele. W ślad za nimi przybyły jednostki
francuskie. Gen. Ch. de Gaulle wzywał do zachowania panowania francuskiego w
Indochinach. Brytyjczycy i Francuzi organizowali się w Kochinchinie ze stolicą w Sajgonie,
podczas gdy rząd DRW koncentrował się w Hanoi. Rząd DRW z Ho Chi Minhem na czele
dążył do rokowań i rozstrzygnięcia sporu w drodze porozumienia obu stron. W tym celu w
1946 r. Ho wyjechał do Paryża. Jednak rozmowy w Paryżu trwały długo i nie doprowadziły
do uzgodnień. Generalicja francuska wyraźnie parła do rozbicia sił narodowych i
przywrócenia pełni władzy komisarza Francji. Stopniowo zajmowano kolejne miasta i
ośrodki. Generałowie francuscy dążyli do poprawienia nadszarpniętej w latach 1939-1945
reputacji i przywrócenia prestiżu armii francuskiej. Nie respektowali oni zaleceń polityków
cywilnych i rządu, który był bardziej skłonny do pokojowego rozwiązania kwestii. W
początku roku 1946 włączyli oni Wietnam do Federacji Indochińskiej, która miała stanowić
część Unii Francuskiej. Punktem wyjścia była Kochinchina czyli Wietnam Południowy ze
stolicą w Sajgonie. Zmierzali oni do podziału kraju. Dążenia te zwalczał rząd DRW, który
dążył do zachowania jedności Wietnamu. Od strony północnej zagrażali mu jednak Chińczycy
Czang Kai-szeka, którzy wkraczali na teren Wietnamu. Francuzi wspierali też marionetkowy
rządy Narodom Sihanouka w Kambodży i Laosie. We wrześniu 1946 r. w Fontainebleau
podpisano formalny układ pomiędzy Francją i DRW i zapowiedziano zwołanie specjalnej
konferencji na styczeń 1947 r. Do konferencji tej nie doszło, ponieważ 23 XI 1946 r.
marynarka francuska ostrzelała Hajfong zabijając około 20 tys. ludzi. Incydentu tego nie dało
się wyjaśnić w drodze pokojowej. Rozpoczął on faktycznie wojnę.
Demokratyczna Republika Wietnamu nie była do niej przygotowana militarnie.
Francuzi szybko zajęli Hanoi, a rząd Ho Chi Minha uszedł w w góry, podejmując wojnę
partyzancką. W ciągu pierwszych trzech miesięcy walk wojska francuskie zajęły 2/3
Wietnamu. Rząd DRW kontrolował około 1/3 obszaru, głównie górzystego na pograniczu z
Chinami. W maju 1948 r. kolonizatorzy francuscy utworzyli tzw. rząd centralny z cesarzem
Bao Dayem na czele. W grudniu 1949 r. proklamowano Państwo Wietnamskie
stowarzyszone z Francją jako jej część zamorska.
Tzw. "brudna wojna" w Wietnamie napotkała na sprzeciw w samej Francji. Koła
lewicowe potępiły ją wzywając rząd do podjęcia rokować z nacjonalistami wietnamskimi. Z
drugiej strony trudności wojenne popychały rząd DRW do szukania oparcia w ZSRR i
krajach Demokracji Ludowej. Z chwilą opanowania Chin przez komunistów uzyskali oni
wsparcie ze strony ChRL. DRW coraz bardziej radykalizowała się przekształcając w twór
czysto komunistyczny. Korzystając z pomocy ChRL w 1950 r. podjęto kontrofensywę i
doprowadzono do opanowania całego pogranicza z Chinami. Armia DRW przejęła inicjatywę
w swoje ręce wypierając wojska francuskie z wcześniej zajętych obszarów. Francuzi czuli się
coraz bardziej zagrożeni i przystąpili do budowy umocnień i linii obronnych. Działania
wojenne w Wietnamie budziły ostrą krytykę Francji na forum międzynarodowym. Wojna
zakończyła się dopiero w 1954 r. klęską armii francuskiej pod Dien Bien Phu.


III. NA KRAWĘDZI POKOJU I WOJNY NUKLEARNEJ

1. Przejście Stanów Zjednoczonych i innych państw zachodnich do polityki
blokowania ekspansji ZSRR

Ekspansja ZSRR w latach 1944-1947 zaniepokoiła przywódców Stanów
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Francji i wielu innych krajów. Uznali oni, że polityka ta
stwarza zagrożenie dla całego systemu demokracji zachodniej. Przy czym część polityków
europejskich obawiało się tak zagrożenia ze strony ZSRR i komunizmu, jak i ze strony
Stanów Zjednoczonych, które dominowały nad resztą świata. Europa była osłabiona i
skłócona, natomiast Stany Zjednoczone i ZSRR były skonsolidowane i podejmowały wielką
ekspansję ekonomiczną i polityczną. Najbardziej zaniepokojony był Churchill, który w
końcowej fazie wojny sam brał udział w podejmowaniu wielu decyzji nie zastanawiając się
jaki przyniosą w przyszłości skutek dla Europy w całości. "Gdy obudził się w przerażającej
rzeczywistości - pisze jego biograf N. Rose - było już za późno. Ale nawet gdyby był bardziej
przewidujący, albo mniej uległy, czy robiło by to różnicę? Na dłuższą metę nie mógł nic
zrobić. Dominacja Stalina nad wschodnią Europą wynikała z naglącej sytuacji wojennej".
Po zakończeniu wojny, mając wiele czasu, Churchill podjął działania zmierzające do
pohamowania Stalina i zorganizowania Europy zachodniej w samodzielną siłę ekonomiczną i
polityczną. W Europie wzywał do utworzenia federacji. W dniu 19 IX 1946 r. wygłosił on
odczyt na Uniwersytecie w Zurichu, w którym wezwał do poniechania animozji i
zjednoczenia Europy Zachodniej. W Belgii, Holandii, Francji i Wielkiej Brytanii rozwinięto
ruch na rzecz jedności. Nawiązywano do głoszonych w okresie międzywojennym idei
Paneuropy. W ruchu tym ścierały się dążenia do unitaryzmu i federalizmu europejskiego.
Przeciw rzecznikom zjednoczonej Europy występowali nacjonaliści wzywający do
zachowania samodzielności państw narodowych. Rzecznicy jedności w 1946 r. utworzyli
Europejską Ligę Współpracy Gospodarczej. W 1947 r. powstał ruch na Rzecz Zjednoczonej
Europy. Brytyjczycy utworzyli Radę na Rzecz Zjednoczonej Europy, a Francuzi Radę na
Rzecz Europy Zjednoczonej. W 1948 r. niektóre ruchy połączyły się tworząc Ruch
Europejski. W ruchu tym działali: Churchill, L. Blum, P. H. Spaak, A. de Gasperi i inni.
Churchill rozumiał jednak, że państwa europejskie są zbyt osłabione, by samodzielnie obronić
się przed naciskiem ZSRR i komunizmu. Silne wpływy partii komunistycznych występowały
we Francji, Niemczech i Włoszech. Nastroje radykalne umacniały się pod wpływem trudnej
sytuacji ekonomicznej. W związku z tym Churchill postanowił poszukać pomocy w USA.
Radca ambasady tego państwa w ZSRR George Kennan już w lutym 1946 r. opracował
raport demaskujący ekspansywną politykę ZSRR. Dowodził on, że wbrew wypowiedziom
Stalina o współpracy realizuje on przemyślany i konsekwentny plan ekspansji i podbojów. Na
polecenie rządu w grudniu 1946 r. poglądy swe rozwinął on w specjalnym memoriale pt.:
"Psychologiczne tło radzieckiej polityki zagranicznej". Stanowisko to znalazło rozwinięcie w
wykładzie Churchilla, który wygłosił on w Uniwersytecie stanowym w Fulton w dniu 5 marca
1946 r. z okazji nadania mu tytułu doktora honorowego tej uczelni. Churchill publicznie
oskarżył ZSRR i Stalina o prowadzenie po zakończeniu wojny z Niemcami polityki ekspansji
i podbojów, o to, że zagarnął on szereg państw, narzucił im swoje prawa i porządki i oddzielił
je od reszty świata "żelazną kurtyną". "Od Szczecina nad Bałtykiem do Triestu nad
Adriatykiem - stwierdził Churchill - opuściła się żelazna kurtyna w poprzek kontynentu. Poza
tą linią znajdują się wszystkie stolice byłych państw środkowej i wschodniej Europy:
Warszawa, Berlin, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Belgrad, Bukareszt i Sofia - wszystkie te
sławne miasta i zamieszkująca wokół nich ludności leżą, że się tak wyrażę, w sferze
radzieckiej i wszystkie, w takiej czy innej formie podlegają nie tylko wpływom radzieckim, ale
kontroli z Moskwy w bardzo wysokim, niekiedy coraz to bardziej rosnącym stopniu. Rządy
policyjne przenikają z Moskwy. Tylko Ateny, ze swą nieśmiertelną chwałą mogą swobodnie
decydować o swej przyszłości w wyborach pod nadzorem brytyjskim, amerykańskim i
francuskim".
Churchill zakwestionował celowość przejęcia przez Polskę obszarów niemieckich
występując w roli adwokata przegranych Niemiec. "Zachęcano - mówił on - rząd polski,
będący pod wpływem rosyjskim, do realizacji olbrzymich i niesłusznych roszczeń w stosunku
do Niemiec i teraz jesteśmy świadkami masowych wydaleń milionów Niemców w stopniu
bolesnym, o jakim nigdy się nie śniło". Mówca ostrzegał Stalina przed podejmowaniem próby
uzależnienia Niemiec i przekształcenia Europy w radziecki system policyjny. Wzywał do
zjednoczenia wysiłków w celu odparcia rosnącego zagrożenia dla wolnego świata.
Stalin ustosunkował się do tego przemówienia w wywiadzie dla "Prawdy" z 13 III
1946 r. Nazwał on Churchilla "podżegaczem wojennym". Stwierdził, że poszczególne jego
twierdzenia stanowią mieszaninę "oszczerstw", "ordynarności" i "braku taktu". Oskarżył on
też Churchilla o rasizm i anglosaski szowinizm. Było to wyjaśnienie mało przekonywujące.
Mowa Churchilla zrobiła natomiast wielką karierę. Państwa zachodnie zmieniły swój kurs
polityczny i podjęły wspólne poczynania zmierzające do ograniczenia ekspansji ZSRR.
W ślad za tym prezydent Truman wystąpił do kongresu z wnioskiem o uchwalenie
specjalnych sum na zorganizowanie pomocy dla społeczeństw zagrożonych ekspansją
komunizmu. Anglii, Grecji i Turcji udzielono specjalnych pożyczek.
W kwietniu i maju 1946 r. w Paryżu obradowała sesja Komisji Ministrów Spraw
Zagranicznych. Obrady znalazły się w impasie. W związku z tym, w lipcu tegoż roku,
amerykański generał gubernator w Niemczech J. Clay wystąpił z propozycją połączenia
amerykańskiej i angielskiej stref okupacyjnych. Natomiast sekretarz stanu USA J. Byrnes
wygłosił 6 IX 1946 r. przemówienie w Stuttgarcie. Zapowiedział on odbudowę gospodarczą
i rekonstrukcję polityczną Niemiec Zachodnich i powiązanie ich z demokracjami zachodnimi.
W ten sposób przekreślono radziecki plan zmierzający do opanowania całych Niemiec przez
dekartelizację, denazyfikację i demokratyzację ich.
Niemcy przekształciły się w obiekt przetargowy pomiędzy obu mocarstwami. 2 XII
1946 r. Stany Zjednoczone i W. Brytania podpisały formalne porozumienie o połączeniu
swych stref i utworzeniu od 1 I 1947 r. tzw. Bizonii. Funkcjonowała ona jako odrębny twór
społeczno-gospodarczy kontrolowany przez Amerykanów i Anglików. Francuzi odmawiali
jeszcze przyłączenia swej strefy. Przywódcy ZSRR przystąpili natomiast do umacniania swej
pozycji. W grudniu 1947 r. w Berlinie przeprowadzono obrady I Niemieckiego Kongresu
Ludowego, który podjął działalność na rzecz zjednoczenia. Ruchem starali się objąć całe
Niemcy. II Niemiecki Kongres Ludowy obradował w marcu 1948 r. Na 2215 delegatów 650
reprezentowało zachodnie strefy okupacyjne. Powołano do życia 400 osobową Radę
Ludową, która wezwała do przeprowadzenia plebiscytu na rzecz zjednoczenia. Obie strony
zabiegały o pozyskanie poparcia niemieckiej opinii publicznej w całości. Nawiązano do
tradycji Wiosny Ludów.
12 III 1947 r. prezydent Truman wystąpił w Kongresie z krytyką ekspansywnej polityki
ZSRR i stwierdził, że Stany Zjednoczone muszą dążyć do poparcia tych narodów, które
"opierają się agresji z zewnątrz lub próbom opanowania władzy siłą przez własną
mniejszość". Tezy te nazwano później doktryną Trumana lub powstrzymywania komunizmu.
Na wniosek prezydenta Kongres uchwalił asygnować kwotę 400 mln dolarów na pomoc dla
Grecji i Turcji.
5 VI 1947 r. sekretarz stanu George C. Marshall (1880-1959) ogłosił projekt
zorganizowania pomocy dla Europy. "Stany Zjednoczone - stwierdził Marshall - powinny
zrobić wszystko co jest w ich mocy, by dopomóc światu w powrocie do zdrowia
gospodarczego, bez którego nie może być mowy o równowadze politycznej i o pokoju".
Kongres USA podjął ten apel i uchwalił "European Recovery Program" (ERP).
Amerykanie planowali objąć pomocą całą Europę włącznie z ZSRR i krajami
demokracji ludowej. Dysponowali dużą nadwyżką kapitału, którą musieli gdzieś inwestować.
Przyjęcie pomocy poważnie uzależniłoby ZSRR od Stanów. Stalin propozycje te
kategorycznie odrzucił. Jak wspomniano wyżej we wrześniu 1947 r. powołano do życia
Biuro Informacyjne Partii Koministycznych i Robotniczych, które przenosiło jego zalecenia
do innych partii. Czechosłowacja w pierwszej fazie dyskusji w 1947 r. wyraziła zgodę na
przystąpienie do układu. ZSRR do tego jednak nie dopuścił.
W konsekwencji plan pomocy amerykańskiej przyjęły tylko państwa niezależne od
ZSRR. Z rządów tych państw musieli ustąpić zwolennicy współpracy z ZSRR, głównie
komuniści ale też inni sympatycy ZSRR. W ten sposób Europa została podzielona
ideologicznie i politycznie na strefę zdominowaną przez ZSRR i komunizm w wydaniu
stalinowskim, oraz strefę formalnie samodzielną ale faktycznie w dużym stopniu uzależnioną
od Stanów Zjednoczonych.
W poszczególnych krajach Europy Zachodniej nastąpiło ożywienie gospodarcze, które
prowadziło do stopniowego podnoszenia stopy życiowej i przezwyciężenia powojennego
kryzysu gospodarczego.
Równolegle do inicjatyw ekonomicznych i politycznych postępował proces integracji
wojskowej. 4 kwietnia 1949 r. z inicjatywy amerykańskiej powołano do życia Organizację
Paktu Północno-Atlantyckiego (North Atlantic Treaty Organization - NATO). Powołano ją
w czasie konferencji ministrów spraw zagranicznych w Waszyngtonie z udziałem 12 państw:
Stany Zjednoczone, W. Brytania, Francja, Belgia, Kanada, Dania, Irlandia, Włochy, Holandia,
Norwegia, Portugalia, Luksemburg. W 1952 r. do NATO przyjęto Grecję i Turcję. Od
początku dyskutowano w jaki sposób parasolem ochronnym objąć RFN. W okresie tym
opinia publiczna w Europie Zachodniej była jeszcze nastawiona zbyt antyniemiecko, by
Niemcy można było remilitaryzować. W październiku 1950 r. premier Francji Rene Pleven
wystąpił z propozycją utworzenia Europejskiej Wspólnoty Obronnej (EWO) z udziałem
RFN. Zakładano, że państwo to stworzy armię liczącą około 500 tys. ludzi. Parlament
francuski projekt ten jednak odrzucił.
W latach 50. do NATO wchodziło więc 15 państw. Władzę naczelną NATO stanowiła
Rada Ministrów państw członkowskich. Wchodzili do niej ministrowie spraw zagranicznych,
wojskowych i finansów 15 państw. Zbierała się ona 2-3 razy w roku, by przedyskutować
ważniejsze problemy i podjąć decyzje polityczne. Decyzje zapadały jednomyślnie. Rada
Ministrów zbierała się w Paryżu. Obok niej funkcjonowała Rada Stałych Przedstawicieli i
Organizacja Cywilna NATO, składająca się z różnych komitetów, 2 grup roboczych, 2 biur i
Międzynarodowego Sekretariatu. Biurokracja była bardzo rozbudowana ale organizacja
miała demokratyczny charakter.
Organizację wojskową NATO tworzyły: Komitet Szefów Sztabów z udziałem szefów
sztabów 15 państw. Organem stałym był Komitet Zastępców Szefów Sztabów oraz Grupa
Stała. Przy Komitecie Szefów Sztabów utworzono Akademię Wojskową Połączonych Sił
Zbrojnych NATO w Paryżu, Grupę Doradców do spraw lotniczych badań naukowych, do
spraw szkolenia lotniczego, Wojskowe Biuro Standaryzacji w Londynie, Komitet
Koordynacji i wymiany informacji w Londynie i w Paryżu, Europejskie Biuro do spraw
łączności telefonicznej, przydziału długości fal radiowych, łączności morskiej itp.
W grudniu 1950 r. utworzono Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych.
Zlokalizowano je w Fontainebleau pod Paryżem. Przyszłe pole walki podzielono na 4 teatry
działań wojennych dysponującymi własnymi siłami zbrojnymi:
1) Północno-atlantycki obejmujący Islandię, Wyspy Owcze, Szetlandy, Półwyspy
Skandynawski i Jutlandzki z siedzibą dowództwa w Oslo;
2) Środkowo-europejski obejmujący Niemcy zachodnie, Holandię, Belgię, Francję,
Luksemburg i W. Brytanię z siedzibą dowództwa w Fontainebleau pod Paryżem. Teatr ten
dzielono na kilka stref bojowych;
3) Południowo-europejski obejmujący Włochy, Grecję i Turcję z siedzibą w Neapolu;
4) Śródziemnomorski z siedzibą na Malcie.
Powołano Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych Atlantyku w Norfolk w
stanie Virginia w USA tworząc dowództwo operacyjne sił morskich Oceanu Atlantyckiego.
Utworzono siły lądowe, siły morskie i siły powietrzne NATO. Na sesji Rady Ministrów
w Lizbonie w 1952 r. armię NATO postanowiono rozbudować do 50 dywizji. Na zbrojenie
wydawano rocznie około 56 mld dolarów. W poszczególnych krajach budowano bazy
lotnicze, morskie i lądowe NATO. W 1957 r. podjęto decyzję o wyposażeniu sił zbrojnych
NATO w taktyczną broń jądrową.
Najważniejszą rolę w polityce NATO pełnił Środkowo-Europejski Teatr Działań
Wojennych, który planował prewencyjne uderzenie obronne na kraje Europy Środkowej.
Zbrojenia spowodowały wzrost koniunktury w przemyśle ciężkim i zbrojeniowym.
Największe zamówienia otrzymywał przemysł Stanów Zjednoczonych. Jednak poszczególne
kraje członkowskie NATO miały w tym również poważny udział.




2. Podział Niemiec na dwa państwa

Stany Zjednoczone przystąpiły też do włączenia zachodnich stref okupacyjnych
Niemiec do planu. Francja skapitulowała i wyraziła zgodę na przyłączenie jej strefy do
Bizonii. Od 1 I 1948 r. trzy strefy występowały razem jako Trizonia.
23 II 1948 r. w Londynie rozpoczęła obrady konferencja przedstawicieli 3 mocarstw
zachodnich (Anglia, Francja, Stany Zjednoczone) z państwami Beneluxu (Belgia, Holandia,
Luksemburg). Trwała ona z przerwami do 1 VI 1948 r. 17 III 1948 powołano do życia Unię
Zachodnią. W drugiej części konferencji ustalono, że należy stworzyć odrębne państwo
zachodnio-niemieckie o ustroju federacyjnym i włączyć je do Unii Zachodniej. Jednocześnie
w Trizonii trwały prace nad utworzeniem struktur odrębnego państwa. 18 VI 1948 r. podjęto
decyzję o wprowadzeniu nowej waluty Trizonii - Deutsche Mark. Był to warunek, od
którego spełnienia uzależniano włączenie Trizonii do Planu Marshalla. Decyzji tych nie
konsultowano z ZSRR.
Przywódcy ZSRR uznali to za naruszenie wspólnej linii politycznej wobec Niemiec i
zaprotestowali przeciw "separatystycznej" polityce 3 mocarstw. Stwierdzili oni, że
konferencja londyńska naruszyła ustalenia wojenne 3 mocarstw w sprawie Niemiec. W czasie
posiedzenia Sojuszniczej Rady Kontroli w Berlinie w dniu 20 VI 1948 r. przedstawiciel
ZSRR marsz. W. D. Sokołowski złożył protest przeciw tej polityce i opuścił posiedzenie. Od
tego czasu SRK nie zwoływano w ogóle; przestała ona funkcjonować. W tej sytuacji ZSRR
postanowił usunąć dawnych sojuszników z Berlina. 23 czerwca wyłączono dopływ prądu, a
24 zamknięto dojazd do miasta. Rozpoczęła się tzw. blokada Berlina Zachodniego. Państwa
zachodnie przełamały blokadę Berlina organizując most powietrzny. Berlin Zachodni (3
zachodnie sektory) zaopatrywano drogą lotniczą. Blokada trwała od 24 VI 1948 r. do 10 V
1949 r. W okresie tym przewieziono 1,5 mln ton ładunków. Brało w tym udział 380 maszyn
obsługiwanych przez 57 tys. ludzi. Była to wielka operacja i demonstracja siły. Świat stał na
krawędzi wojny. Koszta ogólne operacji szacowano na 2 mld DM. Kryzys berliński wzmocnił
pozycję i znaczenie USA w świecie. ZSRR nie potrafił obronić swej linii. Państwa zachodnie
uznały przywództwo polityczne Stanów Zjednoczonych. Plan Marshalla został przyjęty.
Finalizowano prace nad utworzeniem państwa niemieckiego. 8 VII 1948 r. w Koblencji
powołano do życia Radę Parlamentarną Trizonii, która przygotowała projekt ustawy
zasadniczej (konstytucji). W 4 rocznice kapitulacji Niemiec, w dniu 8 V 1949 r., projekt
został uchwalony. W tym samym miesiącu został ratyfikowany przez 9 spośród 10 krajów
mających wejść w skład nowego państwa, a następnie został zatwierdzony przez 3
mocarstwa okupacyjne. 14 VIII 1949 r. przeprowadzono wybory do parlamentu
(Bundestag). 7 IX 1949 r. parlament proklamował powstanie Republiki Federalnej Niemiec
(RFN). Składała się ona z 10 państw związkowych z prawem dokooptowywania innych
państw. Stolicą republiki zostało miasto prowincjonalne w Nadrenii - Bonn. Z góry
zakładano, że jest to decyzja tymczasowa, że w przyszłości stolicą będzie Berlin.
Pierwszym prezydentem RFN został liberał Teodor Heuss (1884-1963), a pierwszym
kanclerzem - przywódca chadecji Konrad Adenauer (1876-1967). Spośród kilku partii
politycznych największymi wpływami cieszyły się: Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna
(CDU); w Bawarii jej odpowiednikiem jest Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU);
Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) i Wolna Partia Niemiecka (FDP). Partia
komunistyczna działała do 1956 r. po czym została zdelegalizowana. Państwo rozwijało się w
kierunku demokracji społecznej.
Na terenie radzieckiej strefy okupacyjnej 7 X 1949 r. proklamowano powstanie
Niemieckiej Republiki Demokratycznej (NRD). Formalnie biorąc, występowało tam również
kilka partii politycznych. Faktycznie władza należała do Komendantury ZSRR, która
sprawowała ją poprzez SED. Prezydentem NRD został W. Pieck, a szefem rządu Otto
Grothewohl. Stolicą został Berlin, ograniczony do sektora kontrolowanego przez ZSRR.


3. Kwestia niemiecka w latach 1949-1953

Podział Niemiec spowodował, że kwestia niemiecka nabrała dużego znaczenia w
polityce światowej. Z jednej strony obawiano się odbudowy silnych i zjednoczonych Niemiec,
a z drugiej oba obozy walczyły o pozyskanie Niemiec. Republika Federalna Niemiec
obejmowała obszar 245.291 km2 zamieszkanych w 1949 r. przez 50 mln osób. Składała się z
10 krajów. Wiązał się z nią Berlin Zachodni, który formalnie biorąc stanowił odrębną
jednostkę administracyjną kontrolowaną nadal przez 4 mocarstwa. Przywódcy RFN nie
uznali decyzji terytorialnych konferencji poczdamskiej i głosili, że Rzesza Niemiecka istnieje
nadal w granicach sprzed wybuchu wojny, to jest z 1937 r., a RFN jest jej nowym
wcieleniem. Odrzucając podboje hitlerowskie nie uznano też powojennych cesji terytorialnych
ani istnienia drugiego państwa niemieckiego w postaci NRD. Przyjęto założenie, że o
granicach i kwestii niemieckiej zadecyduje konferencja pokojowa.
W ustawie zasadniczej (konstytucja) społeczeństwo niemieckie wzywano do walki o
przekreślenie skutków wojny i ponowne zjednoczenie Niemiec. Rząd RFN utożsamiając się z
dawną Rzeszą wziął na siebie realizację zobowiązań tego państwa, a więc spłacanie długów,
wypłacanie rent, odszkodowań itp.
RFN została uznana przez państwa zachodnie. Nie nawiązała natomiast stosunków z
ZSRR i państwami demokracji ludowej. Nie uznała ona nowych granic zachodnich Polski i
ZSRR. Z Czechosłowacją kontynuowano spór o Sudety i układ monachijski z 1938 r.
Przywódcy RFN zgłaszali roszczenia wobec tych państw, głosząc, że ludność niemiecka
została przez nie bezprawnie usunięta i pozbawiona swojej ojczyzny, że w czasie usuwania jej
życie straciło kilka milionów osób. Czechosłowacja, Polska i ZSRR głosiły natomiast, że
roszczenia i pretensje niemieckie nie są uzasadnione, że decyzje konferencji poczdamskiej
mają ostateczny charakter. Przypomniano agresję hitlerowską i jej skutki. Między obu
stronami występował stan napięcia i wzajemnych oskarżeń. Na wschodzie obawiano się
rewizjonizmu i rewanżyzmu niemieckiego. Był to czynnik integrujący te państwa z ZSRR.
Tymczasem Stany Zjednoczone zaangażowane silnie w innych regionach świata, w
Europie postanowiły postawić na Niemcy. Państwu temu udzieliły znacznych pożyczek i
wsparcia politycznego. RFN uzyskała 1,3 mld dolarów bezzwrotnej pomocy z USA i weszła
w skład OECD (10 X 1949 r.). W 1951 r. przyjęto ją do Rady Europejskiej. Wobec tego, że
nie doszło do konferencji pokojowej i podpisania układu pokojowego z Niemcami, 3
mocarstwa zachodnie 9 XII 1951 r. jednostronnie oświadczyły, iż stan wojny z Niemcami
uznają za zakończony. Państwo szybko rozwijało się gospodarczo. Mówiono o cudzie
gospodarczym RFN.
W 1952 r. RFN zyskała suwerenność. Państwa zachodnie zawarły z nią układy
sojusznicze. Na terenie RFN pozostały nadal wojska 3 dawnych państw okupacyjnych, ale w
chrakterze sojuszników. 27 V 1952 r. w Paryżu podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie
Obronnej. RFN miała stworzyć armię w sile 500 tys. ludzi. Ponieważ parlament francuski
układu tego nie ratyfikował, nie wszedł on w życie. Idea EWO upadła. We Francji nadal
występowały jeszcze poważne obawy przed remilitaryzacją Niemiec. Opinia publiczna świata
była podzielona w tej kwestii. Niemcom zależało na tym, by odzyskać możliwość posiadania
własnej armii. Nazwano ją Bundeswehrą (Obrona Związku).
Drugie państwo niemieckie (NRD) obejmowało obszar 108 273 km2 zamieszkanych
przez 17 mln osób. Jeśli w RFN występowało 206 osób na 1 km2 powierzchni, to w NRD
tylko 159. Obejmowała ona niedoinwestowane, ubogie obszary dawnych środkowych
Niemiec. W NRD formalnie występowały 4 różne partie polityczne, ale rządziła tylko jedna,
tj. SED. W 1960 r. urząd szefa SED i prezydenta objął suchy, pedantyczny biurokrata,
saksończyk Walther Ulbricht (1893-1973). NRD została uznana przez ZSRR i inne państwa
demokracji ludowej. Nie została uznana natomiast przez państwa zachodnie. Była ona
całkowicie uzależniona od ZSRR. Już w 1949 r. ogłosiła deklaracje, w której uznała linię
Odra-Nysa za nową granice wschodnią Niemiec. W 1950 r. rząd NRD podpisał z Polską
układ w tej sprawie (Zgorzelec). Układ ten został oprotestowany przez RFN, która
odmawiała NRD prawa do reprezentowania społeczeństwa niemieckiego i obszar ten nadal
uznawała za radziecką strefę okupacyjną. NRD odcinała się od dawnych tradycji, głosiła, że
jest państwem nowego typu, potępiała imperializm i militaryzm niemiecki, deklarowała chęć
życia w pokoju. Społeczeństwo jej było jednak zniewolone. Było ono nadal pod surową
kontrolą okupanta. W porównaniu do RFN rozwój gospodarczy NRD postępował bardzo
wolno. Pomiędzy obu państwami występowały znaczne dysproporcje gospodarcze, społeczne
i polityczne. Bardziej aktywni mieszkańcy NRD przenosili się do RFN. W okresie tym
granica pomiędzy RFN i NRD w Berlinie nie była pilnie strzeżona
Oba państwa zabiegały o zjednoczenie Niemiec. Każde sądziło, że to ono opanuje cały
obszar niemiecki. ZSRR i kraje demokracji ludowej popierały NRD. Ze względu na
przedstawione wyżej sporne problemy oba państwa niemieckie nie mogły wstąpić do ONZ.

4. Polityka Stalina w ostatnich latach jego życia (1949-1953)

Stalin postarzał się i wyraźnie podupadł na zdrowiu. W grudniu 1949 r. hucznie
obchodzono jego 70 urodziny. Powstało wiele poematów i filmów oraz innych dzieł sztuki na
jego cześć. Prezentowano go jako wybitnego wodza mas pracujących całego świata,
dobrotliwego i pełnego czułości "ojca narodów", ideologa i myśliciela. W rzeczywistości stał
się on bardzo podejrzliwy, brutalny, nietolerancyjny, mściwy i krwiożerczy. Zbudował
gigantyczny system represji i zniewolenia w ZSRR. Cały świat oplątał siecią wywiadu i
agenturą. Fałszował historię własną i całego ZSRR. Prowadził politykę awanturniczą i
ekspansywną.
W dalszym ciągu rozbudowywano siły zbrojne i bezpieczenstwa publicznego.
Rozwijano tzw propagandę sukcesu. W 1949 r. ZSRR wyprodukował własną bombę
atomową. Fakt ten ośmielił Stalina do podjęcia bardziej awanturniczych poczynań.
W ZSRR panowała do absurdu posunięta czujność i podejrzliwość. Każdego obcego
traktowano jako potencjalnego wroga, każdego obywatela ZSRR podejmującego kontakt z
obcym jako potencjalnego zdrajcę lub agenta obcego wywiadu. W 1948 r. zabroniono
słuchać obcych rozgłośni radiowych i czytać prasę zagraniczną. Rząd zastrzegł sobie
monopol na wszelką informację i prawo do reprezentowania opinii własnego społeczeństwa
na zewnątrz. Podjęto kampanię zwalczania wpływów obcych jako wpływów wrogich.
Bardzo ostro potępiano obce wzorce kulturowe, odwoływanie się do zagranicy i tzw nihilizm
narodowy. Lansowano natomiast własne tradycje i zasady tzw realizmu socjalistycznego.
Uprawiano megalomanię narodową, przy czym coraz częściej naród rosyjski utożsamiano z
wszystkimi narodami zamieszkującymi ZSRR. Władze partyjne ingerowały w procesy
twórcze artystów i badania naukowe uczonych. Popierano genetyczne eksperymenty Trofima
Łysenki (1898-1976), "osiągnięcia badawcze" Olgi Łepieszyńskiej (1871-1963) i innych
pseudouczonych. Stalin osobiście zabierał głos na temat historii, językoznawstwa (1950),
nauk ekonomicznych (1952). Osoby poddane przezeń krytyce traciły naogół możliwość
dalszej pracy, były szykanowane. Natomiast osoby uznane i pochwalone zyskiwały szerokie
możliwości upowszechniania swoich dokonań. Budowano kanały, podejmowano odwracanie
kierunku biegu rzek, tworzono sztuczne morza. Kwitła gigantomania, która prowadziła do
wielkich zniszczeń środowiska naturalnego i nieodwracalnych szkód ekologicznych.
Marksizm przekształcono w zbiór dogmatów. Po śmierci Żdanowa (1948) funkcje
naczelnego ideologa przejął Michaił Susłow (1902-1982).
Hasła wysuwane przez Stalina lub jego współpracowników podejmowały partie
komunistyczne w innych krajach i nadawały im szerokiego rezonansu.
System panujący w ZSRR sztucznie przenoszono do tzw Krajów Demokracji Ludowej
pod hasłem wzorowania się na przodujących doświadczeniach. Ukuto tezę głoszącą, że
system panujący w ZSRR stanowi model, na którym winny wzorować się inne kraje budujące
socjalizm. W KDL wprowadzono więc system monopartyjny i gospodarkę planowaną. Na
czele partii i rządu poszczególnych krajów stali wyznaczeni przez Stalina lokalni
pełnomocnicy lub namiestnicy, którzy pilnowali by przenoszenie radzieckich doświadczeń
dokonywało się bez zakłóceń i płynnie. W Albani rolę taką pełnił Enwer Hodża (1908-1985),
w Bugarii po śmierci Dymitrowa (1882-1949) funkcję tą przejął Wyłko Czerwenkow
(1900-1980), w Czechosłowacji Kliment Gottwald (1896-1953), w NRD Walter Ulbricht
(1893-1973), w Polsce Bolesław Bierut (1892-1956), w Rumunii Ghorgge Georgiu Dej
(1901-1965), na Węgrzech Matyas Rakosi (1892-1971)
Do 1948 r. w ZSRR i w innych krajach komunistycznych wielką rolę odgrywali
politycy pochodzenia żydowskiego. Tymczasem przywódcy Izraela powiązali się nie z ZSRR
lecz z jego śmiertelnym wrogiem w postaci Stanów Zjednoczonych. Stalin uznał, że Żydzi
zdradzili ideały rewolucji i przystąpił do ich bezwzględnego zwalczania. Podjął natomiast
współpracę z ugrupowaniami i krajami arabskimi, które zwalczały Izrael i USA.
W latach 1948/49 osoby podtrzymujące kontakty z Izraelem poddano szykanom i
represjom oskarżając je o wysługiwanie się imperializmowi, działalność agenturalną,
przestępstwa pospolite. Rozwiązano Żydowski Komitet Antyfaszystowski; wielu jego
członków aresztowano i stracono.
Fala represji wobec polityków pochodzenia żydowskiego objęła też kraje demokracji
ludowej. Agenci Stalina i Berii montowali w nich sfingowane spiski, oskarżali różne osoby i
przeprowadzali procesy, w których zapadały wyroki śmierci. W 1949 r. przeprowadzono
proces Laszlo Rajka na Węgrzech, Trajczo Kostowa w Bugarii, a w 1952 r. Rudolfa
Slanskiego w Czechosłowacji i Anny Pauker w Rumunii. W Polsce Żydzi zdołali się obronić
podejmując oskarżenie Gomułki o odchylenie prawicowonacjonalistyczne.
Stalinowi nie udało się natomiast opanować sytuacji w Jugosławii i w ChRL.
Szczególnego znaczenia nabrała walka o wpływy w Korei. W czerwcu 1950 r.
incydenty graniczne pomiędzy Koreą Północną i Południową przekształciły się w formalną
wojnę. Obie strony oskarżały sie o agresję. Faktycznie dokonali jej komuniści z Korei
Północnej za zgodą Stalina i Mao Zedonga z Chin. Stany Zjednoczone udzieliły poparcia
Korei Południowej i zdołały do tego pociągnąć większość członków ONZ. Komuniści
chińscy i radzieccy uznali to za złamanie statutu ONZ i ingerencję USA w sprawy
wewnętrzne Korei. Rząd ChRL pozwolił swoim ochotnikom wziąć udział w wojnie po
stronie Korei Północnej. Do oddziałów "ochotniczych" zgłosiło się milion ludzi. W innych
krajach demokracji ludowej powstała psychoza zagrożenia. Powszechnie obawiano się nowej
wojny powszechnej. Stalin z jednej strony wspierał Koreę Północną a z drugiej wzywał do
obrony pokoju zagrożonego przez imperializm. Podjęto wielką akcję organizowania ruchu
obrońców pokoju. Zbierano podpisy pod apelami pokojowymi, występowano w obronie
ludzi zagrożonych w krajach kapitalistycznych. Szczególnego rozgłosu nabrała akcja w
obronie aresztowanych w USA szpiegów radzieckich małżeństwa Ethel i Juliusa
Rosanbergów. Pośredniczyli oni w przekazywaniu do ZSRR tajnych informacji o produkcji
broni atomowej. Powstała obawa, że w Korei może dojść do użycia broni atomowej. Koła
wojskowe USA naciskały na to. Jednak prezydent Truman nie wyraził zgody,
prawdopodobnie ze względu na utratę monopolu USA w tej dziedzinie. Generał Dauglas
Mac Arthur w 1950 r. został odwołany ze stanowiska dowódcy amerykańskich sił zbrojnych
w Japonii i Korei. Sprawa nabrała wielkiego znaczenia i rozgłosu. Rosenbergów aresztowano
17 VII 1950 r. Mimo protestów lewicowej opini publicznej świata skazano ich na karę
śmierci; wyrok wykonano 19 III 1953 r.
W dniach 5-14 X 1952 r. w ZSRR przeprowadzono obrady XIX Zjazdu partii
komunistycznej. Poprzedni, XVIII Zjazd obradował w 1939 r. W okresie tych 13 lat nie
zwołano zjazdu ani konferencji partyjnej. Stalin rządził poza wszelką kontrolą. XIX Zjazd
kontroli tej również nie podjął. Nie był to zjazd roboczy lecz uroczysty; była to demonstracja
siły i znaczenia partii i Stalina osobiście. Partia liczyła 6 mln członków i 80 tys. kandydatów
na członka. W zjeździe wzięły udział 44 delegacje partii komunistycznych innych krajów
świata z przywódcą komunistów chińskich Mao Zedongiem na czele. Referat
sprawozdawczy wygłosił G. Malenkow, który uchodził za następcę Stalina. Natomiast Stalin
sam przysłuchiwał sie tylko obradom i przyjmował składane mu chołdy uznania. Zjazd podjął
uchwałę o zmianie nazwy partii z Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (Bolszewików)
na Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego (KPZR). Aprobował też politykę
wewnętrzną i zagraniczną Stalina w okresie minionych 13 lat. Wybrano kierownictwo, do
którego włączono wielu nowych ludzi. Starzy członkowie kierownictwa poczuli się
zaniepokojeni. Nowi ludzie mogli ich odsunąć a nawet zgładzić, jak to miało miejsce już z
poprzednimi ekipami kierowniczymi partii. Stalin nie liczył się z nikim. Wciąż podejrzewał
spiski przeciw sobie i usuwał ewentualnych konkurentów czy spiskowców. 13 I 1953 r.
aresztowano 11 lekarzy powiązanych z najwyższymi władzami. Oskarżono ich o mordowanie
czołowych działaczy partyjnych i państwowych oraz próbę otrucia Stalina. W tej sytuacji
zagrożeni czuli się wszyscy.

5. Neutralizacja Japonii

Okupacja Stanów Zjednoczonych spowodowała zniszczenie japońskiego militaryzmu.
W 1947 r. Amerykanie narzucili Japoni nową konstytucję. Wprowadziła ona Japonię na
drogę demokratyzacji stosunków. Zlikwidowano nie tylko armię ale i stare monopole oraz
ducha militaryzmu. Zachowano pozycję cesarza jako duchowego przywódcy narodu.
Przeprowadzono reformę rolną oraz przystąpiono do wychowania społeczeństwa w duchu
poszanowania innych narodów, pokoju i kultu pracy. Ograniczono kult shinto i zredukowano
rolę kapłanów. Amerykanie wsparli ruch zawodowy i spowodowali rozwój związków
zawodowych oraz partii politycznych. W latach 1946-1947 liczba członków związków
zawodowych osiągnęła stan 3,6 mln. W 1950 r. założono Partię Liberalno-Demokratyczną.
Zajmowała stanowisko proamerykańskie i szybko zdobyła wielkie wpływy. Ograniczono
wpływy komunistów. Wobec tego, że polityka okupacyjna miała jednorodny charakter w
Japonii nie doszło do podziału i rywalizacji typowej dla Niemiec, Korei czy Wietnamu. Wojna
domowa w Korei w latach 1950-1953 spowodowała dalsze ograniczenie propagandy
komunistycznej, przyspieszenie rozwoju ekonomicznego i konsolidację opinii publicznej
wokół programu antykomunistycznego, antywojennego i ekonomicznego. Japończycy
stopniowo zrywali z tradycją samurajską i shintoistyczną, przekształcali się w społeczeństwo
kultywujące pracę i dobrobyt. Idea ekspansji militarnej i podboju krajów sąsiadujących została
odrzucona. Mimo szybkiego wzrostu liczby ludności nie odczuwano typowego dla minionych
lat przeludnienia.
We wrześniu 1951 r. w San Francisko przeprowadzono obrady konferencji pokojowej
z udziałem 52 zainteresowanych państw z wyjątkiem ChRL i północnej Korei. Przywódcy
ZSRR wspierani przez Czechosłowację i Polskę wysuwali daleko idące postulaty wycofania z
Japonii wszystkich wojsk okupacyjnych oraz uznania przez Japonię ChRL, przynależności
Mandżurii do ChRL, zrzeczenia się praw do terenów spornych z ZSRR itp. Amerykanie i
Brytyjczycy żądań tych nie poparli. Działo się to w czasie apogeum działań wojennych w
Korei. W dniu 8 IX 1951 r. większość państw uczestniczących w konferencji podpisała
narzucony przez delegację amerykańską traktat pokojowy. Delegacje ZSRR, Czechosłowacji
i Polski traktatu nie podpisały; formalnie biorąc państwa te nadal utrzymywały stan wojny z
Japonią. Natomiast pozostałe państwa podpisały traktat kończący stan wojenny z tym
państwem. Japonia wyszła ze stanu wojny i uzyskała prawa suwerennego państwa. Mogła
zostać przyjęta do ONZ. Zachowała jednak stan państwa neutralnego zobowiązując się do
nie posiadania armii. W dniu 8 IX 1951 r. podpisała jednak układ ze Stanami Zjednoczonymi
o bezpieczeństwie, którym wyraziła zgodę na stacjonowanie na swym terytorium armii
amerykańskiej. Stan okupacji Japoni został zniesiony w lutym 1952 r. Armia USA
pozostawała jednak traktując Japonię jako ważną bazę na Dalekim Wschodzie. Miało to
szczególne znaczenie w czasie wojny w Korei. Szczególną rolę pełniła baza na Okinawie.
Przeciw jej utrzymaniu protestowali antyamerykańsko nastawieni mieszkańcy wyspy. W 1956
r. Japonia została przyjęta do ONZ. Z USA zawarto kilka traktatów szczegółowo
regulujących wzajemne stosunki i współpracę w zakresie politycznym, gospodarczym i
obronnym. Do Japonii stopniowo wracały też okupowane przez USA wyspy Riukiu (1953),
Bonin (1968), Okinawa (1972).
Społeczeństwo Japoni skoncentrowało się na odbudowie ekonomicznej kraju oraz
przebudowie państwa. Stosunkowo szybko osiągnięto w tym zakresie wielkie efekty. Fakt
ten spowodował, iż w latach 60-tych Japonię uznano za tzw azjatyckiego tygrysa, to jest
państwo o dużym ciężarze gospodarczym. Japonia uzyskała znakomite efekty w
adoptowaniu wynajdywanych w innych krajach wynalazków technicznych i stosowaniu nawej
technologii produkcji. Stopniowo przekształcała się w kraj zmodernizowany i prężnie
rozwijający się. Japończycy zdobyli wielkie uznanie w świecie kapitalistycznym. Gwałtownie
rósł eksport tego kraju. W latach 1950-1973 średnie roczne tępo wzrostu ekonomicznego w
Japonii wynosiło 10,5%. Jeśli w 1952 r. dochód narodowy Japoni stanowił 1/3 dochodu
Wielkiej Brytanii czy Francji to w końcu lat 70-tych już dwa razy tyle ile miały te kraje, razem
wzięte. Japonia rezygnując z ekspansji terytorialnej przekształcała się w potęgę ekonomiczną
świata zalewając wiele państw swoimi towarami. Eksport Japonii skutecznie rywalizował z
eksportem Stanów Zjednoczonych. Społeczeństwo Japonii w dużym stopniu identyfikowało
się ze swymi zakładami pracy.

6. Działalność ONZ w okresie narastania zimnej wojny (1949-1953)

Sytuacja polityczna świata pełne odbicie znajdowała w działalności ONZ. Na forum tej
organizacji dochodziło do konfrontacji dwóch linii politycznych. Stany Zjednoczone
próbowały wykorzystać swoją przewagę w Zgromadzeniu Ogólnym i obejść zasadę veta
wielkich mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa. Jesienią 1947 r. wystąpiły one z wnioskiem, by
wyłonić tzw. Małe Zgromadzenie zwane Komisją Międzysesyjną Zgromadzenia Ogólnego.
Miał to być organ działający permanentnie i zastępujący w pewnym sensie Zgromadzenie
Ogólne i Radę Bezpieczeństwa. W ten sposób próbowano ograniczyć działalność Rady
Bezpieczeństwa, która dla podjęcia decyzji musiała mieć zgodę wszystkich mocarstw (prawo
veta mocarstw). ZSRR wystąpił przeciw tej propozycji twierdząc, że jest ona sprzeczna ze
statutem. Spór trwał kilka lat, paraliżując poczynania ONZ w niektórych kwestiach.
Konsensus trudno było osiągnąć. Państwa socjalistyczne bojkotowały pracę niektórych,
powoływanych przez Zgromadzenie Ogólne, komisji politycznych. Jedność łatwiej było
osiągnąć w sprawach ogólnych czy zasad etycznych. W 1947 r. podjęła działalność Komisja
Praw Człowieka ONZ. Przewodziła jej wdowa po prezydencie USA Eleonora A. Roosvelt
(1884-1962). Przystąpiono do opracowania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka.
Uchwalono ją 10 XII 1948 r. Deklaracja składała się z preambuły i 30 artykułów. W art. 1
stwierdzono: "Wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych
praw. Są oni obdarzeni rozumem i sumieniem i powinni postępować wobec innych w duchu
braterstwa". W art. 2 zaś uznano, że: "Każdy człowiek posiada wszystkie prawa i wolności
zawarte w niniejszej deklaracji bez względu na jakiekolwiek różnice rasy, płci, języka,
wyznania, poglądów politycznych i innych, narodowości, pochodzenia społecznego, majątku,
urodzenia lub jakiegokolwiek innego stanu..."
Podejmowano starania o wprowadzenie tych zasad w życie. Podjęto prace nad
opracowaniem Konwencji Praw Człowieka. Powołano do życia Komisję Prawa
Międzynarodowego, Komisję Praw Kobiet, Komisję Rozbrojeniową, Komisję Socjalną,
Komisję do Spraw Pokojowego Wykorzystania Przestrzeni Kosmicznej i inne. Rząd USA nie
ratyfikował Deklaracji Praw Człowieka jako konwencji. Podjęto dyskusję na temat
dekolonizacji.
W latach 1947/48 ONZ odegrała poważną rolę w rozwiązywaniu problemu
palestyńskiego, ale w 1950 r. uwikłana została w konflikt koreański. ZSRR domagał się
przyjęcia Chińskiej Republiki Ludowej do ONZ. Stany Zjednoczone nie chciały do tego
dopuścić. Chiny reprezentowane były w ONZ przez Republikę Chińską Czang Kai Szeka z
Tajwanu. ONZ przekształciła się w pewnym sensie w organ polityczny Stanów
Zjednoczonych. Wiele państw należących do ONZ było ekonomicznie uzależnionych od
USA i głosowało zgodnie z życzeniem tego mocarstwa.
ZSRR krytykował ten stan rzeczy, domagając się przestrzegania karty ONZ. W okresie
tym wpływy ZSRR w ONZ były jednak niewielkie. W tej sytuacji przywódcy tego państwa
zastanawiali się czy organizacji tej nie opuścić. Losy ONZ były zagrożone. 27 VI 1950 r.
Rada Bezpieczeństwa pod nieobecność delegata ZSRR, postanowiła zaaprobować pomoc
USA dla Korei Południowej, a 7 VII tegoż roku postanowiła wysłać wojska ONZ do Korei,
uznając stronę Północnokoreańską za agresora. Było to sprzeczne z Kartą Narodów
Zjednoczonych, która do podjęcia tego typu uchwał wymagała jednomyślności 5 wielkich
mocarstw.
Sekretariat ONZ wykonał tę uchwałę, wzywając państwa członkowskie do poparcia
interwencji. Na 55 członków ONZ 48 poparło tę akcję, uznając poczynania USA w Korei.
Delegacja ZSRR zakwestionowała prawomocność tych decyzji i działań i poddała
krytyce stanowisko sekretarza generalnego ONZ. Blok radziecki w ONZ bojkotował pracę
Komisji Międzysesyjnej, Komisji do Spraw Korei, Komisji Obserwacyjnej, Komisji Środków
Zbiorowych, Komisji Sankcji i in. Delegacja ZSRR w 1951 r. wystąpiła z propozycją
zwołania Światowej Konferencji Rozbrojeniowej i zawarcia układu pokojowego 5 mocarstw:
USA, W. Brytanii, Francji, ZSRR i ChRL. Było to działanie propagandowe. Konferencja taka
nie miała wówczas żadnych szans powodzenia. Zgodnie z przewidywaniami państwa
zachodnie projekt ten odrzuciły. W 1952 r. powołano do życia Komisję Rozbrojeniową
ONZ, ale praca jej nie rozwinęła się. Natomiast ZSRR na własną rękę rozwijał tzw. ruch
obrońców pokoju, próbując wywrzeć nacisk oddolny na państwa zachodnie i ONZ. Było w
tym dużo demagogii i makiawelizmu.
Kadencja Sekretarza Generalnego Trygve Lie upłynęła 1 II 1951 r. W związku z tym
Rada Bezpieczeństwa w październiku 1950 r. podjęła dyskusje na temat wyboru jego
następcy. USA żądały ponownego wyboru Trygve Lie. Delegacja ZSRR wystąpiła przeciw
tej kandydaturze, uznając ją za nieobiektywną. 31 X 1950 r. Zgromadzenie Ogólne, nie licząc
się ze sprzeciwem bloku radzieckiego, wybrało Trygve Lie większością 46 głosów przeciw 5
głosom przy 7 wstrzymujących się. W tej sytuacji kraje socjalistyczne oświadczyły, iż wyboru
nie uznają. Zapowiedziano bojkot jego poczynań. W związku z tym 10 XI 1952 r. podał się
on do dymisji. Dwa dni później jego zastępca Abraham Feller popełnił samobójstwo.
Atmosfera była bardzo przygnębiająca.
Następcą Trygve Lie został Szwed Dag Hammarski. Wybrano go 8 IV
1953 r.
Stopniowo postępował proces odprężenia, który prowadził do wyjścia z impasu i
uratowania ONZ. VII sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ (15 IX - 15 XII 1953) podjęła
dyskusję na temat rozbrojenia. Powstały nowe impulsy w kwestii niemieckiej. W miarę
przyjmowania do ONZ nowych państw Azji i Afryki układ sił w ONZ zmieniał się. W ONZ
powstała grupa członków reprezentujących państwa tzw. trzeciego świata, państw
oscylujących pomiędzy USA i ZSRR. Szczególnego znaczenia nabrały Indie z ich polityką
porozumienia się i odprężenia. Poważne zmiany nastąpiły w ZSRR.


IV. ODBUDOWA POWOJENNEJ EUROPY (1953-1956)

1. Przemiany w ZSRR po śmierci Stalina (1953-1955)

Dnia 5 III 1953 r. zmarł Józef Stalin. Fakt ten miał doniosłe znaczenie dla dalszych
losów ZSRR i całego świata. Nowe kierownictwo ZSRR próbowało dokonać poważnych
zmian w polityce wewnętrznej i zagranicznej państwa i ruchu komunistycznego. Rewizja
polityki Stalina przeprowadzana była stopniowo i z dużymi oporami. Wszyscy przywódcy
ZSRR wychowani byli w kulcie Stalina. Wielu z nich często nie rozumiało potrzeb tych
zmian. Nie było wśród nich jedności. Nadal toczyła się między nimi walka o władzę.
Początkowo wydawało się, że największe szanse na przejęcie pełnej władzy po Stalinie ma b.
szef władz bezpieczeństwa, Ławrientij Pawłowicz Beria (1899-1953). Był on najbardziej
wykształcony i planował daleko idące zmiany w polityce zewnętrznej ZSRR. Planował też
wycofać ZSRR z Niemiec, połączyć oba państwa i przekształcić je w obszar neutralny
pomiędzy wschodem i zachodem. Tymczasem 17 VI 1953 r. w Berlinie, a następnie w innych
ośrodkach NRD, wybuchły strajki na tle zarobkowym, które przekształciły się w manifestacje
polityczne. Ponieważ władze NRD nie dysponowały własnymi siłami porządkowymi o
przywrócenie porządku poprosiły stacjonujące w NRD radzieckie wojska okupacyjne, które
wkroczyły do akcji i brutalnie spacyfikowały kraj. Padło wielu zabitych. Raniono setki ludzi.
Wydarzenia te miały daleko idące konsekwencje. Planowane odwołanie dogmatycznie
usposobionego Ulbrichta nie doszło do skutku; wręcz umocnił on swoją pozycję. Narzucił
swoją ocenę i interpretację wydarzeń głosząc, że nie było to wystąpienie robotników na tle
socjalnym lecz narzucona z RFN próba obalenia socjalistycznych władz w NRD. Władze te
uzyskały pomoc ZSRR celem umocnienia swych pozycji. Plan Berii uznano za zbyt
ryzykowny. Zamiast likwidacji postanowiono umocnić NRD. W tej sytuacji część
przywódców radzieckich oskarżyła Berię o spisek z imperializmem zachodnim i zdradę.
Jeszcze w lipcu został on aresztowany, potem osądzony i stracony. Przeciwnicy Berii
rozprawili się z nim przy pomocy wojska, z G. Żukowem na czele. Odsunięto od władzy
wielu ludzi powiązanych z nim. Obawiano się nie tyle jego poglądu na kwestię niemiecką, ile
nowej dyktatury jednostki znanej z terroru stosowanego w przeszłości z polecenia Stalina.
Posunięcie to uratowało ZSRR przed nową dyktaturą jednostki choć nic pewnego tu nie ma,
ponieważ dokumentacja w tej kwestii nadal nie jest znana. Odsunięty Beria nie mógł się
bronić i można było z niego uczynić człowieka odpowiedzialnego za wszystkie zło, jakie w
tym czasie było znane. Posunięcie to podkopało zaufanie polityków zagranicznych do
nowych przywódców ZSRR, którzy deklarując likwidację systemu stalinowskiego zaczynali
działalność od tego typu niejasnych i do dziś w pełni nie wyjaśnionych posunięć.
Po odsunięciu Berii powstało tzw. kolektywne (zbiorowe) kierownictwo w składzie:
Nikita Sergiejewicz Chruszczow (1894-1971), Gieorgij Malenkow (1902-1988) i Nikołaj A.
Bułganin (1894-1971). Malenkow objął stanowisko przewodniczącego rady komisarzy
ludowych, czyli szefa rządu. 12 IX 1953 r. spośród kolektywnego kierownictwa partii
wyłoniono I sekretarza KC KPZR. Stanowisko to powierzono Chruszczowowi. Ministrem
spraw zagranicznych ponownie został Mołotow.
Nowe kierownictwo ZSRR podjęło szereg reform. W pierwszym rzędzie
zreorganizowano system bezpieczeństwa państwowego. 27 III 1953 r. ogłoszono amnestię.
Osobom skazanym na wyroki do 5 lat więzienia kary darowano. Pozostałym zmniejszono o
połowę. Amnestia nie objęła osób skazanych za działalność kontrrewolucyjną i morderstwa.
Powołano komisje, celem rehabilitowania osób niesłusznie oskarżonych. 4 IV 1954 r.
uwolniono grupę lekarzy kremlowskich, oskarżonych o trucie kierownictwa partyjnego i
państwowego. Uwolniono pozostających jeszcze w ZSRR jeńców japońskich. W latach
1953-1955 rehabilitowano około 10 tys. osób, niesłusznie oskarżonych i skazanych.
1 IX 1953 r. przywrócono 8-godzinny dzień pracy, a w dwa lata później wprowadzono
46-godzinny tydzień pracy. Decyzją władz najwyższych ZSRR obywatelom państwa
udostępniono dowody osobiste (paszporty). Do tej pory ich nie posiadali i nie mogli
swobodnie poruszać się. Od tego czasu zostali uwolnieni od konieczności przebywania tylko
w miejscu zamieszkania. Zaczęto też organizować pierwsze zbiorowe wyjazdy zagraniczne.
W dalszym ciągu ZSRR brał udział w wyścigu zbrojeniowym. 8 VIII 1953 r. premier
Malenkow poinformował opinię publiczną, iż Stany Zjednoczone utraciły monopol na broń
wodorową. 27 VI 1954 r. w Obnińsku koło Moskwy uruchomiono pierwszą w świecie
elektrownię atomową.
Złagodzono system represji ale z obozów pracy nie zrezygnowano. Wiele z nich
funkcjonowało nadal. Powołano komisje rehabilitacyjne, ale pracowały one ospale. W lutym
1954 r. władze wezwały do zagospodarowania odłogów i podniesienia wydajności rolnictwa.
Jesienią 1954 r. Chruszczow wraz z Bułganinem odbył dłuższą podróż do kilku obwodów na
Syberii i Uralu. Był to ewenement, ponieważ Stalin od 1928 r. nie podejmował żadnych
podróży po kraju. W lutym 1955 r. odsunięto Malenkowa ze stanowiska premiera.
Stanowisko to objął Bułganin. Stanowisko ministra obrony pełnił marszałek Żukow.
Przeprowadzono reorganizację aparatu partyjnego i państwowego.
Nowe kierownictwo zmierzało też do złagodzenia awanturniczej polityki zagranicznej
Stalina. W lipcu 1953 r. przywrócono stosunki dyplomatyczne z Izraelem. W maju 1953 r.
rząd ZSRR powiadomił Turcję, iż rezygnuje z wysuwanych od czasów wojny roszczeń do
niektórych jej terytoriów. Podobne oświadczenie przekazano rządowi Iranu. Nowe podejście
władz ZSRR pozwoliło podjąć rokowania na temat przerwania działań zbrojnych w Korei. W
lipcu 1953 r. podpisano porozumienie i wojna została przerwana. Od maja do lipca 1954 r.
trwała konferencja w sprawie Indochin. W Genewie spotkali się przedstawiciele 5 mocarstw
(Stany Zjednoczone, ZSRR, Anglia, Francja i Chiny). Porozumieli się w sprawie przerwania
wojny i podziału Wietnamu. Powołano komisje rozjemcze. ZSRR wyraził zgodę na podjęcie
rokowań w sprawie rozwiązania kwestii Austrii. Wbrew stanowisku wieloletniego ministra
spraw zagranicznych ZSRR Mołotowa rząd ZSRR wraz z innymi mocarstwami 15 V 1955 r.
podpisał układ państwowy o neutralizacji Austrii. W ślad za tym wycofał swe wojska z tego
kraju. Było to wydarzenie bez precedensu. Do tego czasu Armia Radziecka w zasadzie nie
wycofała się z raz zajętych obszarów. W tym samym roku delegacja radziecka udała się do
Jugosławii i doprowadziła do przywrócenia wzajemnych stosunków między obu państwami.
Inicjatorem tych zmian był Chruszczow. Poprawiono stosunki ZSRR z Indiami, ChRL,
Turcją. Delegacja radziecka z Chruszczowem i Bułganinem na czele wizytowała wiele
krajów, podejmując nowe inicjatywy. W dniach 18-23 lipca 1955 r. w Genewie doszło do
pierwszego spotkania na szczycie przywódców 4 mocarstw: ZSRR, Stanów Zjednoczonych,
Wielkiej Brytanii i Francji. Spotkanie poświęcone było kwestii bezpieczeństwa europejskiego.
Nie doprowadziło ono do rozwiązania kwestii niemieckiej, ale przyczyniło się do umocnienia
procesu odprężenia w stosunkach międzynarodowych. Zaczęto mówić o "duchu Genewy"
jako o duchu odejścia od zimnej wojny, duchu porozumienia.
Nowe kierownictwo radzieckie okazało przejawy dobrej woli i chęci porozumienia.
Brak mu było jednak doświadczenia we współpracy międzynarodowej i konsekwencji w
działaniu. Zmiany prowadzono ostrożnie i powoli. Napotykały one na zróżnicowane przyjęcie
na forum międzynarodowym. Niektórzy politycy zachodni brali je za przejaw słabości ZSRR i
próbowali podejmować własne plany ekspansywne i antykomunistyczne.

2. Rola Stanów Zjednoczonych w świecie

Stany Zjednoczone przeżywały nadal rozwój ekonomiczny, chociaż nie był on tak
burzliwy jak w czasie wojny. Liczba ludności USA wzrosła z 152,2 mln w 1950 r. do 180,6
mln w 1960 r., tj. o 18,6%. Tymczasem tempo wzrostu ekonomicznego osłabło. Udział
Stanów Zjednoczonych w globalnej produkcji przemysłowej świata kapitalistycznego spadł z
66,4% w 1948 r. do 54,6% w 1950 r. i 44,1% w 1960 r. Udział w eksporcie spadł z 18,4% w
1950 r. do 17,9% w 1960 r. Rezerwy złota w USA zmniejszyły się z 49,8 do 31,9% zasobów
świata. Spadek udziału w produkcji przemysłowej wynosił aż 22,3%. W okresie rządów
Trumana rozbudowie uległa administracja centralna państwa; rosła rola państwa w życiu
społeczeństwa. Stany usiłowały realizować aktywną politykę zagraniczną z jednej strony przy
pomocy nacisków ekonomicznych, a z drugiej strony presji politycznej. Pod hasłem obrony
przed zagrożeniem komunistycznym udzieliły one pomocy finansowej państwom
europejskim, spowodowały utworzenie RFN, utworzyły Pakt Północno-Atlantycki, brały
udział w wojnie domowej w Chinach, wzięły udział w wojnie w Korei (1950-1953),
penetrowały kraje Ameryki Łacińskiej, podpisały traktat pokojowy z Japonią (8 IX 1951). 1
IX 1951 r. Stany Zjednoczone podpisały układ wojskowy ANZUS z udziałem Australii i
Nowej Zelandii.
W polityce wewnętrznej zduszono opozycję lewicową wprowadzając zakaz strajku,
rozwijając działalność Komisji Badania Lojalności Obywateli (do połowy 1952 r.
zweryfikowano 4 mln osób, zwalniając z pracy 378 osób). W stosunkach wewnętrznych
coraz większego znaczenia nabierała sprawa rasizmu. Ludność murzyńska buntowała się
przeciw dyskryminacji rasowej. Na forum międzynarodowym rząd USA występował w
obronie szczytnych haseł wolności, równości i demokracji, podczas gdy w samych Stanach na
południu dzieci murzyńskie nie mogły uczęszczać do szkół razem z dziećmi białymi, ludność
murzyńska nie mogła jeździć środkami lokomocji publicznej razem z białymi. Murzynów nie
dopuszczano do urzędów. Pod naciskiem demonstracji murzyńskich 17 V 1954 r. Sąd
Najwyższy USA orzekł, że segregacja rasowa w szkolnictwie publicznym jest sprzeczna z
konstytucją Stanów. Administracja w południowych stanach nie podejmowała jednak kroków
zmierzających do wyegzekwowania tego prawa.
W czasie wojny w Korei w 1950 r., rozważano możliwość użycia broni atomowej.
Rozwinięto prace nad skonstruowaniem bomby wodorowej. Próbnego wybuchu tej bomby
dokonano 16 XI 1952 r. Stany Zjednoczone wyraziły zgodę na odbudowę sił zbrojnych
Niemiec.
Polityka ta spowodowała rozczarowanie opinii publicznej USA do prezydenta
Trumana i Partii Demokratycznej. W 1952 r. prezydentem USA został bezpartyjny bohater II
wojny światowej, gen. Dwight D. Eisenhower (1890-1969). Startował on z ramienia Partii
Republikańskiej, która w ten sposób, po 20 latach rządów demokratów, ponownie wróciła do
władzy.
Nowy prezydent przyspieszył rokowania w sprawie zawarcia rozejmu w Korei. W
wojnie tej zginęło około 54 tys. Amerykanów. Rany odniosło 103 376 osób, 416 osób
zaginęło bez wieści. Wojna była bardzo niepopularna. Generalnie rząd Eisenhowera
kontynuował jednak politykę ograniczania i wypierania komunizmu w skali globalnej.
Sekretarz stanu John Forster Dulles 27 I 1953 r. wezwał społeczeństwa europejskich państw
demokracji ludowej do obalenia rządów komunistycznych zapewniając przez radio, że mogą
one liczyć na pomoc Stanów Zjednoczonych. Kongres USA uchwalił rezolucję o
wprowadzeniu tzw. Tygodnia Narodów Ujarzmionych. Stany finansowały działalność
rozgłośni radiowych, skierowanych propagandowo przeciw ZSRR i krajom demokracji
ludowej: "Głos Ameryki", Radio "Swoboda", "Wolna Europa". W dalszym ciągu wspierano
dążenia RFN do remilitaryzacji. W końcu 1953 r. rozważano nawet problem ewentualnego
udostępnienia RFN broni atomowej. Jednak 1 VII 1953 r. prezydent Eisenhower ogłosił, że
Stany nie udzielą poparcia antykomunistycznym wystąpieniom ludności w Europie
Wschodniej.
Szczególną uwagę przywiązywano do Ameryki Łacińskiej. Stanowiła ona naturalne
zaplecze gospodarcze i strefę bezpieczeństwa narodowego Stanów. Pod egidą USA
rozwijano tzw. Unię Panamerykańską. Już 21 II 1945 r. w pałacu Chalpultepec w Meksyku
zorganizowano Konferencję Ogólnoamerykańską, która uchwaliła deklarację precyzującą
zasady regionalnego systemu bezpieczeństwa. W kwietniu 1947 r. w Bogocie
przeprowadzono obrady Konferencji Ogólnoamerykańskiej i uchwalono Kartę Państw
Amerykańskich (OPA). 2 IX 1947 r. w Rio de Janeiro podpisano ogólnoamerykański układ o
pomocy wzajemnej. Wzięło w nim udział 20 państw Ameryki Łacińskiej. Spod kurateli USA
wyłamywała się Argentyna, która próbowała porozumieć się z Brazylią i Chile i stworzyć
konkurencyjny blok gospodarczy. Rząd USA opór ten złamał. Samodzielne reformy
próbowała też przeprowadzić Gwatemala, ale nie pozwolono jej na to.
Stany Zjednoczone podpisały z poszczególnymi krajami Ameryki Łacińskiej
dwustronne układy o pomocy wojskowej; w 1952 r. układy takie podpisano z Ekwadorem,
Chile, Kolumbią, Kubą i Peru, w 1953 r. z Urugwajem, Nikaraguą i Hondurasem, w 1955 r. z
Haiti i Wenezuelą i w 1958 r. z Boliwią. Niektóre kraje, z Argentyną na czele, układu nie
podpisały.
Koncerny amerykańskie usadowiły się w krajach arabskich rugując skutecznie
Anglików i Francuzów. Rząd Eisenhowera popierał nadal rząd Czang Kai-szeka na Tajwanie
i nie dopuszczał ChRL do ONZ. W 1954 r. ChRL zagrożono użyciem przeciw niej bomby
atomowej. 6 IX 1954 r. w Manili na Filipinach zorganizowano konferencję państw
zainteresowanych i w dwa dni później podpisano Pakt Południowo-Wschodni (SEATO). Do
paktu przystąpiły Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia,
Syjam, Filipiny i Pakistan. Na 8 uczestników tego układu obronnego 3 nie było bezpośrednio
związanych z tym regionem.
W lipcu 1955 r. Stany Zjednoczone wzięły udział w konferencji 4 mocarstw w
Genewie. Dyskutowano ponownie problem zjednoczenia Niemiec. Prezydent Eisenhower
proponował, by doprowadzić do tego poprzez wolne wybory w obu państwach niemieckich.
Ideę tą popierali Anglicy i Francuzi. Natomiast premier ZSRR, N. Bułganin nie zgodził się z
nim i zaproponował, by doprowadzić do zjednoczenia na zasadzie federacyjnej i neutralizacji
Niemiec. Do porozumienia nie doszło.
1 VIII 1955 r. w Genewie rozpoczęły się rokowania przedstawicieli USA i ChRL.
Rząd Stanów Zjednoczonych bacznie śledził rozwój wydarzeń na Bliskim Wsehodzie, gdzie
na tle nacjonalizacji Kanału Sueskiego przez Egipt jesienią 1956 r. doszło do wojny Izraela z
państwami arabskimi. Mimo że Stany Zjednoczone były sprzymierzone z Izraelem i
popierającymi go Anglią i Francja, nie poparły tej akcji. 31 X 1956 r. rząd USA wstrzymał
pomoc ekonomiczną dla Izraela. Z jego inicjatywy zwołano nadzwyczajne posiedzenie Rady
Bezpieczeństwa, a następnie nadzwyczajne posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ, które
2 XI 1956 r. podjęło rezolucję potępiającą agresję i wezwało strony do przerwania walki oraz
do wycofania wojsk izraelskich z zajętych terenów. Stany wystąpiły tu wspólnie z ZSRR.
Uchwałę podjęto 64 głosami przeciwko 5, przy 6 wstrzymujących się. Administracja
republikańska nie chciała psuć stosunków z krajami arabskimi i nie poparła Izraela, jak czynili
to dotąd demokraci.
W listopadzie 1956 r. Eisenhower został wybrany ponownie na prezydenta i w styczniu
następnego roku rozpoczął swoją drugą kadencję. Wykorzystując wydarzenia na Bliskim
Wschodzie sformułował on swą doktrynę w tej kwestii. 5 I 1957 r. na połączonej sesji Izby
Reprezentantów i Kongresu wygłosił orędzie, w którym wezwał do specjalnego zajęcia się
kwestią bliskowschodnią, zapowiedział rozszerzenie pomocy amerykańskiej dla tego regionu
i skierowanie tam amerykańskich sił zbrojnych. Było to rozwinięcie doktryny Trumana o
powstrzymaniu komunizmu w odniesieniu do Bliskiego Wschodu. Prowadziło to jednak
również do osłabienia wpływów Wielkiej Brytanii i Francji w tym regionie.

3. Problemy rozwojowe Wielkiej Brytanii (1947-1956)

Rządy Partii Pracy w Anglii trwały do jesieni 1951 r. W okresie tym dokonano wielu
reform gospodarczych i społecznych. Przeprowadzono nacjonalizację banków oraz
niektórych gałęzi przemysłu i komunikacji; czas pracy skrócono do 44 godzin w tygodniu
(1947), rozbudowano społeczną służbę zdrowia i ubezpieczenia społeczne. Stopa życiowa
społeczeństwa brytyjskiego stała wyżej niźli stopa życiowa ludności innych krajów
europejskich. Przywrócono uprawnienia związków zawodowych, które odgrywały dużą rolę
w życiu społeczeństwa.
Jednocześnie postępował proces rozpadu imperium brytyjskiego. Do niepodległości
dążyli Irlandczycy, Egipcjanie, Hindusi, narody arabskie. Wojska brytyjskie okupowały
Niemcy. Mimo zakończenia dużej wojny rząd brytyjski prowadził szereg małych, lokalnych
wojen w obronie imperium. W sierpniu 1947 r. proklamowano niepodległość Indii i
Pakistanu. W 1948 r. Anglia uznała suwerenność Birmy i przyznała Cejlonowi status
dominium. Wojnę podjęła natomiast na Malajach i w Afryce (Kenia). Rząd Attlee poparł
amerykański plan odbudowy gospodarki niemieckiej i utworzenia RFN. Na Bliskim
Wschodzie z oporami uznano ideę utworzenia państwa Izrael. W toku walki z organizacjami
żydowskimi W. Brytania poniosła znaczne straty moralne i materialne. Państwo Izrael
utworzono w maju 1948 r., ale rząd brytyjski uznał je dopiero w lutym 1949 r.
W 1938 r. Anglia posiadała armię liczącą zaledwie 385 tys. ludzi, w 1950 r. armia ta
liczyła 736 tys. ludzi. Wydatki na cele wojskowe w 1938 r. zamykały się sumą 254 mln
funtów, w 1950 r. armia pochłaniała 801 mln funtów. Prowadzono tajne badania atomowe,
modernizowano przemysł wydobywczy węgla, rozwijano elektryfikację kraju i przemysł
motoryzacyjny.
Trudności płatnicze zmusiły rząd do podjęcia pożyczek w USA. Rosło zadłużenie
państwa i uzależnienie od Stanów Zjednoczonych. W 1948 r. Anglia przystąpiła do Planu
Marshalla, w którego ramach w latach 1948-1950 uzyskała bezzwrotną pomoc w wysokości
2 688 mln dolarów. W zamian komunistów usunięto z pracy w administracji państwowej i
dostosowano własne plany gospodarcze do planów amerykańskich. 18 IX 1949 r.
zdewaluowano funta z 4,03 do 2,8 dolarów za 1 funta. Liczono na aktywizację eksportu.
Jeśli produkcję przemysłową Anglii w 1937 r. przyjąć za 100 punktów, to w 1946 r.
osiągnęła ona 96, w 1996 r. 110, w 1950 r. 124 punkty. Wzrost postępował bardzo wolno.
Rząd Partii Pracy zrezygnował z przedwojennej samodzielności politycznej. W 1947 r.
podpisano układ o współpracy z Francją, a w 1949 r. Anglia przystąpiła do NATO. Nie
uznano natomiast ChRL i podtrzymywano współpracę z Czang Kai-szekiem na Tajwanie.
Zwalczano stalinowską ekspansję w Europie i w Azji.
23 II 1950 r. przeprowadzono kolejne wybory do Izby Gmin. Partia Pracy uzyskała
315, konserwatyści 297, a liberałowie 10 mandatów. Laburzyści utrzymali się przy władzy.
Przeprowadzili nacjonalizację przemysłu żelaznego i stalowego. W czerwcu wybuchła wojna
w Korei. Anglia wzięła w niej udział, co spowodowało przedłużenie czasu służby wojskowej
z 1,5 do 2 lat i znaczny wzrost wydatków wojskowych. Przystąpiono do realizacji 3-letniego
planu przezbrajania armii kosztem 470 mln funtów. Koszt utrzymania armii wzrósł do 1 129
mln funtów szterlingów rocznie. Iran przeprowadził 15 III 1951 r. nacjonalizację należącego
dotąd do Anglo-Iranian Oil Company przemysłu naftowego. Zerwano z nim stosunki i
przystąpiono do przygotowań do obalenia rządu Mossadeka. Nastąpiło ogólne pogorszenie
sytuacji.
Fakty te spowodowały wzrost kontrowersji wewnętrznych i rozłam w Partii Pracy.
Utraciła ona większość w parlamencie. W tej sytuacji parlament rozwiązano i
przeprowadzono nowe wybory (25 X 1951 r.), w których Partia Pracy uzyskała 294,
konserwatyści 321, a liberałowie 6 mandatów. 27 X 1951 r. powstał rząd Partii
Konserwatywnej z W. Churchillem na czele. Stanowisko wicepremiera i ministra spraw
zagranicznych objął A. Eden. Krótko po wyborach zmarł król Jerzy VI. Na tron wstąpiła jego
córka Elżbieta II.
Rząd konserwatywny wspólnie z USA i Francją uznał, iż stan wojny z Niemcami jest
zakończony (9 VIII 1951). To samo zadecydowano w odniesieniu do Japonii.
2 X 1952 r. Anglicy skonstruowali własną bombę atomową i weszli do klubu
atomowego. W 1953 r. poparli przewrót w Iranie, ale kontrolę nad wydobyciem ropy
naftowej w tym państwie przejęli Amerykanie. Konserwatyści poparli amerykańskie plany
uzbrojenia RFN i wciągnięcia jej do NATO. W 1954 r. poparli idee przekształcenia Unii
Zachodniej w Unię Zachodnioeuropejską i wyrazili zgodę na włączenie Zagłębia Saary do
RFN.
3 VII 1954 r. w Wielkiej Brytanii zniesiono ostatecznie trwające od 1940 r.
racjonowanie żywności. Brytyjska polityka wobec RFN spowodowała, iż ZSRR w 1954 r.
zerwał podpisany w 1942 r. układ o sojuszu z Anglią.
5 IV 1955 r. sędziwy Churchill ustąpił ze stanowiska szefa rządu. Stanowisko to objął
A. Eden (1897-1977). 26 V 1955 r. przeprowadzono wybory. Konserwatyści umocnili swą
pozycję uzyskując 345 mandatów, podczas gdy laburzyści tylko 277, a liberałowie 6.
Głównym problemem, który zaprzątał uwagę rządu, była sprawa Kanału Sueskiego.
Lotnictwo angielskie i francuskie w dniach 31 X - 4 XI 1956 r. zbombardowało obiekty
wojskowe Egiptu; 5 listopada wojska obu państw wylądowały w strefie kanału i zajęły Port
Said. Armia Izraela zajęła Półwysep Synaj.
Była to jawna agresja. Została ona potępiona przez część brytyjskiej opinii publicznej.
Do protestów przeciw wojennej polityce rządu przyłączyła się Partia Pracy. Agresja
spowodowała duże poruszenie na forum międzynarodowym. Przeciw trójstronnej agresji
wystąpiły wspólnie ZSRR i USA. Wobec sparaliżowania Rady Bezpieczeństwa przez Anglię i
Francję, które wchodziły w jej skład i dysponowały prawem veta, zwołano nadzwyczajne
posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Agresja została potępiona. Szczególnie ostro
występowały kraje arabskie. Działania wojenne zostały wstrzymane w nocy z 6 na 7
listopada. Anglicy i Francuzi musieli opuście Port Said, a Izrael Półwysep Synaj. Była to
wielka kompromitacja rządu brytyjskiego. 6 I 1957 r. Eden ustąpił ze stanowiska. Obowiązki
premiera przejął dotychczasowy minister skarbu, Harold Macmillian (1894-1986).
Stanowisko ministra spraw zagranicznych zachował Selwyn Lloyd.

4. Ewolucja sytuacji w powojennej Francji

W 1946 r. we Francji odbudowano system wielopartyjny, odrzucono przedłożony
przez de Gaulle'a projekt konstytucji i wprowadzono konstytucję liberalną tzw. IV republiki.
Do 1947 r. Francją rządziła koalicja partii centrum i lewicy, a po usunięciu komunistów (maj
1947 r.) koalicja partii centrowych. Prezydentem Francji w 1947 r. został socjalista Vincent
Auriol (1884-1966). Urząd ten pełnił do 15 I 1954 r.
Rządy nie miały trwałego oparcia w parlamencie i często się zmieniały. Komuniści
reprezentowali około 25% elektoratu, ale znajdowali się poza rządem. Do rządu nie
wchodzili też zwolennicy gen. de Gaulle'a, który w marcu 1947 r. założył własną partię pod
nazwą Zjednoczenie Ludu Francuskiego (RPF). Partia miała również znaczne wpływy w
społeczeństwie.
Koalicyjne, często zmieniające się rzady IV Republiki, opierały się na socjalistach,
radykałach i chadekach. Były one słabe i nie mogły rozwiązać żadnego z wielkich problemów
stojących przed Francją. W 1948 r. Francja uzyskała kredyty amerykańskie w ramach Planu
Marshalla. Fakt ten poprawił nieco jej sytuację w latach 1949-1952. Stany Zjednoczone
postawiły jednak w Europie nie na Francję, lecz na Niemcy. Wbrew planom i dążeniom
francuskim powstało silne państwo niemieckie w postaci RFN, które szybko uzyskało duże
wpływy ekonomiczne. W 1949 r. Francja przystąpiła do NATO, a następnie podjęła dyskusje
na temat remilitaryzacji RFN. Sprawa ta budziła liczne kontrowersje. Szukano sposobu
zabezpieczenia się przed ZSRR i przed Niemcami jednocześnie. Politycy francuscy uznali, że
najlepiej byłoby włączyć Niemcy do wspólnych struktur obronnych. Wynegocjowano i
podpisano układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Społeczeństwo nie było jednak
jeszcze przygotowane do tego kroku. Nie wyobrażano sobie ponownego uzbrojenia Niemiec
nawet w ramach wspólnoty europejskiej. Przez Francję przeszła wielka fala demonstracji i
protestów. W tej sytuacji parlament w 1954 r. układu nie ratyfikował i nie wszedł on w życie.
Wyrażono natomiast zgodę na włączenie RFN do NATO.
Francja przeżywała wielkie trudności związane z procesem dekolonizacji. 2 IX 1945 r.
Ho Chi Minh proklamował niepodległą Demokratyczną Republikę Wietnamu, ze stolicą w
Hanoi. Rząd gen. de Gaulle'a nie uznał tych faktów dokonanych i postanowił wystąpić w
obronie swych praw w Wietnamie. Uzyskał on wsparcie Anglii i Chin. Jesienią 1945 r. na
teren Półwyspu Indochińskiego wkroczyły oddziały brytyjskie, chińskie i francuskie. Głosiły
one, że celem ich jest rozbrojenie wojsk japońskich. Oddziały francuskie szybko opanowały
rejony południowego Wietnamu. Wojna ze zmiennymi kolejami losu trwała do 1954 r.
Francuzi próbowali stworzyć uzależniony od nich marionetkowy rząd w Sajgonie (1948) i
przywrócić rządy Bao Daia. Tzw. "brudna wojna" hamowała rozwój Francji.
Tymczasem we Francji zmieniały się kolejne rządy. W końcu 1953 r. prezydentem
republiki został RenCoty (1882-1962). Powołano rząd Laniela, który znajdował się w
trudnej sytuacji. Przypierany do muru przez Amerykanów w Europie godził się na
remilitaryzację Niemiec. W Algierii, Maroku i Tunezji stał wobec silnych ruchów
narodowo-wyzwoleńczych. Rząd ten próbował rozstrzygnąć wojnę w Wietnamie,
wzmacniając korpus ekspedycyjny. Główne siły francuskie zostały skoncentrowane w Dien
Bien Phu. Zostały one tam otoczone przez armię partyzancką i w maju 1954 r. musiały
kapitulować. Był to wielki cios dla Francji i kompromitacja francuskiej armii kolonialnej. We
Francji rozwinął się ruch protestu przeciw kolonializmowi i militaryzmowi. W Genewie
podjęto rozmowy pokojowe.
W czerwcu 1954 r., po długim kryzysie rządowym, we Francji utworzono rząd z
radykałem Pierre Mend France'em (1907-1982) na czele. Rząd ten sfinalizował rokowania
w Genewie. 20 VII 1954 r., podpisano 4-stronne porozumienie (Francja, Wielka Brytania,
ZSRR i ChRL). Stany Zjednoczone brały udział w konferencji, ale układu nie podpisały.
Wietnam podzielono na dwie części, wzdłuż 17 równoleżnika. Powstały dwa państwa
wietnamskie. Trwająca 9 lat wojna w Wietnamie kosztowała życie 118 tys. żołnierzy
francuskich i 300 mld franków. Spowodowała poważne obniżenie autorytetu Francji na
forum międzynarodowym. Rząd Mendes France'a podjął też rokowania z Marokiem i
Tunezją, proponując rozwiązać sporny problem drogą przyznania tym obszarom autonomii.
Projekt ten spowodował krytykę w parlamencie i obalenie rządu. Przez cały rok 1955 w
Algierze, Tunezji i Maroku trwały zamieszki. 26 XI 1955 r. prezydent Coty na wniosek rządu
rozwiązał Zgromadzenie Narodowe i zarządził nowe wybory. Przeprowadzono je 2 I 1956 r.
Komuniści zyskali 26%, socjaliści 15%, niezależni 14%, radykałowie 14%, postępowi
katolicy (MRP) 11%, nacjonaliści 12% głosów. Premierem nowego rządu został socjalista
Guy Mollet. 2 III 1956 r. rząd Molleta zawarł układ z Marokiem, przyznając mu pełną
suwerenność. W ślad za Francją poszła Hiszpania. Maroko zjednoczyło się. Francja uznała
też niepodległość Tunezji, odmówiono natomiast uznania praw Algierii do niepodległości.
Był to obszar powiązany z Francją od 1830 r. Na 8 mln mieszkańców Algierii 1 mln
stanowili Francuzi, którzy czuli się panami i od pokoleń byli tam zadomowieni. Tubylcy
pozbawieni byli praw. Tymczasem w czasie burzliwych wydarzeń 1943 roku 56 polityków
algierskich z Ferhadem Abbasem (1899-1985) na czele ogłosiło Manifest Ludu Algierskiego.
Wzywano w nim do walki o autonomię narodową i reformy społeczne. Powołano do życia
organizację pod nazwą Przyjaciele Manifestu i Wolności. Skupiła ona około 500 tys.
członków. 7 XI 1944 r. Francuski Komitet Wyzwolenia Narodowego zdemokratyzował
ordyncję wyborczą do samorządu Algierii, ale nie zgodził się na przyznanie jej autonomii. W
tej sytuacji bunt systematycznie narastał. Od 1945 r. w poszczególnych rejonach dochodziło
do spontanicznych zaburzeń i powstań. W 1946 r. w Algierii powstały nowe partie
polityczne: Demokratyczna Unia Manifestu Algierskiego (UDMA) i Ruch na Rzecz Triumfu
Wolności Demokratycznych (MTLD). Pierwsza z nich wzywała do walki o autonomię, a
druga o pełną niepodległość. Radykalne skrzydło MTLD w styczniu 1947 r. utworzyło
konspiracyjną Organizację Specjalną (OS). Był to zalążek armii wyzwoleńczej.
Rząd Francji próbował pójść na pewne ustępstwa. We wrześniu 1947 r. ogłoszono
"Statut dla Algierii". Zapowiadano wprowadzenie równouprawnienia języka arabskiego,
zniesienie kontroli wyznaniowej, przyznanie prawa głosu kobietom i ogólną demokratyzację
stosunków. Były to jednak tylko zapowiedzi. W praktyce niewiele się zmieniło. Władza nadal
pozostawała w ręku generalnego gubernatora, który występował w imieniu francuskiej
mniejszości, nie uznając praw ludności arabskiej.
W marcu 1954 r. w Algierze utworzono Rewolucyjny Komitet Jedności i Akcji
(CRUA), który podjął bezpośrednie przygotowania do powstania zbrojnego. Wybuchło ono
1 XI 1954 r. CRUA przekształcił się we Front Wyzwolenia Narodowego (FLN). Francja
podjęła walkę z powstańcami, która trwała do 1962 r. Miała ona bardzo brutalny charakter.
Już w 1955 r. wojska francuskie w Algierze liczyły 200 tys. ludzi. Koła wojskowe wywierały
duży wpływ na rząd i nie dopuszczały do podjęcia rokowań z powstańcami. Wojna
spowodowała we Francji wzrost nacjonalizmu i umocnienie tendencji prawicowych.
Występowano pod hasłem: Algieria francuska. Zwolenników tego ruchu nazywano ultrasami.
W 1956 r. ultrasi przygotowywali spisek celem obalenia republiki głosząc, że nie potrafi ona
obronić interesów narodowych. Z ruchu tego wyrósł ruch profaszystowski Pierre Poujade
(pużadyści).
W 1958 roku nacjonaliści i militaryści francuscy podjęli próbę przejęcia władzy. 13
maja opanowali oni Algier, powołali do życia Komitet Ocalenia Publicznego i próbowali
działać na własną rękę. W tej sytuacji na widowni pojawił się ponownie gen. de Gaulle, który
przejął władzę i podjął próbę rozwiązania skomplikowanego problemu
algiersko-francuskiego.

5. Odrodzenie powojennych Włoch

Jak już wyżej wspomniano, południowa, uboższa część Italii została wyzwolona
jesienią 1943 r., część środkowa z Rzymem w połowie 1944 r., a uprzemysłowiona, bogatsza
część północna dopiero w kwietniu 1945 r. Przy czym wyzwolenie północnych Włoch
połączone było z powstaniem narodowym, w którym poważną rolę odegrały ugrupowania
lewicowe. Na sytuację w kraju wielki wpływ wywierała przegrana wojna i upadek faszyzmu.
Próbowano rozliczyć faszystów i osoby odpowiedzialne za klęskę. Do głosu dochodziły
partie polityczne, działające przed przejęciem władzy przez Mussoliniego. Szczególne
wpływy zdobyli popierani przez koła kościelne chadecy. Nawiązywali do tradycji i
doświadczeń partii ludowej (Popolare). Na czele chadecji stał Alcido De Gasperi
(1881-1954). Na czele partii socjalistycznej stał Pietro Nenni (1891-1980), a partii
komunistycznej (WPK) Palmiro Togliatti (1893-1964).
We Włoszech toczyła się ostra walka o władzę i kierunek rozwoju państwa. Kraj był
wyczerpany wojną, zniszczony i zagrożony koniecznością poniesienia konsekwencji
awanturniczej polityki Mussoliniego. Odpowiedzialnością obciążono też króla, Wiktora
Emanuela III. Francja przejęła tereny anektowane przez Włochy w 1940 r. i żądała ukarania
agresora. Albania i Etiopia odzyskały niepodległość i wysuwały własne roszczenia wobec
okupanta. Odpadły kolonie włoskie w Afryce. Erytrea, Cyrenajka, Somali, Trypolis przeszły
pod kontrolę brytyjską, jako obszary powiernicze ONZ. Armia Jugosłowiańska w marszu
wyzwoleńczym dotarła do rzeki Isonzo (Socza). Jugosławia żądała przyznania jej tzw.
Julijskiej Krainy wraz z Rijeką (Fiume) i Triestem. Powstały spory graniczne z Austrią i
Grecją.
10 VI 1945 r. utworzono rząd koalicyjny 6 stronnictw antyfaszystowskich, z
przywódcą liberałów Ferucio Parii (ur. 1890) na czele. Do rządu weszli przedstawiciele
socjalistów i komunistów. Jednak już w grudniu dokonano zmiany rządu, którego
przewodnictwo przejął przywódca chadecji de Gasperi. Stał on na czele rządu, często
zmieniającego swój skład, aż do lipca 1953 r. W marcu i kwietniu 1946 r. przeprowadzono
wybory do samorządów lokalnych. Ujawniły one duże wpływy partii lewicowych. 2 czerwca
tegoż roku przeprowadzono referendum w sprawie stosunku do monarchii i wybory do
Zgromadzenia Ustawodawczego. Król Wiktor Emanuel III w maju 1946 r. abdykował na
rzecz swego syna Umberta i opuścił kraj licząc, iż w ten sposób uratuje monarchię. Nadzieja
ta jednak nie ziściła się. Większość Włochów (12,7 : 10,7 mln) wypowiedziała się przeciw
monarchii. Włochy przekształciły się w republikę i 12 czerwca "majowy" król Umberto
musiał opuścić tron. W wyborach do Zgromadzenia Ustawodawczego Partia
Chrześcijańsko-Demokratyczna uzyskała 8 mln, tj. 35% ogółu oddanych głosów, WPS 4,6
mln, tj. 21%, komuniści 4,2 mln, tj. 19% głosów, ugrupowania prawicowe około 3 mln
głosów i inne mniejsze partie po około 1 mln głosów. Pierwszym prezydentem Włoch został
przedstawiciel liberałów Enrico De Nicola (1877-1957). Stanowisko szefa rządu objął de
Gasperi, który stworzył rząd koalicyjny z udziałem chadecji, socjalistów, komunistów i
liberałów. Stanowisko ministra spraw zagranicznych objął przywódca WPS, P. Nenni.
Tymczasem sytuacja gospodarcza Włoch była bardzo trudna. Niejasno rysowały się
perspektywy obrony granic i wyjścia z powojennego kryzysu. W wielu rejonach kraju
wybuchały przewlekłe strajki zarobkowe. Na południu Włoch chłopi podejmowali próby
samowolnego przejęcia ziemi obszarniczej. W rządzie brak było jedności w tych sprawach.
Socjaliści i komuniści współpracowali ze sobą żądając nacjonalizacji ziemi, zakładów
przemysłowych i handlu. Wzywali do podjęcia współpracy z ZSRR i krajami demokracji
ludowej. Natomiast chadecy występowali w obronie własności prywatnej i szukali wyjścia w
pozyskaniu pomocy Stanów Zjednoczonych. Lewica była w trudnej sytuacji, ponieważ ZSRR
odnosił się krytycznie do spuścizny po faszyzmie, popierał terytorialne roszczenia sąsiadów
Włoch i w pewnym sensie dezawuował komunistów włoskich.
Powołana w Poczdamie Komisja Ministrów Spraw Zagranicznych 4 mocarstw
wypowiadała się przeciw postulatom włoskim. W drugiej połowie 1946 r. w Paryżu
obradowała konferencja pokojowa w sprawie zawarcia układów pokojowych z państwami
satelickimi III Rzeszy. Minister Nenni nie mógł pochwalić się sukcesami. Na mocy układu
pokojowego w Paryżu z 10 II 1947 r., Włochy zostały zobowiązane do zapłacenia
odszkodowań wojennych w wysokości 360 mln dolarów na rzecz Albanii, Etiopii, Grecji,
Jugosławii i ZSRR. Traciły one wyspy Dodekanezu na rzecz Grecji, Istrię i część Julijskiej
Krainy (Venezia Giulia) na rzecz Jugosławii, rejon Triestu przekształcono w Wolne
Terytorium Triestu. Włochy zostały zobowiązane do porozumienia się z Austrią w sprawie
polubownego uregulowania granicy w rejonie południowego Tyrolu (Górna Adyga),
uregulowania roszczeń finansowych wobec Polski i innych kwestii.
Niepowodzenia te podważyły autorytet ministra Nenniego. W styczniu 1947 r. frakcja
skupiona wokół Giuseppe Saragata (ur. 1898) dokonała rozłamu w WPS i utworzyła nową
partię pod nazwą Socjalistyczna Partia Włoskich Mas Pracujących. Partia ta przekształciła się
później w Partię Socjaldemokratyczną. Rozłamowcy żądali zerwania współpracy z
komunistami i oparcia procesu odbudowy państwa na współpracy z USA. Premier de
Gasperi skorzystał z tej sytuacji i usunął socjalistów z rządu. Stanowisko ministra spraw
zagranicznych przejął nastawiony na współpracę z państwami zachodnimi liberał, Carlo hr
Sforza (1872-1952). W maju nastąpiła dalsza rekonstrukcja rządu, który przekształcono w
rząd jednej partii - chadecji. Poza rządem znaleźli się tak socjaliści, jak i komuniści. Rząd ten
dokonał faktycznej reorientacji tak w polityce wewnętrznej, jak i zagranicznej państwa,
nastawiając się na szukanie pomocy i współpracy z mocarstwami zachodnimi. Popierali go
chadecy, republikanie i socjaldemokraci. W grudniu 1947 r. Saragat formalnie wstąpił do
rządu. Natomiast komuniści i socjaliści pozostali w opozycji. Jesienią 1947 r. przedstawiciele
WPK wzięli udział w konferencji w Szklarskiej Porębie, przystąpili do Biura Informacyjnego
Partii Komunistycznych i Robotniczych i przyjęli w pełni antyamerykański kurs polityczny
Stalina.
22 XII 1947 r. Zgromadzenie Ustawodawcze Włoch uchwaliło nową konstytucję,
utrwalającą ustrój republiki demokratyczno-parlamentarnej. Konstytucja stanowiła, iż
parlament włoski ma dwuizbowy charakter. Wybory do parlamentu wyznaczono na dzień 18
IV 1948 r. Toczyły się dyskusje na temat ewentualnych reform społecznych, przyjęcia Planu
Marshalla i stosunku do narastających konfliktów zimnowojennych. Wybory przekształciły
się w swego rodzaju plebiscyt. Sytuacja we Włoszech była bardzo napięta. De Gasperi
utworzył blok stronnictw popierających opcję prozachodnią, natomiast komuniści i socjaliści
powołali do życia Front Ludowo-Demokratyczny, który wzywał do odrzucenia współpracy z
USA i zachowania dobrych stosunków z ZSRR i krajami demokracji ludowej.
Po stronie chadecji opowiedzieli się przedstawiciele przemysłu, kół finansowych i
kościoła. Uzyskała ona też wsparcie dyplomacji amerykańskiej.
Blok centrowy chadecji uzyskał 48%, Front Ludowy 31%, a socjaldemokraci Saragata
7% głosów. Pozostałe głosy uległy rozproszeniu. Lewica uzyskała tylko 8 mln głosów i
została zmajoryzowana. Organizowano masowe demonstracje i strajki, ale nie miały one już
większego znaczenia politycznego. Nowym prezydentem Włoch został Luigi Einaudi. De
Gasperi utworzył nowy rząd koalicyjny złożony z chadeków, republikanów, liberałów i
socjaldemokratów. Dysponował on dużą przewagą w parlamencie i mógł podjąć zasadnicze
decyzje polityczne. Włochy przyjęły Plan Marshalla, poparły ideę utworzenia RFN,
przystąpiły do Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO). W 1950 r. sfinalizowano rozmowy z
Austrią w sprawie uregulowania sporu o Górną Adygę. Przywrócono stosunki
dyplomatyczne z Etiopią. Na mocy decyzji Zgromadzenia Ogólnego ONZ z listopada 1949 r.
Cyrenajka, Trypolis i Fezzan połączyły się w jeden organizm polityczny pod nazwą Libia. W
grudniu 1951 r. uzyskała ona suwerenność państwową. Włochy natomiast uzyskały
powiernictwo nad Somali na 10 lat. Erytrea w 1952 r. została przyłączona do Etiopii.
Polityka chadecji budziła wiele zastrzeżeń opozycji. Traciła ona popularność. W czasie
wyborów do parlamentu w 1953 r. uzyskała on 40%, podczas gdy blok ludowy 36% głosów.
Mimo braku większości de Gasperi w czerwcu utworzył swój ósmy już z kolei gabinet, ale
przetrwał on zaledwie kilka tygodni. W lipcu 1953 r. stanowisko sekretarza generalnego
partii chrześcijańsko-demokratycznej przejął prof. Amintore Fanfani (ur. 1908). De Gasperi
ustąpił definitywnie z rządu. Na czele nowego rządu stanął Giuseppe Pella, jednak już w
styczniu następnego roku stanowisko premiera objął sam Fanfani. Rząd jego utrzymał się
tylko kilka tygodni. 10 II 1954 r. utworzono nowy rząd koalicyjny chadeków, liberałów i
socjaldemokratów z byłym ministrem spraw wewnętrznych Mario Scelbą. Rządy zmieniały
się często.
W 1954 r. Włochy poparły plan remilitaryzacji RFN, podpisały tzw. Układy Paryskie,
zakończyły rokowania w sprawie likwidacji Wolnego Terytorium Triest. Na mocy układu
londyńskiego (5 X 1954 r.) pomiędzy Włochami, Jugosławią, Wielką Brytanią i USA, tzw.
Strefa A Wolnego Terytorium z Triestem włącznie, przejęta została przez Włochy, natomiast
Strefa B, nieco pomniejszona, przeszła do Jugosławii.
Po tych zmianach mocarstwa uznały, że Włochy dojrzały już do uznania ich za
pełnowartościowego partnera i w grudniu 1955 r. spowodowały przyjęcie ich do ONZ.
Odzyskały one pełną inicjatywę na forum międzynarodowym. Włochy obejmowały obszar
302 218 km2 i liczyły około 51 mln ludności. Było to 170 osób na km2. A więc gęstość
zaludnienia była dość duża. Stanowisko prezydenta Włoch w 1955 r. objął działacz
chadeckich związków zawodowych, Giovanno Gronchi (1887-1978).

6. Powstanie Paktu Warszawskiego

Stany Zjednoczone nadal realizowały politykę wypierania komunizmu. W Europie
postawiły na RFN jako przyszłego sojusznika w walce z ZSRR. Państwo to uzyskało
suwerenność polityczną i pomoc ekonomiczną. Już od 1950 r. rząd RFN prowadził starania o
odbudowę sił zbrojnych. Początkowo miała to być armia ochotnicza. Problem ten napotykał
na znaczne opory w wielu państwach europejskich. Przypomniano negatywne skutki rozwoju
militaryzmu prusko-niemieckiego. Przeciw remilitaryzacji Niemiec szczególnie ostro
występowali sąsiedzi Niemiec (Czechosłowacja, Francja, Polska) i ZSRR. Tymczasem
przywódcy USA uzgodnili z kanclerzem Adenauerem, iż RFN powinna zostać członkiem
Paktu Północno-Atlantyckiego (NATO). W tej sytuacji w 1954 r. rząd RFN podjął oficjalne
starania o przyjęcie do NATO. Wywołało to gwałtowne protesty w Czechosłowacji, Francji,
NRD, Polsce i ZSRR. W dniach 29 XI - 2 XII 1954 r. w Moskwie przeprowadzono
konferencję z udziałem: Albanii, Bułgarii, Czechosłowacji, NRD, Polski, Rumunii, Węgier i
ZSRR.
Uczestnicy konferencji wystąpili przeciw remilitaryzacji Niemiec (RFN). Zagrożono, że
jeśli RFN zostanie przyjęta do NATO, to państwa te utworzą własną polityczno-wojskową
organizację obronną. Groźba ta nie powstrzymała dążeń USA i RFN. 20 IX 1954 r. RFN
została przyjęta do Unii Zachodnioeuropejskiej i NATO i przystąpiła do tworzenia własnej
500-tysięcznej armii, pod nazwą Bundeswehra. W ten sposób w 10 lat po bezwarunkowej
kapitulacji Niemcy odzyskali prawo i możliwość stworzenia własnej armii. Działano tutaj
wbrew uchwałom zwycięskiej koalicji wojennej, która wielokrotnie zapowiadała, że nie
dopuści do ponownego uzbrojenia Niemiec. Odejście od tych postanowień bulwersowało
wielu ludzi również na zachodzie, szczególnie we Francji. W tej sytuacji 11 V 1955 r. w
Warszawie zebrali się przedstawiciele rządów wyżej wymienionych państw i powołali do
życia Układ Obronny, zwany potocznie Układem Warszawskim albo Paktem Warszawskim.
Układ podpisano 14 V 1955 r. Powołano do życia Doradczy Komitet Polityczny i
Zjednoczone Dowództwo Sił Zbrojnych Układu.
Naprzeciw siebie stanęły dwa potężne bloki polityczno-wojskowe: Układ
Północno-Atlantycki (NATO) i Układ Warszawski. Oba głosiły, że mają obronny charakter.
Nastąpiło jednak ponowne zaostrzenie sytuacji i przyspieszenie zbrojeń. Fakt ten oddziaływał
negatywnie na sytuację tak w ZSRR, jak i w całej Europie. Problem niemiecki nadal odgrywał
wielką rolę po obu stronach frontu.
Rolę przywódczą w NATO spełniali Amerykanie. Kolejnymi dowódcami sił zbrojnych
Paktu byli generałowie amerykańscy. Jednak pozostałe państwa członkowskie Układu miały
bezpośredni, realny wpływ na kształtowanie polityki i podejmowanie decyzji tego
ugrupowania.
W Układzie Warszawskim sytuacja była inna. Pakt miał raczej charakter
dekoracyjno-propagandowy. Sojusznicy ZSRR nie mieli w nim nic do powiedzenia, o
wszystkim decydowali przywódcy ZSRR. W Sztabie Generalnym Armii Radzieckiej od lat
czterdziestych znajdował się specjalny Zarząd X, który kierował armiami państw
uzależnionych od ZSRR. Po powołaniu Układu Warszawskiego rola jego nie zmieniła się.
Przeprowadzane od czasu do czasu głośno reklamowane narady DKP uchwalały tylko
rezolucje przygotowane wcześniej przez polityków radzieckich. Członkowie układu musieli
zakupywać uzbrojenie w ZSRR. Sprzedawano im jednak tylko broń przestarzałą. Broń I
generacji posiadała tylko Armia Radziecka. "Rosjanie - pisze reprezentant Polski w Sztabie
Układu gen. T. Pióro - otrzymywali wszelkie informacje na temat wojsk sprzymierzonych, ich
organizacji, uzbrojenia, dyslokacji poszczególnych jednostek, personaliów wyższych
dowódców, sami natomiast nie podawali żadnych danych dotyczących swych wojsk, nawet
tych wchodzących (jakoby) w skład sił zbrojnych Układu. W radzieckim Sztabie Generalnym
znane były plany mobilizacyjne i czynności państw Układu Warszawskiego związane ze
stanem wojny, nie dzielono się jednak zamierzeniami Armii Radzieckiej".
Gdyby doszło do konfrontacji zbrojnej pomiędzy obu ugrupowaniami wojna toczyłaby
się w Europie Środkowej i Wschodniej. Obie strony nastawiały się na to, że będzie to wojna
nuklearna. W tej sytuacji tak Polska, jak i oba państwa niemieckie, narażone były na
kompletne zniszczenie. Panowała psychoza zagrożenia.
RFN weszła do NATO i stała się pełnoprawnym uczestnikiem struktur obronnych
państw zachodnich. Wielu generałów niemieckich zajęło poważne stanowiska sztabowe.
Społeczeństwo Francji przekonano, że udział armii niemieckiej w tych strukturach
gwarantuje, iż nie zostanie ona wykorzystana przeciw swym sojusznikom. W RFN podjęto
szeroko zakrojoną akcję wychowawczą. Przyspieszono proces demokratyzacji państwa.
We wrześniu 1955 r. kanclerz K. Adenauer złożył oficjalną wizytę w ZSRR. Do tego
czasu oba państwa nie uznawały się wzajemnie. Związek Radziecki należał jednak do grupy
państw odpowiedzialnych za losy Niemiec w całości. Mimo podziału Niemiec na dwa
państwa, uzyskanie przez nie ograniczonej suwerenności i wejścia w dwa bloki polityczne,
układy polityczne z czasów wojny nadal obowiązywały; 4 mocarstwa nadal sprawowały
ograniczoną kontrolę nad Niemcami jako całością. Berlin był nadal podzielony i podlegał
okupacji 4 mocarstw. Bez ich zgody nie można było podjąć ważniejszych decyzji. W tej
sytuacji kanclerz Adenauer postanowił odwiedzić ZSRR i wynegocjować pewne ustępstwa.
Rokowania były trudne. Występowało wiele problemów spornych. ZSRR nie miał chęci
rezygnowania z dotychczasowych uprawnień i uznania suwerenności nowego państwa
niemieckiego. Wydawało się, że rozmowy utknęły w martwym punkcie i nie dojdzie do
porozumienia. Jednak w ostatnim momencie przed odlotem delegacji RFN przywódcy ZSRR
zgodzili się podpisać porozumienie. Oba państwa uznały się wzajemnie i nawiązały ze sobą
stosunki dyplomatyczne. Jednocześnie RFN uznała zmiany graniczne, jakie po wojnie
nastąpiły w Europie i zobowiązała się do ich poszanowania. Jednak Adenauer wyjeżdżając z
Moskwy wystosował do władz radzieckich list, w którym rząd RFN informował, iż
podpisanie układu nie oznacza, że RFN rezygnuje z walki o ponowne zjednoczenie Niemiec i
obronę granic z 1937 r. Stwierdzono w nim, że decyzję o zmianie granic mogłaby podjąć
tylko konferencja pokojowa. Konferencji takiej do tego czasu nie było. W ślad za tym
przedstawiciel MSZ RFN, dr Walter Hallstein oświadczył, że nawiązanie przez RFN
stosunków z ZSRR ma wyjątkowy charakter, ponieważ RFN nie utrzymuje stosunków z
państwami uznającymi NRD. Wyjątek dla ZSRR uczyniono ze względu na to, że państwo to
nadal miało prawo do okupowania Berlina i wypowiadania się w kwestii niemieckiej. Tzw.
doktryna Hallsteina obowiązywała w RFN do 1967 r.
Przy okazji negocjacji moskiewskich Adenauerowi udało się uzyskać zgodę władz
radzieckich na uwolnienie reszty niemieckich jeńców wojennych. Do tej pory część z nich
przebywała w ZSRR pod zarzutem popełnienia zbrodni wojennych. W ślad za tym w 1956 r.
do RFN powróciło około 10 tys. osób, przebywających dotąd w obozach radzieckich. Fakt
ten poważnie wzmocnił autorytet i popularność Adenauera w Niemczech.
Przywódcy ZSRR postanowili też dowartościować NRD. Jej pozycja na forum
międzynarodowym była słaba, suwerenność bardzo ograniczona, nie miała własnej armii. Jak
wspomniano wyżej, 17 VI 1953 r. w Berlinie, a następnie w wielu innych ośrodkach NRD,
doszło do zamieszek na tle zarobkowym, które przekształciły się w walki z siłami
porządkowymi. Ponieważ NRD nie dysponowała własną siłą zbrojną, zamieszki stłumiono
przy pomocy wojsk radzieckich okupujących NRD. Po to, by złagodzić trudności
ekonomiczne występujące w NRD władze radzieckie zwolniły NRD od płacenia
odszkodowań wojennych i pokrywania kosztów pobytu radzieckich wojsk okupacyjnych w
NRD. Rząd NRD uzyskał zgodę na rozbudowę milicji i tworzenie organizacji
paramilitarnych. 25 III 1954 r. rząd ZSRR ogłosił, że NRD uzyskała suwerenność, a 25 I
1955 r. zadekretowano zakończenie stanu wojny z Niemcami. W ślad za ZSRR deklaracje
takie ogłosiły kraje demokracji ludowej. NRD nadal nie posiadała własnego wojska.
Już od 1949 r. NRD należała do Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).
Stosunkowo słabo przedstawiała się jej suwerenność polityczna. Po wyjeździe delegacji RFN
z Moskwy władze ZSRR zaprosiły do siebie delegację NRD. Przebywała ona w ZSRR od 17
do 20 XI 1955 r. Podpisano dwustronny układ o wzajemnych stosunkach. Stwierdzono w
nim, że stosunki te opierają się na równości i wzajemnym poszanowaniu suwerenności.
Zniesiono Urząd Wysokiego Komisarza ZSRR w Niemczech. Uznano, że rząd NRD ma
zupełną swobodę w kształtowaniu polityki zagranicznej swego państwa. Uzgodniono, że za
zgodą władz NRD jednostki wojskowe ZSRR nadal będą przebywać w NRD, ale że nie będą
się wtrącały do spraw wewnętrznych tego państwa. Uzyskały one status armii
zaprzyjaźnionej. Rząd NRD powołał do życia własną Armię Ludową, a następnie przystąpił
do Układu Warszawskiego (1956 r.).
Rząd NRD w dalszym ciągu zabiegał o nawiązanie stosunków dyplomatycznych z
RFN, ale rząd RFN nie odpowiadał na pisma przywódców NRD. Państwa tego nie uznawał,
traktując je nadal jako strefę okupacyjną ZSRR. Głoszono, że prawo występowania w
imieniu Niemiec przysługuje tylko RFN. Prawnicy RFN wypracowali doktrynę głoszącą, że
Rzesza Niemiecka nadal istnieje w granicach z 1937 r. Wynikało z niej, że ziemie okupowane
przez ZSRR, czyli NRD to są tzw. Niemcy Środkowe natomiast ziemie przejęte przez Polskę
to obszary Niemiec Wschodnich, znajdujących się pod tymczasową administracją polską.
RFN odmawiała nawiązania stosunków dyplomatycznych nie tylko z NRD ale również z
Polską i innymi krajami demokracji ludowej, dokąd uznawały one NRD. Pomiędzy obu
państwami toczyła się ostra walka propagandowa. Oba też nadal nie mogły wstąpić do ONZ.

7. XX Zjazd KPZR i jego następstwa

Przewartościowanie doktryn stalinowskich następowało bardzo wolno i napotykało na
opór nie tylko w ZSRR, ale i na forum międzynarodowym. W ZSRR była liczna kadra
działaczy partyjnych wychowanych w duchu kultu Stalina i konserwatywnie trzymających się
starych nawyków i poglądów. Wielu z nich znajdowało się w centralnym kierownictwie partii
i państwa. Na forum międzynarodowym proces przemian hamowali byli działacze
Kominternu. Wielu z nich zasiadało w kierowniczych gremiach partii komunistycznych i
robotniczych w Albanii, Bułgarii, Chinach, Francji, Polsce, Rumunii, NRD, Włoszech.
Gorącym zwolennikiem zmian był Chruszczow. Proces łagodzenia systemu dyktatury
stalinowskiej, w nawiązaniu do powieści M. Szołochowa nazwano "Odwilżą".
Krok naprzód uczyniono dopiero w czasie obrad XX Zjazdu KPZR w lutym 1956 r.
Do tego czasu grupa reformatorska Chruszczowa w ZSRR umocniła się. Od władzy
odsunięto Malenkowa. Dominującą rolę spełniali Chruszczow (I sekretarz KC), N. Bułganin,
A. Mikojan i inni. XX Zjazd KPZR obradował w dniach 14-25 II 1956 r., brało w nim udział
wiele delegacji zagranicznych. Spełnił on dużą rolę nie tylko w dziejach ZSRR, ale i całego
ruchu komunistycznego w świecie.
Po długiej dyskusji odrzucono wprowadzoną przez Stalina do ideologii komunistycznej
tezę głoszącą, że do socjalizmu można dojść tylko drogą rewolucji zbrojnej i dyktatury
proletariatu, industrializacji i kolektywizacji rolnictwa oraz centralnego planowania. XX
Zjazd proklamował tezę głoszącą, że każdy naród może dojść do socjalizmu własną drogą,
wykorzystując swoje specyficzne warunki i doświadczenia, nie uciekając się do kopiowania
rozwoju wydarzeń w Rosji. Dowodzono w szczególności, że do socjalizmu można dojść
również poprzez reformy parlamentarne. Do tego czasu pogląd taki głosili tylko
socjaldemokraci. Komuniści uznawali go za przejaw rewizjonizmu i oportunizmu i
kategorycznie odrzucali. Teza ta miała wielkie znaczenie dla komunistów francuskich i
włoskich, którzy od dawna przywiązywali duże znaczenie do działalności parlamentarnej.
Zjazd zrewidował też wysuwaną dotąd przez komunistów tezę głoszącą, że w
społeczeństwach klasowych wojna jest zjawiskiem nieuchronnym. Dowodzono, że rozwój
broni masowego rażenia spowodował, iż wojna stała się zjawiskiem zagrażającym obu
stronom wojującym, że zagraża ona egzystencji ludzkości w całości. Wzywano do
propagowania tezy o konieczności koegzystencji czyli współistnienia państw o różnych
systemach społeczno-politycznych, do pokojowego współistnienia państw socjalistycznych z
państwami kapitalistycznymi. Były to tezy bulwersujące. Otwierały one nowe perspektywy
działania, ale jednocześnie prowadziły do nowych kontrowersji i spięć. Tymczasem w nocy
25 lutego przeprowadzono zamknięte posiedzenie zjazdu. Chruszczow wygłosił na nim
kilkugodzinny referat pt: "O kulcie jednostki i jego następstwach". Wystąpienie to stanowiło
duże zaskoczenie dla wielu uczestników zjazdu.
Przez szereg tygodni w kierownictwie KPZR toczył się spór na temat stosunku do
represji stalinowskich i oceny samego Stalina. Do końca roku 1955 wielu ludzi uwolniono z
więzień i obozów. Żądali oni rehabilitacji. Dowodzili, że osadzono ich w obozach
bezpodstawnie. Prezydium KC KPZR pod wpływem Chruszczowa i Mikojana w grudniu
1955 r. powołało specjalną Komisję do zbadania tych spraw z sekretarzem KC PZPR M. G.
Pierwuchinem na czele. Chodziło głównie o wyjaśnienie sprawy aresztowania i śmierci
delegatów na XVII Z jazd partii w 1934 r. Komisja w ciągu kilku tygodni zebrała obszerny
materiał, z którego wynikało, że za sprawy te odpowiada osobiście Stalin. Grupa
Chruszczowa wystąpiła z wnioskiem o przedstawienie tej kwestii delegatom na XX Zjazd.
Natomiast grupa Mołotowa i Kaganowicza wystąpiła kategorycznie przeciw ujawnieniu tych
spraw i krytyce Stalina. Po dłuższych sporach podjęto decyzję, że w oparciu o materiały
Komisji Pierwuchina przygotowany zostanie specjalny referat, który miał przedstawić
przewodniczący Komisji. Okazało się, że Pierwuchin nie bardzo kwapił się do wystąpienia z
krytyką Stalina. W tej sytuacji referat wygłosił, sam Chruszczow, ale uczynił to dopiero w
ostatnim dniu zjazdu już po wyborze władz partyjnych. Ustalono też, że nad referatem nie
podejmie się dyskusji. Miała to być poufna informacja dla delegatów na zjazd i członków
nowego kierownictwa partii. Referatowi nadano tytuł: "O kulcie jednostki i jego
następstwach". Poddano w nim ostrej krytyce Stalina i jego metody pracy i oskarżono go, iż
podstępnie przejął władzę w partii, wymordował starą kadrę partyjną, wprowadził rządy
terroru, spowodował nieobliczalne straty i szkody. Chruszczow potępił kwitnący w ZSRR
kult Stalina i wprowadzone przez niego metody pracy oraz wezwał do powrotu do tzw.
leninowskich i kolektywnych metod działania.
Referat miał tajny charakter. Po zjeździe nie został opublikowany. Odczytywano go
fragmentami na zebraniach partyjnych i dyskutowano. Zawarte w nim informacje
bulwersowały opinię publiczną, wielu ludzi nie chciało w nie uwierzyć. Stalin miał wielu
obrońców, w szczególności wśród bohaterów II wojny światowej, zwanej w ZSRR wojną
ojczyźnianą. W kierownictwie partii pojawiła się grupa opozycyjna wobec Chruszczowa.
Przewodzili jej: G. Malenkow, W. Mołotow, Ł. Kaganowicz, D. Szepiłow. W czerwcu 1957
r. grupę tę usunięto z KC KPZR. Pozbawiono również stanowiska sympatyzującego z nią
premiera Bułganina, odsunięto zbyt wpływowego i popularnego marszałka Żukowa.
Stopniowo władzę kumulował w swoim ręku Chruszczow. Po XX Zjeździe KPZR
postanowiono rozwiązać założone w 1947 r. przez Stalina Biuro Informacyjne Partii
Komunistycznych i Robotniczych (Kominform). Odpowiedni komunikat ogłoszono 17 IV
1956 r. Poszczególne partie odzyskiwały swą samodzielność i suwerenność. Tekst tajnego
referatu Chruszczowa przedostał się na zachód, gdzie został opublikowany w dużych
nakładach i spowodował zaostrzenie dyskusji na temat komunizmu i ZSRR. Dyskusje te
prowadziły często do rozkładu działających dotąd partii i struktur organizacyjnych ruchu
komunistycznego.

8. Wydarzenia 1956 roku w Polsce i na Węgrzech

Spośród krajów tzw. demokracji ludowej najbardziej napięta sytuacja panowała w
Polsce i na Węgrzech. Kraje te opierały się procesowi stalinizacji i ulegały prowadzonej z
Zachodu propagandzie antykomunistycznej. Oba kraje wkroczyły na drogę reform i zmian.
Przeżywały one wielkie trudności ekonomiczne, prowadzono w nich wielkie dyskusje
ideologiczne. Partie rządzące traciły wpływy i znaczenie. Materiały XX Zjazdu KPZR trafiły
na podatny grunt. W obu państwach nie obyło się bez przelewu krwi.
W Polsce sytuacja była bardzo napięta. Przywódca partii B. Bierut zmarł w Moskwie
bezpośrednio po XX Zjeździe (12 III 1956 r.). Stanowisko I sekretarza KC PZPR objął
Edward Ochab (1906-1989). Nie miał on niezbędnego autorytetu politycznego i moralnego.
Tajny referat Chruszczowa o kulcie Stalina przetłumaczono i wydano do użytku
wewnętrznego. Wywołał on ostrą dyskusję. Powstały kluby dyskusyjne z Klubem Krzywego
Koła w Warszawie na czele. Kierownictwo partii podzieliło się na dwie zwalczające się grupy
(frakcje): Natolińczyków i Puławian. Pierwsza z nich zmierzała do zahamowania tempa
przemian i zachowania sojuszu z ZSRR, druga natomiast odpowiedzialność za nadużycia
władzy przerzucała na ZSRR oraz parła do reform i ograniczenia współpracy z ZSRR.
28 VI 1956 r. w Poznaniu wybuchł strajk powszechny, który przekształcił się w walki
zbrojne z przedstawicielami władz bezpieczeństwa publicznego. Do akcji wprowadzono
wojsko. Padło około 74 zabitych i kilkuset rannych. Wydarzenia te odbiły się głośnym echem
w kraju i spowodowały dalsze zaostrzenie sytuacji. Latem 1956 r. w Polsce dyskutowano i
demonstrowano żądając usunięcia doradców radzieckich, przywrócenia państwu
suwerenności gospodarczej i politycznej, naprawienia błędów. Do kierownictwa partii
powołano, usuniętego z niej w 1948 r., i represjonowanego później Władysława Gomułkę
(1905-1982). Reprezentował on tzw. narodowy nurt w partii. W październiku powstała
bardzo groźna sytuacja. Przywódcy ZSRR próbowali nie dopuścić do zmian. Na Warszawę
skierowano stacjonujące w Polsce oddziały radzieckie. Do Polski przybyła delegacja
radziecka z Chruszczowem na czele. Nowe kierownictwo PZPR z Gomułką na czele doszło
jednak do porozumienia z ZSRR. Zobowiązało się ono, że Polska odzyskując suwerenność w
polityce wewnętrznej pozostanie w RWPG i Układzie Warszawskim. Oddziały radzieckie
cofnięto do koszar. Polska pozostała w ramach bloku radzieckiego. Uzyskała nieco więcej
swobody w określaniu swojej polityki wewnętrznej. Polska w okresie tym nie mogła wystąpić
z bloku, ponieważ była otoczona przez bardzo w tym czasie wierne i ortodoksyjne wobec
ZSRR państwa, takie jak Czechosłowacja i NRD. W państwach tych nie podjęto dyskusji ani
reform. Współdziałały one natomiast z ZSRR w zwalczaniu polskich dążeń do reform
systemu. Poczynania przywódców polskich hamował też dramatyczny rozwój wydarzeń na
Węgrzech. Polska nie uzyskała też wsparcia ze strony państw zachodnich. Przywódcy tych
państw wzywali do zachowania spokoju.
Nieco inaczej rozwijała się sytuacja na Węgrzech. W państwie tym proces destalinizacji
rozwijał się od wiosny 1953 r. Pod presją przywódców radzieckich dotychczasowy
przywódca stalinowskiego skrzydła w partii, M. Rakosi w lipcu 1953 r. ustąpił ze stanowiska
premiera zachowując funkcję I sekretarza KC partii. Stanowisko premiera objął Imre Nagy
(1896-1958). Był to człowiek o zmiennym charakterze. Podjęte przez niego reformy poddano
krytyce. W 1955 r. usunięto go ze stanowiska i wykluczono z partii. Stanowisko premiera
objął Andreas Heged ostatecznie usunięto Rakosiego. Stanowisko I
sekretarza objął Ern człowiek usposobiony dogmatycznie. Tymczasem Węgry
znajdowały się pod presją zmasowanej propagandy antystalinowskiej i antysocjalistycznej.
Przez kraj przetaczały się masowe demonstracje. Powstawały kluby dyskusyjne, które ulegały
ideom szerzonym przez Radio "Wolna Europa". Głównymi inspiratorami byli przywódcy
działającego od końca 1955 r. w Budapeszcie klubu S. Pet przywódcy
23 X 1956 r. demonstracja solidarnościowa z Polską Gomułki przekształciła się w
powstanie zbrojne. Żądano wycofania wojsk radzieckich i poszanowania suwerenności
Węgier. W tej sytuacji KC Węgierskiej Partii Pracujących w nocy z 23 na 24 października
powołał Komitet Wojskowy, postanowił zwrócić się do ZSRR o pomoc i powołać nowy
rząd. Premierem został ponownie Imre Nagy, który nieco wcześniej złożył samokrytykę i
ponownie został przyjęty do partii. Sekretarzem KC WSP został represjonowany w
poprzednim okresie Ja?nos Ka?da?r (1912-1982). Rząd Nagya 24 października
proklamował stan wyjątkowy. Powstanie jednak rozszerzało się. 25 października na stronę
powstańców przeszedł płk Pl Maler (?-1958), a następnie gen. Bela Kiraly. W czasie walk
w dniach 23-28 października padło około 3 tys. zabitych. Było wielu rannych. Na Węgry
przybyło wielu emigrantów politycznych. Nadal silnie oddziaływało Radio "Wolna Europa".
W tych warunkach I. Nagy porozumiał się ze stronami i doprowadził do zawieszenia broni.
W dniach 30-31 października oddziały radzieckie wycofały się z Budapesztu. 30 X 1956 r.
rząd ZSRR ogłosił deklarację, w której stwierdził, iż uznaje prawo każdego narodu do
decydowania o swoich losach i poszczególnych państw do suwerenności oraz wyraził
gotowość rozwijania z nimi przyjacielskich stosunków. Imre Nagy postanowił rozwiązać
WPP i powołać nową Węgierską Socjalistyczną Partię Robotniczą (WSPR). Wybrano
Tymczasowy Komitet Zarządzający partii z przewagą zwolenników Nagya. Bliskim jego
współpracownikiem był Gera Lasonczi. Z rządu odwołano ministrów o przekonaniach
komunistycznych i internacjonalistycznych; powołano natomiast nowych o przeciwnych
poglądach. Ministrem obrony został awansowany do stopnia generała P. Maler. Wraz z
gen. Kiralyem przystąpili oni do organizowania Rewolucyjnego Komitetu Wojskowego
Republiki Węgierskiej. Duże wpływy zdobył prymas kardynał József Mindszenty (1892-
1975).
31 października premier Nagy ogłosił, iż Węgry występują z Układu Warszawskiego, a
1 listopada na wzór Austrii proklamował je państwem neutralnym. Rząd Nagya podjął
rokowania z władzami radzieckimi w sprawie całkowitego wycofania wojsk radzieckich z
Węgier.
Przywódcy radzieccy nie mieli jednak zamiaru tolerować tego stanu rzeczy. Na
Węgrzech szeroką akcję polityczną prowadził ambasador ZSRR, Jurij Andropow. 1 listopada
grupa przywódców węgierskich z Ja?nosem Ka?da?rem (1912-1989) na czele
postanowiła wystąpić przeciw, ich zdaniem, "zdradzieckiej" i "kontrrewolucyjnej" polityce
Imre Nagya i jego zwolenników. Zebrali się oni w Szolnok i utworzyli Węgierskie
Rewolucyjne Centrum, które powołało Węgierski Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski.
Funkcję szefa rządu objął Kadar, wicepremiera, ministra sił zbrojnych i bezpieczeństwa
publicznego Ferenz Mteki Gyorgy Marosan, spraw zagranicznych Imre
Horvath, finansów Istvan Kossa, przemysłu Antal Apro, handlu Sandor Ronai.
Grupa ta zwróciła się do rządu ZSRR z prośbą o pomoc w walce z "kontrrewolucją". 4
listopada o 4,00 rano ruszyła druga ofensywa wojsk ZSRR, do której przyłączyły się
komunistyczne ośrodki węgierskie. 6 listopada reaktywowano działalność partii. Walki w
stolicy trwały do 11 listopada, a na prowincji do końca miesiąca. Powstańcy nie uzyskli
zapowiedzianej pomocy z zagranicy. Powstanie zostało stłumione. W toku walk zginęło kilka
tysięcy ludzi. Około 200 tys. osób opuściło kraj i udało się na emigrację. Pozostali w kraju
czynni uczestnicy przewrotu byli represjonowani. Od 4 XI 1956 r. do 31 VII 1957 r. sądy
cywilne i wojskowe na Węgrzech wydały 6321 wyroków za "przestępstwa przeciwko
państwu". W 70 wypadkach były to wyroki śmierci. Imre Nagy schronił się w ambasadzie
Jugosławii, a kardynał Mindszenty w ambasadzie USA. W 1958 r. Nagy'a stracono.
Interwencja ZSRR na Węgrzech została zaskarżona przez USA w ONZ. Wobec veta
ZSRR Rada Bezpieczeństwa nie mogła podjąć decyzji. W związku z tym w listopadzie 1956
r. zwołano nadzwyczajne posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego ONZ. 12 listopada sprawę
przekazano XI sesji (zwyczajnej) ONZ. Sprawa zbiegła się ze skargą państw arabskich na
Izrael, Anglię i Francję, z powodu ich agresji na Egipt. 10 I 1957 r. Zgromadzenie Ogólne
podjęło rezolucję domagającą się, by ZSRR wycofał swe wojska z Węgier. Żądano też
wpuszczenia obserwatorów ONZ na Węgry i przeprowadzenia demokratycznych wyborów.
Rząd Ka?da?ra postulaty te uznał za wtrącanie się do spraw wewnętrznych Węgier i nie
zastosował się do nich. W ONZ stanowisko to uznały 23 państwa (9 socjalistycznych i 14 b.
kolonialnych).
Materiały XX Zjazdu KPZR i wydarzenia na Węgrzech przez wiele lat stanowiły
przedmiot sporów i dyskusji w międzynarodowym ruchu robotniczym. Dyskusje te
prowadziły często do potępienia ZSRR i zrywania z ideą komunizmu. Dały one podstawę do
różnych rozłamów i podziałów organizacyjnych. Spowodowały poważne osłabienie
spoistości ruchu komunistycznego i generalnego jego osłabienia. Krytykowano też rządy
USA, Anglii i Francji, które przez wiele lat wzywały do buntu przeciw ZSRR, a kiedy do
niego doszło nie udzieliły powstańcom realnej pomocy.

9. Kryzys bliskowschodni 1956 roku

W 1952 r. w Egipcie dokonano rewolucji. Grupa młodych oficerów obaliła króla
Faruka i przekształciła Egipt w republikę. Czołową rolę spełniał płk. Gamal Abd el Naser
(1918-1970). W 1947 r. założył on ruch Wolnych Oficerów, który wysunął program
uwolnienia Egiptu spod kontroli brytyjskiej i zjednoczenia krajów arabskich. Ruch miał
nacjonalistyczny i panarabski charakter. Funkcję prezydenta Egiptu pełnił gen. Muhammad
Nagib (1901-1984). Naser przejął stanowisko szefa rządu. Odegrał on wybitną rolę w
utworzeniu Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA) i przygotowania konferencji krajów
niezaangażowanych w Bandungu. W 1954 r. podjęto plan budowy wielkiej tamy na Nilu w
rejonie Asuan i regulacji dorzecza Nilu. Podjęto starania o uzyskanie pożyczek na
sfinansowanie tych planów, ale Wielka Brytania, Francja i Stany Zjednoczone odmówiły ich
udzielenia. W tej sytuacji Naser zwrócił się do ZSRR, który udzielił pożyczki i dostarczył
uzbrojenia: 200 samolotów myśliwskich, 100 czołgów, 6 łodzi podwodnych. Naser podjął też
plan znacjonalizowania Towarzystwa Kanału Sueskiego. 26 VII 1956 r. ogłoszono dekret o
nacjonalizacji. Fakt ten napotkał na sprzeciw Międzynarodowego Towarzystwa Kanału
Sueskiego oraz rządów Anglii i Francji. Państwa socjalistyczne uznały decyzję Egiptu i nie
wzięły udziału w zwoływanych w tej sprawie konferencjach. Natomiast inne państwa poparły
protestujących, powołały do życia Stowarzyszenie Użytkowników Kanału Sueskiego i
poparły żądania umiędzynarodowienia strefy kanału. Rząd Egiptu odwołał się od tego
żądania do ONZ. Rada Bezpieczeństwa, wobec sprzeciwu Anglii i Francji, nie mogła podjąć
decyzji w tej kwestii. Wobec tego Anglia i Francja postanowiły spór ten rozstrzygnąć siłą.
Podjęto plan wykorzystania do tej sprawy Izraela. Państwo to znajdowało się w stanie
konfliktu z Egiptem od 1948 r. i było zainteresowane w zachowaniu prawa swobodnego
przepływu przez kanał.
Do tego czasu Izrael poważnie się umocnił. Państwo obejmowało 20 700 km2 obszaru,
który w 1998 r. zamieszkiwał 1 mln mieszkańców. Zwycięska wojna z państwami arabskimi
w latach 1948/1949 spowodowała umocnienie jego prestiżu i dopływ nowych osadników.
Liczba ludności Izraela szybko rosła. W latach 1949-1951 do Palestyny przybyło około 330
tys. Żydów z Europy, 350 tys. z Turcji i innych krajów Bliskiego Wschodu, a w latach
1955-1956 około 165 tys. z krajów Afryki Północnej. Liczba ludności Izraela podwoiła się.
Zmniejszyła się liczba ludności arabskiej, która opuszczała opanowane przez Żydów obszary.
Ludność przybywająca z różnych krajów świata była na ogół uboga; dominowali wśród niej
zwolennicy ugrupowań socjalistycznych. Największymi wpływami cieszyły się partie
socjaldemokratyczne z MAPAI (Partia Robotnicza Palestyny) na czele i partie syjonistyczne.
Pierwszym premierem Izraela został przywódca MAPAI, David Ben Gurion (D. Gr


pierwszym prezydentem były przewodniczący ŚOS Chaim Weizman. W wyborach do
jednoizbowego parlamentu (Kneset) w 1949 r. zwycięstwo odniosła MAPAI. Duże wpływy
uzyskały różne odłamy syjonistów. Po śmierci Weizmana w 1952 r. prezydentem został
przedstawiciel MAPAI, Jizak Ben Zwi (1884-1963). Izrael stał się bardzo popularny wśród
Żydów rozproszonych po świecie (Diaspora). Organizowali oni pomoc finansową i wsparcie
polityczne. Szczególny wpływ uzyskali w USA i RFN, które udzieliły Izraelowi znacznej
pomocy finansowej. W latach 1949-1955 uzyskał on kredyty na sumę kilku mld dolarów. 10
IX 1952 r. podpisano umowę z RFN w sprawie odszkodowań za straty poniesione przez
ludność żydowską w czasie rządów hitlerowskich. RFN wypłaciła około 3 mld DM
odszkodowań. Prowadzono też rokowania z NRD, ale nie doprowadziły one do
porozumienia. Wobec powiązania Izraela z USA i RFN oraz umocnienia w nim wpływów
socjaldemokratycznych, przywódcy ZSRR i komuniści w skali światowej uznali go za
agenturę imperializmu amerykańskiego i poddali ostrej krytyce, ograniczając współpracę z
nim do minimum.
Korzystając z poparcia i pomocy krajów zachodnich w Izraelu przystąpiono do
budowy podstaw egzystencji gospodarczej. Na wsi dominowały komuny, zwane kibucami. W
1947 r. skupiały one 7,5% ludności żydowskiej żyjącej na wsi. Budowano nowe osiedla,
fabryki, szkoły, zakupywano broń i tworzono oddziały samoobrony. Zbudowano kilka tysięcy
nowych zakładów przemysłowych, nowoczesny system irygacyjny, system oświaty i
wychowania. Systematycznie rósł dochód narodowy, tak w przekroju ogólnym, jak i w
przeliczeniu na głowę mieszkańca. Jednocześnie rósł deficyt w handlu zagranicznym państwa
i dług zagraniczny Izraela.
Społeczeństwo Izraela było bardzo zróżnicowane. Ilościowo dominowali imigranci z
ZSRR i Polski, były też jednak spore grupy przybyłe z innych stron świata. Każda grupa
dysponowała innymi doświadczeniami i zwyczajami, były to właściwie różne narodowości.
Łączyła je jedynie tradycja, nawiązująca do starego państwa żydowskiego w Palestynie i
wspólna religia. Wprowadzono też wspólny język hebrajski. Mieszkańców Izraela łączyło
wspólne zagrożenie ze strony świata arabskiego. Stopniowo wykluwało się nowe
społeczeństwo. Część przybyszów nie wytrzymała trudów, rozczarowała się do Izraela i
ponownie opuściła Ziemię Obiecaną. Zdecydowana większość pozostała w Izraelu i
stworzyła nowe państwo i nową społeczność żydowską.
Wobec roli, jaką w tworzeniu tej społeczności odgrywała religia, coraz większe
znaczenie w państwie zyskiwali fundamentaliści religijni i związane z nimi partie polityczne,
jak Agudas Izrael. Wobec zagrożenia arabskiego rosły tendencje nacjonalistyczne i
antykomunistyczne. Szukano pomocy w państwach kapitalistycznych. Jesienią 1956 r.
wydawało się, że powstała dogodna sytuacja do rozprawienia się z przeciwnikami. Konflikt
wokół nacjonalizacji Kanału Sueskiego doprowadził do powstania koalicji wojennej Izraela z
Anglią i Francją, która wcześniej już odegrała poważną rolę w uzbrojeniu nowego państwa.
Podjęto współpracę polityczną i wojskową. Szczegółowy plan współdziałania uzgodniono w
czasie tajnej narady w Sevres pod Paryżem w dniach 22-24 X 1956 r.
10 X 1956 r. Izrael zaatakował graniczne miasto Kalkily, prowokując wojnę z
Jordanią. Akcja ta miała odwrócić uwagę Nasera od właściwego celu Izraela, jakim było
uderzenie na Egipt. Planowano obalenie Nasera i przywrócenie dawnej sytuacji w rejonie
kanału. 29 X 1956 r. podjęto atak na Egipt, przy czym i tutaj stwarzano wrażenie, że chodzi
tylko o małą akcję represyjną, a nie o wojnę na szerszą skalę. Sztab Izraela, pod
kierownictwem gen. Mosze Dajana (1915-1984), opracował plan wojny błyskawicznej. Przy
pomocy lotnictwa, oddziałów desantowo-spadochronowych i brygad pancernych w ciągu 6
dni rozbito wojska egipskie, zajęto strefę Gazy i Półwysep Synaj, zabezpieczono wejście do
zatoki Akaba na Morzu Czerwonym. Brytyjscy i francuscy inspiratorzy akcji przygotowali na
Cyprze i Malcie korpus ekspedycyjny w sile 80 tys. ludzi. Atak Izraela wykorzystali jako
pretekst do zabezpieczenia strefy kanału. 30 października wystosowali notę wzywającą Egipt
i Izrael do przerwania wojny. Zgodnie z przewidywaniami nota została odrzucona. Oba
państwa uzyskały natomiast pretekst do wystąpienia w obronie bezpieczeństwa żeglugi na
kanale. 31 października przystąpiły do akcji. Lotnictwo angielskie i francuskie
zbombardowało egipskie obiekty wojskowe. 5 listopada oddziały desantowe wylądowały w
Port Said. Strefy kanału nie zdążyły jednak opanować, ze względu na komplikującą się
sytuację międzynarodową. Do akcji wkroczyła bowiem ONZ. Zwołano Radę
Bezpieczeństwa, która potępiła agresję. Anglia i Francja znalazły się pod obstrzałem krytyki
krajów arabskich i ZSRR. Do akcji przeciw nim przyłączyły się Stany Zjednoczone.
Znajdowały się one w toku kampanii wyborczej, wojna była niepopularna i gen. Eisenhower
czuł się zmuszony zająć stanowisko krytyczne wobec agresji. Izraelskie lobby w Stanach
Zjednoczonych znalazło się w defensywie. Już 31 października rząd Stanów Zjednoczonych
wstrzymał pomoc dla Izraela i zażądał, by to samo uczyniły Anglia i Francja. 2 listopada
zwołano nadzwyczajną sesję Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Państwa tzw. trzeciego świata
wystąpiły z ostrą krytyką neokolonialnej polityki Anglii i Francji. Uchwalono również
rezolucję, wzywającą Izrael do wycofania jego wojsk na linię rozejmową i zdecydowano, by
do Egiptu wysłać wojska rozjemcze ONZ. 5 listopada ZSRR zagroził Francji i Anglii, iż jeśli
nie podporządkują się rezolucji, to będzie zmuszony siłą przywrócić pokój na Bliskim
Wschodzie. Rząd ZSRR odwołał swego ambasadora w Tel Awiwie. Świat stanął na
krawędzi nowej wojny powszechnej.
W tej sytuacji 6 listopada Anglia, Francja i Izrael przerwały działania zbrojne. Państwa
te poniosły poważną klęskę polityczną. Anglia i Francja musiały ostatecznie wycofać się ze
strefy Kanału Sueskiego. Izrael próbował bronić swych racji. Minister spraw zagranicznych
państwa, Golda Meir podjęła szereg zabiegów, by opóźnić wycofanie wojsk i zabezpieczyć
interesy swego państwa. Żądała zabezpieczenia granic Izraela przed atakami fedainów,
swobodnego przepływu statków do portu Ejlat w Zatoce Akaba, gwarancji bezpieczeństwa.
Stany Zjednoczone zapewniły, że wnioski zostaną uwzględnione jeśli wojska izraelskie
opuszczą półwysep Synaj. ONZ ponowiła żądania wycofania wojsk. Rząd Izraela musiał się
podporządkować i w początkach marca 1957 r. wycofał swe siły zbrojne z Egiptu. W strefie
Gazy i w rejonie portu Ejlat umieszczono oddziały rozjemcze ONZ. Izrael uzyskał
zapewnienie, że droga do portu Ejlat będzie zabezpieczona.
Pomimo oburzenia opinii publicznej w świecie i licznych protestów Izrael wyszedł z
awantury tej obronną ręką. Wprawdzie nie osiągnął głównego celu, jakim było obalenie
Nasera, ale zabezpieczył swoje podstawowe interesy. Wyrósł na najsilniejsze państwo i
najbardziej sprawną siłę militarną na Bliskim Wschodzie. Obronną ręką wyszedł też Egipt.
Poniósł straty, ale obronił swoją politykę nacjonalizacji. Kanał pozostał w jego ręku.
Utrzymano na nim żeglugę, która przynosiła państwu poważne dochody. W czasie wojny
Egipt stracił 2 tys. ludzi, 6 tys. żołnierzy dostało się do niewoli.
Po stronie Izraela poległo 181, a rany odniosło 619 osób. Koszty wojny poniosły
Anglia i Francja, które przegrały walkę nie tylko o kanał, ale również o panowanie na Bliskim
Wschodzie. 5 III 1957 r. prezydent Eisenhower ogłosił, iż Stany Zjednoczone przejmują
odpowiedzialność za utrzymanie porządku i pokoju na Bliskim Wschodzie. Musiały one
nadal lawirować między interesami krajów arabskich i Izraela. Współpraca USA z Izraelem
wynikała z nacisku lobby żydowskiego w USA. Natomiast współpraca z państwami
arabskimi wynikała z faktu, że na ich terenach znajdowały się olbrzymie złoża ropy naftowej.
W 1955 r. koncerny naftowe kosztem nakładów w wysokości 240 mln dolarów osiągnęły
czysty zysk w wysokości 1900 mln dolarów.
Siły zbrojne ONZ w tym rejonie składały się z kontyngentów dostarczonych przez 10
następujących państw: Brazylia, Kanada, Kolumbia, Dania, Finlandia, Indie, Indonezja,
Norwegia, Szwecja, Jugosławia. Liczyły one około 6 tys. ludzi, koszt ich utrzymania wynosił
30 mln dolarów rocznie.


V. DEKOLONIZACJA AFRYKI, RUCH PAŃSTW TRZECIEGO ŚWIATA
I KRYZYS KUBAŃSKI

1. System kolonialny w Afryce

Kontynent afrykański obejmuje obszar 30,3 mln km2. Stanowi to około 20,2%
ogólnej powierzchni lądów. Znana była od wielu wieków, ale była stosunkowo słabo
zaludniona i zbadana. W 1900 r. zamieszkiwało ją zaledwie 112 mln osób, co stanowiło
7,14% ludności świata. W XIX wieku wywożono z niej niewolników i kość słoniową.
Afrykę północno-wschodnią kolonizowały plemiona arabskie z Azji, a północno-
zachodnią Europejczycy, głównie Włosi, Francuzi i Hiszpanie. Na południu osiedlali się
Holendrzy (Burowie) i od początku XIX wieku Brytyjczycy (Kraj Przylądka). Afrykę
południowo-zachodnią i wschodnią kolonizowali Anglicy, Portugalczycy i Niemcy, a
obszar Konga zajęli Belgowie. Znaczna część kontynentu nie było znana. Prowadzono
badania kontynentu.
Ludność Afryki była bardzo wymieszana etnicznie i językowo. Zamieszkiwały ją
ludy arabskie, berberyjskie, Bantu, Hausa, semicko-chaickie. Wielką rolę w
kolonizowaniu Afryki spełniły misje religijne, a szczególnie misje ewangelickie,
prowadzone przez Brytyjczyków, Holendrów i Niemców. Misje francuskie, hiszpańskie,
belgijskie i portugalskie szerzyły katolicyzm. Znaczne były też wpływy islamu a nawet
hinduizmu.
W koloniach panował system pracy niewolniczej. Poszczególne plemiona były
silnie eksploatowane i terroryzowane. Bunty tubylców tłumiono przy pomocy wojsk
kolonialnych. Powstanie Hotentotów w Niemieckiej Afryce Południowo-Zachodniej w
1904 r. doprowadziło do dwuletniej wojny, w czasie której buntujące się plemiona
zostały całkowicie wytępione. Francuzi ostro karali wystąpienia ludów berberyjskich.
Anglicy stosowali kolonizację pośrednią przyciągając do pracy ludność kolorową. Do
Afryki ściągano Hindusów i inne grupy etniczne.
Wobec klęski Niemiec w I wojnie światowej kolonie ich zostały przejęte przez
Ligę Narodów, która przekazała je w mandat państwom zwycięskim, to jest: Belgii,
Francji, Wielkiej Brytanii i Związkowi Południowej Afryki. Belgia otrzymała
Ruandę-Burundi, Francja część Togo i Kamerunu, Wielka Brytania pozostałe części
Togo i Kamerunu oraz Tanganikę, a Związek Południowej Afryki niemiecką Afrykę
Południowo-Zachodnią. Granice pomiędzy obszarami kolonialnymi miały sztuczny
charakter i nie pokrywały się z podziałami plemiennymi i szczepowymi. Na
poszczególnych obszarach prowadzono odrębną politykę kolonialną kształtując nowe
układy kulturalne i polityczne.
Afryka należała do bardzo bogatych surowcowo i rolniczo obszarów świata.
Znajdowały się tam bogate złoża diamentów, ropy naftowej, złota i innych surowców.
Wielką rolę w historii Afryki spełniła I wojna światowa. Wielu Afrykanów służyło
w armiach państw kolonialnych oraz zdobyło duże doświadczenie, a częściowo także
wykształcenie. Walka białych między sobą podważyła ich autorytet w oczach ludności
tubylczej. Wojna spowodowała też zbudowanie pierwszych zakładów przemysłowych i
powstanie zalążka rodzimych kapitalistów i inteligencji. Niektórzy Murzyni podjęli studia
na uczelniach we Francji, Belgii, Wielkiej Brytanii i USA. Powstała idea panafrykanizmu.
Szerzyli ją Murzyni z USA oraz studenci kształcący się na uniwersytetach w USA,
Wielkiej Brytanii i Francji. W czasie obrad Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r.
przeprowadzono obrady I Kongresu Panafrykańskiego, który wezwał ludy Afryki do
walki o usamodzielnienie ekonomiczne i samorząd. II Kongres Panafrykański obradował
w 1921 r. w Brukseli. 113 delegatów reprezentowało Murzynów z całego świata: 41 z
nich pochodziło z Afryki, 35 ze Stanów Zjednoczonych, 24 z krajów europejskich, a 7 z
Indii. Uchwalono rezolucję wzywającą świat do uznania praw ludów uciskanych oraz do
tworzenia samorządów. III Kongres w 1923 r. obradował w Lizbonie i Londynie, a IV w
Nowym Jorku w 1927 r. Następny V Kongres zwołano dopiero po zakończeniu II wojny
światowej. W latach 1919-1939 tworzono związki zawodowe, stowarzyszenia i partie
polityczne ludności murzyńskiej.
W okresie międzywojennym brak było jednak atmosfery do podjęcia dekolonizacji.
Poszczególne mocarstwa walczyły o zdobycie nowych źródeł surowców i poszerzenie
swych wpływów terytorialnych. Walka o Afrykę trwała. Szczególnie aktywne były
Hiszpania i Włochy. Hiszpania walczyła o Maroko, a Włochy o Etiopię. W 1938 r. na
terenie Afryki wydobywano 97,8% światowego wydobycia diamentów, 75% kobaltu,
45,5% złota, 37,8% rudy manganu, 40% rudy chromu, 33,3% rudy wanadu, 21,3%
miedzi i 25% ołowiu. Mimo wielkich obszarów pustynnych w Afryce produkowano dużo
kukurydzy, pszenicy, ryżu, bawełny, kakao, kawy i tytoniu.
Afryka była modna jako teren ekstrawaganckich polowań na dzikiego zwierza oraz
teren zaopatrywania ogrodów zoologicznych w dzikie zwierzęta.

Tabela nr 64
Podział Afryki pomiędzy kraje kolonialne w 1938 r.
Państwo
Obszar
Ludność

w mln km2
% całości
abs.
w %
Belgia
Francja
Hiszpania
Portugalia
Wielka Brytania
Włochy
2,4
11,0
0,3
2,1
7,8
3,4
8,0
36,5
1,0
7,0
25,0
11,3
14,8
42,5
1,0
8,2
51,9
7,9
9,5
27,4
0,6
5,3
33,5
5,1

Źródło: J. Prokopczuk, Problemy kolonializmu w Afryce w latach 1871-1939.
(Krótki zarys). Warszawa 1962, s. 101.

Jak z powyższego zestawienia wynika, pod koniec okresu międzywojennego
największą część Afryki kontrolowała Francja. W skład tego obszaru wchodziły jednak
pustynne obszary Sahary. Na terenach kontrolowanych przez Francję mieszkało 42,5 mln
ludności, co stanowiło tylko 27,4% ogółu mieszkańców Afryki. Natomiast Wielka
Brytania kontrolowała mniejszy, ale bardziej bogaty obszar. Zamieszkiwało go prawie 60
mln osób, co stanowiło 33,5% ogółu. Belgia kontrolowała tylko 8% obszaru, ale
zamieszkiwało go 9,5% mieszkańców.
W okresie tym na terenie Afryki znajdowały się tylko 2 państwa samodzielne, to
jest: Liberia i Związek Południowej Afryki. Pierwsze z nich miało bardzo ekstrawagancki
charakter, a drugie wchodziło w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i było państwem
zdominowanym przez białych. Wobec tubylczej ludności czarnej stosowano politykę
dyskryminacji tzw. apartheidu. Egipt był nadal uzależniony od Wielkiej Brytanii, a
samodzielną do 1935 r. Etiopię podbili Włosi.
W czasie II wojny światowej Afryka stanowiła obszar zainteresowania tak Włoch,
jak i Niemiec. Włosi dążyli do utworzenia wielkiego imperium kolonialnego
obejmującego tak Afrykę Północną, jak Wschodnią. Podbili olbrzymie obszary i
utworzyli wielką armię kolonialną, werbując do niej wielu mieszkańców podbitych
terenów. Natomiast Niemcy sądzili, że poprzez Afrykę łatwiej dotrą do Indii, by tam
spotkać się z Japończykami i dokonać podziału Azji. Walki na terenie Egiptu w latach
1941-1942 miały bardzo szeroki zasięg i dramatyczny charakter. Zmagania te odegrały
wielką rolę w procesie dojrzewania idei narodowo-wyzwoleńczych w Afryce. Na
terenach kontrolowanych przez Włochów w Etiopii, powstały silne ruchy partyzanckie.
Klęska militarna Italii doprowadziła do odrodzenia samodzielnej Etiopii już w 1942 r.
oraz ukształtowania ruchów odśrodkowych na terenie Libii, Trypolitanii, Maroka i
Algierii.
W Algerze w 1943 r. utworzono ruch wyzwoleńczy, który ogłosił Manifest Ludu
Algierskiego. Kierował nim Ferhad Abbas (1899-1985). Powołano do życia organizację
pod nazwą Przyjaciele Manifestu i Wolności, która skupiła około 500 tys. ludzi i
wystąpiła z postulatem demokratyzacji stosunków. Algieria liczyła około 8 mln
mieszkańców, wśród których znajdowało się około 1 mln Francuzów. Występowali oni
przeciw uznaniu praw ludności kabylskiej. W tej sytuacji zaczęła ona tworzyć własne
partie polityczne, jak np.: Demokratyczna Unia Manifestu Algierskiego czy Ruch na
Rzecz Tryumfu i Wolności Demokratycznej.
W końcu roku 1945, przeprowadzono obrady V Kongresu Panafrykańskiego.
Wykorzystano obrady Światowej Federacji Związków Zawodowych w Londynie w
lutym 1945 r. Obecnych na tej konferencji związkowców z Afryki i Indii pozyskano do
idei walki o wyzwolenie Afryki. W marcu tego roku przeprowadzono konferencją
wstępną, a w październiku w Manchester w Wielkiej Brytanii V Kongres Panafrykański.
"Potwierdzamy prawo wszystkich ludów kolonialnych do samostanowienia o swym losie
- stwierdzano w orędziu Kongresu do ludów kolonialnych - kolonie muszą oswobodzić
się spod politycznej i ekonomicznej kontroli obcych imperialistów. Narody kolonialne
muszą zdobyć prawo obierania własnych rządów (...) Wzywamy ludność kolonii do
walki o osiągnięcie tego celu wszystkimi dostępnymi jej środkami".
Aktywizowały się związki zawodowe, które wysuwały tak hasła ekonomiczne, jak
i polityczne. Na ich bazie powstawały stronnictwa polityczne i ruchy społeczne,
organizowano strajki i demonstracje, wspierano ruch wyzwoleńczy. W 1944 r.
utworzono Radę Narodową Nigerii i Kemerunu, w 1946 r. Afrykański Związek Kenii
oraz Afrykańskie Zgromadzenie Demokratyczne, w 1947 r. Afrykański Kongres
Narodowy Północnej Rodezji i inne.
Afryka w dalszym ciągu stanowiła bogaty obszar, który nadal odgrywał wielką rolę
w gospodarce światowej. W 1948 r. Afryka dawała 99% światowego wydobycia
kolumbitu, 98,4% diamentów, 80,1% kobaltu, 58,9% złota, 36,5% fosfatów, 30,8%
rudy chromowej, 29,4% rudy manganowej, 19,4% wanadu, 18,2% miedzi, 15,3% cyny,
14,5% platyny, 13,6% azbestu, 12% antymonu. Rolnictwo Afryki w 1948 r. dawało 68%
światowej produkcji kakao, 70% oleju palmowego, 75% sizalu, 15% kawy.
Robotnicy tubylcy byli bardzo nisko opłacani i zmuszani do pracy bez względu na
stan zdrowia. W kopalniach miedzi w Północnej Rodezji w 1946 r., robotnik Afrykanin
zarabiał miesięcznie 5,88 dolara, a robotnik biały 162,40 dolara. Zyski monopoli z
wyzysku krajów afrykańskich decydowały o tym, że politycy nie chcieli dopuścić do
uwolnienia ich spod kurateli państw europejskich. Jeśli ludy Azji bezpośrednio po wojnie
uzyskały niepodległość, to ludy afrykańskie jeszcze kilka lat pozostawały uzależnione.
Zmiany w stanie posiadania w Afryce po II wojnie światowej spowodowały, że
Wielka Brytania i Francja sprawowały kontrolę nad obszarami liczącymi po 37% całości,
Belgia 9%, Włochy i Portugalia po 8%, a Hiszpania 1%. Najwięcej ludności miała nadal
Wielka Brytania (49%), po niej Francja (32%), Belgia (10%), Portugalia (6%), Włochy
tylko 2% i Hiszpania 1%.
Niektórym terenom przyznano samorząd lub ograniczoną autonomię. W 1946 r.
Francję przekształcono w Unię Francuską przyznając koloniom ograniczony samorząd.
Nastawiono się na asymilację krajów zamorskich dzieląc ludność na pełnoprawnych
obywateli i niepełnoprawnych poddanych. W koloniach brytyjskich nie dokonano nawet
takiego podziału.




2. Bunt ludów afrykańskich w latach 1948-1961

Na mocy traktatu pokojowego z Włochami swobodę działania uzyskały byłe
kolonie tego państwa. Erytrea przyłączyła się do Etiopii, a Libia i Somalia utworzyły
samodzielne państwa. Na południu funkcjonowała nadal RPA jako państwo białych.
Szczególną rolę spełniał Egipt, który walczył o uniezależnienie się spod kontroli
brytyjskiej. Anglicy zabiegając o utrzymanie kontroli nad strefą Kanału Sueskiego
zawierali z królem Farukiem coraz to nowe układy i porozumienia. W 1945 r. państwa
arabskie porozumiały się i utworzyły Ligę Arabską obejmującą: Arabię Saudyjską, Egipt,
Liban i Transjordanię. Utworzenie państwa Izrael spowodowało protest Ligi i wojnę
państw arabskich z Izraelem. Przegrana wojna wywołała wielkie rozgoryczenie i
frustrację. Państwa arabskie generalnie zwróciły się przeciw państwom kapitalistycznym i
kolonialnym.
W Egipcie powstała partia nacjonalistyczna Wafd. Wzywała do zerwania z
Brytyjczykami i usamodzielnienia się. W armii egipskiej powstała tajna Organizacja
Młodych Oficerów z gen. M. Nagibem i płk Gamal abd el Nasserem (1918-1970) na
czele. W 1952 r. obalono króla Faruka i proklamowano republikę. Gen. Nagib objął
stanowisko prezydenta, a płk Nasser premiera. Głoszono program przyłączenia do
Egiptu Sudanu i zjednoczenia całej Doliny Nilu. Ruchy niepodległościowe wystąpiły też
na terenie kontrolowanej przez Francję Algierii oraz Maroka i Tunezji. Buntowała się
cała Afryka Północna zwana Maghrebem. Ruchy narodowowyzwoleńcze w Afryce
uzyskały silne wsparcie polityczne ze strony utworzonych po II wojnie światowej państw
azjatyckich. Z incjatywy przywódcy Indii J. Nehru, przywódcy Indonezji A. Sukarno,
przywódcy ChRL Mao-Tse Tunga podjęto szeroką kampanię na rzecz uwolnienia ludów
kolonialnych i zależnych oraz utworzenie szerokiego frontu państw afroazjatyckich. W
1954 r. narastający od 1944 r. bunt w Algierii przekształcił się w otwartą wojnę z
Francuzami, którzy nie chcieli uznać praw ludności miejscowej do niepodległości.
W dniach 18-24 IV 1955 r. w Bandungu w Indonezji zebrali się przywódcy 29
krajów azjatyckich i afrykańskich i proklamowali walkę z kolonializmem o wyzwolenie
ludów uzależnionych i kolonialnych. Czołową rolę odgrywali Nehru, Nasser, Sukarno,
Czu En-Lai, J. Tito. Piętnowano ucisk i wyzysk kolonialny i wzywano do nacjonalizacji
instytucji i zakładów pracy należących do kolonizatorów. Idea nacjonalizacji, czyli
pozbawienia prawa własności ludności białej w koloniach wynikała z przeświadczenia, że
własność ta powstała w drodze naruszenia praw moralnych, w drodze wyzysku ludności
tubylczej. Przeświadczenie to wywarło wielki wpływ na politykę Nassera w Egipcie.
Podjął on plan rozbicia Izraela jako przedstawiciela imperializmu na Bliskim Wschodzie
oraz połączenia Sudanu z Egiptem celem utworzenia wielkiego państwa arabskiego.
Nasser uznał ChRL i nawiązał z nią stosunki. W celu podniesienia pozycji ekonomicznej
postanowił on zbudować w Asuanie tamę piętrzącą wody Nilu, by w oparciu o nią
zbudować wielką elektrownię wodną. Działania te doprowadziły do ostrego kryzysu
(zob. s. 662-668). Wojna na Bliskim Wschodzie przypadkowo zbiegła się z interwencją
ZSRR na Węgrzech. Stany Zjednoczone nie udzieliły jej wsparcia. W tej sytuacji do
głosu doszła ONZ, która napiętnowała wojnę i zmusiła do przerwania jej. Porażka
wojenna i dyplomatyczna poważnie osłabiła autorytet państw kolonialnych i wzmocniła
dążenie ludów kolonialnych do zaostrzenia wystąpień i przyspieszenia procesu wojny
wyzwoleńczej. "Kryzys sueski latem 1956 r. - pisze A. Hunton - był pierwszym
bezpośrednim starciem pomiędzy dominacją wielkich mocarstw a zasadą
samostanowienia, uchwaloną przez narody afroazjatyckie w Bandungu. Niemożliwość
rozwiązania tej sprawy starymi metodami przy użyciu przez Zachód przymusu i siły
stanowi dowód istnienia nowego układu sił w świecie. Fiasko ataku anglo-francuskiego
na Egipt wskazuje raz jeszcze, jak rozpaczliwie kurczy się potęga europejskich
imperialistów". W 1956 r. niepodległość uzyskała Tunezja, zjednoczyły się i
usamodzielniły podzielone części Maroka, niepodległość uzyskała też kontrolowana
przez Brytyjczyków Ghana, a w 1957 r. Gwinea.
W 1946 r. Francja zmieniła konstytucję i przekształciła się w Unię Francuską. Ludy
kolonialne uzyskały prawo tworzenia samorządów kontrolowanych przez centralę w
Paryżu. W 1958 r. Unię przekształcono we Wspólnotę Francuską (Communaute). Kraje
kolonialne i zależne uzyskały prawo ograniczonej autonomii. Ustępstwa te nie
zadowoliły działaczy niepodległościowych, którzy kontynuowali działalność na rzecz
usamodzielnienia. Określone formy samorządu istniały też w koloniach brytyjskich.
Brytyjczycy tradycyjnie panowanie kolonialne realizowali przy pomocy ludzi z kolonii,
tworząc zarządy i samorządy w oparciu o polityków kolonialnych. Ta forma rządów
załamała się w latach 1957-1960. W dniach od 26 XII 1957 r. do 1 I 1958 r. w Kairze
obradowała II Konferencja Solidarności Państw Azji i Afryki. Brało w niej udział już 40
delegacji. Podjęto uchwały zapowiadające utrzymanie tej formy współpracy krajów
afroazjatyckich i powołano do życia Stały Sekretariat Konferencji w Kairze. W roku
1960 niepodległość uzyskało 16 państw afrykańskich; rok ten nazwano rokiem Afryki.
Ruch wyzwoleńczy objął Antyle i niewyzwolone dotąd kraje Azji. Nastąpiło generalne
załamanie systemu kolonialnego. W 1960 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ uchwaliło
Deklarację niepodległości ludów kolonialnych. Jeśli w 1946 r. do ONZ należały tylko 4
państwa afrykańskie, to w 1961 r. już 29. W dalszym ciągu umacniały się wpływy
solidarności krajów Azji i Afryki jako tzw. Trzeciego Świata.
W marcu 1961 r. w Kairze przeprowadzono obrady III Konferencji Solidarności
Krajów Azji i Afryki. IV Konferencja obradowała w kwietniu 1961 r. w Bandungu.
Niezależnie od niej rodziła się i umacniała idea współpracy krajów afrykańskich. W
1958 r. przedstawiciele 8 państw afrykańskich spotkali się w Gwinei i podjęli dyskusję o
współpracy.
W dniu 25 V 1961 r. przedstawiciele państw afrykańskich obradowali w Addiss
Abebie w Abisynii. Wzywały one do pełnej likwidacji kolonializmu i zorganizowania
współpracy nowych państw. W 1962 r. po 8 latach ciężkich i krwawych walk Francja
ustąpiła i zgodziła się na proklamowanie niepodległości Algierii. Władzę objął Algierski
Komitet Wyzwolenia Narodowego z płk Ahmedem Ben Bellą (1916-) na czele. Francuzi
masowo opuszczali nowe państwo, które liczyło około 10 mln mieszkańców i 2 381 743
km2. W listopadzie 1962 r. zdelegalizowano wszystkie partie polityczne kumulując
władzę w ręku przywodców FWN. W 1965 r. płk Huari Bumedien (1927-1978) dokonał
przewrotu, obalił chorego Ben-Bellę i sam stanął na czele państwa najpierw w
charakterze przewodniczącego Rady Rewolucyjnej, a od 1976 r. prezydenta. W 1963 r.
na terenie Afryki istniało już przeszło 30 niepodległych państw. W zależności kolonialnej
znajdowało się jeszcze 50 mln mieszkańców zamieszkujących 9 mln km2 obszaru.
Państwa niepodległe postanowiły podjąć współpracę tworząc specjalne organizacje. W
grudniu 1960 r. przedstawiciele 13 państw powstałych na terenie byłej Francuskiej
Afryki Zachodniej spotkali się w Brazzaville i próbowali założyć zorientowaną na
Francję Unię Afrykańsko-Malgaską. W styczniu 1961 r. 6 państw Afryki spotkało się na
konferencji w Casablance i próbowało utworzyć organizację zwalczającą narkotyki i
wzywającą do jedności afrykańskiej. W maju 1961 r. w Monrowii spotkali się
przedstawiciele 8 państw, które gotowe były do ograniczonej współpracy ale
opowiedziały się przeciw panafrykanizmowi. Dopiero w dniu 25 V 1963 r. na
zaproszenie władz Etiopii do Adiss Abeby przybyli przedstawiciele 30 państw, którzy
wypowiedzieli się za powołaniem Organizacji Jedności Afrykańskiej (OJA). Wzywali oni
do likwidacji kolonializmu i rasizmu, umacniania współpracy państw afrykańskich i
obrony ich suwerenności. Powołano do życia Doradczy Komitet Szefów Państw OJA,
Konferencję ministrów spraw zagranicznych państw OJA i stały sekretariat. Generalnie
OJA orientowała się w duchu ideologii Trzeciego Świata. Przywódcy OJA spotykali się
co pewien czas, podejmowali zasadnicze dyskusje, a niekiedy interweniowali w kryzysy
powstające na terenie Afryki. Generalnie nie byli oni jednak w stanie tych kryzysów
uniknąć ani zażegnać. Sytuacja w Afryce była bardzo skomplikowana. Poszczególne jej
części znajdowały się na bardzo różnym poziomie rozwoju, granice nie były ustalone,
wielkie były też ambicje poszczególnych przywódców. Wszystko to prowadziło do
licznych konfliktów i komplikacji. Pewien wpływ państwa Azji i Afryki uzyskały
natomiast na terenie ONZ, której skład radykalnie się zmienił. Liczba państw
afrykańskich w ONZ wzrosła z 4 w 1946 r. do 42 w 1970 r., a azjatyckich z 9 w 1946 r.
do 31 w 1970 r.
Na skutek procesu dekolonizacji w 1970 r. w ONZ większość członków stanowiły
już państwa afro-azjatyckie. Były one bardzo zróżnicowane gdy chodzi o stanowisko
polityczne i powiązania ideologiczne. W pewnych kwestiach zajmowały jednak
stanowisko podobne. Wspierały generalnie procesy dekolonizacyjne i ograniczające rolę
wielkich mocarstw. Procesy dekolonizacyjne hamowały wielkie mocarstwa: Wielka
Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, a także Belgia, Holandia, Hiszpania, Portugalia.
W czasie głosowania w ONZ w dniu 18 XII 1960 r. za poprawkami do uchwały o
dekolonizacji, głosowało 89 delegacji, a stanowisko wstrzymujące się zajęło 9
następujących państw: Stany Zjednoczone, Francja, Wielka Brytania, Australia, Związek
Południowej Afryki, Belgia, Holandia, Portugalia i Hiszpania. Kraje Azji i Afryki w 1961
r. powołały do życia Organizację Współpracy Gospodarczej Krajów Azji i Afryki oraz
przeforsowały w ONZ uchwałę o powszechnej dekolonizacji. Zgromadzenie Ogólne
ONZ 21 I 1962 r. powołało Komisję do Spraw Powszechnej Dekolonizacji. Wielu
wybitnych przywódców ludów wyzwalających się spod ucisku kolonialnego zdobyło
wielkie uznanie i rozgłos w świecie, tak w aspekcie pozytywnym, jak i negatywnym.



3. Walka o ustrój i granice nowych państw

Ruchy niepodległościowe w Afryce z natury rzeczy kierowały się przeciw
systemowi kapitalistycznemu i państwom kolonizatorskim. Tylko w niektórych
przypadkach zachowano dobrą współpracę z byłymi państwami kolonizatorskimi. Nowe
państwa powstały w oparciu o granice ukształtowane przez kolonizatorów; nie zawsze
były one zgodne z podziałem etnicznym czy plemiennym. Od początku powstały więc
dążenia do dostosowania granic do tradycji plemiennej i podziałów etnicznych. Nowe
państwa nie dysponowały też kadrą niezbędną do utworzenia rządu i sprawnej
administracji. Wiele stanowisk objęli wychowankowie wyższych uczelni Anglii, Francji i
USA. Wielu z nich w czasie studiów powiązało się z grupami socjalistycznymi i w taki
czy inny sposób nawiązywało do doktryny socjalistycznej. Tymczasem obszary te
znajdowały się w stanie głębokiego zacofania ekonomicznego i politycznego i nie były
zdolne do przyjęcia ustroju socjalistycznego. Wystąpiła wielka sprzeczność pomiędzy
doktrynami uznawanymi przez przywodców nowych państw a możliwościami ich
zastosowania. Niektórzy z nich orientowali się na sojusz i współpracę z ZSRR.
Tymczasem państwo to nie dysponowało kapitałem ani nowoczesną technologią i nie
mogło udzielić im niezbędnej pomocy. Dochodziło do rozczarowań i dysonansów.
Stopniowo wiele państw uzależniało się od Stanów Zjednoczonych, które zabiegały o
pozyskanie wpływów w Afryce. Organizowano zamachy stanu, przewroty polityczne i
podejmowano walkę o nowe wytyczenie granic. W okresie kilkunastu lat przez kraje
afrykańskie przetoczyło się kilkadziesiąt wojen domowych i granicznych.
Do najbradziej głośnych należały wojny w Kongo. W dniu 30 VI 1960 r. w
Leopoldville proklamowano federacyjną Republikę Kongo obejmującą 2,3 mln km2
obszaru, ale liczącą tylko 14,1 mln mieszkańców. Było to 6 osób na 1 km2. Na terenie
tym konkurowało ze sobą około 200 plemion murzyńskich. Kongo należało do
najbogatszych surowcowo obszarów Afryki i przyciągało uwagę wielu ekonomistów i
polityków. Prezydentem republiki został przywódca plemienia Bakongo Joseph
Kasavubu (1917-1969). Zamieszkiwało ono Kongo Leopoldville, Kongo Brazzaville
(Zair) i część Angoli. Stanowisko szefa rządu objął jednak socjalista, nauczyciel Patrice
Homery Lumumba (1925-1961) z plemienia Zulusów. Lumumba głosił bardzo radykalny
program i szukał współpracy z ZSRR. Walkę pomiędzy prezydentem i premierem
wykorzystał płk Mobutu Sese Seko (Joseph Desire Mobutu 1930-1997), który objął
funkcję szefa sztabu armii. We wrześniu 1960 r. dokonał zamachu stanu i zneutralizował
obu zwaśnionych polityków.
Tymczasem stojący na czele najbogatszej prowincji Konga - Katangi Moise
Czombe (1919-1969) doprowadził do secesji tego regionu. W ślad za Katangą secesję
ogłosiła też Południowa Kasai. Wojna domowa ogarnęła cały kraj. Prezydent Kasavubu
zwrócił się do ONZ z prośbą o interwencję. Natomiast premier Lumumba zwrócił się o
pomoc do ZSRR. Fakt ten spowodował oskarżenie go o sympatie komunistyczne. Pod
presją tych oskarżeń 5 IX 1960 r. podał się do dymisji. Zamęt jaki powstał w Kongo
wykorzystał płk Mobutu, który dokonał nowego zamachu stanu i przejął władzę
całkowicie w swe ręce. Lumumbę aresztowano i w lutym 1961 r. zamordowano. Zyskał
on wielką popularność w ZSRR i krajach demokracji ludowej. Wojna w Kongo
spowodowała wielkie straty osobowe. W 1963 r. Katanga pod naciskem ONZ ponownie
przyłączyła się do Konga, a w następnym roku ONZ wycofała swe wojska z tego
państwa. W dniu 9 VII 1964 r. Czombe powrócił z wygnania i objął stanowisko szefa
rządu. Nie zdołał jednak opanować sytuacji. W październiku 1965 r. został usunięty
przez Kasavubu. Jednak w miesiąc poźniej Mobutu ponownie dokonał zamachu stanu,
odsunął Kasavubu i objął stanowisko prezydenta. Wprowadził on rządy wojskowe i
rządził przy pomocy białych najemników. Próba odsunięcia najemników w 1967 r.
doprowadziła do ich buntu. Walki o odbicie opanowanych przez nich terenów trwały do
jesieni 1967 r. Czombego skazano na karę śmierci. Emigrował do Algierii, gdzie zmarł w
1969 r. Rządy dyktatorskie płk Mobutu w Kongo trwały do 1993 r. Znacjonalizował on
kopalnie miedzi w Katandze, przeprowadził afrykanizację nazw miejscowych, a w
styczniu 1972 r. zmienił nazwę Demokratycznej Republiki Kongo na Republikę Zairu. Po
obaleniu go w 1993 r. emigrował do Maroka, gdzie zmarł w 1997 r.
Francuska część Konga w 1959 r. połączyła się z Czadem i Republiką
Środkowoafrykańską i utworzyła państwo federacyjne pod nazwą Związek Republik
Afryki Środkowej w ramach Wspólnoty Francuskiej. W 1960 r. uzyskało niepodległość
ale pozostało w ramach Wspólnoty Francuskiej. Obejmowało obszar 342 tys. km2
zamieszkany przez 810 tys. osób ze stolicą w Brazzaville. Ludność wybierała
Zgromadzenie Narodowe oraz prezydenta na okres 5 lat. Prezydent pełnił jednocześnie
funkcję szefa rządu. Sytuacja polityczna Konga Brazzaville była bardziej ustabilizowana.
Typowym przykładem przekształceń afrykańskich były losy Ghany. Powstała ona
na terytorium dawnego Złotego Wybrzeża. Niepodległość proklamowała 6 III 1957 r.
pozostając w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Od 1 I 1960 r. przekształciła się
w republikę obejmującą obszar 238,5 tys. km2, zamieszkany przez około 7 mln
mieszkańcow. Nazwę Ghana przyjęto od nazwy jednego z plemion murzyńskich w
Sudanie. Ghana uchodziła za państwo zajmujące znaczną rolę w układzie politycznym
Afryki. Szczególną rolę odgrywał przywódca ruchu niepodległościowego Kofir Kwame
Nkrumah (1909-1972). W latach 1939-1945 studiował on w USA, a następnie w
Wielkiej Brytanii (1945-1947). Po powrocie na Złote Wybrzeże został sekretarzem
generalnym Zjednoczonego Konwentu Złotego Wybrzeża, w 1949 r. stanął na czele
bardziej radykalnego odłamu Konwentu pod nazwą Ludowa Partia Konwentu, w 1952 r.
stanął na czele autonomicznego rządu Złotego Wybrzeża, a w 1957 r. został premierem
rządu niepodległej Ghany. Głosił program panafrykanizmu. W 1960 r. został
prezydentem, a dwa lata poźniej objął ten urząd dożywotnio, przekształcając państwo w
kraj scentralizowany i uzależniony od woli prezydenta. Nkrumach przystąpił do realizacji
gigantycznych planów modernizacji i uprzemysłowienia państwa. Polecił zbudować
czteropasmową autostradę kosztem 20 mln dolarów, po której nie miał kto jeździć,
ponieważ mieszkańcy nie mieli samochodów. Kosztem 45 mln dolarów zbudowano
wielki pas startowy dla odrzutowców, których także nie było. Zbudowano wielką
stalownię, ale zapomniano o zorganizowaniu dostaw surowca i po 3 miesiącach musiała
ona stanąć. Budowano wielkie pałace i hotele zaniedbując budowę domów mieszkalnych.
Toteż zasobne państwo szybko wyczerpało swe zasoby i stanęło wobec widma kryzysu.
W chwili uzyskania niepodległości w skarbcu znajdowały się zapasy szacowane na 560
mln dolarów; w 1966 r. państwo stanęło wobec widma niewypłacalności. Toteż w 1966
r. przywódcy armii dokonali przewrotu ratując kraj od całkowitego upadku. Nkrumach
ratował się ucieczką do Gwinei, a następnie do Rumunii, gdzie zmarł w 1972 r.
"Obalenie Nkrumacha - pisze J. Kiwerska - nie wpłynęło zasadniczo na zmianę sytuacji w
Gahanie, nie spowodowało też powrotu tego kraju na czoło państw afrykańskich w ich
międzynarodowej działalności. Rzec można, że "pochodnia rewolucji" - jak nazywano
kiedyś Ghanę - zgasła wraz z odejściem Nkrumacha, mimo wszystko jednego z
najwybitniejszych rzeczników parafrykanizmu".
W Ghanie i w innych państwach afrykańskich szerzyła się korupcja. Były one nadal
słabo rozwinięte ekonomicznie. Większość z nich miała rolniczy charakter. Za typowy
przykład skorumpowanego polityka afrykańskiego, nie liczącego się z otoczeniem,
uznano cesarza Jeana Bedela Bokassę (1921-1996). Pochodził on z francuskiej Afryki
Równikowej, od 1939 r. służył w armii francuskiej, brał udział w zwalczaniu ruchu
niepodległościowego w Wietnamie, w 1963 r. na prośbę prezydenta Davida Dacka
zwolnił się z armii francuskiej i zaciągnął się do armii Republiki Środkowo-Afrykańskiej.
Szybko zorganizował przewrót, obalił prezydenta, profesora Dacko i 1 I 1966 r. stanął
na czele państwa. W 1972 r. ogłosił się dożywotnim prezydentem. W czasie 23 lat służby
w armii francuskiej Bokassa dosłużył się stopnia kapitana. W 1974 r. nadał sobie tytuł
marszałka, a w grudniu 1977 r. koronował się na cesarza.
Dyktatura Bokassy miała bardzo ekstrawagancki charakter. Społeczeństwo
poddano surowym represjom, kultywowano ludożerstwo, przekupywano polityków
obcych, szczególnie francuskich. Diamentami ze skarbu państwa Bokassa obdarował
nawet prezydenta Francji Giscarda d'Estaing. "Masakry i zbrodnie w państwie Bokassy -
pisze J. Kiwerska - stały się zjawiskiem powszechnym. W rezultacie rozprzężenia i
grabieży spadła nawet produkcja diamentów, panował głód". Rządy Bokassy sprzykrzyły
się nie tylko mieszkańcom państwa ale również Francuzom. We wrześniu 1979 r. z
inspiracji Francji w cesarstwie Bokassy dokonano nowego przewrotu, przywrócono
rządy demokratyczne prof. dra Dacko. Bokassę najpierw wywieziono do Francji ale
następnie pozwolono mu schronić się na Wybrzeży Kości Słoniowej. W październiku
1986 r. powrócił on do kraju i był sądzony. Za potworne zbrodnie skazano go na 10 lat
więzienia, ale w 1993 r. objęła go amnestia. Zmarł w 1996 r. w rodzinnej Bandze.
Wielką sławę zdobył też przywódca Ugandy Idi Amin (1925-). Uganda objęła
obszar 243,4 km2 zamieszkany przez 6,6 mln mieszkańców. 9 X 1962 r. uzyskała
samodzielność i ukształtowała się jako państwo federacyjne, składające się z 3 królestw i
4 prowincji. Władza ustawodawcza należała do parlamentu (Zgromadzenie Narodowe),
który wyłaniał rząd. Uganda była krajem rolniczym. W walce o władzę rywalizowali ze
sobą wywodzący się z plemienia Buganda kabaka (król) Mutesa II i wywodzący się z
plemienia Lango, przywódca Kongresu Narodowego Ugandy, premier Milton Obote
(1921). W 1966 r. Obote dokonał zamachu, zawiesił konstytucję, ograniczył rolę
plemion, wprowadził centralizm i obwołał się prezydentem. W walce tej wspierał się o
siły zbrojne dowodzone przez Idi Amina, który służąc w kolonialnej armii brytyjskiej
zdobył stopień sierżanta. W styczniu 1971 r. Amin dokonał nowego zamachu, obalił M.
Obote i przejął władzę w swoje ręce, obwołując się marszałkiem i prezydentem. W 1976
r. "Wielki tata" Amin obwołał się dożywotnim prezydentem. Dyktatura Amina miała
bardzo krwawy charakter. W czasie kolejnych przewrotów stracono kilkadziesiąt tysięcy
ludzi. Walki plemienne miały bardzo zacięty charakter. Amin oparł się o szczep Kakwa.
Wymordowano wspierających Obote ludzi ze szczepu Lango. Następnie przystąpiono do
usuwania z Ugandy Brytyjczyków i Hindusów. Rozgorzała wojna domowa, która trwała
kilka lat i pochłonęła setki tysięcy ofiar. Jesienią 1978 r. Amin podjął wojnę z Tanzanią.
Przeciw Aminowi powstał wspólny front państw sąsiadujących z Ugandą i opozycji
wewnętrznej. W kwietniu 1979 r. został on pokonany i musiał ratować się ucieczką do
Libii, a następnie do Arabii Saudyjskiej. Do steru władzy w Ugandzie powrócił
wspierany przez Tanzanię Milton Obote. Rządy M. Obote trwały do 1985 r. kiedy został
on ponownie obalony.
Wojny plemienne, wojny o granicę i walki o władzę toczyły się prawie we
wszystkich nowopowstałych państwach Afryki. Rządy tych państw podejmowały
reformy, rozwijały oświatę, nacjonalizowały gospodarkę ale nie dysponowały kadrą
urzędników i przywodców politycznych. Nadal czuły się uzależnione od dawnych państw
kolonialnych. Niektóre z nich podejmowały współpracę z ZSRR, a niektóre z USA. Idea
trzeciego świata oscylującego pomiędzy dwoma obozami trwała stosunkowo krótko. Z
chwilą upadku lub śmierci jej rzeczników traciła rozmach i uznanie w świecie. Nie
uzyskała też trwałego znaczenia OJA. Konferencje państw członkowskich OJA w
Algierze (1968), Addis Abebie (1969, 1970) i następne toczyły się wokół sporów i
polemik na temat stosunku do kolejnych wojen plemiennych, charakteru podejmowanych
reform, stopnia nacjonalizacji, głosowania w ONZ itp. Na forum ONZ państwa
afrykańskie nie zajmowały jednolitego stanowiska i w głosowaniach często głosowały
zgodnie z wolą mocarstw a nie interesów krajów nowowyzowolonych i zależnych.
Rewolucja afrykańska spowodowała jednak gwałtowny wzrost liczby ludności w Afryce,
podniesienie poziomu oświaty i stanu zdrowotności oraz ożywienie działalności
politycznej.
W krajach afrykańskich ujawnili się też zwolennicy socjalizmu, którzy jak Modibo
Keita w Mali, Leopold Sedar Senghor w Senegalu czy Sekou Toure w Gwinei sądzili, że
planowa gospodarka socjalistyczna spowoduje szybkie odrobienie zaległości i wyniesie
ich kraje do rzędu państw wysoko rozwiniętych. By ten cel osiągnąć, wzywali do
tworzenia systemu monopartyjnego, zwalczania opozycji politycznej, stosowania
planowania gospodarczego.
Inni politycy, jak np. Jomo Kenyatta (1893-1978) w Kenii był zwolennikiem
gospodarki rynkowej. Odrzucał on program nacjonalizacji ale przyjął system
monopartyjny.

4. Ewolucja stosunków w Azji

Sytuacja w Azji była też bardzo skomplikowana. Większość ludów azjatyckich
odzyskała suwerenność ale nowo powstałe państwa były bardzo osłabione wojną
wyzwoleńczą oraz słabo zorganizowane. Jednocześnie nie chciały zachować starej kadry
administracyjnej, ponieważ symbolizowała ona uzależnienie kolonialne. Dominowały
nastroje nacjonalistyczne. Szczególną rolę spełniały Chiny, które obejmowały wielki
obszar i liczyły 1/4 ludności świata. Na 1,1 mld mieszkańców 94% stanowili Chińczycy.
Dominowały wyznanie buddyjskie i konfucjonizm. Nowe władze preferowały ateizm.
Zwalczano wyznania, a zwłaszcza chrześcijaństwo symbolizujące zależność od państw
europejskich. Przystąpiono do reform ekonomicznych i politycznych. Na pierwszy plan
poszła reforma rolna. Społeczeństwo chińskie w przeważającej mierze nadal było
społeczeństwem rolniczym. Na wzór radziecki wprowadzono 5-letnie cykle planistyczne.
W pierwszej pięciolatce realizowano reformę rolną (1953-1957), a w drugiej
uprzemysłowienie w oparciu o prymitywne komuny (1958-1963). Pod presją Mao
Zedonga w 1958 r. przystąpiono do realizacji tzw. "wielkiego skoku" celem
uprzemysłowienia kraju. Plan ten okazał się nierealny. W 1960 r. powrócono do reform
agrarnych.
Chiny uzyskały znaczną pomoc z ZSRR, który udzielił im kredytów i tysiące
specjalistów. Jednak stosunek KPCh do ZSRR od początku nacechowany był wielką
nieufnością. Datowała się ona jeszcze z okresu międzywojennego, gdy Stalin preferował
Czang Kai-szeka przed Mao Zedongiem. Po wojnie ZSRR zerwał z Guomindanem i nie
popierał Republiki Tajwańskiej ale nieufność nadal występowała.
Chiny Ludowe przystąpiły też do rewindykacji terenów utraconych przez Chiny w
czasie ich osłabienia na przełomie XIX i XX wieku. Dążenia rewindykacyjne obejmowały
nie tylko Tybet i pogranicze z Indiami na południu, ale też Mongolię i tereny pogranicza
z ZSRR w rejonie Kraju Ussuryjskiego. Chiny domagały się też udostępnienia im
technologii nukleranej. Tymczasem ZSRR popierał ideę tzw. nieproliferacji i nie
zamierzał przekazywać innym państwom tajemnicy broni nuklearnej. Chiny weszły w
konflikty z wieloma sąsiadami: Indiami, Nepalem, Birmą, ZSRR. Roszczenia terytorialne
Chin wobec ZSRR obejmowały obszar liczący 500 tys. km2. Chiny domagały się też
wsparcia w walce z Tajwanem i walczyły o dopuszczenie ich do udziału w pracy ONZ.
W polityce wewnętrznej likwidowano inne partie i stronnictwa zachowując system
monopartyjny. KPCh w 1960 r. liczyła 18 mln członków i uchodziła za jedną z
największych partii komunistycznych w świecie. Przywódca jej Mao Zedong po śmierci
Stalina pretendował do rangi ideologa i przywódcy ruchu komunistycznego w świecie.
Marksizm chiński miał jednak swoisty charakter. Skażony był wschodnim sposobem
myślenia i dominacją mas chłopskich. Werbalnie biorąc miał on bardzo radykalny
charakter. Chińczycy wzywali do kontynuowania walk rewolucyjnych uznając, że
"imperializm" to tylko "papierowy tygrys" i nie należy się go bać. Tymczasem
europejskie partie komunistyczne od XX Zjazdu KPZR w 1956 r. nastawiały się na
drogę przemian ewolucyjnych i nastawiały się raczej na wybory i walkę parlamentarną.
Sprzeczności ideologiczne zaostrzyły się i w 1963 r. doprowadziły do otwartej wrogości.
Trudności wewnętrzne i zewnętrzne spowodowały, iż ChRL miała trudności z
wyżywieniem swej ludności. Toteż w 1957 r. wprowadzono ograniczenie przyrostu
naturalnego. Lansowano zasady tzw. świadomego macierzyństwa, a nawet drastycznie
wzywano do ograniczenia przyrostu naturalnego. W 1959 r. od polityki tej odstąpiono,
by po paru latach, w 1962 r. powrócić do niej z nową siłą. Wobec narastającej wrogości
w stosunkach wzajemnych rząd ZSRR w 1960 r. wycofał z Chin swych doradców.
Stosunki wzajemne uległy znacznemu ograniczeniu. ChRL była ostro zwalczana przez
Stany Zjednoczone, które nadal wspierały Czang Kei-szeka oraz przez Wielką Brytanię i
Francję. Nie miały też pełnego zrozumienia i wsparcia w ZSRR i krajach demokracji
ludowej. Chińczycy inspirowali grupy rozłamowe w partiach komunistycznych w świecie
licząc na uzyskanie wsparcia z ich strony. Poczynania te uwieńczone zostały znacznymi
sukcesami w partiach azjatyckich, gdzie powstały różne organizacje i grupy
maoistowskie. Maoizm miał też wielu zwolenników wśród młodzieży studenckiej
Europy. Władze ChRL wspierały też siły rewolucyjne w Indochinach a zwłaszcza w
Wietnamie.
Wspomniane wyżej trudności spowodowały znaczny spadek autorytetu przywódcy
Mao. W tej sytuacji postanowił on oprzeć się na młodzieży i armii, gdzie działał jego
zwolennik marszałek Lin Biao (Lin Piao 1907-1970). W 1966 r. wszczęto tzw.
rewolucję kulturalną. Grupy radykalnej młodzieży tzw. hunweibinów usuwały
oskarżonych o odchylenie lub brak lojalności działaczy terenowych i szczebla
centralnego. Ludzi oskarżonych i usuwanych ze stanowisk kierowano do pracy na wieś
lub do ciężkiej pracy w przemyśle, by tam reedukowali się i uczyli od mas. Anarchizujący
ruch spowodował znaczne osłabienie władzy centralnej państwa ale uratował Mao.
Chaos rewolucyjny trwał kilka lat i zakończył się w 1976 r.
Eskalacja stosunków wzajemnych Chin z ZSRR w 1969 r. doprowadziła do
otwartego konfliktu zbrojnego w rejonie wyspy Damanskij na rzece Ussurii. W starciu
poległy setki ludzi, głównie po stronie chińskiej. Polityką zagraniczną ChRL kierował
Czu Enlai.
Poważny wpływ na sytuację w Azji Południowo-Wschodniej miały wydarzenia w
Wietnamie. Po wycofaniu się Francji z tego kraju miano przeprowadzić wybory do
parlamentu. Jednak na terenie Wietnamu Południowego powstał rząd zorientowanego
proamerykańsko Ngo Dinh Diema (1901-1963). 25 X 1955 r. proklamowano powstanie
Republiki Wietnamu z prezydentem Diemem na czele. Nowe państwo uzyskało znaczną
pomoc finansową i militarną ze strony USA. Podjęło działalność antykomunistyczną i
prokapitalistyczną. Sabotowano reformy ekonomiczne i społeczne oraz zalecenia
ustalone w Genewie w 1954 r. Do Wietnamu przybyli doradcy amerykańscy. Zajęli oni
miejsce opuszczone przez kolonizatorów francuskich. Stłumiona w 1954 r. wojna
odżywała obejmując swym zasięgiem cały kraj. Wykorzystując pretekst rzekomego
ostrzelania przez siły lewicowe amerykańskiego okrętu z Zatoce Tonkińskiej latem 1964
r. Stany Zjednoczone wysłały do Wietnamu nie tylko doradców, ale też własny
kontygent wojskowy. Lotnictwo amerykańskie prowadziło masowe naloty na tereny
podejrzane o sprzyjanie siłom lewicy, które uzyskały pomoc ze strony antyamerykańsko
nastawionych Chin.
Dążenie do ograniczenia wpływów komunistycznych w Wietnamie i stabilizowania
sytuacji w duchu kapitalistycznym prowadziły stopniowo do wznawiania działań
zbrojnych na szerszą skalę. Vietcong (komuniści) uzyskał wsparcie z Chin i ZSRR.
Wobec tego Stany Zjednoczone najpierw udzieliły ograniczonej pomocy Wiernamowi
Południowemu. Szczególną rolę spełniły formacje lotnicze lotnictwa bombardującego
oraz tzw. kawaleria powietrzna. Dysponowała ona dużą liczbą dobrze wyposażonych
helikopterów, które niszczyły punkty oporu przeciwnika i terroryzowały ludność cywilną
podejrzewaną o sympatyzowanie z Czerwonymi. Ludność zagrożonych regionów kopała
wielkie schrony, a nawet całe tunele i przenosiła życie pod ziemię. W 1969 r. zmarł
prezydent DRW Ho Chi Mingh. Następcą jego został Le Duan (1907-1986). Ginęło
wielu zabitych i rannych. Stan liczebny wojsk amerykańskich wkrótce przekroczył 1/2
miliona ludzi. Wojna przybrała totalny charakter. W toku wojny dochodziło do ekscesów
i zbrodni na ludności cywilnej. Działania te napotkały na ostrą krytykę tak w Stanach
Zjednoczonych, jak i innych krajach. W USA wielu młodych ludzi wzywanych do wojska
darło lub demonstracyjnie paliło karty powołania i odmawiało udziału w wojnie.
Tymczasem rząd doprowadził do przeniesienia działań wojennych do Laosu i
Kambodży. Objęła ona całe Indochiny. Wydawało się, że nie ma ona końca. Jednak pod
naciskiem sytuacji rząd USA podjął rokowania pokojowe z DRW w Paryżu. 27 I 1973 r.
zakończyły się one porozumieniem o zawieszeniu broni. W 1973 r. Amerykanie wycofali
się z Indochin. Fakt ten przesądził o dalszym przebiegu wojny. W styczniu 1975 r.
wojska DRW przeszły do kontrofensywy i pokonały Wietnam Południowy. 21 IV 1975
r. nowy prezydent tego państwa Nguyen Van Thieu (1923) zrezygnował z urzędu i
wyjechał na Tajwan pod opiekę Czang Kai-szeka. 30 IV 1975 r. wojska DRW wkroczyły
do Sajgonu, który przemianowano na miasto Ho Chi Mina. 2 lipca 1976 r.
proklamowano Socjalistyczną Republikę Wietnamu ze stolicą w Hanoi.
Wojna trwała więc 10 lat. Stany Zjednoczone straciły w niej około 56 tys. ludzi w
zabitych, około 200 tys. Amerykanów odniosło rany. Koszty materiałowe wynosiły 200
mld dolarów. Wietnamczycy stracili przeszło milion w zabitych i 2 mln ludzi rannych.
Wojna poważnie zaciążyła na sytuacji w świecie szczególnie na obrazie USA u ludów
azjatyckich.
Indonezja stopniowo scalała dawne Indie Holenderskie. Prezydent Sukarno
umacniał swoją pozycję w kraju i na forum międzynarodowym angażując się w ruchu
antykolonialnym i w działalności ONZ. W 1960 r. rozwiązał parlament, a w 1963 r.
powołany został dożywotnio na stanowisko prezydenta. W 1962 r. Indonezja zbrojnie
zajęła Irian Zachodni. Własność Holenderska została znacjonalizowana. Dochodziło też
do starć zbrojnych z Malezją oskarżaną o wysługiwanie się imperializmowi brytyjskiemu.
W 1964 r. Indonezja wystąpiła z ONZ. Sukarno coraz bardziej skłaniał się do
współpracy z siłami lewicy i ZSRR. Natomiast komuniści indonezyjscy przyjęli kierunek
maoistowski. W październiku 1965 r. dokonali przewrotu i obezwłasnowolnili
prezydenta. Przeciw puczystom wystąpiła armia z gen. Suharto (1921) na czele. Zdusił
on pucz zabijając około 300 tys. zwolenników lewicy. Komunistyczna Partia Indonezji
została rozgromiona. Armia ograniczyła też rolę prezydenta Sukarno. W marcu 1967 r.
gen. Suharto przejął całą władzę w swoje ręce, a rok później odsunął całkowicie Sukarno
i przejął obowiązki głowy państwa. (Na stanowisko to wybierano go w latach 1973,
1978, 1983 i 1993). Wprowadził on politykę tzw. Nowego Porządku nawiązując do
tradycji nacjonalizmu i konserwatyzmu. W 1975 r. zagarnięto należący do Portugalii
Timor Wschodni.
Indie. Po proklamowaniu niepodległości w 1947 r. Indie nadal wchodziły w skład
Brytyjskiej Wspólnoty Narodów i za głowę państwa uznawały króla brytyjskiego. 26 XI
1949 r. Zgromadzenie Konstytucyjne Indii uchwaliło konstytucję, przekształcając
państwo w republikę. Konstytucja ta weszła w życie 26 I 1950 r. W toku ostrych spięć
dokonano wymiany ludności z Pakistanem, który status republiki przyjął dopiero w 1956
r. Indie przez wiele lat zmuszone były do prowadzenia wojny z Pakistanem i ChRL o
tereny sporne. Wojny z Pakistanem toczyły się o Kaszmir, a z ChRL o tereny w
Himalajach na pograniczu z Kaszmirem i Birmą.
W 1951 r. Czu Enlai w imieniu Chin wystąpił z propozycją pokojowego
uregulowania sporu, ale premier Indii Nehru nie podjął tej kwestii, twierdząc, że problem
taki nie istnieje. Chińczycy nie rezygnowali i w 1957 r. doszło do ostrego konfliktu
terytorialnego, który w 1959 r. doprowadził do starć zbrojnych na pograniczu z
Tybetem. Po stłumieniu przez Chiny powstania w Tybecie w 1959 r. część
Tybetańczyków z Dalaj Lamą na czele schroniła się w Indiach. Konflikt narastał i w 1962
r. doprowadził do ataku Armii Czerwonej ChRL na Indie. W czasie walk Indie straciły
około 7 tys. ludzi w zabitych (1,4 tys.), rannych (1,7 tys.) i wziętych do niewoli (4 tys.).
Konflikt uregulowano w 1963 r. Walki o Kaszmir od czasu do czasu wybuchały nadal.
Indie były państwem wielonarodowościowym i wielowyznaniowym. Dochodziło w
nich często do zamachów i aktów terroru. Dominującą rolę pełnił Kongres Narodowy z
Nehru na czele, który przez 17 lat stał na czele państwa zmierzając do jego
unowocześnienia i umocnienia wewnętrznego. Odgrywał też znaczną rolę na forum
międzynarodowym, angażując się w działalności ONZ i ruchu państw Trzeciego Świata.
Sformułował zasady pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych znane jako
tzw. Pacza Sila. Parę lat po jego śmierci (w 1964 r.) na czele Kongresu i rządu stanęła
jego córka Indira Gandhi (1917-1984). Dążyła ona do przekształcenia Indii w
mocarstwo regionalne. Dużo uwagi poświęciła idei uzyskania własnej bomby nuklearnej.
Cel ten Indie osiągnęły w 1974 r., i tym samym weszły do tzw. klubu atomowego.
Sytuacja wewnętrzna Indii była jednak bardzo trudna. W kraju panowały przesądy
kastowe, występowało silne bezrobocie, mnożyły się demonstracje. Liczba ludności
szybko rosła i osiągnęła stan 800 mln mieszkańców. W czerwcu 1975 r. I. Gandhi
oskarżono o nadużycia wyborcze; sąd zakazał jej przez 6 lat brać udział w życiu
publicznym. Pani premier w odpowiedzi wprowadziła stan wyjątkowy, poleciła
aresztować kilkuset opozycjonistów i wprowadziła rządy autorytarne korzystając ze
wsparcia partii komunistycznej. Jednak w 1977 r. przegrała wybory i utraciła władzę. W
latach 1977/78 była trzy razy sądzona za nadużycia i korupcję. Do władzy powróciła
dopiero w 1980 r., ale w 1984 została zamordowana.
Pierwszą na świecie kobietą premierem była nie Indira Gandhi lecz Sirimavo
Bandaranaike (1915-000). Pochodziła z rodziny arystokratycznej na Cejlonie, w 1940 r.
wyszła za mąż za Salomona Bandaranaike i zajęła się polityką. Po śmierci męża w 1959
r. stanęła na czele kierowanej przez niego Partii Wolności Sri Lanki, w 1960 r. wygrała
wybory i stanęła na czele rządu jako pierwsza kobieta premier w świecie. W 1965 r.
przegrała wybory, by ponownie wygrać w 1970 r. Głosiła program zaawansowanej
demokracji socjalistycznej i kolejny rząd utworzyła z udziałem komunistów i trockistów.
W 1972 r. parlament uchwalił nową konstytucję zmieniając nazwę państwa z Republiki
Cejlon na Sri Lankę. Na Cejlonie-Sri Lance konkurowały ze sobą różne grupy etniczne,
szczególnie Syngalezowie i Tamilowie. Pani Bandaranajke nie liczyła się specjalnie z
konstytucją i podobnie jak Indira Gandhi została oskarżona o nadużycia i przegrała
wybory.
Powstanie ChRL, Korei Północnej (KRLD), przegrana wojna w Wietnamie,
niepewna sytuacja w Indonezji i w Indiach spowodowały, że Stany Zjednoczone czuły
się zaniepokojone ofensywą komunizmu na Dalekim Wschodzie i w Azji
Południowo-Wschodniej. W związku z tym, wsparły generalnie opowiadające się po ich
stronie państwa i reżimy w Korei Południowej, Wietnamie południowym, Pakistanie, na
Filipinach, na Tajwanie. Państwom tym udzielano wsparcia bez względu na panujący w
nich reżim; organizowano zamachy i przewroty, by reżimy te umocnić.Rządy Stanów
Zjednoczonych organizowały sojusze i bloki polityczno-wojenne opasujące zagrożone
regiony: NATO, SEATO, CENTO.
Układ o Obronie Azji Południowo-Wschodniej (South East Asia Tresty - SEATO)
podpisano w Manilii w dniu 8 IX 1954 r. Wchodziły doń: Stany Zjednoczone, Wielka
Brytania, Francja, Australia, Nowa Zelandia, Syjam, Filipiny i Pakistan. Od 1951 r. Stany
Zjednoczone posiadały układ obronny z Australią i Nową Zelandią zwany ANZUS. W
dniu 24 II 1955 r. Turcja podpisała z Irakiem układ zwany Paktem Bagdadzkim. Do
paktu tego przystąpiły następnie: Wielka Brytania, Pakistan i Iran. W 1959 r. Irak
wycofał się z układu. Nazwę paktu zmieniono na CENTO (Central Treaty Organisation)
czyli Pakt Centralny. Rewolucja w Iranie w 1979 r. spowodowała rozpad układu.

5. Ameryka Łacińska i kryzys kubański 1962 roku

Wojna spowodowała znaczne przyspieszenie rozwoju ekonomicznego państw
Ameryki Łacińskiej oraz znaczne ich skonsolidowanie ze Stanami Zjednoczonymi.
Umocniła się idea panamerykanizmu. Stopniowo uwalniały się kolejne regiony spod
władzy państw kolonizujących. W czasie konferencji w Rio de Janeiro w 1947 r.
podpisano układ o wzajemnej pomocy pomiędzy USA i krajami południa. Niezależnie od
tego z poszczególnymi państwami podpisywano układy dwustronne. W 1948 r. z
inicjatywy USA utworzono Organizację Państw Amerykańskich (OPA). Została ona
całkowicie zdominowana przez Stany Zjednoczone. Rządy bardziej niezależne usuwano
w drodze puczów lub przewrotów. W czerwcu 1954 r. obalono rząd J. A. Guzmana w
Gwatemali, kontrolowano działalność Brazyli, Peru i innych państw.
Pewną niezależność utrzymywała Argentyna, gdzie w czasie wojny utrzymywały
się sympatie proniemieckie i antyalianckie. W połowie roku 1944 stanowisko
wiceprezydenta Argentyny objął Juan Domingo Peron (1895-1974), który sformował
własną doktrynę polityczną i zdobył wielką popularność. W 1946 r. wygrał wybory i
objął stanowisko prezydenta, które pełnił do 1955 r. Peron był populistą, umiejętnie
wykorzystywał związki zawodowe i reformy społeczne. Znaczną pomoc okazała mu jego
żona Evita Peron, która zdobyła wielką popularność jako spikerka radiowa.
Organizowała ona ruch związkowy i kobiecy oraz zajmowała się polityką socjalną
państwa. Zmarła w 1952 r. na raka, poważnie osłabiając pozycję męża.
Peronizm spowodował pewne uniezależnienie Argentyny od USA i umocnienia jej
samodzielności politycznej. Peron nie spowodował jednak przyspieszenia rozwoju
gospodarczego i nie rozwiązał palących problemów społecznych. Wpływy jego
stopniowo topniały. Przeciw niemu działały też tajne służby Stanów Zjednoczonych.
Przeciw wystąpiła też hierarchia kościelna, ponieważ w 1954 r. wprowadził legalizację
rozwodów. Wobec narastających demonstracji i buntów zastosowano represje.
Wprowadził także zaostrzoną cenzurę. We wrześniu 1955 r. do buntu przyłączyły się
koła wojskowe. Peron musiał ustąpić. Przez pewien czas przebywał na terenie krajów
amerykańskich, a w 1960 r. osiadł w Hiszpanii. Tymczasem w Argentynie kontynuowali
działalność jego zwolennicy tworząc silny ruch peronizmu. Wygrali oni wybory w 1973
r. Peron wrócił do Argentyny i ponownie objął stanowisko prezydenta. Po roku zmarł, a
rządy objęła po nim jego druga żona Maria, Estela Martinez zwana Izabelitą. Po dwóch
latach rządów peronistów po władzę ponownie sięgnęło wojsko, które w marcu 1976 r.
obaliło Izabelitę i przywróciło dyktaturę armii.
Bardziej dramatyczny przebieg miały wydarzenia na Kubie. Była to mała wyspa
licząca zaledwie 115,5 tys. km2 obszaru, zamieszkanego przez około 7 mln
mieszkańców. Gęstość zaludnienia wynosiła 61 osób na 1 km2. Do 1899 r. była to
kolonia hiszpańska.
Stany Zjednoczone odegrały wybitną rolę w wyzwoleniu Kuby spod zależności od
Hiszpanii w końcu XIX w. W 1901 r. do konstytucji Kuby wprowadzono jednak
poprawkę Platta, na mocy której na Kubie miała znajdować się amerykańska baza
wojenna w Guatanamo. Kuba została uzależniona od USA. Uzależnienie to wzmacniał
fakt, iż gospodarka Kuby miała monokulturowy charakter; opierała się o plantacje
trzciny cukrowej. Odbiorcą cukru były Stany Zjednoczone. Kuba leżała w pobliżu
Florydy i stopniowo przekształcała się w region wczasowy USA. Rozwijano hotele,
domy gry, domy publiczne. Inne dziedziny gospodarki nie miały rynku zbytu. W 1925 r.
na Kubie władzę przejęła junta wojskowa gen. Gerarda Machado. W tej sytuacji w 1933
r. na Kubie wybuchła rewolucja. Ustalono nowe rządy i anulowano poprawkę Platta do
konstytucji. Jednak jesienią tegoż roku władzę znów przejęli wojskowi z sierżantem
Fulgecio Batistą (1901-1973) na czele. Rządził on z przerwami w latach 1944-1952 aż
do roku 1958. Batista wprowadził reżim brutalny i terrorystyczny. Większość
społeczeństwa odnosiła się krytycznie do rządu i jego koncepcji rozwojowych. Batista
wszedł w kontakt z kapitalistami amerykańskimi i stanowił ich osłonę. W kraju panowało
bezrobocie, analfabetyzm, głód i nędza. Grasowały różne choroby i epidemie. Rewolucja
kubańska dojrzewała długi czas. Społeczeństwo było politycznie rozbite i uzależnione.
Rewolucji dokonał Fidel Castro-Ruz (1926). Był on synem zamożnego plantatora.
W 1952 r. ukończył studia prawnicze i podjął działalność w duchu
liberalno-demokratycznym. Wystąpił z żądaniem, by sąd uwięził Batistę za złamanie
konstytucji. Wobec tego, że petycję jego odrzucono przystąpił do działań bezpośrednich.
W 1953 r. zorganizował grupę idealistycznie usposobionej młodzieży i podjął atak na
koszary wojskowe Moncada w Santiago de Cuba. Wojsko jednak opanowało sytuację, a
zamachowcy zostali aresztowani i postawieni przed sądem, który skazał ich na wiele lat
więzienia. W więzieniu znalazło się 122 ludzi z tej grupy. Castro dostał wyrok 15 lat
więzienia. W czasie procesu wygłosił on zasadnicze przemówienie krytycznie oceniające
sytuację w państwie i politykę dyktatora. 15 V 1955 r. objęła go amnestia i został
uwolniony. Wyjechał do Meksyku i tam zorganizował grupę ludzi gotowych do walki z
dyktaturą. Po ich przeszkoleniu w listopadzie 1956 r. udał się z nimi na Kubę i podjął
walkę partyzancką. Z grupy 82 przeszkolonych ludzi na Kubę dotarły tylko 22 osoby.
Grupka ta porwała za sobą masy zniecierpliwionego chłopstwa i w czasie 3 lat
opanowała sytuację na całej wyspie. Organizowano oddziały partyzanckie, opiekę
lekarską dla ludności, system oświatowy. Zapowiedziano przeprowadzenie reformy
rolnej i demokratyzację stosunków. Do rewolucjonistów przystępowały coraz to nowe
grupy zwolenników. Zwolennicy Castro nazywali sie Ruchem 26 lipca (dzień ataku na
koszary w Moncada). 20 VII 1958 r. utworzono Front Ludowy obejmujący 9 różnych
partii i stowarzyszeń. Generalnie nawiązywano do tradycji rewolucjonistów z XIX w. z
JosMarti na czele. Działająca na Kubie Komunistyczna Partia Kuby nie została
zaproszona do udziału we FL. Komuniści do 1958 r. traktowali Ruch 26 lipca jako
konkurencję i nie udzielili mu wsparcia.
W końcu roku 1958 partyzanci opanowali wiele miast ze stolicą włącznie. Batista
uciekł za granicę, a Castro w dniu 1 I 1959 r. proklamował przywrócenie rządów
demokratycznych. Obok Fidela Castro znaczną rolę w walce odegrał jego brat Raul,
Ernesto de la Serna Guevara (1928-1967), zwany Che Guevara i inni.
W pierwszych miesiącach Castro działał poza rządem, który miał liberalny
charakter. Podejmowane reformy miały bardzo ograniczony charakter. Castro domagał
się, by rząd działał szybciej i sprawniej. Doszło do konfliktu i usunięcia liberałów. W
maju 1959 r. powołano rząd bardziej radykalny z Castro na czele i przyspieszono tempo
reform. Rok 1959 nazwano rokiem wyzwolenia, rok 1960 rokiem reformy rolnej, rok
1961 rokiem pierwszego planu gospodarczego, lata od 1962 latami uprzemysłowienia.
Na mocy ustawy o reformie rolnej z 17 V 1959 r. powołano do życia Narodowy
Instytut Reformy Rolnej. Odebrano ziemię posiadaczom mającym ponad 400 ha ziemi i
nadzielono nią nieodpłatnie chłopów małorolnych lub bezrolnych. Przystąpiono do
studiów zmierzających do likwidacji gospodarki monokulturowej i wyszukania upraw
najbardziej odpowiednich dla gleby i klimatu Kuby. Zlikwidowano system pośredników
handlowych i wprowadzono sklepy ludowe czyli spółdzielnie. Kubę podzielono na 28
stref rolniczych.
Reforma rolna i nacjonalizacja zakładów przemysłowych godziła w dużym stopniu
we właścicieli zagranicznych, w tym obywateli USA, którzy protestowali przeciw tej
polityce. W dniu 21 XI 1959 r. wydano ustawę o nacjonalizacji rafinerii ropy naftowej.
Większość rafinerii znajdowała się w ręku właścicieli amerykańskich. W tej sytuacji rząd
USA 27 V 1960 r. ogłosił komunikat informujący o wprowadzeniu przez USA bojkotu
zarządzeń nowych władz kubańskich. Stany Zjednoczone zastosowały wobec Kuby
blokadę ekonomiczną: przestały zakupywać produkowane na Kubie towary oraz
zablokowały finanse.
W lipcu 1960 r. Castro znacjonalizował wszystkie posiadłości amerykańskie na
Kubie, zaostrzył stosunki wewnętrzne i zacieśnił współpracę z ZSRR i krajami
demokracji ludowej. Stosunki dyplomatyczne Kuby z ZSRR nawiązano w dniu 8 V 1960
r., a z Polską 14 VI 1960 r. Natomiast rząd USA zerwał stosunki dyplomatyczne z Kubą
w dniu 3 I 1961 r. Na zapytanie w ONZ czy Castro jest komunistą Chruszczow
odpowiedział: "Nie wiem, czy jest on komunistą, wiem jednak, że ja jestem Fidelistą". 9
III 1962 r. przeprowadzono połączenie Ruchu 26 lipca z KPK i utworzono jednolitą
partię rewolucyjną Kuby. Rzecznikiem współpracy z komunistami i ZSRR był brat Fidela
Raul.
W dniu 1 V 1961 r. Castro oficjalnie proklamował zerwanie z liberalizmem i
przejście do budowy podstaw socjalizmu na Kubie. Skorzystał z pomocy wielu
specjalistów radzieckich. Szeroko zakrojoną współpracę z Kubą podjęła też NRD, która
wysłała swoich specjalistów i udzieliła pomocy gospodarczej.
Przywódcy ZSRR uznali, że Kuba stanowi ważny przyczółek w ich polityce
rewolucjonizowania Ameryki Łacińskiej i udzielili jej znacznej pomocy w zakupie
produkowanych przez nią towarów. Udzielono jej bezpośrednich pożyczek. W tej
sytuacji rząd Stanów Zjednoczonych uznał, że nowe rządy na Kubie stanowią poważne
zagrożenie nie tylko dla USA, ale dla całego regionu. Przeciw rządowi Kuby podjęto
szereg akcji zmierzających do jego destabilizacji oraz zablokowano wszelką współpracę
gospodarczą z tym krajem. Udzielono też wsparcia emigracyjnym przeciwnikom Castro.
W kwietniu 1961 r. uzbrojeni i przeszkoleni emigranci wspierani logistycznie przez
wywiad USA podjęli bezpośrednią próbę opanowania Kuby i usunięcia reżimu Castro.
Armia licząca 1500 uzbrojonych ludzi wylądowała w Zatoce Świn, ale napotkała dobrze
zorganizowaną obronę i została odparta. Wielu atakujących dostało się do niewoli.
Niepowodzenie tej akcji spowodowało zaostrzenie i tak już trudnych stosunków Kuby z
USA. Castro, by zagwarantować stabilność swych rządów, zaczął zabiegać o pozyskanie
pomocy militarnej ZSRR. Skorzystali z tego politycy ZSRR. Postanowili oni zmontować
na Kubie wyrzutnie rakiet zaopatrzonych w głowice atomowe. Wywiad amerykański
szybko wykrył te prace. Administracja J. F. Kennedy'ego uznała ten fakt za poważne
zagrożenie bezpieczeństwa swego państwa i wyzwanie ze strony ZSRR i komunizmu.
Psychoza wojenna osiągnęła szczyt.
W dniu 22 X 1962 r. prezydent Kennedy ogłosił komunikat informujący o
wykryciu na Kubie radzieckich wyrzutni rakietowych, wzmocnił bazę amerykańską w
Guantanamo i zapowiedział blokadę Kuby. Powszechnie obawiano się wybuchu kolejnej
wojny światowej. Do akcji mediacyjnych włączyli się papież Jan XXIII i sekretarz
generalny ONZ U Thant. Oba mocarstwa powstrzymały się jednak od ostatecznych
kroków. ZSRR zawrócił okręty radzieckie płynące na Kubę i zobowiązał się do usunięcia
wyrzutni rakietowych, a Stany Zjednoczone wycofały swoje rakiety z Turcji, by nie
zagrażały one ZSRR.
Kuba uzyskała gwarancje USA. Pomiędzy Białym Domem i Kremlem
zainstalowano bezpośrednie połączenie tzw. gorącą linię. W ślad za tym w 1963 r.
podpisano porozumienie o ograniczeniu doświadczeń z bronią jądrową. Kryzys kubański
w świecie uznano za porażkę ZSRR, który musiał zrezygnować ze swej polityki wobec
Ameryki Łacińskiej i ograniczyć pomoc dla Kuby do broni konwencjonalnej. Fakt ten
osłabił pozycję Chruszczowa w ZSRR i w międzynarodowym ruchu robotniczym i
doprowadził do jego upadku jesienią 1964 r.
Dyktatura Fidela Castro na Kubie przez wiele lat cieszyła się znacznym poparciem
społeczeństwa Kuby. Amerykanie podejmowali wielokrotnie próby zamordowania
Castro, ale wszystkie skończyły się niepowodzeniem.Blokada USA i ograniczenie
pomocy ZSRR spowodowały jednak, iż zapowiedzi wzrostu ekonomicznego i
podniesienie stopy życiowej Castro nie udało sie zrealizować. Stopniowo poparcie to
malało. Rewolucjoniści kubańscy podejmowali wiele wysiłków, by swoje doświadczenia
przenieść do innych krajów Ameryki Łacińskiej, nie uzyskując w tym zakresie także
większych efektów.
Bliski współpracownik Fidela Castro, Argentyńczyk, lekarz Che Guevara podjął
próbę powtórzenia rewolucji kubańskiej w Afryce (Kongo), Argentynie i w Boliwii,
gdzie 9 X 1967 r. został zamordowany przez oddziały rządowe po wzięciu go do
niewoli. Che Guevara zdobył wielką popularność w kołach rewolucyjnej młodzieży w
skali światowej; w latach sześćdziesiątych stał się jej bożyszczem. Inni rewolucjoniści
kubańscy działali na terenie kolonii portugalskich w Afryce i w innych regionach świata.
Kuba znalazła się w bardzo trudnej sytuacji. Powszechnie uznano ją za wroga
społeczności kapitalistycznej. Stała się synonimem bezwzględnej walki rewolucyjnej i
synonimem zła. Fidela Castro w kołach kapitalistycznych uznano za człowieka bez zasad
moralnych i etycznych; ośmieszano go i kompromitowano. Do 1990 r. Kuba korzystała z
ograniczonej pomocy ekonomicznej ZSRR. Cierpiała na brak masy towarowej i
perspektyw rozwojowych. Fidel wygłaszał długie przemówienia i obiecywał upadek
kapitalizmu w skali globalnej w świecie.

VI. REWOLUCJA SPOŁECZNA I IDEOWO-POLITYCZNA LAT
SZEŚĆDZIESIĄTYCH

1. Eksplozja demograficzna i przemysłowa

Cechą charakterystyczną rozwoju powojennego świata było gwałtowne przyspieszenie
wzrostu liczby mieszkańców. Szczególnie szybko rosła liczba mieszkańców w krajach Azji,
Ameryki i Afryki.
Tabela nr 65
Liczba ludności w świecie w rozbiciu na poszczególne kontynenty w latach 1950-1970
(w milionach)
Lp.
Region
Lata
Przyrost w %


1950
1960
1965
1970
1750-1960
1960-1970
1
Europa
Wschodnia
Południowa
Zachodnia
Północna
392
89
109
122
72
425
97
118
134
76
445
100
123
143
79
462
104
128
149
81
8,4
9,0
8,2
9,8
8,6
8,7
7,2
8,5
11,2
6,2
2
Azja bez ZSRR
Wschodnia
Połudn.-Wsch.
Południowa
Połudn.-Zach.
1355
675
173
450
75
1645
780
219
553
932
1833
852
249
625
107
2056
930
287
716
123
21,4
187,7
26,6
22,9
24,0
25,0
19,2
31,2
29,5
32,2
3
Afryka
Północna
Wschodnia
Centralna
Zachodnia
Południowa
217
51
62
25
64
14
270
65
77
30
80
17
303
75
86
32
90
20
344
87
98
36
101
23
24,4
27,5
24,2
20,0
25,0
28,6
27,8
33,8
27,3
20,0
26,0
27,8
4
Ameryka
Północna
Środkowa
Południowa
328
166
52
110
412
199
68
145
460
214
80
166
513
228
93
190
25,6
19,9
30,8
31,8
23,8
14,6
36,8
31,0
5
Australia
4
6
7
7
8,3
8,8
6
Oceania
8
10
11
12
25,0
20,0
7
ZSRR
180
214
231
243
18,0
13,6
Razem
2485
2982
3289
3635
20,0
21,8

Źródło: Narodonasielenije stran mira. Sprawocznik pod red. prof. B. C. Urłanisa.
Moskwa 1974, tabela 8 na s. 44.

Po II wojnie światowej nastąpiło też przyspieszenie procesów rozwoju
ekonomicznego ośrodków pozaeuropejskich. Już I wojna światowa spowodowała spadek
roli i znaczenia państw europejskich w gospodarce światowej na rzecz Stanów
Zjednoczonych. II wojna światowa proces ten pogłębiła. Obok Stanów Zjednoczonych, na
mapie gospodarczej świata pojawiły się Japonia, Kanada, Korea i inne państwa.

Tabela nr 66
Potencjał ekonomiczny głównych państw kapitalistycznych w 1965 r.


Państwo
Obszar
w tys. km2
Ludność
w mln
Gęstość
zaludnienia*
Produkt
globalny
w mld dol.
Produkt na
1 mieszk.
w dol.
USA
RFN
Wielka Brytania
Francja
Japonia
Włochy
9363,4
248,0
244,0
547,0
97,7
301,2
194,5
59,0
54,5
49,0
102,3
51,5
21
238
224
89
277
171
692
112
99
94
87
57
3558
1905
1813
1900
850
1103

* Gęstość zaludnienia mierzona ilością osób na 1 km2 powierzchni kraju

Udział tych państw w globalnej produkcji przemysłowej ciągle się zmieniał. Było tego
wiele przyczyn. Udział ten wyznaczał jednak pozycję i rangę poszczególnych państw, określał
możliwości ich aktywności na forum międzynarodowym.
Jak z poniższej tabeli wynika w 1950 r. Stany Zjednoczone dawały ponad połowę
przemysłowej produkcji świata kapitalistycznego. W latach następnych nastąpiła odbudowa
przemysłu w Niemczech i w Japonii i udział Stanów Zjednoczonych znacznie się obniżył,
niemniej jednak nadal wynosił on 40%. Systematycznie natomiast spadał udział w gospodarce
świata Wielkiej Brytanii i Francji. Włosi utrzymywali ten sam poziom, a nawet nieco
poprawili swoją lokatę. W kapitalistycznym świecie ukształtowały się 3 główne ośrodki
rozwoju, a mianowicie: 1) Stany Zjednoczone, 2) Europa Zachodnia i 3) Japonia.



Tabela nr 67
Udział głównych państw kapitalistycznych w globalnej produkcji przemysłowej świata
w odsetkach
Rok
Kraj

USA
RFN
Japonia
W. Brytania
Francja
Włochy
1938
1950
1960
1971
41,4
54,6
44,1
40,4
-
6,6
8,7
9,8
4,8
1,6
3,9
9,8
12,5
11,6
9,4
7,1
6,0
4,4
4,9
4,9
3,0
2,5
3,4
3,5

Największe tempo przyrostu (296) osiągnęła Japonia, a najniższe (38 punktów) Anglia.
Stany Zjednoczone zajmowały przedostatnią pozycję. W 1965 r. produkcja przemysłowa
Europy stanowiła 32,3% globalnej produkcji świata, podczas gdy produkcja Stanów
Zjednoczonych aż 46%.

Tabela nr 68
Tempo wzrostu produkcji przemysłowej głównych państw kapitalistycznych w latach
1959-1969 (Rok 1963 = 100)
Rok
Kraj

Japonia
Włochy
RFN
Francja
USA
W. Brytania
1959
1969
Przyrost
56
222
296
66
140
112
78
140
85
78
142
82
85
139
64
89
123
38

Tabela nr 69
Udział głównych państw kapitalistycznych w światowym eksporcie w %
Rok
Kraj

USA
RFN
Japonia
W. Brytania
Francja
Włochy
1938
1950
1960
1971
13,9
18,3
17,9
14,0
9,6*
3,6
10,0
12,6
5,1
1,5
3,6
7,8
10,5
11,0
8,8
7,2
4,0
5,6
6,0
6,6
-
2,1
3,2
4,9
* = Niemcy

W 1969 r. udział Europy spadł do 30,9%, a USA do 43,7%; w 1972 r. relacja ta
wynosiła 32,2% i 40,8%. Rosło znaczenie krajów azjatyckich, a szczególnie Japonii. W
Europie szczególnego znaczenia nabrała RFN, która przeżywała okres tzw. cudu
gospodarczego, wysuwając się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych do
czołówki światowej. Stosunkowo słabo rozwijały się natomiast państwa afrykańskie i
południowoazjatyckie.
Jak z tabeli wynika, najbardziej dynamicznie rozwijał się eksport RFN i Japonii.
Poważny regres wystąpił w handlu zagranicznym USA i Wielkiej Brytanii. Stagnację
przeżywały Włochy i Francja.
O bogactwie i stabilności pozycji gospodarczej poszczególnych krajów świadczyły
posiadane przez nie zapasy złota.

Tabela nr 70
Zapasy złota i rezerw walutowych głównych państw kapitalistycznych w %
Rok
Kraj






USA
RFN
Japonia
W. Brytania
Francja
Włochy
1938
1950
1960
1971
51,8
49,8
31,9
22,1
0,4*
0,4
11,6
9,3
10,3
1,2
5,5
6,8
9,9
7,1
6,1
3,3
10,3
1,6
3,7
5,0
10,3
1,2
5,5
6,8
* Niemcy

Zapasy złota były płynne. Niemniej jednak koncentracja ich w określonych krajach
miała swoją szczególną wymowę. Na gromadzenie ich mogły sobie pozwolić tylko
najbogatsze państwa.




2. Wyzwanie radzieckie

Do 1953 r. ZSRR cechował się głównie sukcesami militarnymi i podbojami
terytorialnymi. Pod względem gospodarczym ustępował on natomiast bezwzględnie
głównym, uprzemysłowionym krajom kapitalistycznym. Ekipa Chruszczowa zdawała sobie
sprawę z decydującej roli zaplecza gospodarczego. W latach 1953-1955 przeprowadzono
szereg reform, zmierzających do wycofania się z różnych błędnych decyzji okresu
stalinowskiego. Próbowano ograniczyć wyścig zbrojeń i rywalizację z państwami
kapitalistycznymi celem przeznaczenia większych środków na cele gospodarcze. Armię
zredukowano o około 2 mln ludzi. W pierwszym etapie w latach 1954-1955 podjęto głośno
reklamowaną kampanię na rzecz zagospodarowania nieuprawianych dotąd, dziewiczych
obszarów Kazachstanu i Syberii. Dodatkową uprawą objęto około 44 mln ha ziemi. Liczono,
że w ten sposób zapewniona zostanie samowystarczalność w zakresie wyżywienia. Do tego
czasu ZSRR sprowadzał duże ilości zboża z zagranicy. Na ziemie dziewicze wysyłano całe
brygady młodzieży. Nie przygotowano jednak odpowiednich kadr oraz nie zorganizowano
zaplecza i infrastruktury. Zboża nie potrafiono zebrać i przechować. Po kilku latach okazało
się, że efekt akcji jest bardzo nikły. Związek Radziecki nadal importował zboże. W czasie
wizyty w USA w 1959 r. Chruszczow zapalił się do uprawy kukurydzy. Od tego czasu stał
się gorącym orędownikiem tej uprawy i zalecał ją stosować bez względu na to, czy warunki
glebowe i klimatyczne na to pozwalały, czy nie.
W czasie XXI Zjazdu KPZR w 1959 r. uchwalono założenia planu 7-letniego na lata
1959-1965. Wysunięto w nim hasło doścignięcia w produkcji rolniczej i przemysłowej
rozwiniętych krajów kapitalistycznych. Podjęto szeroko zakrojoną akcję propagandową i
rozwinięto różne inicjatywy gospodarcze. Odniesiono też szereg spektakularnych sukcesów,
umacniających autorytet i znaczenie ZSRR na forum międzynarodowym. W 1954 r. ZSRR
zbudował pierwszą w świecie elektrownię atomową, a w 1957 r. atomowy lodołamacz. 4 X
1957 r. ZSRR wystrzelił w kosmos pierwszego sztucznego satelitę ziemi. Wreszcie 12 IV
1961 r. Jurij Gagarin (1934-1968) na statku "Wostok" po raz pierwszy w ciągu 108 minut
obleciał Ziemię dookoła.
Twierdzono, że ZSRR wykorzysta energię atomową i nową technikę rakietową w
celach pokojowych, dla dobra całej ludzkości. Podjęto rokowania z państwami tzw. klubu
atomowego w sprawie zakazu rozprzestrzeniania broni atomowej. Układ taki podpisano 5
VIII 1963 r. Na tym tle znacznemu pogorszeniu uległy stosunki radziecko-chińskie, ponieważ
przywódcy chińscy żądali udostępnienia im technologii produkcji broni atomowej.
W dniach 17-31 X 1961 r. w Moskwie obradował XXII Zjazd KPZR. Obradował on
w atmosferze wielkiego optymizmu. Chruszczow wygłosił długi referat programowy, w
którym ponownie oskarżył Stalina i jego rządy o spowodowanie przedłużenia stanu zacofania
ZSRR wobec rozwiniętych państw kapitalistycznych, zapowiedział daleko idące reformy
administracyjne i stwierdził, że przeprowadzenie reform gospodarczych pozwoli ZSRR w
ciągu 20 lat wyprzedzić Stany Zjednoczone w produkcji przemysłowej w przeliczeniu na
głowę mieszkańca. Chruszczow przejawiał zawrót głowy od sukcesów. W referacie podano
szczegółowo ile i jakich towarów ZSRR będzie produkować w 1980 r., w porównaniu ze
Stanami Zjednoczonymi. Propagandziści radzieccy głosili, że system kapitalistyczny
wyczerpał już swoje możliwości rozwojowe, że przyszłość należy do komunizmu. Po
zjeździe trumnę ze zwłokami Stalina usunięto z Mauzoleum na Placu Czerwonym,
pozostawiając w nim tylko Lenina. Stalinogród przemianowano w Wołgograd. W miejsce
Stalina zaczęto chwalić Chruszczowa. Nakręcono specjalny film propagandowy pt. "Nasz
Nikita Siergiejewicz". Była to próba przejścia do kultu Chruszczowa. Przywódca ten jednak
nie miał charyzmy. Powszechnie kpiono z różnych jego wypowiedzi i posunięć. Działalność
jego miała bardzo impulsywny charakter. Wiele jego posunięć było dość nierozważnych.
Podejmował on różne kampanie i szybko się z nich wycofywał. W jego działalności
występowało wiele sprzeczności. W polityce zagranicznej w dobie Chruszczowa pogorszyły
się stosunki ZSRR z USA, RFN i ChRL. Reformy wewnętrzne godziły w niepodważalną
dotąd pozycję biurokracji i tzw. kompleksu przemysłowo-militarnego.
Fakty te spowodowały, iż część przywódców ZSRR i wojska zawiązała spisek i 14 X
1964 r. zmusiła Chruszczowa do ustąpienia z zajmowanych stanowisk. Miejsce jego zajął
Leonid Ilicz Breżniew (1906-1982). Objął on stanowisko sekretarza generalnego KC KPZR.
Był to człowiek przeciętny, ale bardzo silnie powiązany z aparatem partyjnym. Ponadto był
bardzo próżny i łasy na różnego rodzaju pochwały i odznaczenia. Stał się wygodnym
figurantem obdzielanym szczodrze przez działających przy nim kolegów różnymi tytułami,
orderami i pochwałami. Za nim stała ekipa kompleksu przemysłowo-militarnego, która
niepodzielnie przejęła w swoje ręce całość władzy w państwie, hamując reformy społeczne.
Stanowisko premiera na wiele lat objął przedstawiciel przemysłu zbrojeniowego, inż. Aleksiej
Nikołajewicz Kosygin (1904-1980). Zabroniono wypowiadać się krytycznie o przeszłości, by
nie "kalać własnego gniazda". Książki krytykujące Stalina i dawny system kultu jednostki
wycofano z obiegu. Znaczne środki przeznaczono na rozwój przemysłu zbrojeniowego,
podbój kosmosu, budowę ośrodków atomowych. Budowano całe tajne miasta. Przemysł
zbrojeniowy miał bardzo utajniony charakter. Rozwijane w nim technologie nie przenikały do
przemysłu cywilnego i gospodarki narodowej. Pochłaniał on olbrzymie środki, ale nie
przynosił większych efektów; pracował na zaspokojenie własnych potrzeb.
Bardzo wolno podnosił się poziom kulturalny i techniczny ogółu ludności.
Społeczeństwo ZSRR nadal było izolowane od reszty świata, żyło w swoistym getcie.
ZSRR obejmował obszar 22,4 mln km2. W 1959 r. mieszkało tam 208,8 mln ludzi,
spośród których 100 mln, to jest 48% mieszkało już w miastach. W 1971 r. liczba
mieszkańców wzrosła do 246,3 mln. W miastach mieszkało już 142,6 mln osób, to jest 58%
ogółu. Jednak w 1959 r. na 100 mieszkańców nadal przypadało tylko 45 mężczyzn. Liczba
miast liczących ponad 1 mln mieszkańców wzrosła do 10. Poważnie rozwinął się przemysł
ZSRR. Globalna jego produkcja w 1970 r. była 13 razy większa niż w 1913 r. W 1970 r.
przemysł dał 60% globalnego produktu społecznego, podczas gdy rolnictwo tylko 16%.
Produkowano coraz więcej. Było to jednak wciąż za mało i bardzo złej jakości. Bardzo niska
była wydajność pracy i słaba konkurencyjność.

Tabela nr 71
Wzrost produkcji niektórych surowców i wyrobów przemysłowych w ZSRR w latach
1945-1971

Produkt
Rok
energia elektr.
w mld kWh
ropa naftowa
w mln ton
gaz
w mld m3
węgiel
w mln ton
surówka żelaza
w mln ton
stal
w mln ton
1945
1955
1971
170,0
740,0
800,0
19,4
70,8
377,0
3,4
10,4
212,0
149,0
390,0
641,0
8,8
33,3
89,5
12,3
45,3
121,0
Źródło: Strany mira. Kratkij politiko-ekonomiczesoj sprawocznik. Moskwa 1975, 4-
10; CCCR w cifrach w 1961 godu. Kratkij statisticzeskij sbornik. Moskwa 1961.
Był to poważny wzrost ilościowy. Jednak w porównaniu z rozwiniętymi państwami
kapitalistycznymi było to nadal za mało. Zapowiedź Chruszczowa i XXII Zjazdu KPZR o
prześcignięciu USA nie została nigdy zrealizowana. Potencjał gospodarczy ZSRR nie został
wykorzystany. Przeszkadzał w tym wadliwy system społeczny i związana z nim zła
organizacja oraz niska wydajność pracy. Radziecki potencjał gospodarczy stosunkowo słabo
był też powiązany z gospodarką krajów uzależnionych od ZSRR. Udział tych krajów w
światowej produkcji przemysłowej wzrósł z 20% w 1950 r. do 38% w 1965 r.

Tabela nr 72
Udział krajów bloku socjalistycznego w światowej produkcji niektórych surowców i
wytworów przemysłowych w latach 1950-1965 r.*
Rok
Energia elektr.
Węgiel kam.
Stal
Nawozy szt.
Cement
Traktory
Cukier
1950
1965
14,9
22,4
28,8
50,3
19,3
29,3
17,9
29,3
16,1
28,1
27,4
30,2
16,5
32,2
Żródło: tamże.
* Energia elektr. w mld kwh, a reszta produktów w mld ton.

Od 1949 r. istniała formalnie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej (RWPG).
Działalność podjęła dopiero w 1953 r. Skupiała ona kraje socjalistyczne, ale była całkowicie
zdominowana przez menadżerów radzieckich i zbiurokratyzowana. Nie stanowiła ona
czynnika stymulującego i przyśpieszającego rozwój ekonomiczny bloku jako całości.

3. Pozycja Stanów Zjednoczonych

Stany Zjednoczone obejmowały obszar 9 363,4 tys. km2 i liczyły 190 mln
mieszkańców. Dysponowały własnymi zasobami surowców oraz kontrolowały olbrzymie
obszary zależne. Zdobyły dominującą pozycję w świecie kapitalistycznym i usiłowały ją
rozciągnąć na pozostałe obszary, w czym przeszkadzał im Związek Radziecki. Do 1960 r.
prezydentem USA był gen. Eisenhower. Administracja państwa znajdowała się w ręku Partii
Republikańskiej. Eisenhower zapowiedział stworzenie Ery Dobrego Samopoczucia. W
dalszym ciągu rozbudowywano przemysł i rozwijano rolnictwo. W 1958 r. utworzono
Krajową Agencję Aeronautyki i Przestrzeni Kosmicznej (NASA). W tym samym roku
wystrzelono pierwszego sztucznego satelitę (Eksplorer I). 5 V 1961 r. miał miejsce lot
pierwszego amerykańskiego astronauty. Amerykańskie koncerny naftowe kontrolowały
wydobycie i dystrybucję ropy naftowej w skali globalnej. W 1959 r. do federacji przyjęto
Alaskę (3 I) i Hawaje (18 I), jako kolejne 49 i 50 stany. W tym samym roku wybuchła
rewolucja na Kubie i Stany Zjednoczone zerwały stosunki dyplomatyczne z tym państwem.
W Stanach nadal narastała propaganda antykomunistyczna. Z jednej strony potęgował się
bunt ludności murzyńskiej, z drugiej działała Komisja Badania Lojalności obywateli wobec
państwa. Partia komunistyczna w 1954 r. została zdelegalizowana i właściwie przerwała swą
działalność.
Poważną rolę w państwie odgrywał kompleks przemysłowo-militarny. Wspierano
Chiny Czang Kai-szeka, RFN, Izrael, Koreę Południową, Wietnam Południowy. Tworzono
nowe pakty i bloki wojskowo-polityczne. W styczniu 1957 r. prezydent Eisenhower
proklamował doktrynę wypełnienia próżni, powstałej na Bliskim Wschodzie na skutek
załamania się agresji Anglii, Francji i Izraela na Egipt. Komplikowała się natomiast sytuacja w
Europie, gdzie Francja próbowała realizować własne, niezależne od USA, plany polityczne.
W maju 1960 r. w Paryżu planowano przeprowadzić amerykańsko-radzieckie
spotkanie na szczycie. W ostatniej chwili Chruszczow odmówił jednak podjęcia rozmów z
Eisenhowerem, dopóki nie wyrazi on ubolewania z powodu naruszania radzieckiej
przestrzeni powietrznej przez amerykańskie samoloty zwiadowcze. Konferencja została
zerwana.
Następcą Eisenhowera został demokrata, John F. Kennedy (1917-1963). Demokraci
ulegali wpływom lobby żydowskiego w USA. Rząd Kennedy'ego podjął kroki zmierzające do
rozwiązania problemu rasowego, wymuszając realizację postanowień konstytucyjnych o
równości rasowej. Na czele ruchu murzyńskiego w USA stał wówczas pastor, Martin Luther
King (1929-1968). Organizowano wielkie demonstracje i marsze protestu. Nie uciekano się
jednak do przemocy. W 1963 r. pastor King zorganizował wielki marsz pod Mauzoleum
Lincolna w Waszyngtonie. Wzięło w nim udział 200 tys. ludzi. W 1964 r. King uzyskał
Pokojową Nagrodę Nobla. Ruch murzyński zwalczali rasiści w stanach południowych. Rząd
Kennedy'ego udzielił wsparcia ruchowi murzyńskienu.
Bezpośrednio po przejęciu władzy rząd Kennedy'ego stanął wobec poważnego
wyzwania na forum międzynarodowym. 13 VIII 1961 r. władze NRD, za zgodą innych
państw socjalistycznych z ZSRR na czele, odgrodziły Berlin Zachodni ustanawiając w mieście
swoją granicę państwową. Akcja ta spotkała się z ostrym protestem rządu RFN i innych
rządów. Powstał tzw. II kryzys berliński. Czekano na reakcję głównego gwaranta swobód
politycznych i Berlina Zachodniego, tj. USA. Kennedy ograniczył się jednak do werbalnego
potępienia akcji NRD i moralnego wsparcia berlińczyków. W czasie pobytu w Berlinie
demonstracyjnie przybył do Bramy Brandenburskiej i wygłosił przemówienie, w którym
powiedział, że sam czuje się berlińczykiem. Nie podjął jednak żadnej akcji wspierającej
dążenia RFN do zjednoczenia Niemiec.
Podjął natomiast czynną akcję, zmierzającą do wsparcia walk sił antykomunistycznych
w Wietnamie. Trwająca od 1957 r. wojna w Wietnamie uległa rozszerzeniu i zaostrzeniu. Do
Wietnamu wysłano wielu amerykańskich doradców, a następnie wojsko i sprzęt.
Wobec krajów Ameryki Łacińskiej ekipa Kennedy'ego wysunęła program pod nazwą
"sojusz dla postępu". Rząd USA poparł próbę emigrantów kubańskich, zmierzających do
obalenia rządów Fidela Castro na Kubie. Rząd USA zażądał usunięcia radzieckich rakiet z
Kuby, grożąc podjęciem bezpośredniej akcji zbrojnej. Wokół Kuby zorganizowano blokadę,
zatrzymując okręty płynące do portów kubańskich. Świat ponownie stanął na krawędzi
wojny.
Kennedy powrócił do polityki popierania państwa Izrael. W początku 1962 r. Izraelowi
przyznano nowe dotacje i pożyczki. Fakt ten spowodował zaostrzenie konfliktu z państwami
arabskimi.
W styczniu 1962 r. Kennedy podjął inicjatywę zmierzającą do utworzenia tzw.
Wśpólnoty Atlantyckiej, obejmującej Stany Zjednoczone i Europę Zachodnią. 4 X 1962 r.
uzyskał pełnomocnictwa Kongresu w tej sprawie na 5 lat. Kennedy cieszył się dużym
autorytetem i uznaniem. Polityka jego miała bardzo dynamiczny charakter. Miał też wielu
przeciwników i wrogów.
22 XI 1963 r. został on zamordowany w czasie wizyty w Dallas. Tło morderstwa do
dziś nie zostało w pełni wyjaśnione .
Wobec śmierci prezydenta Kennedy'ego urząd prezydenta objął wiceprezydent Lyndon
B. Johnson (1908-1973). Po ukończeniu kadencji Kennedy'ego został on następnie wybrany
na to stanowisko i w sumie urząd ten pełnił do 1968 r.
Prezydentura Johnsona stała pod znakiem problemu murzyńskiego i wojny w
Wietnamie. Przez kilka lat w wielu miastach amerykańskich Murzyni demonstrowali, żądając
pełnego równouprawnienia. Ruch ten zwalczali zwolennicy dyskryminacji rasowej z
południowych stanów. 10 II 1964 r. Izba Reprezentantów uchwaliła ustawę o prawach
obywatelskich. Mimo to, w wielu regionach praw tych Murzynom nadal odmawiano.
Dochodziło do ostrych starć pomiędzy demonstrującymi Murzynami i zwolennikami rasizmu.
4 IV 1968 r. w czasie Marszu Ubogich do Waszyngtonu, w Memphis w stanie Tennessee
zamordowano przywódcę ruchu murzyńskiego, pastora Kinga.
Demonstrowali też przeciwnicy wojny w Wietnamie. W kraju tym działały wojska
amerykańskie. Jeżeli w 1963 r. było tam 16 tysięcy tzw. doradców amerykańskich, to w 1965
r. walczyło już 167 tys., a w 1967 r. 500 tys. żołnierzy amerykańskich. Tygodniowo ginęło
około 500 Amerykanów. Wojna pochłaniała olbrzymie środki finansowe. W czasie walk
dochodziło do łamania prawa i zbrodni wojennych. Wielu ludzi protestowało tak przeciw
samej interwencji w sprawy wewnętrzne Wietnamu, jak i przeciw popełnianym tam
zbrodniom. Rzecznikiem wojny był sekretarz Obrony, Robert McNamara. Po latach przyznał,
że był to błąd.
W Stanach Zjednoczonych występowały wielkie skrąjności i dysproporcje
ekonomiczne. Liczbę osób żyjących w ubóstwie w 1965 r. szacowano na 35 mln. Plaga
ubóstwa szerzyła się głównie wśród ludności murzyńskiej, która była upośledzona w dostępie
do pracy, zarobkach i oświacie. Rząd Johnsona podjął program walki z ubóstwem i
wspierania rozwoju kultury. Wydatki wojenne program ten poważnie ograniczyły.
Znaczne wydatki pochłaniały też badania nuklearne i kosmiczne. Początkowo rząd
USA był zwolennikiem poszerzenia dostępu do broni nuklearnej. W kwietniu 1962 r. wysunął
on projekt uzbrojenia NATO w broń nukleraną. Napotkał tu jednak sprzeciw Wielkiej
Brytanii. W grudniu 1962 r. zawarto układ amerykańsko-brytyjski w sprawie utworzenia
wspólnych sił nuklearnych. Anglia zrezygnowała z tworzenia własnych sił nuklearnych i
postanowiła nie dopuścić do utworzenia Wielostronnych Sił Nuklearnych NATO. 3 VIII
1963 r. podpisano układ trójstronny (Anglia, Stany Zjednoczone i ZSRR) o zakazie prób z
bronią nuklearną w atmosferze, przestrzeni kosmicznej i pod wodą. Dążono do zahamowania
rozwoju i rozprzestrzeniania tej broni. Obawiano się zwłaszcza, by Chiny nie weszły w jej
posiadanie. 1 VII 1968 r. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i ZSRR zawarły porozumienie
o nierozprzestrzenianiu broni nuklearnej (zasada nieproliferacji). Chiny i Francja odmówiły
podpisania układu. Do układu nie przystąpiły też: Argentyna, Brazylia, Indie, Izrael, Pakistan,
Republika Południowej Afryki.
Silne zaangażowanie wojenne i wydatki związane z badaniami nuklearnymi
spowodowały pewien zastój ekonomiczny. Na niektórych odcinkach Stany Zjednoczone
zaczęły tracić przodującą pozycję; były dystansowane przez inne państwa. Spod ich
przywództwa wyłamywała się Francja, próbująca podporządkować sobie Europę Zachodnią.
Zaangażowanie na innych kontynentach powodowało, że Stany Zjednoczone słabiej
interesowały się sprawami europejskimi.

Tabela nr 73
Produkcja niektórych surowców i fabrykatów w ZSRR i w USA w przeliczeniu na
głowę mieszkańców w latach 1950-1965
Produkt
1950
1965

ZSRR
USA
ZSRR
USA
Cement w kg
Energia elektryczna w kWh
Stal w kg
Węgiel kamieny w kg
57
507
152
1247
255
2562
593
3341
314
2220
395
2190
336
5496
622
2436
Źródło: tamże.
Jak z powyższych danych wynika w 1965 r. ZSRR w przeliczeniu na jednego
mieszkańca produkował prawie tyle samo cementu co USA, wydobywał prawie tyle samo
węgla, ale nadal wytwarzał o połowę mniej energii elektrycznej i o połowę mniej stali. Nadal
występowały duże dysproporcje w rozwoju gospodarczym obu, krajów.
Stany Zjednoczone wygrały też z ZSRR wyścig o opanowanie kosmosu. Za czasów
Kennedy'ego podjęły kosztowną realizację programu "Apollo". Budowano wielkie statki
załogowe do podróży kosmicznych, liczące 36 pięter wysokości. W grudniu 1968 r. stacja
kosmiczna "Apollo 8" z trzyosobową załogą okrążyła Księżyc, a 16 VII 1969 r. wystartowała
stacja "Apollo 11", celem przeprowadzenia lądowania na Księżycu. Dowodził nią Neil
Armstrong, pilotował Michael Collins, pilotem lądownika "Orzeł" był Edwin Aldrin. 20 lipca
stacja dotarła do Księżyca i Armstrong oraz Aldrin odbyli pierwszy w historii spacer
człowieka po srebrnym globie. Koszt wyprawy szacowano na 30 mld dolarów.

4. Cud gospodarczy w RFN

Republika Federalna Niemiec, pod rządami koalicji CDU/CSU-FDP, osiągnęła szybko
bardzo dobre efekty ekonomiczne. Już w 1960 r. państwo to wysunęło się na trzecie miejsce
w świecie (po USA i ZSRR) w wytopie surówki żelaza, czwarte w produkcji energii
elektrycznej, piąte w wydobyciu węgla kamiennego. RFN zajmowała 4 miejsce w globalnej
produkcji przemysłowej świata. Szybko rosły obroty handlu zagranicznego. Spłacono długi
zagraniczne, a nawet przystąpiono do spłacania odszkodowań osobom pokrzywdzonym
przez III Rzeszę (Izrael).
Rozwój przemysłu i usług spowodował wzrost zatrudnienia i ograniczenie bezrobocia.
RFN wchłonęła 8 mln przesiedleńców ze Wschodu. Notowano też wysoki przyrost
naturalny. Liczba jej mieszkańców wzrosła z 53 mln w 1949 r. do 60,6 mln w 1970 r.
Sukcesy te spowodowały umocnienie popularności i wpływów partii rządzących, z ich
przywódcą K. Adenauerem na czele. Wybory z 15 IX 1957 r. dały im 50% głosów i
absolutną większość w parlamencie. CDU/CSU uzyskały 270, SPD 169, FDP 41 mandatów.
Powstał rząd złożony tylko z przedstawicieli chadecji (CDU/CSU).
W 1961 r. koniunktura uległa lekkiemu osłabieniu. Nastąpiło zwolnienie tempa wzrostu
ekonomicznego, wzrost liczby bezrobotnych i napięć społecznych. Spowodowało to
osłabienie popularności partii rządzących. Wybory z 17 IX 1961 r. przyniosły spadek liczby
głosów oddanych na CDU/CSU. Nowy rząd utworzono w koalicji z FDP. Kanclerzem
ponownie został Adenauer. SPD pozostała w opozycji. Partia komunistyczna w 1957 r.
została zdelegalizowana. Zanikały też stopniowo wpływy partii prawicowych i
nacjonalistycznych, jak np. Partia Niemiecka (DP), Partia Przesiedleńców (BHE). Partie te
połączyły się i utworzyły Partię Ogólnoniemiecką. Nie zdobyła ona jednak większych
wpływów. W RFN umacniały się tendencje demokratyczne.
Na skutek plebiscytu z 23 X 1955 r., w 1957 r. Zagłębie Saary przyłączono do RFN
jako kolejny kraj (Saarland). Państwo to stanowiło już potęgę ekonomiczną, ale zgodnie z
popularnym określeniem F. J. Straussa było nadal "karłem politycznym". RFN nie należała do
ONZ i nie brała udziału w podejmowaniu decyzji politycznych w świecie. Jej udział w NATO
miał defensywny charakter. Narody europejskie nadal obawiały się Niemców. Rząd
Adenauera podejmował różnorodne kroki celem usunięcia tych obaw i lepszego wzajemnego
ułożenia stosunków. Na pierwszy plan wysunięto dążenie do pojednania z Francją i
państwami Beneluxu (Belgia, Holandia, Luxemburg). Granicę z Francją uznano za
ostatecznie uregulowaną. Podjęto starania o wyjaśnienia dotychczasowych nieporozumień.
Do historycznego kompromisu skłaniała wspólna obawa przed zagrożeniem i ekspansją
ZSRR.
22 I 1963 r. w Pałacu Elizejskim w Paryżu kanclerz Adenauer i prezydent de Gaulle
podpisali układ o współpracy pomiędzy obu państwami. Rozwinięto współpracę gospodarczą
i kulturalną oraz wymianę młodzieży. Postępował proces pojednania obu narodów. Rząd
RFN nie podejmował natomiast pojednania z krajami Europy Wschodniej. Szczególne
napięcie występowało w stosunkach z Czechosłowacją i Polską. Stanowisko to budziło
sprzeciw ze strony opozycyjnej SPD i kościołów ewangelickich. Postulowano, by pojednanie
objęło również kraje wschodnioeuropejskie.
15 X 1963 r. Adenauer, po 14 latach urzędowania na stanowisku kanclerza, ustąpił.
Zgodnie z wcześniejszymi uzgodnieniami stanowisko kanclerza objął Ludwig Erhard
(1897-1977). Był on rzecznikiem zacieśnienia współpracy z USA, co automatycznie
prowadziło do osłabienia dotychczasowej współpracy z Francją. Wbrew nadziejom, jakie z
nim wiązano, nie potrafił jednak ponownie ożywić gospodarki niemieckiej. RFN przeżywała
recesję. W związku z przejściem do nowych technologii w produkcji upadały stare ośrodki
przemysłowe, oparte na wydobyciu węgla, wytopie stali i budowie okrętów. Powstawały
nowe ośrodki przemysłu, oparte na przetwórstwie ropy naftowej, komputeryzacji i
automatyce produkcji. RFN nie posiadała własnych złóż ropy naftowej. Ponadto znajdowała
się w złych stosunkach z krajami arabskimi. Niezależnie od recesji, przestawienie się na nowe
gałęzie wytwórczości prowadziło do upadku starych ośrodków przemysłowych w Niemczech
Północnych i kształtowania się nowych w krajach południowych, to jest w
Badenii-Wirtembergii, Bawarii.
Kryzys spowodował stopniowy rozpad dotychczasowej koalicji rządowej chadecji z
liberałami. 30 XI 1966 r. Erhard podał się do dymisji. 1 XII 1966 r. powołano rząd tzw.
Wielkiej Koalicji z udziałem SPD. Było to wydarzenie bez precedensu. Socjaldemokraci
weszli po raz pierwszy do rządu w powojennej historii Niemiec. Kanclerzem został Kurt
Georg Kiesinger (1904-1988) z CDU, a wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych
Willi Brandt (1913-1988) z SPD. Podjęto próbę reorientacji w polityce zagranicznej państwa
w duchu szukania porozumienia z państwami Europy Wschodniej. 31 I 1967 r. RFN
nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rumunią, odrzucając tym samym doktrynę Hallsteina.
Socjaldemokraci inaczej rozumieli problem jedności Niemiec, akcentując problem jedności
narodowej, a nie państwowej. Podjęli oni dialog z NRD, zmierzając do formalnego uznania
drugiego państwa niemieckiego. Zapowiedzieli też definitywne uznanie nowej granicy
zachodniej Polski. 31 I 1968 r. RFN wznowiła stosunki dyplomatyczne z Jugosławią.
Szukano dróg ożywienia gospodarki i podjęcia współpracy z krajami bloku
wschodniego. Liczono, że rozległe rynki zbytu na wschodzie będą miały dodatni wpływ na
gospodarkę RFN.
Szczególną rolę w procesie kształtowania nastrojów politycznych w duchu
nacjonalistycznym spełniła historiografia niemiecka. W ślad za historykami niemieckimi także
historycy innych krajów tworzyli obraz przeszłości w duchu nacjonalistycznym i
szowinistycznym. Na przełomie XIX i XX wieku historiografia europejska przekształciła się
w dużym stopniu w instrument walki ideologicznej i propagandowej. Po II wojnie światowej
pojawiły się głosy domagające się zerwania z tą szkodliwą tendencją i zobiektywizowania
historiografii, a szczególnie podręczników szkolnych i nauczania historii i geografii w
szkołach. W latach 50. z inicjatywy Georga Eckerta w Bruszwiku w RFN utworzono
Międzynarodowy Instytut Podręczników Szkolnych i przystąpiono do organizowania
spotkań przedstawicieli zwaśnionych historiografii, celem opracowania podręczników
pozbawionych treści nacjonalistycznych i uprzedzeń rasowych. Szczególnie duże sukcesy
uzyskano w kontaktach z Francuzami. W 1972 r. powołano do życia Komisję niemiecko-
polską i także podjęto dążenia do zobiektywizowania obrazu przeszłości stosunków między
obu narodami i państwami. Komisje te działały pod auspicjami UNESCO.
Poważną rolę w wychowaniu społeczeństwa niemieckiego spełniły wielkie rocznice
historyczne i związane z nimi dyskusje. W 1966 r. z okazji setnej rocznicy wojny prusko-
austriackiej doszło do ostrej batalii, która przeszła do historii pod nazwą Preussenwelle (Fala
Pruska). Zweryfikowano ocenę roli Prus i militaryzmu w dziejach Niemiec. Następnie
przystąpiono do dyskusji o Hitlerze. Młodzież niemiecka nie miała jasnego obrazu III Rzeszy
i roli Hitlera w dziejach. Opublikowano wiele książek biograficznych, przeprowadzono wiele
konferencji oraz nakręcono kilka wybitnych filmów poświęconych dziejom NSDAP, Hitlera,
ruchu oporu i wojny. Do tego czasu w tradycji niemieckiej, pierwsza w historii Niemiec
republika (Weimarska) nie cieszyła się uznaniem, krytycznie odnoszono się do niemieckiego
ruchu oporu wobec dyktatury hitlerowskiej i kultywowano tradycje NSDAP i III Rzeszy.
Tzw. Hitlerwelle (Fala Hitlerowska) doprowadziła do weryfikacji tych ocen, ukazując rolę
tradycji demokratycznych oraz skutki popełnionych przez hitleryzm zbrodni. Fakty te
wzmacniały przywiązanie do systemu demokratycznego, osłabiały wpływy tradycji
nacjonalistycznych i militarystycznych oraz prowadziły do właściwego zrozumienia roli
Niemiec w nowej Europie. Preussenwelle objęła także NRD. Natomiast Hitlerwelle do NRD
nie dotarła. Przy czym Preussenwelle w NRD ograniczono do uznania pozytywnej roli
państwa pruskiego jako państwa dobrze zorganizowanego i praworządnego. Eksponowano
tradycje współpracy prusko-rosyjskiej z czasów napoleońskich.

5. Francja generała de Gaulle'a

13 V 1958 r. w Algierii wybuchł bunt kolonizatorów francuskich, którzy głosili, że rząd
niezbyt stanowczo broni francuskich praw do tego obszaru. W konsekwencji prezydent Coty
odwołał rząd P. Pfimlina i zwrócił się do gen. de Gaulle'a z prośbą, by objął on ster rządu.
Powrotu generała domagali się też buntujący się kolonowie. W tej sytuacji gen. de Gaulle
wyraził zgodę na powrót do rządu, pod warunkiem, iż jednocześnie przeprowadzona
zostanie zmiana systemu rządzenia. Dotychczasowy system słabego rządu spowodował
bardzo duże osłabienie państwa. W okresie 12 lat istnienia IV Republiki we Francji znieniły
się 24 gabinety. Władza wykonawcza była bardzo słaba. W parlamencie występowało duże
rozbicie głosów. Słabość wewnętrzna osłabiała Francję na forum zagranicznym. Gen. de
Gaulle postulował wzmocnienie władzy wykonawczej. Warunki jego zostały przyjęte. 1 VI
1958 r. Zgromadzenie Narodowe powołało nowy rząd większością 329 przeciw 224 głosom.
Rządowi udzielono nadzwyczajnych pełnomocnictw (350 : 261 głosów). Przygotował on
referendum konstytucyjne, które przeprowadzono 28 września. Prawo głosu przyznano
wszystkim mieszkańcom Unii Francuskiej. W metropolii w głosowaniu wzięło udział 85%
uprawnionych, spośród których 79% poparło projekt rządowy. W obszarach zamorskich
frekwencja była niższa. Projekt reformy poparło również 85% głosujących. W referendum nie
wzięła udziału Gwinea, która 2 X 1958 r. proklamowała niepodległość.
Nowa konstytucja umacniała władzę wykonawczą. Wprowadzono system prezydencki.
Zmieniono też ordynację wyborczą, wprowadzając system większościowy. 23 i 30 XI 1958 r.
przeprowadzono wybory nowego Zgromadzenia Narodowego, a 21 XII 1958 r. wybrano
prezydenta. Został nim gen. de Gaulle, który uzyskał 78% głosów. "Obejmując ponownie
przywództwo nad Francją - pisze gen. de Gaulle - byłem zdecydowany uwolnić ją od
zobowiązań, jakie nakładało na nią - dotąd bez ekwiwalentu - jej imperium kolonialne. Łatwo
sobie wyobrazić, że do realizacji tego postanowienia nie przystąpiłem, jak to się mówi, z
lekkim sercem". Rozwiązano Unię Francuską i powołano do życia Wspólnotę Francuską. Do
wspólnoty zgłosiło akces szereg dotychczasowych obszarów kolonialnych: Dahomej,
Mauretania, Niger, Senegal, Sudan, Górna Wolta, Wybrzeże Kości Słoniowej z Francuskiej
Afryki Zachodniej oraz Czad, Gabon, Kongo Brazaville, Republika Afryki Środkowej i
Madagaskar z Francuskiej Afryki Środkowej.
Obszary te uzyskały dużą samodzielność, ale miały nadal pozostawać w związku
federacyjnym z Francją. Kontynuowały swoją walkę o pełną suwerenność i po dwóch latach
Wspólnota rozpadła się. Nowe państwa czuły się powiązane kulturowo z Francją i
podtrzymywały z nią współpracę gospodarczą.
Najwięcej problemów stwarzała Algieria. 19 IX 1958 r. przywódcy FLN Algierii na
sesji w Kairze proklamowali powstanie niezawisłej Republiki Algierii i powołali do życia jej
Rząd Tymczasowy z Ferhaddem Abbasem na czele. Rząd ten kontynuował działalność
powstańczą. Korzystał z pomocy innych państw arabskich, a szczególnie Egiptu, Maroka i
Tunezji. Ruch partyzancki powodował, iż francuski kontyngent wojskowy w Algierii wzrósł
do 500 tys. ludzi. Generałowie dowodzący tymi wojskami reprezentowali poglądy
nacjonalistyczne, hołdowali rasizmowi i stosowali bardzo brutalne metody walki.
Społeczeństwo francuskie przeżywało głęboki rozdział wewnętrzny na tle kwestii algierskiej.
Gen. de Gaulle doszedł do wniosku, że Algieria stanowi kulę u nogi Francji.
Postanowił problem ten rozwiązać, podobnie jak sprawę pozostałych obszarów kolonialnych.
16 IX 1959 r. złożył oświadczenie, w którym stwierdził, że o losach Algierii powinni
decydować sami Algierczycy. Mimo oporu kół nacjonalistycznych 8 I 1961 r. doprowadził do
plebiscytu. Przy czym zagroził, że jeśli społeczeństwo francuskie nie uzna jego poglądów w
tej kwestii, to ustąpi ze stanowiska prezydenta. Mimo tego szantażu tylko 56% głosujących
poparło projekt samookreślenia dla Algierii. Wynik ten rząd uznał za zadowalający i podjął
przygotowania do pertraktacji z Rządem Tymczasowym Algierii.
Fakt ten spowodował ostry protest przeciwników usamodzielnienia się Algierii. 22 IV
1961 r. w Algierze zbuntowały się niektóre jednostki wojskowe. Po kilku dniach pucz się
jednak załamał. Przywódców puczu aresztowano i skazano na kary wieloletniego więzienia.
Niektórzy z nich zbiegli za granicę i utworzyli Organizację Tajnej Armii (Organisation de
l'Arm Secret) czyli OAS. Podjęła ona akcję terrorystyczną i propagandową przeciw
oderwaniu się Algierii. Organizowano zamachy na zwolenników takiego rozwiązania
problemu. Próbowano zgładzić gen. de Gaulle'a. Na czele OAS stali generałowie Edmond
Jouhaud i Raul Salan. W ciągu roku ofiarami mordów kapturowych OAS padło 12 tys. osób.
Terror ten nie powstrzymał gen. de Gaulle'a. 20 V 1961 r. doszło do pierwszego
tajnego spotkania delegacji obu stron w Evian. Rozmowy z przerwami toczyły się do 18 III
1962 r. Podpisano porozumienie. Francja wycofała się z Algierii, gdzie proklamowano
Algierską Republikę Demokratyczną. Wojna w Algierii trwała 8 lat (1954-1962). Pochłonęła
wiele ofiar po obu stronach frontu. Szacuje się, że zginęło około 39 tys. Algierczyków i 23
tys. Francuzów. Koszta rzeczowe wojny szacowano na 3000 mld franków. Trudne do
oszacowania były straty moralne. Sprawa Algierii przez wiele lat dzieliła społeczeństwo
francuskie i krępowała poczynania rządu francuskiego na forum międzynarodowym. OAS
kontynuowała działalność do 1965 r. Po ujęciu generałów Jouhaud i Salana kierował nią b.
premier Georges Bidault i b. gubernator w Algierze, Jacques Soustelle.
Po uznaniu niepodległości Algierii około 1 mln Francuzów opuściło ten związany od
lat z Francją rejon.
Gen. de Gaulle, uwalniając Francję od kłopotów kolonialnych, spowodował
przyspieszenie jej rozwoju ekonomicznego. Przeprowadzono nacjonalizację kopalń węgla
kamiennego, komunikacji lotniczej i kolejowej oraz niektórych wielkich zakładów
przemysłowych. Zreformowano finanse państwa, wprowadzono centralne planowanie
gospodarcze, promowano badania naukowe, a szczególnie atomowe. W efekcie
spowodowano przyspieszenie rozwoju gospodarczego państwa. Rozwijano przemysł
metalurgiczny, chemiczny, elektroniczny i maszynowy. Budowano samochody i rakiety.
13 II 1960 r. Francja dokonała eksplozji własnej bomby atomowej. Poprawienie
kondycji gospodarczej i militarnej państwa pozwoliło umocnić wpływy gaulistów w państwie
i pozycję Francji na forum międzynarodowym.
28 X I962 r. przeprowadzono referendum w sprawie wprowadzenia poprawki do
konstytucji. 62% głosującyh poparło rządowy projekt, by prezydenta republiki wybierać w
głosowaniu powszechnym. Przeprowadzone w listopadzie tegoż roku wybory do
Zgromadzenia Narodowego umocniły pozycję gaulistów w państwie.
Gen. de Gaulle wypracował własną koncepcję polityki zagranicznej. Miał on silne
przeświadczenie o szczególnej roli Francji w Europie. Jednocześnie był uprzedzony do
hegemonii amerykańskiej w świecie, a szczególnie w Europie. Opowiadał się za tworzeniem
Zjednoczonej Europy od Atlantyku po Ural. Dążył do zbliżenia z RFN i popierał plan
zjednoczenia Niemiec w granicach jałtańskich. 22 I 1963 r. wspólnie z kanclerzem
Adenauerem podpisał tzw. Układ Elizejski, tj. Układ o współpracy francusko-niemieckiej,
podejmując politykę zmierzającą do pojednania z Niemcami. Jednocześnie opowiadał się za
ostatecznym uznaniem granic, ustalonych w 1945 r., i włączeniem ZSRR do współpracy
europejskiej. Rozluźnił natomiast współpracę wojskową Francji z USA, ograniczając udział
swego kraju w NATO. Już w 1959 r. spowodował usunięcie lotnictwa amerykańskiego z
terytorium Francji oraz wycofał flotę śródziemnomorską, a w 1963 r. resztę floty francuskiej
spod dowództwa NATO; odmówił udziału Francji w planowanych Wielostronnych Siłach
Nuklearnych NATO. W 1966 r. siły zbrojne Francji przestały podlegać naczelnemu dowódcy
paktu. Główną kwaterę NATO przeniesiono z Fontainebleau pod Paryżem do Brukseli.
Francja pozostała jednak członkiem NATO.
Gen. de Gaulle złożył wizytę państwową w ZSRR (20 VI - 1 VII 1966) i w Polsce
(6-12 IX 1967 r.). Sądził, że w tzw. "dużej" Europie niebezpieczeństwo zagrożenia
niemieckiego zniwelowane zostanie przez udział państw wschodnioeuropejskich. Zakładał
też, że Francja z czasem dobije się hegemonii w tak pojętej Europie.
Mocarstwowa polityka gen. de Gaulle'a nie miała pokrycia w potencjale
ekonomicznym Francji. Sytuacja wewnętrzna Francji komplikowała się, a popularność gen.
de Gaulle'a słabła. W grudniu 1965 r. przeprowadzono wybory prezydenta. Gen. de Gaulle
wybory te wygrał dopiero w II turze głosowania, uzyskując 55% oddanych głosów.
Konsolidowała się opozycja lewicowa. W wyborach do Zgromadzenia Narodowego w marcu
1967 r. gauliści uzyskali tylko 38% głosów.
W maju 1968 r. Francja ponownie ogarnięta została falą demonstracji i strajków.
Demonstrowali nie tylko robotnicy, ale również studenci. Gen. de Gaulle odwołał się
tradycyjnie do opinii publicznej. W czerwcu przeprowadzono nowe wybory, które przyniosły
mu poważny sukces. W ślad za tym postanowił przeprowadzić reformę administracyjną.
Planował podzielić Francję na 21 autonomicznych rejonów. Przedstawiciele rejonów mieliby
tworzyć senat republiki. 27 IV 1969 r. przeprowadzono referendum w tej kwestii. Projekt ten
poparło tylko 47,5% głosujących. Nie uzyskał on aprobaty. W tej sytuacji gen. de Gaulle,
zgodnie z zapowiedzią, w następnym dniu podał się do dymisji. Podjęta przez niego próba
wydźwignięcia Francji do rzędu czołowych mocarstw, decydujących o losach świata,
skończyła się niepowodzeniem.

6. Osłabienie roli i znaczenia Wielkiej Brytanii w świecie

Gabinet Macmillana reprezentował koła arystokratyczne i wielkoprzemysłowe.
Sytuacja Anglii komplikowała się nadal. Tempo wzrostu przemysłowego słabło. Moce
produkcyjne przemysłu brytyjskiego były słabo wykorzystane. Kurczyły się rynki zbytu.
Udział Anglii w światowym eksporcie spadł z 18,9% w 1956 r. do 15,8% w 1961. Do głosu
dochodziły nowe surowce i wytwory. W gospodarce paliwowej spadło znaczenie węgla na
rzecz ropy naftowej. Zamykano kopalnie węgla. Poszukiwano natomiast nowych złóż ropy.
Rozwijał się przemysł elektrotechniczny, samochodowy, budowy maszyn, chemiczny.
Postępował proces automatyzacji produkcji. Anglicy mieli trudności w przestawieniu swego
przemysłu; był on przestarzały i mało podatny na zmiany. Sytuacja ta spowodowała wzrost
liczby bezrobotnych, wystąpienia strajkowe, aktywizację organizacji zawodowych. Liczba
bezrobotnych w latach 1958/1959 sięgała 500 tys. osób. W 1957 r. strajkowało 1,7 mln
robotników przemysłu maszynowego i dokerów. W roku tym w Anglii notowano 2859
strajków. Związki zawodowe skupiały 9 mln członków. Wpływy ich bardzo rosły, natomiast
malały wpływy Partii Pracy.
8 X 1959 r. przeprowadzono wybory, które po raz trzeci przyniosły zwycięstwo
konserwatystom. Uzyskali oni 365 mandatów, podczas gdy laburzyści tylko 258. Rząd
konserwatystów kontynuował proces pokojowej likwidacji brytyjskiego imperium
kolonialnego. W 1956 r. niepodległość uzyskały Sudan i Ghana (Złote Wybrzeże), w 1957 r.
Malaje, w 1960 r. Somalia i Niger, w 1961 r. Sierra Leone, Kuwejt, Tanganika, w 1962 r.
Zachodnia Samoa, Jamajka, Trynidad, Tobago i Uganda. W 1963 r. Malaje połączyły się z
Singapurem i częścią Borneo i utworzyły Federację Malezji.
Pokojowa transformacja kolonii w samodzielne państwa pozwoliła Anglii utrzymać z
nimi dalszą współpracę. Obszary te tworzyły wraz z Wielką Brytanią tzw. Commonwealth,
uznając monarchię brytyjską lub biorąc udział w okresowych spotkaniach szefów rządów
Wspólnoty. Była to bardzo luźna forma współpracy obszarów dawnego imperium. Niektóre z
tych obszarów uzyskały status dominium. Wchodziły one w skład Imperium Brytyjskiego,
które w 1962 r. obejmowało obszar 10,9 mln mil kwadratowych, zamieszkanych przez 721
mln ludności.
Generalnie biorąc rozpad systemu kolonialnego i słabe tempo rozwoju gospodarczego
powodowały spadek znaczenia Wielkiej Brytanii w świecie. W produkcji przemysłowej w
1961 r. prześcignęła ją RFN, zajmując drugie miejsce po USA. Anglia spadła na trzecie
miejsce. Niemniej wraz z USA, Francją i ZSRR wchodziła do klubu atomowego i zasiadała w
Radzie Bezpieczeństwa ONZ. Osłabiały ją strajki i akcje terorystyczne Irlandzkiej Armii
Republikańskiej (IRA), która walczyła o zjednoczenie Północnej Irlandii z Republiką Irlandii.
W 1961 r. rząd wprowadził korekty do ustaw socjalnych, przerzucając ich koszty na samych
pracobiorców. Przeprowadzono reprywatyzację przemysłu. 18 X 1963 r. premier Macmillan
ustąpił ze stanowiska szefa rządu. Jego następcą został dotychczasowy minister spraw
zagranicznych, lord Home (Alec Douglas-Home). Stanowisko ministra spraw zagranicznych
objął Richard Butler.
Anglia współpracowała nadal z USA, natomiast nie popierała polityki gen. de Gaulle'a
obawiając się odbudowy hegemonii francuskiej w Europie. Nie przystąpiła do EWG, lecz
wysunęła koncepcję stworzenia bloku gospodarczego obejmującego Europę Zachodnią i
USA. Kiedy plan ten nie powiódł się, próbowano stworzyć konkurencyjny wobec EWG blok
wolnego handlu (EFTA).
Bardzo napięte były nadal stosunki Anglii z ZSRR. Wizyta Macmillana w Moskwie w
1957 r. nie doprowadziła do wyjaśnienia rozbieżności.
15 X 1964 r. konserwatyści przegrali wybory. Do władzy ponownie doszli laburzyści z
Haroldem Wilsonem (1916-1995) na czele. Poddali krytyce politykę konserwatystów
dowodząc, iż spowodowali oni zahamowanie rozwoju gospodarczego Anglii i pogorszenie
warunków życia ogółu ludności. Ponieważ wybory dały im nieznaczną (5 mandatów)
przewagę nad konserwatystami, w 1966 r. spowodowali rozwiązanie parlamentu i 31 III
1966 r. przeprowadzili nowe wybory. Odnieśli w nich ponowne zwycięstwo (97 mandatów
przewagi). W tej sytuacji w marcu przeprowadzili po raz drugi nacjonalizację przemysłu
żelaznego i stalowego.
W polityce zagranicznej rząd Wilsona próbował zajmować stanowisko neutralistyczne,
zamrażając dotychczasową współpracę z USA. Nie aktywizowano starań o przyjęcie Wielkiej
Brytanii do EWG, lecz rozwijano współpracę z państwami skupionymi w EFTA. W dalszym
ciągu napięte były stosunki brytyjsko-francuskie. Rząd Partii Pracy nie był też w stanie
zaktywizować gospodarki brytyjskiej. Proces rozpadu postępował dalej. Sytuacja była trudna.
Mimo to, w 1970 r. rozwiązano parlament i rozpisano nowe wybory na 18 VI 1970 r. Partia
Pracy źle obliczyła siły i wybory te przegrała. Władzę ponownie przejęli konserwatyści,
którzy utworzyli rząd z Edwardem Heathem (ur. 1916) na czele.

7. Ewolucja sytuacji we Włoszech

Włochy obejmowały obszar 301 218 km2, zamieszkany przez około 54 mln ludności.
Pod względem administracyjnym dzieliły się na 20 regionów lub krain etniczno-historycznych
i 91 prowincji. Kraj był bardzo zróżnicowany ekonomicznie i politycznie. Szczególnymi
wpływami cieszyła się nadal Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna czyli Chadecja
(Demokrazia Cristiana), wspierana przez Kościół rzymskokatolicki. Po odejściu de
Gasperiego na czele partii stał Amintore Fanfani (1908-1994). Chadecy nie dysponowali
jednak większością absolutną w parlamencie i musieli szukać sojuszników. Drugą co do
znaczenia i wpływów partią była Włoska Partia Komunistyczna (WPK). Od 1947 r.
znajdowała się ona w opozycji. Komuniści byli izolowani politycznie. Po wydarzeniach w
1956 r. znajdowali się oni pod obstrzałem krytyki ze strony różnych ugrupowań. Zerwali z
nimi współpracę nawet dotychczasowi sojusznicy z WPS. W tej sytuacji tworzenie rządu było
możliwe tylko poprzez zawieranie przez chadecję kompromisu z różnymi ugrupowaniami
prawicy społecznej. Prawica była jednak słaba i rozproszona politycznie. Rządy miały bardzo
nietrwały charakter. Zmieniały się często i nie były w stanie opanować sytuacji w kraju.
Część przywódców chadecji dążyła do ustabilizowania sytuacji przez podjęcie
współpracy z socjalistami. Wysuwano program tzw. otwarcia na lewo (apertura a sinistra).
W maju 1958 r. przeprowadzono kolejne wybory do parlamentu. Chadecy uzyskali
43%, komuniści 23%, socjaliści 14% i socjaldemokraci 6% głosów. Inne małe partie
prawicowe zdobyły po 1-2% głosów. W tej sytuacji A. Fanfani postanowił dokonać otwarcia
na lewo i utworzył rząd koalicyjny w oparciu o chadecję i socjaldemokratów. Prawe skrzydło
partii poddało go jednak ostrej krytyce, oskarżając o skłonności lewicowe. W związku z tym,
na początku 1959 r. podał się do dymisji tak w rządzie, jak i w partii. Stanowisko sekretarza
generalnego partii chrześcijańsko-demokratycznej objął Aldo Moro (1916-1970), a na czele
rządu stanął Antonio Segni. Był to rząd mniejszościowy, opierający się tylko na partii
chrześcijańsko-demokratycznej. Przetrwał do lutego następnego roku. Następny rząd
stworzył Fernando Tambroni. Próbował rządzić przy wsparciu neofaszystów, ale spotkał się z
ostrą krytyką i upadł już w lipcu 1960 r.
Do głosu ponownie wrócił Fanfani, który stworzył rząd koalicyjny z liberałami. W
lutym 1962 r. do rządu wstąpili też socjaldemokraci.
Wybory przeprowadzone w kwietniu 1963 r. przyniosły chadecji porażkę. Uzyskała
ona 38%, komuniści 25%, socjaliści 14% i socjaldemokraci 6% głosów. Fanfani podał się do
dymisji. Rząd utworzył Giovanni Leone (ur. 1908). Był to mniejszościowy rząd chadecji. Już
w listopadzie zastąpił go nowy rząd koalicyjny Aldo Moro. W skład rządu weszli chadecy,
socjaliści, socjaldemokraci i republikanie. Wicepremierem został P. Nenni, który ponownie
wszedł do rządu. Był to rząd centrolewicy bez komunistów, którzy pozostali w opozycji. W
grudniu 1965 r. przeprowadzono wybory prezydenta republiki. Został nim przywódca
socjaldemokratów G. Saragat. W rok później partie: socjalistyczna i socjaldemokratyczna
połączyły się i utworzyły Zjednoczoną Partię Socjalistyczną Włoch (PSU). Przewodniczącym
jej został P. Nenni. Część lewicowo zorientowanych działaczy oderwała się i utworzyła
Włoską Partię Socjalistyczną Zjednoczonego Proletariatu. Nie odegrała ona większej roli.
Kolejne wybory parlamentarne w 1968 r. przyniosły porażkę socjalistom. Chadecy
uzyskali 39%, komuniści 27%, socjaliści (PSU) 14% głosów. W tej sytuacji socjaliści
odmówili ponownego wejścia do rządu i Aldo Moro zrezygnował z tworzenia rządu
szerokiej koalicji. Powstał ponownie chadecki rząd mniejszościowy z Giovannim Leone na
czele. Rząd ten utrzymał się tylko kilka miesięcy. W grudniu 1968 r. powstał nowy rząd
koalicyjny wraz z socjalistami pod przewodnictwem Mariano Rumora. Był to już 40 rząd w
historii powojennych Włoch. Rządy zmieniały się często.
Mimo ciągłych zmian politycznyeh, we Włoszech faktycznie rządzili przez cały czas
chadecy, którzy dobierali sobie do pomocy liberałów lub socjaldemokratów, czy socjalistów.
Komuniści przez cały ten czas przebywali na ławach opozycyjnych. Po śmierci Togliattiego w
1964 r. na czele partii stanął Enrico Berlinguer (1922-1984).
W 1957 r. Włochy wstąpiły do EWG i Euratomu, podjęły politykę uprzemysłowienia i
przyspieszonego rozwoju. Wobec słabości rządu centralnego stanowiły one konglomerat
różnych, rządzących się samodzielnie krain i prowincji.
Rząd nie hamował inicjatywy oddolnej i konkurencji poszczególnych grup
przemysłowych i gospodarczych. Prowadziło to do szybkiego wzrostu ekonomicznego.
Dochód narodowy systematycznie rósł. W 1964 r. przyrost dochodu narodowego brutto
wynosił 2,7%, w 1965 r. 3,3%, w 1966 r. 5,4%, w 1967 r. 5,9%. Średnia za lata 1961-1970
wynosiła 5,9%. Był to bardzo wysoki wskaźnik wzrostu gospodarczego. Mówiono o
włoskim cudzie gospodarczym. W 1965 r. dochód ten wynosił 65 mld dolarów. W
przeliczeniu na głowę mieszkańca dawało to 1103 dolary. W latach 1951-1970 dochód ten
wzrósł z 470 do 1250 dolarów na głowę. Był to wzrost prawie trzykrotny.
"Niezależnie od ciągłych kryzysów i przetasowań rządowych - pisze W. Laqueur -
gospodarka Włoch rozwijała się nieprzerwanie, a osiągnięcia w sume szły na konto
chrześcijańskich demokratów. Jednocześnie jednak narastało powszechne niezadowolenie z
nieskuteczności administracji, nasiliły się też zarzuty o korupcję i nepotyzm. Zastrzeżenia
budziły także nieodmiennie duże wpływy kleru, co odbijało się rykoszetem na chadecji. Mimo
rosnącego dobrobytu zwiększyła się liczba strajków, co było przejawem nasilającego się
niezadowolenia klasy robotniczej. Włoska demokracja daleka była od doskonałości, a rządy
aparatu i sekretarzy partyjnych budziły coraz bardziej gromkie głosy krytyki. Powszechnie
zgadzano się z opinią, iż Włochy to kraj "partiokracji", strukturą bardziej przypominający
neofeudalizm niż nowoczesne państwo demokratyczne".
Cud gospodarczy nie objął całego kraju. Południe Włoch, Sycylia, Sardynia i niektóre
inne regiony nie uczestniczyły w tym burzliwym rozwoju. Wielu Włochów nadal emigrowało
w poszukiwaniu pracy do USA lub krajów Europy Zachodniej.

8. Problem integracji europejskiej

Państwa europejskie i Europa w całości stopniowo traciły znaczenie, jakie w XIX
wieku odgrywały w świecie. Narody Europy Zachodniej po II wojnie światowej czuły się
zagrożone z jednej strony przez ekspansję ZSRR, a z drugiej strony rosnącą przewagą USA.
Coraz większego znaczenia nabierała idea konsolidacji europejskiej. Idee zjednoczonej
Europy wysuwano już w okresie międzywojennym. Wojna pogłębiła sprzeczności i wzajemną
nieufność. Współpracy europejskiej nie można było rozwinąć bez usunięcia wrogości
występującej pomiędzy Francuzami i Niemcami. Rozumiało to wielu polityków tak we
Francji, jak i w Niemczech. Podejmowali oni różnorodne kroki, zmierzające do
przezwyciężenia nieufności i wzajemnej wrogości.
Już w 1948 r. utworzono Unię Zachodnią i Europejską Organizację Współpracy
Gospodarczej. Istotną rolę spełniła współpraca związana z realizacją planu Marshalla i
koniecznością stworzenia tamy ekspansji ZSRR w Europie. W 1951 r. w Paryżu 6 państw
podpisało układ o powołaniu Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali (CECA). Układ ten
podpisały: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, RFN, Włochy. Ratyfikowano go 10 VIII
1952 r. Współpraca w ramach CECA przyczyniła się do umocnienia potencjału
ekonomicznego państw sygnatariuszy układu i do wzmocnienia poczucia jedności.
Planowano stworzyć Układ o Europejskiej Wspólnocie Obronnej. Jednak parlament Francji
nie ratyfikował go i nie wszedł on w życie. Podjęto natomiast rozmowy w sprawie
poszerzenia współpracy gospodarczej. Trwały one dwa lata (1955-1957). Opory zostały
przełamane i 25 III 1957 r. w Rzymie podpisano: 1) układ o utworzeniu Europejskiej
Wspólnoty Energii Atomowej (Euratom) i 2) układ o Europejskiej Wspólnocie Gospodarczej
(EWG). Układy zostały szybko ratyfikowane i 1 I 1958 r. weszły w życie.
Euratom zmierzał do rozwoju badań jądrowych i szerszego zastosowania energii
jądrowej w przemyśle. Do 1955 r. w świecie kapitalistycznym zbudowano 41 elektrowni
atomowych, spośród których 29 działało w USA, 5 w Wielkiej Brytanii, po 2 we Francji i
Kanadzie oraz po 1 w Norwegii, Szwajcarii i Szwecji. Wyobrażano sobie, że będą to
inwestycje tanie i bezpieczne. Liczono, że wspólnym wysiłkiem w Europie da się zbudować
dużo nowych siłowni. Utworzono Komisję Koordynacyjną, ustalono wkłady finansowe
poszczególnych stron i podjęto badania. Dyskutowano również na temat ewentualnego
wyposażenia NATO w broń atomową. Parły do tego Stany Zjednoczone i RFN.
Przeciwstawiła się Anglia. Obawiano się, by tą drogą nie wyposażyć Bundeswehry w broń
atomową.
W skład EWG weszło te same 6 państw, które tworzyły Wspólnotę Węgla i Stali.
Anglia nie przystąpiła do EWG, ponieważ obawiała się utraty suwerenności ekonomicznej i
więzi z dominiami. Członkowie EWG utworzyli: Radę Ministrów, Komisję jako organ
wykonawczy EWG, Trybunał i Zgromadzenie. Decydującą rolę spełniała Rada Ministrów, w
której Francja, RFN i Włochy miały po 4 głosy, Belgia i Holandia po 2, Luksemburg 1 głos.
Podejmowała ona decyzje wiążące i wydawała zalecenia. Rada Ministrów, zwana Radą
Europejską, zbierała się 3 razy w roku i ustalała program działania Wspólnoty. Komisja EWG
była organem wykonawczym. Składała się z 17 członków, mianowanych przez poszczególne
rządy na 4-letnią kadencję. Była organem roboczym ale suwerennym, działającym niezależnie
od Rady. Trybunał Sprawiedliwości składał się z 13 sędziów, wybieranych na 6 lat. Czuwał
on nad przestrzeganiem prawa, wynikającego z układów. Zgromadzenie EWG składało się z
przedstawicieli parlamentów państw członkowskich.
Wspólny rynek tworzono poprzez stopniowe ograniczanie ceł, wspólne kształtowanie
cen, organizowanie rynków zbytu na wytwarzane towary. Już w grudniu 1958 r.
przywrócono wymienialność walut 13 państw europejskich. Pierwszą obniżkę ceł o 10%
przeprowadzono 1 I 1959 r. W 1961 r. wydano rozporządzenie o swobodnym przepływie
siły roboczej w łonie EWG. W 1962 r. podjęto wspólną politykę w zakresie gospodarki
rolnej, w 1964 r. wprowadzono system tzw. ukierunkowania rozwoju rolnictwa i tzw.
Europejskiego Funduszu Gwarancji. W 1965 r. podpisano traktat o połączeniu władz
wykonawczych trzech wspólnot (Węgla i Stali, Euratomu i EWG). Powołano jedną Radę i
jedną Komisję. Integracja postąpiła znacznie naprzód. 1 VII 1968 r. weszła w życie umowa
celna: wprowadzono jednolitą taryfę celną w EWG.
Kanclerz Adenauer postulował, by współpracę gospodarczą rozszerzyć na stosunki
polityczne i stopniowo tworzyć federację zachodnioeuropejską. Przeciw idei tej wystąpił gen.
de Gaulle, który w 1960 r. wysunął koncepcję konfederacji państw europejskich od Atlantyku
po Ural. Był on przeciwnikiem europejskiego państwa ponadnarodowego. Dążył do
współpracy przy zachowaniu odrębności narodowych. Głosił hasło "Europy Ojczyzn".
Francuzi, zmierzając do osłabienia roli Niemców w Europie, wzywali do objęcia zjednoczoną
Europą obszaru do Uralu. Oba państwa miały też inny stosunek do USA. RFN była za ścisłą
współpracą z USA, podczas gdy Francja de Gaulle'a zwalczała ingerencję Stanów
Zjednoczonych w sprawy europejskie. Skomplikowana też była sprawa stosunku do Anglii.
Anglia najpierw próbowała przeciwstawić się idei EWG i w 1959 r. doprowadziła do
konferencji państw niezależnych w Sztokholmie, gdzie powołano do życia Europejskie
Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA). W skład tego tworu weszły: Austria, Dania,
Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania. Były to państwa słabsze
ekonomicznie i mało konkurencyjne wobec EWG. Ponadto cele EFTA miały ograniczony
charakter. W tej sytuacji już w 1961 r. rząd Wielkiej Brytanii zrezygnował z obrony
samodzielności i wystąpił z wnioskiem o przyjęcie Anglii do EWG. Anglicy chcieli wstąpić do
EWG, zachowując więzi z państwami Commonwealthu i USA. Proponowali też, by
ogrniczyć cele EWG do współpracy w dziedzinie przemysłu, pomijając sprawy rolnictwa.
Gen. de Gaulle stanowczo wystąpił przeciw tej koncepcji, blokując Anglii drogę do
EWG. Po raz drugi Anglicy wystąpili z wnioskiem o przyjęcie ich do EWG w 1967 r. Został
on ponownie odrzucony. Sytuacja uległa zmianie dopiero po upadku gen. de Gaulle'a.
Podjęto pertraktacje, które zakończyły się w 1973 r. przyjęciem Anglii do EWG. Razem z
Anglią przyjęto wówczas Danię i Irlandię.
Wnioski o przyjęcie do EWG kolejno zgłaszały również inne państwa. Niektórym z
nich proponowano status tzw. państwa stowarzyszonego. W 1961 r. status taki przyznano
Grecji, a w 1963 r. Turcji. Po rozpadzie Wspólnoty Francuskiej, z wnioskami o przyjęcie do
EWG wystąpiły państwa afrykańskie, powstałe na terenie dawnych kolonii francuskich. W
1963 r. 18 z nich uzyskało status państwa stowarzyszonego z EWG. Od 1967 r. EWG
nazywano Wspólnotą Europejską. Integracja państw Europy Zachodniej w okresie tym
poczyniła znaczne postępy. Spowodowała przyspieszenie ich rozwoju gospodarczego,
osłabienie wzajemnych uprzedzeń i nieufności, zacieśnienie współpracy także w zakresie
politycznym.

9. Walka o wpływy na Bliskim Wschodzie w latach 60-tych

24 II 1955 r. z inicjatywy Stanów Zjednoczonych w Bagdadzie podpisano układ o
współpracy pomiędzy Irakiem i Turcją. Do układu tego w październiku tegoż roku
przystąpiły Iran, Pakistan i Wielka Brytania. Stanowił on przedłużenie Paktu
Południowo-Wschodniej Azji (SEATO) i stanowił ważne ogniwo w systemie
amerykańskiego systemu bezpieczeństwa i kontroli pól naftowych na Bliskim Wschodzie.
Stany Zjednoczone inicjowały i popierały ten pakt, ale same do niego nie weszły. Popierały
one też państwo Izrael, ale również nie zawarły z nim specjalnego układu.
Wydarzenia 1956 r. spowodowały zaostrzenie konfliktu, występującego pomiędzy
Izraelem i państwami arabskimi. Rząd Egiptu kontynuował akcję jednoczenia państw
arabskich wokół powstałej w 1945 r. Ligi Państw Arabskich. Początkowo skupiała ona tylko
7 państw. W 1957 r. należało do niej już 10 państw. Było to luźne stowarzyszenie państw
znacznie różniących się między sobą. Prowadziły one politykę antykomunistyczną i
antykolonialną. Uzyskały jednak wsparcie ZSRR i innych krajów socjalistycznych. ZSRR
próbował wygrać państwa arabskie przeciw Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii i
Izraelowi.
1 II 1958 r. powstała Zjednoczona Republika Arabska (ZRA). Obejmowała ona Egipt i
Syrię. 8 III 1958 r. do bloku tego przystąpił Jemen. Nowy twór nazwano: Zjednoczone
Państwa Arabskie (ZPA). ZSRR wspierał te państwa. Wraz z Czechosłowacją dostarczał
broń do ZRA, a Stany Zjednoczone, Francja i Anglia do Izraela, Turcji i niektórych państw
arabskich. Z inicjatywy dyplomacji amerykańskiej w lutym 1958 r. powstał konkurencyjny
blok państw arabskich, obejmujący reakcyjne monarchie: Jordanię i Irak. Utworzyły one
Arabskie Państwo Federalne.
Tymczasem w lipcu 1958 r. w Iraku wybuchła rewolucja oficerów. Obalono
monarchię, zerwano współpracę z Jordanią i podpisano układ ze Zjednoczoną Republiką
Arabską. Rewolucjoniści obalali stare struktury państwowe i stare więzy międzynarodowe.
Na wzór Egiptu nacjonalizowano surowce i zakłady przemysłowe. Wspierano ruchy
rewolucyjne w Algierii i innych krajach arabskich. Pakt Bagdadzki rozpadł się. Powstała
obawa, że bunt może ogarnąć Jordanię i Liban. Oznaczałoby to osłabienie wpływów
amerykańskich i angielskich w tym rejonie oraz umocnienie Ligi Arabskiej i ZSRR. Monopole
naftowe w państwach arabskich poczuły się zagrożone. Do tego czasu, ropa naftowa i jej
przetwory, były bardzo tanie i wywierały duży wpływ na gospodarkę. Zmiany polityczne na
Bliskim Wschodzie mogły doprowadzić do poważnych zakłóceń ekonomicznych. W tej
sytuacji Stany Zjednoczone i Wielka Brytania postanowiły czynnie wystąpić przeciw
rewolucji. Do Libanu skierowano korpus ekspedycyjny USA, a do Jordanii desant angielski.
Akcja ta spotkała się z ostrą krytyką ze strony ZRA, ZSRR i krajów demokracji ludowej.
Zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa, a następnie Zgromadzenia Ogólnego ONZ (8-21
VIII 1958). 10 państw arabskich zgłosiło rezolucję potępiającą interwencję. Zyskała ona
poparcie bloku państw socjalistycznych i tzw. trzeciego świata. W tej sytuacji w październiku
tegoż roku Stany Zjednoczone wycofały swoje wojska z Libanu, a Wielka Brytania z
Jordanii. Dokonano tego pod kontrolą obserwatorów ONZ. Kraje arabskie odniosły znaczny
sukces polityczny.
Dyplomacja amerykańska przystąpiła natomiast do montowania nowego regionalnego
układu obronnego. W 1959 r. powołano do życia Organizację Paktu Centralnego (CENTO).
Przystąpiły doń: Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania i USA. Nie dopuszczono Izraela,
który nadal rozwijał dwustronną współpracę z USA. Administracja republikańska w USA
wobec Bliskiego Wschodu była nadal mało aktywna. Jednocześnie ZRA w 1960 r. rozpadła
się. W 1963 r. w Jemenie wybuchła wojna domowa. Egipt skierował tam swoje wojska.
Zagrażały one Arabii Saudyjskiej.
Przejęcie rządów w USA przez demokratów, z Kennedym na czele, spowodowało
zwiększenie zainteresowania Bliskim Wschodem. Stany zwiększyły pomoc dla Izraela.
Udzielały mu pożyczek, dostarczały zboża i broni, szkoliły izraelską kadrę dowódczą.
Wstrzymano natomiast pomoc dla Egiptu. Do akcji pomocy włączyła się Francja, która
udostępniła Izraelowi nowoczesne samoloty i pomogła w utworzeniu przemysłu nuklearnego.
W 1957 r. zawarła z Izraelem tajny układ o pomocy w budowie reaktora atomowego w
Dimona. Od 1959 r. dostarczała Izraelowi uran. Amerykanie i Anglicy próbowali nie
dopuścić Izraela do broni atomowej. Pod ich presją w 1963 r. Izrael przystąpił do układu o
wstrzymaniu doświadczeń z bronią nuklearną. Faktycznie potajemnie kontynuowano prace
nad zbudowaniem własnej broni jądrowej. Izraelscy eksperci brali udział we francuskich
próbach nuklearnych na Saharze. Wspólnie z Francją Izrael zbudował własną rakietę
"Ziemia-Ziemia", wyposażoną w głowice atomowe.
Na żądanie prezydenta Johnsona w 1966 r. Izrael zobowiązał się do zamrożenia prac
nad bronią jądrową. W zamian otrzymał wielkie dostawy broni konwencjonalnej i
przekształcił się w najsilniej uzbrojone państwo Bliskiego Wschodu. Obok USA, Francji i
Anglii rozwój jego wspierała również RFN. W 1967 r. Izrael stanowił już scentralizowane,
dobrze zorganizowane i silnie uzbrojone państwo narodowe. Było to państwo
zmilitaryzowane. Dominowały w nim partie socjalistyczne. Cieszyły się one wsparciem
Międzynarodówki Socjalistycznej. Natomiast państwa arabskie nadal były skłócone,
niedozbrojone i słabe. Przywódcom Egiptu wydawało się jednak, że stanowią poważną siłę, z
którą Izrael powinien się liczyć. Mieli oni poparcie ZSRR i krajów demokracji ludowej. W
1966 r. Egipt zawarł układ sojuszniczy z Syrią, a w maju 1967 r. z Jordanią i Irakiem. 16 V
1967 r. zażądał wycofania oddziałów ONZ z półwyspu Synaj i strefy Gazy. Pozycje ich zajęły
wojska egipskie. Rząd Egiptu żądał też przerwania żeglugi izraelskiej przez cieśninę Tiran,
prowadzącą do Zatoki Akaba na Morzu Czerwonym, by ograniczyć dostawy broni do
Izraela. Wobec oporu Izraela 23 maja Egipt jednostronnie zamknął cieśninę, blokując
dostawy broni do Izraela (przez Morze Czerwone do portu Ejlat). Rząd Egiptu narzucał
swoje decyzje, nie planując wojny. Natomiast przywódcy Izraela kroki te uznali za wstęp do
działań zbrojnych. Postanowili je uprzedzić i zarządzili mobilizację. Wydarzenia te
zaniepokoiły wielu polityków. Gen. de Gaulle 24 maja ostrzegł przed podjęciem działań
zbrojnych. Na wypadek podjęcia wojny groził wstrzymaniem dalszych dostaw broni dla obu
stron konfliktu. Natomiast Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i RFN jednoznacznie poparły
Izrael. Stany Zjednoczone skierowały pływającą po Morzu Śródziemnym swoją VI Flotę do
wschodniej części akwenu i postawiły ją w stan gotowości bojowej. Zagrażała ona
bezpośrednio Egiptowi.
W tej sytuacji w Izraelu przeprowadzono rekonstrukcję rządu, poszerzając skład
koalicji rządzącej. 4 czerwca nowy rząd podjął decyzję o rozpoczęciu działań zbrojnych.
Wywiad Izraela dostarczył danych o dyslokacji wojsk egipskich. 5 czerwca rano lotnictwo
izraelskie, wyposażone w nowoczesne samoloty francuskie typu Mirage, bez wypowiedzenia
wojny, z zaskoczenia, uderzyło na lotniska egipskie. By zwiększyć zaskoczenie samoloty
nadlatywały nie bezpośrednio przez Synaj, lecz drogą okrężną od strony Morza
Śródziemnego. Zaskoczenie było kompletne. Samoloty egipskie zniszczono na lotniskach
zanim zdołały wystartować. Zniszczono też stacje radarowe, środki łączności i ośrodki
dowodzenia. Następnie uderzono na Wzgórza Golan w Syrii i Jordanię. W dniach 6-7
czerwca spadochroniarze izraelscy opanowali wschodnią część Jerozolimy, łącząc obie części
podzielonego dotąd miasta.
Na żądanie Rady Bezpieczeństwa ONZ z 6 czerwca Jordania wyraziła gotowość do
przerwania walk już 7, Egipt 8, Syria 9, a Izrael dopiero 10 czerwca. Wojna trwała zaledwie
6 dni. Odbiła się jednak głośnym echem w świecie i spowodowała daleko idący kryzys w
stosunkach międzynarodowych. Żegluga na Kanale Sueskim zablokowana została na 8 lat. W
czasie wojny zginęło 11,5 tys. Egipcjan, 6 tys. Jordańczyków, 1 tys. Syryjczyków i 679
żołnierzy Izraela, który opanował tereny wielkości 66 278 km2. Był to obszar 3-krotnie
większy od dotychczas zajmowanego przez Izrael. Około 500 tys. mieszkańców podbitych
terenów opuściło swoje strony ratując się ucieczką przed niewolą. Ludność państwa Izrael
wzrosła o około 1 mln osób. Była to ludność arabska wrogo nastawiona do agresora.
Błyskotliwy sukces wojenny Izraela spowodował wielki entuzjazm ludności żydowskiej w
samym Izraelu i żyjącej w diasporze w świecie. Podziwiano siłę, planowanie działań i
sprawność wykonania planu wojennego. Szydzono z leniwych i niezdolnych do oporu
Arabów. Jednak Związek Radziecki działania te uznał za agresję i prowokację polityczną i
zażądał natychmiastowego wycofania wojsk Izraela z zajętych obszarów. Izrael, czując za
sobą wsparcie Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, żądania te zignorował. W związku
z tym, 10 czerwca ZSRR zerwał z nim stosunki dyplomatyczne. W ślad za nim uczyniły to
kraje demokracji ludowej, państwa arabskie i niektóre państwa trzeciego świata. W krajach
demokracji ludowej przystąpiono do ograniczania wpływów osób pochodzenia żydowskiego,
uznając je za agenturę Izraela. Podjęto walkę z tzw. syjonizmem. Z akcji tej wyłamała się
Rumunia, która nie zerwała stosunków z Izraelem i nie podjęła walki z syjonizmem.
Skomplikowana była sytuacja w Czechosłowacji, gdzie dojrzewała tzw. "Praska Wiosna".
W czasie obrad Zgromadzenia Ogólnego ONZ w lipcu 1967 r. okazało się, że w
kwestii tej organizacja jest bardzo podzielona. Nie umiano dojść do porozumienia w sprawie
odpowiedzialności za wybuch wojny i likwidacji jej skutków. W listopadzie 1967 r. Rada
Bezpieczeństwa uchwaliła jednak rezolucję nr 247, w której żądała wycofania wojsk Izraela z
zajętych przez niego terenów, zlikwidowania stanu wojny, respektowania suwerenności i
integralności państw Bliskiego Wschodu, zabezpieczenia wolności żeglugi na drogach
wodnych, sprawiedliwego uregulowania problemu uchodźców itp. Decyzji tej Izrael nie
podporządkował się.
Wojna spowodowała zaostrzenia wystąpień Palestyńczyków przeciw izraelskiemu
okupantowi. Zaktywizowały się organizacje palestyńskie: El Fatah (Ruch Wyzwolenia
Narodowego Palestyny) i OWP (Organizacja Wyzwolenia Palestyny). Organizacje te nie
uznawały państwa Izrael i dążyły do jego likwidacji. W 1968 r. uchwaliły one Kartę
Narodową, która za jedyną drogę prowadzącą do wyzwolenia Palestyny uznała drogę walki
zbrojnej. W 1969 r. na czele OWP stanął Jaser Arafat (1929). Rozwinięto akcję
terrorystyczną.

10. "Praska wiosna" i jej następstwa

Przewrót z lutego 1948 r. spowodował przejęcie pełni władzy w Czechosłowacji przez
komunistów. Po śmierci K. Gottwalda (1896-1953) na czele partii i państwa stał Antonin
Novotny (1904-1975). W 1953 r. przejął on funkcję I sekretarza KC KP, a w 1957 r.
prezydenta państwa. Wprowadzono system monopartyjny, przeprowadzono nacjonalizację
przemysłu i kolektywizację rolnictwa, wprowadzono system centralnego planowania,
stosowano ostre represje wobec opozycji. W 1960 r. uchwalono nową konstytucję i
zmieniono nazwę państwa z Republika Czechosłowacka na Czechosłowacka Republika
Socjalistyczna (SR).
W 1963 r. złagodzono system represji i stopniowo zaczęto reformować system.
Liberalizacja stosunków w 1967 r. spowodowała ożywienie polityczne. Aktywizowała się
inteligencja twórcza, a szczególnie literaci. Żądano zmiany konstytucji, zniesienia cenzury
prewencyjnej, otwarcia na Zachód. Ruch ten uzyskał silne wsparcie propagandowe z
Zachodu i stopniowo ogarniał środowiska partyjne. W grudniu 1967 r. i styczniu 1968 r.
dotychczasowe kierownictwo KP poddano ostrej krytyce za koncentrację władzy i
nadużycia. Żądano przyspieszenia reform i demokratyzacji stosunków politycznych. W tej
sytuacji w styczniu 1968 r. Novotny ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego KC KPĆ,
zachowując stanowisko prezydenta. Stanowisko sekretarza generalnego KC KPĆ objął
dotychczasowy I sekretarz KC KP Słowacji, Aleksander Dubek (1921-1992). Był on
zwolennikiem demokratyzacji stosunków i reform pod hasłem budowania "socjalizmu z
ludzką twarzą". Przeprowadzono daleko idące zmiany personalne. Dokonano otwarcia na
Zachód, podejmując szeroko zakrojoną współpracę z Austrią i RFN. W marcu 1968 r.
Novotny ustąpił również ze stanowiska prezydenta, które objął gen. Ludwik Swoboda
(1895-1979). 5 IV 1968 r. KC KP uchwalił nowy "Program Partii". Stanowisko
przewodniczącego Frontu Narodowego objął Franti�ek Kriegel, przewodniczącego
Zgromadzenia Narodowego zaś Josef Smrkovsky. Na czele rządu stanął Old,



przewodnictwo Komisji Planowania przejął Ota Szik. Wielką rolę spełniała telewizja.
Kierował nią J. Pelikan. Była to czołowa grupa reformatorów. 17 VI 1968 r. tygodnik
"Literarni Noviny" opublikował dokument pt. "2000 słów do robotników, chłopów,
urzędników, uczonych, działaczy sztuki, do wszystkich obywateli". Dokument ten uznano za
program opozycji liberalnej, zmierzającej do pełnego zastąpienia dotychczasowego systemu.
Był to program permanentnych zmian, prowadzących do pełnej likwidacji starego
systemu. Zmiany dokonujące się w Czechosłowacji śledzono z uwagą w innych krajach. Na
Zachodzie budziły one wielkie uznanie. Reformatorom obiecywano pomoc. W ZSRR i
krajach demokracji ludowej budziły one zaniepokojenie. Prasa tych krajów krytykowała tak
kierunek reform, jak i sposób ich realizacji. Przywódców "Praskiej Wiosny" oskarżano o
zakusy kontrrewolucyjne, wysługiwanie się imperializmowi niemieckiemu i amerykańskiemu,
dążenie do rozbicia bloku państw socjalistycznych. Szczególnie ostro atakowano przejawy
współdziałania nowych władz Czechosłowacji z RFN i USA.
23 III 1968 r. przywódcy krajów socjalistycznych spotkali się w Dreźnie i podjęli
generalną krytykę, wzywając przywódców KP do opamiętania się i podjęcia kroków
zmierzających do obrony systemu. Obok Breżniewa i Kosygina szczególnie ostro
występowali W. Gomułka i W. Ulbricht. Przywódcy KP, z Dubekiem na czele, zapewniali
jednak, że panują nad sytuacją i nie dopuszczą do obalenia socjalizmu.
8 V 1968 r. w Moskwie odbyła się narada przywódców 5 państw (ZSRR, Bułgaria,
NRD, Polska i Węgry) bez przedstawicieli KP, którzy odmówili udziału w tego typu
wielostronnych spotkaniach. W naradzie tej nie wzięli też udziału przywódcy Rumunii, którzy
popierali ideę porozumienia się z RFN. W czerwcu i lipcu tegoż roku wojska Układu
Warszawskiego przeprowadziły ćwiczenia sztabowe w Czechosłowacji. Było to poważne
ostrzeżenie pod adresem reformatorów. Mimo to Czesi kontynuowali swoje reformy. W
połowie lipca przywódcy 5 państw Układu Warszawskiego spotkali się ponownie w
Warszawie i wystosowali list otwarty do KC KP, wyrażając w nim swoje zaniepokojenie
rozwojem wydarzeń w Czechosłowacji. W dniach 29 VII - 1 VIII 1968 r. w ernej nad Cisą
odbyło się dwustronne spotkanie przywódców ZSRR i ĆSR, a 3 sierpnia przywódcy
Czechosłowacji spotkali się z przywódcami 6 państw socjalistycznych w Bratysławie. Na
przywódców KP wywierano silną presję. Większość z nich nie załamała się. Podjęto
przygotowania do XIV Zjazdu KP. Liczono, że poprze on przywódców reform. Niektórzy
z nich próbowali jednak szukać porozumienia z kierownictwem Układu Warszawskiego.
10 sierpnia wojska ZSRR, NRD i PRL podjęły wspólne ćwiczenia na pograniczu z
Czechosłowacją. Mimo to większość przywódców KP nie chciała odstąpić od podjętego
kierunku reform. Szukali wsparcia w Jugosławii i Rumunii oraz RFN. Przeciwnicy tej linii w
osobach: V. Bilaka, A. Indry, A. Kapka, D. Koldera i O. �vestka porozumieli się z
ambasadorem ZSRR w Czechosłowacji, S. Czerwonienką, wystąpili z listem do KC KPZR,
w którym poddali krytyce linię Dubeka i wezwali państwa Układu Warszawskiego, by
pospieszyły im z pomocą w celu obrony socjalizmu w Czechosłowacji.
W ślad za tym, w nocy z 20 na 21 sierpnia wojska Bułgarii, NRD, PRL, Węgier i
ZSRR wkroczyły do Czechosłowacji. Minister Obrony Czechosłowacji, Martin Dżur, w
porozumieniu z prezydentem Svobodą wezwał podległe mu wojska do pozostania w
koszarach i nie podejmowania walki. Przewaga wojsk interwencyjnych (690 tys. ludzi i 7 tys.
czołgów) była druzgocąca. Mimo to w niektórych ośrodkach dochodziło do spontanicznych
starć. Padło 90 zabitych i około 800 rannych. Przywódców rewolucji ujęto i wywieziono
najpierw do siedziby dowództwa Północnej Grupy Wojsk ZSRR w Legnicy, a następnie do
Moskwy, gdzie przybyli też z własnej woli: prezydent Svoboda, wicepremier G. Husak i
niektórzy inni politycy. Przeprowadzono tam rozmowy, które trwały do 26 sierpnia.
Sytuację komplikował fakt, iż przeprowadzony w tych dniach konspiracyjnie w Pradze
XIV Nadzwyczajny Zjazd KP podtrzymał linię reform i potępił ingerencję obcych wojsk w
sprawy wewnętrzne Czechosłowacji. Zwolennicy współpracy z ZSRR stracili oparcie i grunt
do przeprowadzenia swego planu. Część z nich wycofała się z tego stanowiska.
Rozmowy w Moskwie były bardzo trudne. Przywódcy ZSRR wywierali silną presję.
Roli mediatora podjął się przybyły tam z własnej woli prezydent Svoboda. Do porozumienia
parł wicepremier G. Husak. Ostatecznie 26 sierpnia podpisano porozumienie. Przywódcy
SR zobowiązali się do przestrzegania ustaleń przyjętych w ernej i odrzucenia uchwał XIV
Zjazdu KP oraz wyrazili zgodę na okresowe pozostanie wojsk Układu Warszawskiego w
Czechosłowacji. Przywódcy ZSRR natomiast wyrazili zgodę na pozostanie dotychczasowych
przywódców na zajmowanych przez nich stanowiskach. Spośród obecnych w Moskwie
przywódców SR umowy nie podpisał tylko przewodniczący Frontu Narodowego, F.
Kriegel.
Tymczasem zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Wystąpił tam
dotychczasowy minister spraw zagranicznych SR, Jiawił on przebieg
wydarzeń, wezwał do potępienia ingerencji i przywrócenia właściwego rządu. Przywódcy
Układu Warszawskiego dowodzili, że działali legalnie pomagając "zdrowym" siłom
społeczeństwa SR w stabilizacji stosunków. Uchwalono rezolucję potępiającą ingerencję.
Ograniczono się jednak do werbalnego potępienia jej. Realnej pomocy reformatorom nikt nie
udzielił. 26 IX 1968 r. przywódca ZSRR L. Breżniew sformułował tezę głoszącą, że ZSRR
ma prawo do podejmowania tego typu działań w granicach swojej strefy wpływów dla
zabezpieczenia swych interesów. Powstała tzw. doktryna Breżniewa. Rząd SR wycofał
skargę Hajka z ONZ.
Dubek pozostał na stanowisku Sekretarza Generalnego KC KP do kwietnia 1969 r.
Następnie stanowisko to objął Gustav Husak (1913-1991). L. Svoboda zachował stanowisko
prezydenta do swej śmierci w 1975 r. Premier ernik również zachował swe stanowisko do
1970 r. Sytuacja w Czechosłowacji była jednak bardzo napięta. Reformy podjęte w 1968 r.
zostały anulowane. Wielu ludzi represjonowano. Setki reformatorów uszło za granicę
podejmując działalność emigracyjną. Społeczeństwo bojkotowało poczynania okupantów, a
rząd nie zwalczał opozycji. W dniu 19 I 1969 r. student Jan Palach dokonał samospalenia w
centrum Pragi. W jego ślady poszło kilku innych. W tej sytuacji, w połowie roku 1969,
dokonano większych zmian personalnych. Czołowe stanowiska objęli: G. Husak, V. Bilak i
L. �trougal. W rocznicę wkroczenia obcych wojsk w Czechosłowacji doszło do licznych
demonstracji. Zostały one stłumione siłą. Byli zabici i ranni. Nastąpiło zaostrzenie represji. Na
tle wydarzeń w Czechosłowacji doszło też do ostrych sporów w łonie międzynarodowego
ruchu komunistycznego.


11. Rewolucja obyczajowa i bunt studentów

Eksplozja demograficzna lat 1945-1955 spowodowała, że w latach sześćdziesiątych do
głosu zaczynała dochodzić duża liczba młodych ludzi urodzonych i wychowanych po wojnie.
Nie zaznali oni trudności wojennych. Nie dysponowali przeżyciami wojennymi. Wartości i
zasady ważne dla ich rodziców nie miały dla nich istotnego znaczenia. Szukali oni dla siebie
miejsca na ziemi i własnej ideologii. Rodzice wychowani w dawnych trudnych czasach i
warunkach próbowali hamować poczynania swych dzieci, narzucać im swoje wartości i
poglądy oraz zmuszać do przestrzegania uznawanych przez siebie zasad moralnych i
etycznych oraz sposobu postępowania. Znaczna część młodzieży odrzucała te wartości i w
ogóle prawo starszych do ingerowania w ich życie. Młodzież buntowała się i szukała swojej
drogi. Wielu młodych ludzi nie słuchało starszych, a szczególnie rodziców, nie chciało
chodzić do szkoły i uczyć się, odrzucało wierzenia religijne i wynikające z nich zasady
etyczne i moralne, buntowało się przeciw wszelkim rygorom oraz żądało swobody i
wolności, tak w życiu osobistym, jak i zbiorowym. Generalnie odrzucano rodzinę jako
instytucję społeczną, negowano celowość podporządkowania się państwu, odmawiano
wykonywania obowiązku służby wojskowej, uciekano z domu i wałęsano się po świecie.
Rowój techniki i komunikacji ułatwiał szybkie przenoszenie się z miejsca na
miejsce.Budowa struktur ponadpaństwowych ułatwiała przekraczanie granic i przenoszenie
się z miejsca na miejsce bez względu na ograniczenia graniczne i państwowe. Bunt ten
ogarniał tak młodzież męską, jak i żeńską. Nastąpiło gwałtowne rozluźnienie wzajemnych
stosunków. Odrzucając idee rodziny młodzi ludzie uprawiali tzw. wolną miłość, zmieniali
partnerów sekualnych i tworzyli komuny, czyli zbiorowiska rządzące się własnymi zasadami i
prawami. Istotną rolę w procesie tej rewolucji spełniała tzw. kultura masowa (popkult), a
zwłaszcza muzyka.
W 1959 r. w Liverpool w Wielkiej Brytanii założono zespół muzyczny nazwany
później Beatlesami (Paul McCartney, George Harrison, John Lennon i Ringo Starr). Zdobył
on niezwykłą popularność objeżdżając prawie cały świat i nagrywając 30 płyt w
wielomilionowych wydawniach. Młodzież nie tylko śpiewała ich pieśni, ale ubierała się jak oni
i zachowywała podobnie do nich. Nagrano o nich filmy. W 1971 r. zespół rozpadł się, ale
jego legenda trwała długi czas.
Bożyszczem młodzieży amerykańskiej stał się piosenkarz i gitarzysta Elvis Aaron
Presley (1935-1977). Popularyzował on rock and rolla. Muzyka ta i taniec zawojowały świat.
Wzorowały się na nim miliony młodych w całym świecie. W 1956 r. Presley zaczął grać w
filmach, nakręcił ich aż 30. Po jego śmierci w 1977 r., nie chciano uwierzyć, że rzeczywiście
zmarł; od czasu do czasu pojawiali się jego sobowtórzy.
Wielką popularność uzyskała muzyka dawnych niewolników murzyńskich w Stanach
Zjednoczonych tzw. Jazz. Wielką rolę spełniło kino i grane w nim filmy. Młodzież szukała
wzorców postępowania nie w domu, szkole i kościele lecz w kinie na filmach, w czasie
masowych spotkań w dyskotekach i na różnego rodzaju festiwalach muzycznych.
Wielką furorę zrobiła gwiazda filmowa Marylin Monroe (Norma Jean Mortenson
1926-1962). Nazwano ją boginią seksu lat sześćdziesiątych. Podobną rolę w Europie
odegrała Francuzka Brigitt Bardot (1934), która po nagraniu wielu filmów i zdobyciu sławy
wycofała się z filmu i podjęła działania na rzecz obrony zwierząt.
Młodzież nosiła specjalne fryzury i ubrania, ekstrawaganckie buty i pozowała na
samodzielność. Potępiano społeczeństwo konsumpcyjne i ustabilizowane; hołdowano
ideałom buntowniczym, a więc rewolucyjnym. Modne było należeć do komun i grup
rewolucyjnych studiujących myśli rewolucyjne Trockiego, Lenina, Che Guevary, Mao-Tse
Tunga i innych. Jednocześnie snobowano się jazdą na motocyklach. Uzależniano się od
narkotyków.
Młodzież wstępowała na wyższe uczelnie i przenosiła tam nastroje frustracji i buntu.
Protestowano przeciw rygorom obowiązującym w szkolnictwie wyższym, poczynaniom
rządów, wystąpieniom kościłów i innym starym prawom i zasadom. W latach 1967-1970 w
wielu ośrodkach akademickich doszło do wielkich rozruchów, które doprowadziły do starć z
siłami porządkowymi, a niekiedy nawet z wojskiem. Świat zawirował i całkowicie zmienił się
tak w sferze obyczajowości, jak i zasad działania. Ubierano się niechlujnie i ekstrawagancko.
Dziewczęta nosiły spodnie lub krótkie spódnice, często chodziły na wpół gołe. Paliły
marihuanę lub haszysz, piły alkohol. Młodzi chłopcy jeździli na motorach, organizowali
dyskoteki i festiwale, nie golili się i nosili długie brody. Unikano kościołów i kazań, uznając je
za przejaw braku mody i nowoczesności. Nowoczesność rozumiano dość prymitywnie, w
sposób bardzo uproszczony i schematyczny.
Do największego należało spotkanie młodych w White Lake w Stanie Nowy Jork w
USA (Woodstock Fair) w dniach 21-24 VIII 1969 r. Festiwal ten zgromadził około 450 tys.
młodych widzów i słuchaczy nowoczesnej muzyki jazzowej. Młodzież obozowała w deszczu.
Spotkania takie organizowano w latach następnych. Z czasem organizowano je też w
Europie.
Równolegle z konfliktem na Bliskim Wschodzie dojrzewał bunt studentów. Ogarnął on
wiele krajów, ale nie dotarł do ZSRR. Ze szczególną siłą wystąpił w krajach
zachodnioeuropejskich i w Stanach Zjednoczonych. Liczba studentów gwałtownie wzrosła.
W 1965 r. było ich około 10 mln. W niektórych krajach powstały całe miasteczka
uniwersyteckie. Studentami byli na ogół ludzie młodzi, w wieku 18-30 lat. Tworzyli oni coś
w rodzaju samodzielnej grupy społecznej. Byli już ludźmi dorosłymi, ale nie mieli pracy i
środków do życia. Brali udział w życiu politycznym, ale nie mieli wpływu na własną uczelnię.
Na uczelniach obowiązywała stara tradycja, jeszcze z XIX wieku. Obowiązywały stare
programy studiów, które nie przygotowywały studentów do życia i pracy zawodowej. Studia
miały charakter bardzo sformalizowany i nie dostosowany do aktualnych potrzeb. Panowało
pełne uzależnienie od zwierzchności akademickiej; młodzież nie była dopuszczana do głosu.
Stopniowo żądała, by dopuście ją do współudziału w kształtowaniu programów nauczania i
zarządzania uczelniami. Kształtowała się nowa ideologia i nowy ruch społeczno-polityczny.
Dużą popularnością wśród studentów cieszyli się ideologowie i myśliciele o poglądach
radykalnych, a nawet rewolucyjnych. Duży wpływ na kształtowanie nowych idei wywierali
tacy filozofowie, jak Theodor Adorno (ur. 1903), Max Horkheimer (ur. 1895), Herbert
Marcuse (ur. 1898) i inni związani z tzw. szkołą frankfurcką. Rozwijali oni tzw. "krytyczną
teorię", głoszącą konieczność rozbicia panującego systemu politycznego i stworzenia nowego
ładu społecznego. We Francji modne były poglądy egzystencjalistów, z J. P. Sartrem
(1905-1980) na czele. Czołową rolę wśród teoretyków buntu studenckiego odgrywali uczeni
pochodzenia żydowskiego. Wśród przywódców rodzącego się ruchu studenckiego również
dominowali studenci pochodzenia żydowskiego. W dyskusjach studenckich wielką rolę
odgrywały poczynania przywódców Izraela. Hasła wzywające do zniszczenia istniejących
układów politycznych i społecznych w zaawansowanych w rozwoju państwach
kapitalistycznych nawiązywały do tradycji anarchistycznych. Odgrywały one znaczną rolę w
odciąganiu uwagi opinii publicznej od wydarzeń na Bliskim Wschodzie.
Studenci tworzyli masowe organizacje o tendencjach lewackich i
internacjonalistycznych. We Francji był to Krajowy Związek Studentów Francuskich
(UNEF), w RFN Socjalistyczny Związek Studentów Niemieckich (SDS), w USA - Ruch
Studentów na Rzecz Społeczeństwa Demokratycznego (SDS). Tworzono własną subkulturę
i własną ideologię buntu. Czytano pisma Bakunina, Marksa, Lenina, Stalina, Mao Tse-tunga,
Trockiego. Próbowano wzorować się na doświadczeniach Fidela Castro, Ernesta Che
Guevary, P. Lumumby. Powstawały grupy i komuny anarchistyczne, maoistowskie,
marksistowsko-leninowskie. Tendencje te narastały w latach 1961-1967. W latach 1967/1968
nastąpiła eksplozja. W RFN protestowano przeciw sojuszowi SPD z CDU i nowym rządom
tzw. wielkiej koalicji. SDS organizował wiece i demonstracje. 2 VI 1967 r. w Berlinie
Zachodnim demonstrowano przeciw wizycie szacha Iranu. W czasie rozpraszania
demonstracji policja zastrzeliła studenta Benno Ohnesorga i raniła 47 innych. W odpowiedzi
studenci zaczęli organizować demonstracje solidarnościowe i żałobne. Kierował nimi
utworzony w 1967 r. Klub Republikański. W czasie kolejnej demonstracji (11 IV 1968 r.)
dokonano zamachu na cieszącego się dużą popularnością przywódcę zachodnioberlińskiego
SDS Rudiego Duschke. Demonstracje miały olbrzymi zasięg. Kierowały się one przeciw
znanemu z propagowania reakcyjnych koncepcji koncernowi prasowemu Axela Springera.
Demonstrowano w Berlinie, Bonn, Bremie, Essen, Hannowerze, Karlsruhe, Hamburgu,
Kolonii i Stuttgarcie. Demonstrowały dziesiątki tysięcy osób. Ośmieszano profesorów
uznanych za reakcyjnych, przerywano wykłady, zgłaszano projekty reform. Potępiano
tendencje narodowe i nacjonalistyczne; popularyzowano wzorce ponadnarodowe,
kosmopolityczne. Władze nie potrafiły opanować sytuacji. Rząd zmuszony został do
zapowiedzenia generalnej reformy studiów. Ruch zaczął słabnąć dopiero w 1969 r. po
przejęciu władzy przez SPD, która włączyła część haseł studenckich do swego programu.
Przywódców studenckiego buntu przyjęto do SPD, w której umocnili tzw. lewe skrzydło
partii. Studenci zostali też włączeni do rad wydziałów i senatów uczelni i uzyskali prawo
współdecydowania o losach uczelni.
We Franeji apogeum demonstracji studenckich przypadło na maj-czerwiec 1968 r.
Przywódcą ruchu studenckiego był Daniel Cohn-Bendit. Był on zwolennikiem
neoanarchizmu. Utworzył organizację pod nazwą: "Ruch 22 marca". Bunt studentów poparły
związki zawodowe, które 13 maja proklamowały strajk generalny. Studenci okupowali
uczelnie i ulice miast, a robotnicy fabryki. Żądano podwyżek płac, wprowadzenia
40-godzinnego tygodnia pracy, reform politycznych i reorganizacji studiów wyższych. Strajki
trwały do połowy czerwca. Na miesiąc Francja została sparaliżowana; poniosła olbrzymie
straty materialne. Polityka gen. de Gaulle'a została przekreślona. Początkowo nosił się on z
zamiarem wprowadzenia stanu wojennego i złamania protestu siłą. Ostatecznie postanowił
pójść na ustępstwa i wprowadzić postulowane przez opozycję reformy. Demonstracje
studenckie podważyły jego autorytet w kraju i za granicą, spowodowały spadek koniunktury
gospodarczej i ponowne załamanie gospodarcze Francji. W konsekwencji spowodowały
upadek de Gaulle'a.
We Włoszech ruch studencki nie miał tak wielkiego zasięgu i gwałtownego charakteru.
Szacuje się, że w demonstracjach brało udział około 500 tys. osób.
W Stanach Zjednoczonych studiowało w tym czasie około 6 mln osób. Protesty
studenckie łączyły się z ruchem o prawa obywatelskie, walką z ubóstwem i walką przeciw
wojnie w Wietnamie. Wielką rolę spełniała kwestia murzyńska i kwestia żydowska.
Demonstrujący studenci łączyli się z protestami całego społeczeństwa przeciw prowadzeniu
wojny. Demonstrowały miliony osób. Dochodziło do licznych starć z policją i organizacjami
rasistowskimi.
W lipcu 1964 r. doszło do zamieszek murzyńskich w Harlemie i Brooklynie. Następnie
ogarnęły one Rochester w stanie Nowy Jork, Jersey City, kilka ośrodków w stanie New
Jersey, Chicago i Filadelfię. Zamieszki w Los Angeles trwały 6 dni. W akcji tłumienia
rozruchów wzięło udział 15 tys. członków Gwardii Narodowej. Zginęły 34, a rany odniosło
56 osób. Szkody materialne szacowano na 200 mln dolarów. Rozruchy te, według P.
Johnsona: "Stały się charakterystyczną cechą lat sześćdziesiątych; były one osobliwym
kontrapunktem bądź też umyślnym uzupełnieniem studenckiej kampanii gwałtu, do jakiej
doszło w ośrodkach akademickich".
Zamieszki studenckie stanowiły przedłużenie buntów murzyńskich i wystąpień
antywojennych. W Detroit trwały kilka dni (24-28 VII 1967). Brało w nich udział tysiące
osób. Do akcji pacyfikacyjnej wezwano 18 Dywizję Spadochronową. Zabito 43 i raniono
kilkaset osób. Wystąpienia studenckie w Stanach Zjednoczonych objęły ponad 200 ośrodków
akademickich. Miały one bardzo burzliwy i krwawy charakter. Pod wpływem tych wydarzeń
prezydent L. Johnson uznał swoją koncepcję wyjścia z kryzysu za nieudaną i zrezygnował z
ubiegania się o ponowny wybór na prezydenta Stanów.
Wyrazicielem tendencji reprezentowanych przez ruch antywojenny, Murzynów i
studentów był brat zamordowanego w 1963 r. prezydenta, Robert Kennedy (1925-1968).
Miał on duże szanse na wygranie wyborów prezydenckich w 1968 r. Został jednak
zamordowany tuż po wiecu wyborczym w hotelu w dniu 5 VI 1968 r.
Największy zasięg ruch studencki miał w ChRL. Został on tam jednak wykorzystany
przez Mao Tse-tunga do walki z przeciwnikami jego linii politycznej. Rewolucyjni
buntownicy, czyli tzw. hunwejbini, niszczyli biurokrację partyjną i państwową, głosili hasła
rewolucji kulturalnej, popularyzowali idee przewodniczącego Mao. Ruch miał bardzo
brutalny i niszczycielski charakter, pochłonął wiele ofiar.
Spośród krajów socjalistycznych w Europie demonstracje studenckie objęły w zasadzie
tylko Polskę. Doszło do nich w marcu 1968 r. na tle walki z cenzurą i nacjonalistycznym
ruchem tzw. partyzantów. Strajkowały i demonstrowały dziesiątki tysięcy studentów w wielu
miastach Polski. W Polsce, w przeciwieństwie do Francji, do ruchu studenckiego nie
przyłączyli się robotnicy. Studenci występowali pod hasłami obrony kultury, wolności słowa,
demokracji i otwarcia na Zachód. Policja wystąpiła przeciw demonstrantom. Wiele osób
pobito i aresztowano. Nie było jednak wypadków śmiertelnych.
Spośród uczestników rewolty studenckiej wyrosły głośne później organizacje
terrorystyczne. Zaktywizowały swą działalność powstałe wcześniej organizacje, jak np.
Action Directe ("Akcja Bezpośrednia") we Francji, ETA w Hiszpanii, IRA w Irlandii,
AL-Fatah w Palestynie i inne. W 1969 r. we Włoszech powstały "Czerwone Brygady"
(Brigade Rose) i neofaszystowskie "Zbrojne Komórki Rewolucyjne" (NAR); w Niemczech
RAF (Frakcja Czerwonej Armii), w Libanie Hezbollach ("Partia Boga"), w Peru "Świetlisty
Szlak" (M-19. Rewolucyjne Siły Zbrojne Kolumbii - Czerwony Szlak).
Organizacje te współpracowały ze sobą i znajdowały wsparcie w państwach arabskich,
ZSRR i NRD. Zmierzały do poderwania autorytetu i destabilizacji państw burżuazyjnych,
zwalczały państwo Izrael i przywódców organizacji żydowskich w świecie. Niektóre z nich,
jak np. Action Directe we Francji czy Hezbollach powiązane były z prawicą społeczną i
fundamentalistami religijnymi.
Do bardziej spektakularnych akcji podejmowanych przez terrorystów zalicza się atak
bojówki wyłonionego z El-Fatah "Czarnego Września" na obóz olimpijski w Monachium we
wrześniu 1972 r. Porwano wówczas, a następnie zamordowano 12 sportowców Izraela.
Terroryści z RAF w RFN w 1977 r. porwali i zamordowali prezesa Dresdner Bank J



Ponto i przewodniczącego Związku Przemysłowców Niemieckich Hansa Martina Schleyera.
"Czerwone Brygady" we Włoszech w 1978 r. uprowadziły, a następnie zamordowały
wybitnego polityka włoskiego Aldo Moro, ponieważ dążył on do porozumienia z
komunistami.
Dokonano tysięcy zamachów, uprowadzeń, mordów politycznych. Do najbardziej
popularnych metod działania zaliczano porywanie samolotów, podkładanie bomb i porywanie
zakładników. Ginęły tysiące, często niewinnych, ludzi. Najbardziej aktywne były organizacje
palestyńskie zwalczające państwo Izrael.

12. II Sobór Watykański (Vaticanum II)

Około 80% ludności świata powiązana jest z różnymi wyznaniami i kościołami.
Największą siłę reprezentuje chrześcijaństwo. W latach 60-tych do religii tej przyznawało się
około 1,1 mld wiernych. Wyznawców islamu było 500 mln, hinduizmu 467 mln,
konfucjonizmu 305 mln, animizmu 192 mln, sintoizmu 61 mln, taoizmu 52 mln. Mniejsze
wspólnoty religijne tworzyły różne grupy i sekty, działające na peryferiach głównych wyznań.
Każda religia ma ekspansywny charakter, uznaje swoją wyższość nad innymi wyznaniami i
dąży do pozyskania maksymalnej liczby wyznawców. Rywalizacja ta prowadzi niekiedy do
fanatyzmu religijnego, gwałtownych spięć i wojen religijnych. Są to na ogół wojny bardzo
bezwzględne i krwawe. W XX w. tendencje takie reprezentował głównie islam. Tendencje te
nie były też obce chrześcijaństwu, które rozwijało wielką akcję misyjną w różnych krajach
świata. W łonie chrześcijaństwa największą ekspansję rozwijał Kościół rzymskokatolicki. Jest
on dobrze zorganizowany i dysponuje kadrą doskonale wyszkolonych i fanatycznie oddanych
bojowników. Przy czym Kościół ten ma podwójny charakter. Z jednej strony jest to
wielomilionowa rzesza wyznawców różnych ras i narodowości, a z drugiej jest to państwo
kościelne dysponujące własnym obszarem, strukturą organizacyjną i majątkiem. Kościół z
natury jest instytucją konserwatywną i scentralizowaną. Kierownictwo Kościoła od setek lat
pozostawało w ręku Europejczyków, a szczególnie Włochów. Byli to na ogół ludzie w
podeszłym wieku. Sztywno trzymali się przyjętych przed wiekami zasad działania i norm
postpowania. W Kościele panowała ścisła hierarchia, podporządkowanie i dyscyplina. Nie
nadążał on za gwałtownie postępującymi zmianami w świecie.
Po II wojnie światowej Kościół poczuł się zagrożony przez ekspansję ateistycznego
komunizmu. W ZSRR został on rozbity organizacyjnie i zszedł do działalności konspiracyjnej.
W krajach demokracji ludowj działalność jego została bardzo ograniczona. Kler był
dyskryminowany, a rządy inspirowały i popierały działalność ateistyczną. Stan ten
powodował często skutki odmienne od założonych. Wpływy Kościoła rosły. Część
społeczeństwa udział w obrządkach religijnych traktowała jako demonstrację postawy
politycznej.
W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych w Europie powstało paradoksalne zjawisko.
W krajach rozwiniętych ekonomicznie i zorganizowanych demokratycznie wpływy Kościoła
słabły. Kościoły były puste. Niekiedy przeznaczano je na inne cele. Część wiernych miała
ambiwalentny stosunek do religii. Autorytet Kościoła systematycznie spadał. Natomiast w
tzw. krajach socjalistycznych autorytet kleru i Kościoła rósł. Kościoły były stale pełne,
słuchano zaleceń kleru i starano się przestrzegać zasad wiary. Budowano stale nowe obiekty
sakralne. Kościół w całości przyjmował postawę bojową podejmując walkę z ateistyczną
polityką rządów i socjalizmem w ogóle. Komunizm potępiano i zwalczano jako doktrynę
wrogą Kościołowi i ludzkości. W tej sytuacji wielu księży i biskupów represjonowano, co
jeszcze bardziej umacniało nastroje wrogości i fanatyzmu wiernych.
Nieco inaczej kształtowała się sytuacja w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie księża
często identyfikowali się z masami bezrobotnych i prześladowanych, występowali przeciw
panującym reżimom dyktatorskim, przyjmowali ideały socjalistyczne. Wielu księży
podejmowało pracę w zakładach produkcyjnych inicjując ruch księży-robotników,
kształtowało ruchy rewolucyjne, tzw. teologię wyzwolenia.
W łonie Kościoła toczyły się ostre dyskusje doktrynalne. Domagano się ograniczenia
roli Włochów i generalnie Europejczyków we władzach Kościoła, zniesienia celibatu księży,
dopuszczenia kobiet do stanu kapłańskiego, zniesienia łaciny i dopuszczenia języków
narodowych w liturgii. Toczyły się spory na temat stosunku do kwestii regulacji urodzin,
prawa do rozwodu, problemu bogacenia się kleru, wysokości opłat posług kościelnych, tzw.
społecznej roli Kościoła, demokratyzacji życia wewnętrznego w Kościele itp. Do 1958 r.
głową kościoła był Włoch, Eugenio Pacelli (1876-1958), który występował pod imieniem
Piusa XII. Zajmował on stanowisko konserwatywe, antykomunistyczne i antysocjalistyczne.
Nie dopuścił też do zmian w Kościele. Jego następcą był również Włoch, Angello Giuseppe
Roncalli (1881-1963), który przybrał imię Jana XXIII. Postanowił on dokonać reform w
Kościele. Już w trzy miesiące po wyborze, 25 I 1959 r. zapowiedział zwołanie II Soboru
Watykańskiego. Przygotowania do Soboru trwały prawie 3 lata, jego obrady - również 3 lata.
W otwarciu obrad Soboru (Vaticanum II) w dniu 11 X 1962 r. brało udział 2850 ojców
Kościoła, tj. biskupów, opatów i przełożonych zakonów i zgromadzeń religijnych. 2/3 z nich
stanowili przedstawiciele ludów pozaeuropejskich. Sobór zmierzał do odnowienia życia
wewnętrznego w Kościele i pojednania z innymi Kościołami (ekumenizm). Powołano 12
komisji i wiele zespołów roboczych. Papież Jan XXIII był rzecznikiem reform. W 1961 r.
ogłosił encyklikę "Mater et Magistra". Nawiązując do wydanej 80 lat wcześniej encykliki
Leona XIII - "Rerum Novarum" podejmował w niej problem stosunku Kościoła do świata
pracy i problemów społecznych. Potępił niektóre przejawy zwyrodnień występujących w
kapitalizmie, wyzysk krajów słabo rozwiniętych itp. W 1962 r. papież powołał Komisję do
Spraw Rodziny. Dyskutowano na temat regulacji urodzeń. W 1963 r. Papież ogłosił
encyklikę "Pacem in terris", w której podjął problemy międzynarodowe. Wzywał polityków
do rozwiązywania spornych problemów w drodze rokowań i porozumień, do życia w
pokoju. Zmarł 8 miesięcy po otwarciu Soboru.
Następcą Jana XXIII został również Włoch, Giovanni Batista Montini (1897-1978),
który przybrał imię Pawła VI. Doprowadził prace Soboru do końca. Przeprowadzono 4 sesje
plenarne: w 1962 r., 1963 r., 1964 r. i 1965 r. Przyjęto wiele dokumentów, zmierzających do
odnowienia Kościoła. Po Soborze były one różnie interpretowane i spowodowały poważne
rozbieżności w Kościele. Wprowadzono nową liturgię, dopuszczono katolików świeckich do
spełniania niektórych czynności kapłańskich, zwiększono liczbę biskupów i kardynałów w
kościołach pozaeuropejskich, zreorganizowano strukturę wewnętrzną Kurii Rzymskiej.
Zachowano negatywny stosunek do komunizmu. Złagodzono natomiast stosunek do innych
wyznań religijnych, przyjmując zasadę ekumenizmu, tzn. idei porozumienia i współpracy
różnych wyznań. Nowa liturgia zezwalała na odejście od łaciny i stosowanie w obrzędach
języków narodowych. Nie zniesiono natomiast celibatu ani nie dopuszczono kobiet do stanu
kapłańskiego, zachowano sprzeciw wobec regulacji urodzeń, rozwodów, eutanazji.
Papież Paweł VI ogłosił dużo encyklik, dekretów i listów papieskich, precyzujących
jego stanowisko w kwestiach spornych. 25 VII 19ó8 r. ogłosił encyklikę "Humanae vitae",
podtrzymując negatywny stosunek Kościoła do kwestii regulacji urodzin. Było to stanowisko
sprzeczne z propozycją większości Komisji do Spraw Rodziny. Papież przyjął stanowisko kół
konserwatywnych w Kościele, reprezentowanych przez prefekta Świętego Oficjum (do 1965
r. Kongregacja Doktryny Wiary), kardynała Alfredo Ottavianiego. Decyzja papieża
spowodowała sprzeciw niektórych kręgów opinii kościelnej. Wielu księży wystąpiło z
Kościoła. Podobnie przedstawiała się sprawa z dyskusją na temat rozwodów. Rozwinięto
tzw. ewangelizację narodów. Papież zaczął powoływać więcej biskupów spośród kleru
innych kontynentów. W tzw. Czarnej Afryce liczba biskupów wzrosła z 2 w 1952 r. do 221
w 1978 r. Powołano też 8 kardynałów. Powołano wielu biskupów w krajach azjatyckich i w
Oceanii. Poprzednicy Pawła VI przebywali w Rzymie, rzadko opuszczając stolicę apostolską.
Natomiast Paweł VI podejmował liczne podróże misyjne do wielu różnych krajów świata.
Spotykał się on z głowami innych kościołów, jak np. z patriarchą prawosławnym
Atenagorasem (1886-1972) w Konstantynopolu, z przywódcami Światowej Rady Kościołów
w Genewie i in. W 1965 r. papież wziął też udział w XV sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
w Nowym Jorku.
Zwiększono ofensywność misyjną Kościoła wobec komunizmu i ZSRR. Napięte
pozostały stosunki z islamem. Fundamentaliści islamscy nie godzili się na żaden kompromis z
chrześcijanami. Szczególne wpływy uzyskali oni w Iranie i niektórych państwach arabskich.

13. Kryzys ruchu komunistycznego i wzrost znaczenia socjaldemokratyzmu w
świecie

Ruch komunistyczny przeżywał okres burzliwych przewartościowań. Liczba partii i
członków partii komunistycznych w świecie ciągle rosła. Liczba partii wzrosła z 75 w 1957 r.
do 87 w 1961 r. i 95 w 1971 r. Wzrost liczby członków powodowały jednak partie, działające
w krajach tzw. realnego socjalizmu. Były to partie rządzące. Wstępowało do nich wielu ludzi
nie związanych z ruchem komunistycznym, ze względów koniunkturalnych i
karierowiczowskich. I tak np. liczba członków KP Chin sięgała 28 mln, KPZR 14 mln, PZPR
2,3 mln. Do najsilniejszych partii komunistycznych w krajach kapitalistycznych zaliczano KP
Włoch. Liczyła ona 1,7 mln członków, a jej elektorat obejmował 8-9 mln ludzi. W wyborach
do parlamentu w maju 1968 r. KP Włoch uzyskała 8,5 mln głosów, tj. 26% ogółu oddanych
głosów. KP Francji liczyła około 500 tys. członków. W wyborach z czerwca 1966 r. zdobyła
ona 4,5 mln głosów tj. 23% ogółu oddanych głosów. Masowy charakter partie
komunistyczne miały w Indonezji, Korei Północnej, Wietnamie. Liczby ich członków nie
informowały jednak o sile ruchu. Bardzo słabe były wpływy partii komunistycznych w USA,
Wielkiej Brytanii, Kanadzie, krajach skandynawskich.

Tabela nr 74
Stan ilościowy partii i członków partii komunistycznych w świecie w latach 1928-1969

Rok
Liczba partii
Liczba członków
w tys.
Liczba czł. w krajach
kapitalistycznych w tys.
1928
1935
1939
1947
1957
1960
1969
46
61
61
76
75
87
95
1 680
3 141
4 000
20 000
33 000
38 000
43 500
443
785
1500
4800
4600
5300
3500
Źródło: A. Czubiński, Aktualne problemy rozwoju międzynarodowego ruchu
robotniczego. Poznań, maj 1972, s. 16.

Związana z ruchem komunistycznym Światowa Federacja Związków Zawodowych
liczyła około 140 mln członków.
Proces dekolonizacji powodował radykalizację mieszkańców krajów Azji i Afryki. Na
kontynentach tych powstawały partie rewolucyjne o specyficznym programie. Były one
zdominowane nie przez masy robotnicze, lecz przez inteligencję. Hasło walki klasowej i
rewolucji społecznej utożsamiano tam z walką o wyzwolenie narodowe i tworzenie państw
socjalistycznych o bardzo niedorozwiniętej strukturze społecznej. Głośne stały się nazwiska:
przywódcy rewolucji chińskiej Mao Zedonga (1893-1976), przywódcy rewolucji kubańskiej
Fidela Castro (ur. 1926), przywódcy Ghany Kwame Nkrumaha (1909-1972), czy przywódcy
Gwinei Achmeda Sekou Toure (1922-1974).
Krytyka Stalina i uchwały XX Zjazdu KPZR spowodowały wstrząs w partiach
komunistycznych. Do tego czasu Stalin uchodził za najwyższy autorytet w tym ruchu.
Komuniści uznawali skodyfikowane przez niego zasady tzw. marksizmu-leninizmu. Wielu
przywódców zdelegalizowanych partii komunistycznych mieszkało w ZSRR. Niektórzy z
nich byli opłacani przez KPZR i uznawali się za działaczy radzieckich. Wielu z nich było
przeświadczonych o słuszności doktryny. Tymczasem poddali ją krytyce sami przywódcy
KPZR. Powołane przez Stalina w 1947 r. Biuro Informacyjne Partii Komunistycznych i
Robotniczych w kwietniu 1956 r. zostało rozwiązane. Wzywano do przestrzegania zasad
tzw. leninizmu i samodzielności. Tymczasem wielu przywódców uznawało przywódczą rolę
KPZR i czekało na dyrektywy z Moskwy. W 1948 r. KP Jugosławii została przez Stalina
wyklęta i odtrącona. Tymczasem nowe kierownictwo KPZR z Chruszczowem na czele
przekreśliło tę decyzję, przeprosiło Tito i ponownie nawiązało z nim współpracę. Tito został
zaproszony do Moskwy, gdzie zgotowano mu serdeczne przyjęcie.
Część przywódców partii komunistycznych uznała nową linię polityczną wypracowaną
przez XX Zjazd KPZR. Znaczna ich część uznała ją jednak za herezję i odmówiła stosowania
jej w praktyce. Protestowano przeciw krytyce Stalina i polityce koegzystencji z państwami
kapitalistycznymi. W ruchu komunistycznym rozpętała się wielka dyskusja. Wielkim cieniem
na nowej linii politycznej legły wydarzenia węgierskie z jesieni 1956 r. Wielu komunistów
protestowało przeciw radzieckiej ingerencji i występowało z partii. Odnosi się to szczególnie
do wybitnych intelektualistów. Wielu pisarzy, uczonych i dziennikarzy we Francji i we
Włoszech wystąpiło z ruchu. Jeśli w latach pięćdziesiątych komunizm był modny wśród
inteligencji Europy Zachodniej, to w latach sześćdziesiątych przestał być atrakcyjnym.
W styczniu 1957 r. w Budapeszcie przeprowadzono naradę przywódców partii
komunistycznych i szefów rządów Bułgarii, Czechosłowacji, Rumunii, Węgier i ZSRR.
Ustalono wspólną linię działania. W listopadzie tegoż roku w Moskwie odbyła się narada
przedstawicieli partii komunistycznych krajów socjalistycznych. Próbowano wyjaśnić
pojawiające się różnice zdań. Rozbieżności nie udało się jednak wyeliminować.
W listopadzie 1960 r. w Moskwie zorganizowano naradę przedstawicieli partii
komunistycznych świata celem wyjaśnienia spornych problemów i ustalenia wspólnej linii
działania. Wzięło w niej udział 81 partii. Chińczycy wystąpili oficjalnie z krytyką nowej linii
politycznej KPZR. Wsparli ich przywódcy Albańskiej Partii Pracy i niektórych partii
azjatyckich. Uzgodniono wspólny, bardzo ogólnikowy komunikat. Podpisały go wszystkie
delegacje, by nie ujawniać sporu na zewnątrz. Jednak w następnych latach różnice zdań uległy
pogłębieniu i spory zaostrzyły się. Przywódcy KP Chin podjęli publiczną krytykę KPZR. 14
VI 1963 r. KC KP Chin przesłał do KC KPZR list, w którym oficjalnie przedstawił własne
propozycje określenia generalnej linii dla międzynarodowego ruchu rewolucyjnego.
Stanowisko radzieckie uznano w nim za przejaw rewizjonizmu i oportunizmu. Żądano
przestrzegania zasad marksizmu-leninizmu, stosowania rewolucyjnych metod działania,
zerwania z polityką koegzystencji. Przywódcy chińscy dowodzili, że w procesie rozwoju tzw.
główny ośrodek ruchu rewolucyjnego przesunął się do Azji. Przywódczą rolę w rewolucji
zastrzegali dla swej partii, a za głównego ideologa ruchu rewolucyjnego w skali światowej
uznali Mao Zedonga. Maoizm znajdywał wielu wyznawców wśród młodzieży i w krajach
azjatyckich.
Tymczasem stare pokolenie działaczy komunistycznych schodziło ze sceny. W
listopadzie 1964 r. w ZSRR odsunięto Chruszczowa. W tym samym roku zmarł przywódca
KP Włoch, P. Togliatti i przywódca KP Francji, M. Thorez. Młodzi przywódcy byli bardziej
rewolucyjnie usposobieni. Podjęli walkę o przywództwo. W poszczególnych partiach doszło
do rozłamów. Powstały zwalczające się grupy i frakcje: marksistów-leninistów, maoistów,
zwolenników E. Che Guevary i in. Namiętną dyskusję spowodowała ingerencja w
Czechosłowacji w 1968 r.
Skrajnie rewolucyjne grupy parły do wystąpień zbrojnych i awantur. Nowa taktyka
rewolucyjna w 1965/1966 r. doprowadziła do zagłady KP Indonezji. Wielką tragedię przeżyła
KP Sudanu. Inne partie rozbiły się na 2, a nawet 3 zwalczające się organizacje. Generalnie
biorąc ruch uległ rozproszeniu i wielkiemu osłabieniu. Równocześnie grupy lewackie
destabilizowały sytuację w różnych krajach, prowadząc do burzliwych demonstracji i akcji
terrorystycznych. Główny nurt ruchu komunistycznego głosił program rewolucji społecznej,
ale podobnie jak socjaliści nastawiał się na dojście do władzy drogą walki wyborczej i reform
parlamentarnych. Od socjaldemokracji różnił się tym, że wyraźniej akcentował dążenie do
socjalizmu, który wyobrażano sobie jako społeczeństwo bez własności prywatnej, klas
społecznych, ucisku, wyzysku i nędzy. Natomiast grupy skrajne podtrzymywały hasła
wzywające do walki zbrojnej i dyktatury proletariatu.

Tabela nr 75
Członkowie partii komunistycznych w krajch kapitalistycznych w latach 1939-1969 w
tysiącach w rozbiciu na kontynenty
Kontynent
1939
1957
1961
1966
1969
Europa
Azja
Ameryka
Afryka
Australia i Oceania
500
20
180
5
5
2500
1700
215
20
6
2500
2300
250
40
7
2500
3800
343
60
7
2500
600
343
60
7
Razem
710
4431
5100
6710
3510
Źródło: tamże, s. 17.

Dyskusje wywołane przez XX Zjazd KPZR, a następnie wydarzenia w Polce i na
Węgrzech, spowodowały ukształtowanie się w ruchu komunistycznym nurtu zwanego
eurokomunizmem. Przywódcy tego nurtu krytykowali Stalina i stalinizm, podkreślali
suwerenność własnych partii, eksponowali szczególną rolę i posłannictwo europejskiego
ruchu w skali światowej. Był to nurt odrzucający przywództwo KPZR, ale również zakusy
maoizmu na przejęcie kierownictwa w międzynarodowym ruchu komunistycznym. Do
czołowych teoretyków eurokomunizmu zaliczano przywódcę komunistów hiszpańskich
Santiago Carillo (1915), przywódcę komunistów włoskich Enrico Berlinguera (1822-1984),
przywódcę komunistów portugalskich Alvaro Cunhala (ur. 1913) i innych.
Uchwały XX Zjazdu KPZR w 1956 r. spowodowały również poważne zmiany w
ruchu socjaldemokratycznym. W partiach socjalistycznych i socjaldemokratycznych przyjęto
je jako potwierdzenie wysuwanych wcześniej zastrzeżeń do tzw. leninizmu i linii politycznej
ruchu komunistycznego. Partie te utwierdziły się w przeświadczeniu o słuszności własnej
drogi. Reformy parlamentarne uznano generalnie za słuszną strategię walki o władzę i
przebudowę społeczeństwa. Za cel stawiano sobie umocnienie demokracji parlamentarnej. W
duchu tym działało wiele partii: Partia Pracy w Anglii, SPD w RFN, Szwedzka Partia
Socjalistyczna, socjaliści francuscy, włoscy i inni.
Socjaldemokraci niemieccy w 1959 r. zwołali nadzwyczajny zjazd w Bad Godesberg,
który uchwalił nowy program partii. Zerwała ona z marksizmem i przekształciła się w
demokratyczną partię reform społecznych. W podobnym duchu działały inne partie. Za
wzorzec uchodziły partie krajów skandynawskich i Austrii.
Od 1951 r. działała Międzynarodówka Socjalistyczna. Pierwszym jej przewodniczącym
był socjalista brytyjski Morgan Philips (1951-1957), następnie przewodniczył Anglik Albert
E. Carthy (1957-1969), a po nim Austriak Bruno Pitterman. Funkcje sekretarzy Komitetu
Wykonawczego pełnili Austriak Juliusz Braunthal, a po nim Hans Janitschek. Biuro MS
miało swoją siedzibę w Londynie. W skład jego wchodziło 12 członków wybieranych przez
kongres MS. Kongresy przeprowadzano kolejno w: Frankfurcie nad Menem (1951),
Mediolanie (1952), Sztokholmie (1953); Londynie (1955), Wiedniu (1957), Hamburgu
(1959), Rzymie (1961), Amsterdamie (1963), Brukseli (1964), Sztokholmie (1966),
Eastburne (1969) i Wiedniu (1972).
Uchwały kongresów MS miały charakter zaleceń, a nie obowiązujących poleceń. Ruch
miał bardzo demokratyczny charakter. W skład MS wchodziła Unia Socjalistyczna Europy
Środkowo-Wschodniej, skupiająca emigrantów socjalistycznych z krajów Europy
Wschodniej; Regionalna Grupa Socjalistów Unii Węgla i Stali; Konferencja Socjalistów Azji.
Przy MS działały: Międzynarodówka Kobiet Socjalistek; Międzynarodówka Młodzieży
Socjalistycznej, Międzynarodowa Unia Nauczycieli Socjaldemokratów i inne organizacje.
Ruch socjalistyczny wywierał duży wpływ na sytuację w świecie, a szczególnie w
Europie. W latach 1968/1969 w świecie działało 58 partii socjalistycznych. Skupiały one
około 14 mln członków. Związana z MS centrala związków zawodowych (Międzynarodowa
Konferencja Związków Zawodowych) zrzeszała około 57 mln członków. Partie
socjalistyczne wydawały około 190 dzienników i 200 czasopism o łącznym nakładzie 10 mln
egzemplarzy. W wyborach parlamentarnych na partie socjaldemokratyczne głosowało
przeciętnie 60-70 mln wyborców. Socjaliści uczestniczyli w rządach 19 państw. 12 szefów
rządów w świecie było socjalistami. Większość z nich działała w krajach europejskich.
Stosunkowo małe wpływy mieli oni w Afryce i w Azji.
W 1962 r. Rada MS uchwaliła nową deklarację progranową pt. "Świat dzisiejszy -
socjalistyczna perspektywa". Dokument ten ukierunkował ruch socjalistyczny w duchu
demokratyczno-parlamentarnym, reformistycznym i pokojowym. Ruch socjalistyczny nie
dążył do radykalnego przekształcenia stosunków panujących w świecie lecz do stopniowego
ich reformowania. Zmierzano do łagodzenia różnic klasowych i napięć społecznych.
Umacniano korygującą rolę państwa w procesach wytwórczych i podziale wypracowanych
dóbr. Upaństwawiano duże zakłady pracy, banki, środki komunikacji. Dużo uwagi
poświęcano problemowi ograniczenia bezrobocia, regulacji płac, ubezpieczeń, samorządów.
Podejmowano ochronę pracy kobiet i młodzieży. Realizowano program powszechnej i
bezpłatnej oświaty. Za modelowe uznawano stosunki panujące w Szwecji, gdzie socjaliści
dłuższy czas utrzymali się u władzy i zdołali zrealizować wiele swych haseł programowych.
Austria, Finlandia i Szwecja były państwami neutralnymi. Nie wchodziły w skład bloków
politycznych i prowadziły politykę pacyfistyczną. W państwach tych rządzili socjaliści. Rządy
socjalistyczne były jednak drogie. Po to, by uzyskać środki na bezpłatną oświatę, opiekę
lekarską, higienę i bezpieczeństwo pracy podnoszono podatki. Rodziło to sprzeciw właścicieli
przedsiębiorstw produkcyjnych i ogółu podatników. Ideolodzy liberalizmu gospodarczego
namiętnie zwalczali koncepcje socjalistyczne głosząc, że hamują one inicjatywę prywatną i
konkurencję. Dowodzono, że rozbudowa sektora państwowego i ingerencja państwa w życie
gospodarcze prowadzi do stagnacji gospodarczej.

14. Wzrost roli i znaczenia ONZ

Wraz z rozwojem ruchów narodowowyzwoleńczych i rozpadem systemu kolonialnego
rosła ilość nowych państw, które stopniowo przyjmowano do ONZ. Wraz z rozwojem
ilościowym zmieniał się skład polityczny i charakter tej instytucji.

Tabela nr 76
Państwa członkowskie ONZ wg podziału na kontynenty
Rok
Afryka
Ameryka
Azja
Europa
Oceania
Razem
1946
1956
1960
1970
4
9
26
42
22
22
22
26
9
22
22
31
14
26
27
27
2
2
2
4
51
81
91
130
Źródło: Obliczenia autora.
Liczba członków ONZ w 1960 r. uległa podwojeniu w stosunku do roku 1946. Do
ONZ jednak nadal nie przyjęto ChRL. Poza ONZ były też tzw. państwa podzielone (Korea,
Niemcy, Wietnam) lub małe państwa neutralne, jak np. Szwajcaria. Mimo to, jeśli w 1945 r.
do organizacji tej należały państwa reprezentujące 36%, to w 1961 r. reprezentowały one już
68% ludności świata. Obok państw powiązanych z USA lub ZSRR w ONZ pojawiła się
grupa tzw. państw niezależnych. Charakter tej organizacji zmienił się. Państwa niezależne
reprezentowały głównie narody afroazjatyckie. Występowały one z własnymi problemami i
głosowały samodzielnie. W niektórych kwestiach popierały projekty wysuwane przez ZSRR.
Stany Zjednoczone utraciły bezwzględną przewagę.
W 1960 r. powstał ponownie kryzys na stanowisku Sekretarza Generalnego. ZSRR
oskarżył urzędującego sekretarza, Daga Hammerskiie tendencyjne i
zaproponował zniesienie tego urzędu. W miejsce urzędu sekretarza generalnego ZSRR
proponował powołać 3-osobowy kolegialny organ wykonawczy ONZ, w którym byłyby
reprezentowane 3 główne grupy państw. Wobec przeszkód stawianych delegacjom
przybywającym do Nowego Jorku przez rząd USA postulowano też przenieść siedzibę ONZ
do kraju neutralnego, jak np. Austria lub Szwajcaria. Propozycji tych nie zdołano wcielić w
życie. W nocy z 17 na 18 września 1961 r. Dag Hammerskitastrofie lotniczej
w Rodezji, w czasie wypełniania obowiązków służbowych. Następcą jego został
przedstawiciel Birmy U Thant (1909-1974). Reprezentował on państwa trzeciego świata i był
bardziej niezależny w postępowaniu. Dokonano też zmian w stylu pracy Rady
Bezpieczeństwa. W poprzednim okresie Stany Zjednoczone, dysponując przewagą, dążyły do
zniesienia prawa veta wielkich mocarstw. W nowych warunkach zrezygnowały z tego
postulatu. Postanowiono natomiast rozszerzyć skład RB, zwiększając liczbę jej członków
niestałych z 6 do 10. W 1965 r. przyjęto zasadę, że 5 z nich będzie reprezentować kraje Azji i
Afryki, po 2 kraje Europy Zachodniej i Ameryki Łacińskiej i 1 kraje Europy Wschodniej.
Liczba personelu Sekretariatu ONZ systematycznie rosła. Dominowały w nim osoby
pochodzące z krajów anglosaskich. W 1960 r. w Sekretariacie ONZ pracowało 4327 osób.
Około 40% (1140) z nich tworzyło grupę funkcjonariuszy I i II kategorii. Na 1140
urzędników tej kategorii kraje afrykańskie reprezentowały tylko 43 osoby, azjatyckie 211,
Europy Wschodniej 84, Europy Zachodniej 36, Ameryki Łacińskiej 108, Bliskiego Wschodu
41, Ameryki Północnej 294.
Budżet ONZ systematycznie rósł z 19,3 mln dolarów w 1946 r. do 43,8 mln w 1950 r.
i 63,6 mln w 1960 r. Przeprowadzenie obrad sesji Zgromadzenia Ogólnego kosztowało 1 mln
dolarów. Na utrzymanie Międzynarodowego Trybunału w Hadze przeznaczano 704 500
dolarów.
ONZ odegrała poważną rolę w opanowaniu konfliktu bliskowschodniego w 1956 i
1967 r., w łagodzeniu konfliktów w różnych regionach Azji i Afryki i układaniu współpracy
międzynarodowej. W różnych punktach globu służbę pełniły oddziały rozjemcze ONZ. Z
inicjatywy ONZ podejmowano różne działania oświatowe. Szczególną uwagę
przywiązywano do walki z kolonializmem, wyścigiem zbrojeń i nędzą panującą w świecie. W
1945 r. na 3,2 mld ludzi żyjących w świecie około 2 mld żyło w warunkach kolonialnych i
półkolonialnych. W 1963 r. szacowano, że 1 mld ludzi cierpi nędzę, 500 mln jest
niedożywionych, a około 1,3 mld nie umie czytać ani pisać. Jednocześnie pod bronią
znajdowało się 20 mln ludzi, a w zakładach zbrojeniowych pracowało 50 mln osób. W 1962
r. wydatki zbrojeniowe pochłaniały 120 mld dolarów. Stanowiło to 9% rocznego dochodu
świata i 50% inwestycji realizowanych w tym czasie w świecie.
27 II 1957 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na wniosek ZSRR uchwaliło rezolucję,
zalecającą krajom sprawującym powiernictwo nad obszarami niesamodzielnymi w Afryce i
Oceanii aby ustaliły one konkretne terminy przyznania tym obszarom samorządu lub pełnej
niepodległości. 44 państwa głosowały za wnioskiem, 14 przeciw, a 17 wstrzymało się od
zajęcia stanowiska. 12 XII 1958 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło rezolucję głoszącą, że
prawo do samostanowienia obejmuje również prawo do samodzielnego dysponowania przez
każdy naród "wszystkimi bogactwami naturalnymi ziemi, która doń należy". Było to uznanie
prawa do nacjonalizacji kopalń i szybów naftowych. Za rezolucją głosowały 52 państwa,
przeciw 15, a 8 wstrzymało się od zajęcia stanowiska.
5 XII 1959 r. Zgromadzenie Ogólne zobowiązało państwa powiernicze do ustalenia w
ciągu roku terminów przyznania wolności terytoriom powierniczym, a 12 XII tegoż roku
przyjęło uchwałę domagającą się od państw kolonialnych przedkładania sprawozdań,
informujących o rozwoju kontrolowanych przez nie obszarów. W warunkach kolonialnych w
świecie pozostało jeszcze około 90 mln osób.
Przy ONZ nadal działały organizacje wyspecjalizowane, realizujące Program
Rozwojowy Narodów Zjednoczonych (UNDP). Zob. s. 584-585. W 1969 r. budżet ONZ
wzrósł do 151,2 mln dol.
W stosunku do 1950 r. był to wzrost 4-krotny. Budżety organizacji
wyspecjalizowanych ONZ wzrosły w tym czasie z 27,9 mln dol. do 208,7 mln dol., tj.
7-krotnie. Wydatki na pomoc techniczną ONZ wzrosły z 16,2% w 1950 r. do 20,2% w 1968
r.; na FAO spadły z 32,5% do 30,9%, UNESCO z 18,4 do 17,1%. W 1968 r. wydatki na
pomoc techniczną ONZ wynosiły 53,8 mln dol., na FAO 62,4 mln dol., na UNESCO 32,9
mln dolarów.
Organizacja podejmowała i realizowała różne plany rozwojowe w krajach tzw.
trzeciego świata. Z 1029 projektów wykonywanych lub rozpoczętych do 1968 r. na kraje
Afryki przypadło 379, o wartości 350 mln dol., na kraje Azji i Dalekiego Wschodu 253, o
wartości 253 mln dol., kraje Ameryki 244, o wartości 240 mln dol., kraje Europy 69, o
wartości 70 mln dol. i kraje Bliskiego Wschodu 77, o wartości 60 mln dolarów.
W 1957 r. pod patronatem ONZ obchodzono III Międzynarodowy Rok Geoficzny. W
1956 r. zwołana przez ONZ Międzynarodowa Konferencja Arktyczna w Paryżu podzieliła
Arktykę na 12 rejonów badawczych. W 1959 r. podpisano Układ Antarktyczny; Arktykę
umiędzynarodowiono na 34 lata, celem rozwinięcia badań naukowych. Z inicjatywy ONZ
podejmowano dyskusje na tematy ograniczenia zbrojeń i zorganizowania pomocy
gospodarczej dla krajów zacofanych w rozwoju ekonomicznym. W latach 1957-1959 na
zbrojenia wydawano w świecie około 100 mld dolarów rocznie. 20 XI 1959 r. Zgromadzenie
Ogólne ONZ, na wspólny wniosek USA i ZSRR jednogłośnie przyjęło rezolucję wzywającą
wszystkie państwa w świecie do podjęcia starań, zmierzających do wprowadzenia
powszechnego rozbrojenia.
Szczególną rolę spełniła XV sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Obrady jej trwały od
20 IX 1960 r. (z 10-tygodniową przerwą) do 22 IV 1961 r. W pierwszych dniach brało w niej
udział około 40 przywódców państw (prezydenci i premierzy) i 57 ministrów spraw
zagranicznych. Potępiono imperializm, kolonializm i zbrojenia. Deklarowano wolę
przyspieszenia procesu pełnej dekolonizacji, rozbrojenia i pomocy dla krajów rozwijających
się. 26 IX 1960 r. przywódca Kuby, Fidel Castro wygłosił 4-godzinne przemówienie,
skierowane przeciw imperialistycznej polityce Stanów Zjednoczonych w krajach Ameryki
Łacińskiej. Do tego czasu Stany region ten traktowały jako obszar wyłączony spod
kompetencji ONZ. Wobec skargi Kuby Komisja Polityczna, a następnie Zgromadzenie
Ogólne ONZ, musiały problem ten rozpatrzyć.
Delegacja Meksyku zgłosiła rezolucję, w której apelowano do wszystkich państw, by
nie pozwoliły wykorzystać swych terenów i zasobów do ataku na Kubę. 41 państw poparło
ją, 31 było przeciw i 20 wstrzymało się. Rezolucja nie przeszła, ponieważ nie uzyskała
większości 2/3 głosów. Spowodowała jednak wyraźny podział wśród uzależnionych od USA
państw Ameryki Łacińskiej.
26 państw afroazjatyckich wniosło projekt deklaracji w sprawie przyznania
niepodległości krajom i narodom kolonialnym. Uchwalono ją większością 89 głosów przy 9
wstrzymujących się. Od poparcia wniosku wstrzymały się delegacje: Anglii, Australii, Belgii,
Holandii, Hiszpanii, Francji, Portugalii, Stanów Zjednoczonych i Związku Południowej
Afryki.
XVI sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1961 r. podjęła kluczowy problem zakazu
prób z bronią nuklearną. Od 1958 r. prób tych starano się unikać. Jednak w 1960 r. Francja
złamała regułę i przeprowadziła na algierskiej Saharze 3 kolejne próby. Jednocześnie doszło
do zaostrzenia stosunków na linii Wschód-Zachód na tle tzw. II kryzysu berlińskiego po
zbudowaniu przez NRD muru w Berlinie (13 VIII 1961). Kanclerz RFN K. Adenauer
oświadczył (26 VIII 1961 r.): "Jako kanclerz federalny nie dopuszczę do tego, by żołnierze
niemieccy stali bez broni atomowej wobec przeciwnika wyposażonego w taką broń". W tej
sytuacji ZSRR również przeprowadził 3 kolejne próby z własną bronią termojądrową,
stawiając świat wobec problemu wojny jądrowej o globalnym zasięgu.
Fakty te wywołały poważne zaniepokojenie opinii publicznej w świecie. Stany
Zjednoczone wystąpiły z wnioskiem, by sprawą tą zajęła się ONZ. Po szczegółowej debacie
(24 XI 1961 r.) Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło uchwałę głoszącą, że użycie broni
nuklearnej byłoby sprzeczne z duchem i celami ONZ; stanowiłoby pogwałcenie Karty
Narodów Zjednoczonych. Rezolucję uchwalono większością 55 głosów, przeciw 20 i przy 26
głosach wstrzymujących się od zajęcia stanowiska. Uchwalono też rezolucję, uznającą Afrykę
za strefę bezatomową. Głosowało za nią 55 delegacji, przy 44 wstrzymujących się. Nie
poddano natomiast pod głosowanie wysuwanego przez Polskę od 1957 r. wniosku o
utworzenie strefy bezatomowej w Europie Środkowej (Plan Rapackiego).
Pod presją opinii publicznej 5 VII 1963 r. w Moskwie podpisano trójstronny układ
(USA, Wielka Brytania i ZSRR) o zakazie prowadzenia doświadczeń z bronią jądrową w
atmosferze, pod wodą i w przestrzeni kosmicznej. Do końca tego roku do układu przyłączyły
się 102 państwa. Podpisania układu odmówiły ChRL i Francja. W dalszym ciągu prowadzono
próbne wybuchy jądrowe pod ziemią. XVI sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ uchwaliła
natomiast budżet na utrzymanie wojsk rozjemczych ONZ w Kongo (65 za, 13 przeciw, 15
wstrzymujących się). Na ten cel przeznaczono 80 mln dolarów.
Wobec rozpoczynającego się podboju kosmosu powołano do życia Komisję
Kosmiczną ONZ.
Już w 1959 r. ONZ uchwaliła Deklarację Praw Dziecka. W 1963 r. uchwalono
konwencję o likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej. W 1969 r. zajęto się
problemem wychowania dzieci i młodzieży. 2 III 1967 r. uchwalono deklarację o eliminacji
dyskryminacji kobiet.
Z inicjatywy polskiej 26 XI 1968 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło konwencję o
nieprzedawnianiu zbrodni wojennych, a w 1969 r. rezolucję o niebezpieczeństwie rasizmu.
XXIV Sesja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1969 r. uchwaliła deklarację w sprawie
rozwoju społeczno-gospodarczego. Postulowano wyeliminowanie w świecie głodu, nędzy,
analfabetyzmu oraz wszelkich form dyskryminacji i wyzysku.
Były to zalecenia na czasie. Wyścig zbrojeń osiągnął wielkie rozmiary i kładł się
wielkim ciężarem na całej ludzkości. Stany Zjednoczone na tajne zbrojenia wydawały około
30 mld dolarów rocznie. Budowano całe strefy utajnione i wyłączone spod kontroli cywilnej.
Na pograniczu stanów Nevada i Colorado powstała tzw. "strefa 51". Konstruowano tam
nowe samoloty i broń nuklearną oraz prowadzono doświadczenia nowej technologii.
Budowa nowych, niewykrywalnych przez radar samolotów, spowodowała powstanie
legendy głoszącej jakoby lądowały tam niezidentyfikowane obiekty latające tzw. UFO. Górę
Cheyenne w stanie Colorado wydrążono i utworzono w niej sztab - Kwaterę Główną sił
lotniczych USA. Miała być ona poza zasięgiem ewentualnego ataku nuklearnego. W ZSRR
bazy takie od czasów wojny funkcjonowały w Kazachstanie i innych republikach azjatyckich.
W Semipałatyńsku funkcjonowały tajne sztaby. Pod stolicą ZSRR, obok głębokich na 100 m
linii metra, wydrążono wielkie schrony i lokale sztabowe. W RFN koło Bonn zbudowano
ukryty w górach wielki schron zapewniający władzom najwyższym państwa przetrwanie
ataku nuklearnego. Wszystkie inne państwa budowały tego rodzaju schrony, utajnione
instytuty badawcze i poligony wojenne. Brakowało natomiast środków na pomoc dla
głodujących i bezdomnych nie tylko w Afryce i Azji ale także w USA, RFN, Wielkiej Brytanii
i Francji.


VII. TENDENCJE ODPRĘŻENIOWE W ŚWIECIE LAT 1970-1975

1. Względna normalizacja stosunków politycznych w Europie

Nastroje wewnętrzne w RFN ewoluowały na lewo. Wybory do parlamentu w 1969 r.
przyniosły sukces SPD, która utworzyła rząd w sojuszu z FDP. Była to koalicja szukająca
nowych dróg do odprężenia w Europie. Kanclerz Willy Brandt (1913-1992) podjął próby
znormalizowania napiętych stosunków z NRD i całym blokiem państw socjalistycznych.
Stanowisko wicekanclerza i ministra spraw zagranicznych objął przywódca FDP Walter
Scheel (1919). 19 III 1970 r. miało miejsce historyczne spotkanie kanclerza Brandta z
premierem NRD, W. Stophem w Erfurcie, a 21 V 1970 r. w Kassel. Odrzucono
konfrontacyjną doktrynę Hallsteina. 12 VIII 1970 r. Brandt podpisał układ o wzajemnych
stosunkach RFN z ZSRR, w którym rząd RFN zapewnił, iż uznaje granice powojenne w
Europie i nie dąży do ich podważenia. 7 XII 1970 r. w Warszawie podpisano układ o
podstawach normalizacji stosunków z Polską, w którym również zadeklarowano uznanie
zachodniej granicy Polski, tj. granicy na Odrze i Nysie. Oba państwa wzajemnie się uznały i w
1972 r. nawiązały ze sobą stosunki dyplomatyczne. Rozwijano współpracę gospodarczą.
Rząd Brandta podjął też rozmowy z NRD, rezygnując z dotychczasowej polityki
ignorowania faktu istnienia drugiego państwa niemieckiego. W tej sytuacji w marcu 1971 r.
doszło do 4-stronnej konferencji w sprawie Berlina Zachodniego. Po kilku miesiącach
trudnych rokowań doszło do porozumienia w sprawie określenia statusu Berlina
Zachodniego. Odpowiedni układ podpisano 3 IX 1971 r. W ślad za tym 17 XII 1971 r.
podpisano porozumienie w sprawie tranzytu przez NRD do Berlina Zachodniego. Drażliwy i
zapalny problem berliński został zneutralizowany. 21 grudnia tegoż roku podpisano układ
pomiędzy NRD i RFN o wzajemnym uznaniu się obu państw. Dwa państwa niemieckie
uznały się wzajemnie, potwierdziły swoje granice i nawiązały stosunki dyplomatyczne. RFN
zrezygnowała z tezy, iż reprezentuje Niemcy w całości. Zapowiedziano jednak, że stosunki
pomiędzy obu państwami niemieckimi mają szczególny charakter.
11 XII 1973 r. RFN podpisała układ normalizacyjny z ĆSR. Normalizując stosunki z
Czechosłowacją RFN uznała, że układ monachijski z 1938 r. był nieważny od samego
początku i wyrzekła się Sudetów. 21 XII 1973 r. w RFN ogłoszono komunikaty o
nawiązaniu stosunków z Bułgarią i Węgrami. Stosunki z Rumunią nawiązano już w 1967 r., a
z Jugosławią w 1968 r. W ten sposób doszło do normalizacji stosunków w całej Europie
Środkowo-Wschodniej; występujący dotąd w tym regionie stan napięcia uległ załagodzeniu.
Europa była nadal podzielona na dwa zwalczające się bloki polityczno-wojskowe, ale obie
strony wyrzekały się przemocy i deklarowały gotowość rozwiązywania spornych problemów
w drodze rokowań i porozumień, a nie konfrontacji zbrojnej. Problem niemiecki nie został
zlikwidowany. Przywódcy RFN nie zrezygnowali z walki o ponowne zjednoczenie Niemiec;
walkę tę prowadzili jednak w inny sposób. Socjaldemokraci na pierwszy plan wysuwali
kwestię narodową. Bali się, że polityka konfrontacji spowoduje utrwalenie podziałów i
wykształcenie odrębnego narodu w NRD. Chcieli tego uniknąć, podejmując współpracę z
drugim państwem niemieckim. Żeby to osiągnąć, musieli państwo to formalnie uznać.
W tej sytuacji Brandt zyskał wielką popularność i uznanie. Przyznano mu pokojową
nagrodę Nobla. Oba państwa niemieckie zostały przyjęte do ONZ. Nowa sytuacja w centrum
Europy spowodowała znaczne odprężenie w polityce europejskiej i w skali globalnej.
Ożywieniu uległa wymiana osobowa pomiędzy obu państwami niemieckimi oraz współpraca
gospodarcza. Spowodowało to umocnienie tendencji koegzystencjalnych i odprężeniowych.
Procesy te dokonywały się w atmosferze, zrodzonej przez masowe ruchy studenckie lat
1968/1969. W wielu krajach występowały nastroje radykalne. Nadal dawały o sobie znać
silne ruchy kontestacyjne i anarchizujące. Neoanarchizm zmierzał do destabilizacji panujących
stosunków; miał silne ostrze ekologiczne, antymilitarystyczne i antywojenne. Wysuwano
hasła antyamerykańskie. Organizowano zamachy na wybitnych przedstawicieli życia
politycznego, gospodarczego i społecznego. Szczególną aktywność rozwijały grupy
anarchistyczne w RFN i Irlandii. Działały organizacje: Komórki Rewolucyjne, Organizacja
Bojowa, Ruch 2 czerwca. Szczególny rozgłos uzyskała Frakcja Czerwonej Armii (RAF-Rote
Armee Fraktion) z Andreasem Baaderem (1943-1977) i Ulriką Meinhof (1934-1976) na
czele. W latach 1969-1974 wysadzali oni gmachy publiczne, porywali samoloty,
terroryzowali przedstawicieli banków i urzędów, atakowali koszary armii amerykańskiej w
RFN. Anarchiści osadzeni w więzieniach demonstracyjnie odbierali sobie życie.
Sympatyzowały z nimi sfrustrowane środowiska młodzieży i inteligencji. Anarchiści
niemieccy podejmowali wpółpracę z terrorystami arabskimi i irlandzkimi.
W maju 1974 r. W. Brandt podał się do dymisji. Wraz z nim ustąpił wicekanclerz i
minister spraw zagranicznych Walter Scheel (1919). Jednak koalicja SPD-FDP utrzymała się
przy władzy. Następcą Brandta na stanowisku kanclerza został Helmut Schmidt (ur. 1918).
Stanowisko ministra spraw zagranicznych i wicekanclerza objął Hans Dietrich Genscher (ur.
1927) z FDP.
Rząd stopniowo opanował sytuację wewnętrzną, ponownie zaktywizował życie
gospodarcze i poważnie umocnił pozycję RFN na forum międzynarodowym. Natomiast NRD
podjęła współpracę gospodarczą z RFN, ale silnie podkreślała odrębności ideologiczne. I
sekretarzem KC SED od 3 V 1971 r. był Erich Honecker (1912-1994). Wysunął on tezę o
konieczności przyspieszenia procesu tworzenia socjalistycznego narodu niemieckiego.
Przyjęto koncepcję tzw. polityki odgraniczania (Abgrenzungspolitik) wobec RFN i
socjaldemokracji. 7 X 1974 r. wprowadzono nową konstytucję. Usunięto z niej przyjmowane
dotąd zwroty o "jednolitym" narodzie oraz dążeniu do "jedności Niemiec" twierdząc, że
NRD jest "socjalistycznym państwem robotników i chłopów" (art. 1). Akcentowano trwałość
istnienia obu państw niemieckich. Władze ograniczały nadal kontakty z RFN. Na wyjazdy do
RFN wyrażano zgodę w zasadzie tylko emerytom. Część ludzi młodych usiłowała nielegalnie
przekraczać granicę, co powodowało ostre represje. Straż graniczna uzyskała prawo użycia
broni palnej. Osoby odwiedzające NRD z RFN musiały opłacać specjalne kwoty za zgodę na
pobyt w NRD, przy czym nie miały swobody poruszania się po całym państwie.
Pod względem gospodarczym NRD zajmowała wysoką pozycję w bloku radzieckim,
ale stała znacznie gorzej od RFN. NRD należała do RWPG i Układu Warszawskiego, ale
jednocześnie brała udział w wymianie handlowej EWG jako część Niemiec.



2. Rozwój EWG w latach siedemdziesitych

Szczególną rolę w działalności EWG odgrywały RFN i Francja. Oba państwa
przeżywały poważne trudności gospodarcze i polityczne.
W 1970 r. Francja liczyła 51 mln mieszkańców. Od 1958 r. panował w niej system
prezydencki. Obszar państwa dzielono na 3200 kantonów i 99 departamentów, przy czym 4
departamenty znajdowały się na terenie dawnych kolonii. Ponadto Francja posiadała 6
terytoriów zamorskich. Pod względem liczby ludności zajmowała 5 miejsce w Europie po
ZSRR, RFN, Wielkiej Brytanii i Włoszech. Przywódcy Francji nadal przejawiali wielkie
ambicje polityczne. Stanowisko prezydenta, po odejściu gen. de Gaulle'a w 1969 r., pełnił
George Pompidou (1911-1974). Kotynuował on politykę obrony niezależności od USA i
budowania własnej siły nuklearnej. Obowiązki premiera w latach 1969-1972 pełnił Jacques
Chaban Delmas, a po nim Pierre Messmer. Stosunki polityczne we Francji były jednak dość
płynne, nadal istniał tam system wielopartyjny. Dużymi wpływami dysponował ruch
zawodowy. Od 1963 r. robotnicy wywalczyli i utrzymali 40-godzinny tydzień pracy. Praca w
godzinach nadliczbowych była wyżej płatna. W wielu gałęziach produkcji w 1969 r.
wprowadzono 4-tygodniowe, płatne urlopy. Konstytucja gwarantowała robotnikom prawo
do strajku. Stosunki między pracobiorcami i pracodawcami regulowały tzw. układy zbiorowe
o pracę. Robotnicy byli ubezpieczeni na wypadek choroby i inwalidztwa. Mieli zapewnioną
emeryturę lub rentę starczą.
8 VIII 1959 r. przeprowadzono dewaluację franka o 12,5%.
Francja była krajem zaawansowanym w rozwoju. Dochód narodowy wzrósł z 344,8
mld fr w 1968 r. do 548,7 mld fr w 1972 r., tj. o 60%. Wartość produktu narodowego brutto
wzrosła z 457,4 do 725,7 mld fr. Szczególnie duże efekty osiągnęli francuscy rolnicy.
Francuzi, broniąc swego rolnictwa, nie chcieli dopuścić Anglii do Wspólnego Rynku.
Podtrzymywali współpracę gospodarczą z RFN, ale odmawiali przekształcenia EWG w
sojusz polityczny. Tzw. idea europejska we Francji nadal była niepopularna.
23 IV 1972 r. we Francji przeprowadzono referendum w sprawie ratyfikacji układów o
poszerzeniu EWG o Danię, Wielką Brytanię, Irlandię i Norwegię. W referendum wzięło
udział tylko 61% uprawnionych, spośród których tylko 68% opowiedziało się za ratyfikacją,
a 32% przeciw. Oznaczało to, że politykę rozszerzenia EWG poparło tylko około 40%
uprawnionych do głosowania.
W lipcu 1972 r. partie socjalistyczna i komunistyczna podpisały ze sobą porozumienie
o współpracy. Do tej pory partie te namiętnie zwalczały się wzajemnie. Odbudowa frontu
ludowego zaniepokoiła ugrupowania centrum i prawicy społecznej. Przygotowywano się do
wyborów w 1976 r. Tymczasem niespodziewana śmierć prezydenta Pompidou przyspieszyła
wybory prezydenckie. Przeprowadzono je 5 V 1974 r. W pierwszej turze kandydowało 12
pretendentów. Za głównych kandydatów uchodzili: gaulista Jacques Chaban Delmas,
niezależny republikanin Valy Giscard d'Estaing i socjalista Franois Mitterrand. Do II tury
przeszli Mitterrand (43,3% głosów) i Giscard d'Estaing (32,9% głosów). Druga tura
wyborów (19 V 1974 r.) przyniosła zwycięstwo Giscardowi d'Estaing. Uzyskał on 12,2 mln
głosów, tj. 50,6% oddanych głosów, podczas gdy kandydat zjednoczonej lewicy, Mitterand,
11,8 mln, tj. 49,3%.
Pompidou był rzecznikiem porozumienia z Wielką Brytanią i uniezależnienia Europy
od USA. Jego następca poglądów tych nie podzielał.
Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej obejmowało obszar 244
103 km2, zamieszkały przez 54 mln osób. Pod względem obszaru państwo to zajmowało 4
miejsce w Europie Zachodniej, po Francji, Włoszech i RFN. Pod względem liczby
mieszkańców zajmowało 3 lokatę, po RFN i Włoszech. Gęstość zaludnienia przekraczała 220
osób na 1 km2.
18 VI 1970 r. przeprowadzono wybory do parlamentu, które przyniosły zwycięstwo
Partii Konserwatywnej. Uzyskała ona 301, podczas gdy Partia Pracy 287 mandatów. Na
czele rządu stanął Edward Heath. Wobec trudności ekonomicznych, Anglicy zrezygnowali z
wysuwanych wcześniej zastrzeżeń i postanowili przystąpić do EWG. Odpowiedni układ
podpisano 22 I 1972 r. W związku z tym 15 II 1971 r. dokonano przekształcenia waluty na
system dziesiętny, stopniowo realizowano wprowadzenie nowego systemu metrycznego oraz
wiele innych reform. Od 1 I 1973 r. Wielka Brytania stała się członkiem EWG.
Wiele osób przeżywało szok; trudno było sobie wyobrazić rezygnację z samodzielności
i pogodzić z uzależnieniem od innych państw Europy. Coraz większy problem stwarzał też
wielki napływ do Anglii osób z innych krajów i kontynentów. Spis z 1971 r. wykazał, że w
Wielkiej Brytanii na 54 mln mieszkańców 5,8 mln urodzonych jest poza obszarem
Zjednoczonego Królestwa. Około 1,5 mln osób stanowiła ludność kolorowa. Nad tą
ludnością Anglicy panowali przez wiele lat w koloniach, gdzie występowali jako rasa panów.
Obecnie ludność ta napływała do metropolii i cieszyła się takimi samymi prawami, jak
rodowici Anglicy. Wielu białych nie potrafiło się z tym pogodzić. Problem ten rodził też wiele
trudności ekonomicznych. 28 X 197 1 r. wprowadzono ograniczenia imigracyjne dla ludności
spoza Commonwealthu.
W Irlandii Północnej narastała wojna domowa, prowadzona przez Irlandzką
Republikańską Armię (IRA). Stosunki komplikowały się. 23 III 1972 parlament upoważnił
rząd do przejęcia bezpośredniej władzy nad Północną Irlandią. Rząd Republiki Irlandzkiej
aprobował ten krok. 31 VII 1972 r. armia brytyjska zajęła Londondery. Mimo to walki nie
ustały. W 1972 r. pochłonęły one 467 osób. 3 I 1973 r. w Ulsterze przeprowadzono plebiscyt
na temat przynależności tego obszaru. Wzięło w nim udział 58% zainteresowanych. Tylko
0,6% uprawnionych opowiedziało się za przyłączeniem Ulsteru do Republiki Irlandii, a 56%
za pozostaniem przy Wielkiej Brytanii. W tej sytuacji 30 V 1973 r. w Irlandii Północnej
przeprowadzono wybory, a 8 VII tegoż roku przekształcono ją w prowincję brytyjską.
Zmiany te nie doprowadziły do wygaśnięcia walk i uspokojenia. Walki trwały nadal
komplikując sytuację wewnętrzną Anglii. Były podsycane z zewnątrz przez emigrantów
irlandzkich w USA i przywódcę Libii, płk M. Kadafiego. Sytuacja ekonomiczna Anglii była
trudna. Pogorszył ją strajk powszechny górników, który wybuchł 10 II 1974 r.
W tej sytuacji premier Heath odwołał się do wyborców. Wybory przeprowadzono 28
II 1974 r. Spowodowały one poważne zmiany polityczne. Nieznaczną przewagę uzyskali
laburzyści (301: 296 mandatów). Stanowisko szefa rządu ponownie objął Harold Wilson,
który pragnąc uzyskać bardziej wyraźne poparcie wyborców spowodował ponowne
rozwiązanie parlamentu i nowe wybory w dniu 10 X 1974 r. Przyniosły one Partii Pracy 319,
Partii Konserwatywnej 276 i liberałom 13 mandatów. Pozycja Partii Pracy uległa
nieznacznemu wzmocnieniu.
Laburzyści mieli sceptyczny stosunek do udziału Wielkiej Brytanii w EWG. W 1973 r.
do EWG, obok Wielkiej Brytanii, przystąpiły Dania i Irlandia. Europejskie Stowarzyszenie
Wolnego Handlu (EFTA) utraciło sens istnienia. 22 VII 1972 r. podpisano układ o
utworzeniu strefy wolnego handlu w Europie Zachodniej, obejmującej 9 państw EWG oraz
Austrię, Finlandię, Islandię, Norwegię, Portugalię, Szwecję i Szwajcarię. W październiku
1972 r. w Paryżu przeprowadzono obrady szefów rządów 9 państw EWG. Postanowiono
stworzyć unię gospodarczą i walutową do 1980 r. Planu tego nie zrealizowano, ze względu
na kryzys walutowy i wzrost cen ropy naftowej w świecie.
W ramach współpracy francusko-brytyjskiej planowano zbudowanie tunelu pod
Kanałem La Manche, ponaddźwiękowego samolotu pasażerskiego "Concorde" (Zgoda) i
realizację wielu innych projektów.
Wobec śmierci prezydenta Pompidou i upadku rządów konserwatywnych w Anglii
realizacja tych planów uległa opóźnieniu. Na czoło wysunęły się znów francusko-brytyjskie
spory o prymat w Europie i politykę rolną EWG. Nie najlepiej układały się też stosunki
Wielkiej Brytanii z RFN i Włochami. Przywódcy brytyjscy próbowali podtrzymać współpracę
z USA, co raziło polityków francuskich.
W dniach 9-10 X 1974 r. w Paryżu spotkali się szefowie rządów 9 państw EWG.
Powołali oni do życia Radę Europejską, składającą się z szefów rządów i ministrów spraw
zagranicznych państw należących do EWG. Planowano, iż będzie się ona zbierać 3 razy w
roku celem uzgodnienia ważniejszych projektów i decyzji. Zapowiedziano powołanie
Parlamentu Europejskiego w Strasburgu. Francja wyraziła zgodę na utworzenie funduszu
pomocy dla regionów zacofanych. Gros sum przeznaczonych na pomoc dostarczyć miała
RFN. Korzystać miała głównie Wielka Brytania. Była to cena, jaką płaciła RFN z obawy, by
laburzyści nie spowodowali wycofania się Anglii z EWG.

3. Kryzys energetyczno-paliwowy i finansowy lat 1973-1974

Do 1973 r. szczególną rolę w gospodarce światowej spełniała ropa naftowa. Stała się
ona głównym nośnikiem energii, wypierając stopniowo węgiel. Ropa była tania. Wydobywały
ją w różnych regionach świata, nie płacąc właściwych cen. W Stanach Zjednoczonych była
tańsza niż w Europie. Zamykano linie kolejowe i likwidowano urządzenia uzależnione od
węgla. Rozwijała się motoryzacja, opierająca się na pracy silników napędzanych przez ropę i
benzynę. Budowano autostrady i rozwijano przemysł samochodowy. Modne były wielkie
limuzyny o dużym zużyciu paliwa. Toczyła się walka o nowe pola naftowe.
W okresie międzywojennym wielką rolę w dostawie ropy spełniały Wenezuela i Stany
Zjednoczone. Po wojnie coraz większą rolę zaczęły odgrywać kraje arabskie rejonu Zatoki
Perskiej. Wydobycie baryłki ropy kosztowało tam tylko 10 centów. W Stanach
Zjednoczonych z jednego szybu wydobywano dziennie przeciętnie 11 baryłek. Natomiast w
rejonie Zatoki Perskiej przeciętne dzienne wydobycie z 1 szybu wynosiło 4 tys. baryłek. 7,3
baryłki dawało tonę ropy.
Do 1960 r. kraje arabskie nie miały wpływu na cenę ropy. Ustalały ją koncerny. W
1960 r. przedstawiciele 5 krajów eksportujących ropę (Arabia Saudyjsla, Iran, Irak, Kuwejt,
Wenezuela) spotkali się w Bagdadzie i postanowili powołać do życia Organizację Krajów
Eksportujących Ropę (OPEC). Do państw tych przyłączyły się kolejno: Katar (1961),
Indonezja (1962), Libia (1962), Zjednoczone Emiraty Arabskie (1967), Algieria (1969),
Nigeria (1971), Ekwador (1973) i Gabon (1975).
OPEC planowała zmniejszyć wydobycie ropy, by nie dopuścić do obniżki jej cen.
Wystąpiła przeciw planowanej przez koncerny naftowe obniżce cen na ropę.
W 1968 r. inne państwa arabskie powołały niezależnie od OPEC własną Organizację
Państw Arabskich Eksportujących Ropę Naftową (OAPEC). W 1970 r. Libia wprowadziła
podwyżkę cen ropy. W ślad za nią kraje OPEC w 1971 r. podniosły ceny ropy o 30 centów i
zapowiedziały stopniowy wzrost cen ropy do 50 centów za 1 baryłkę.
Głównym odbiorcą i konsumentem ropy były Stany Zjednoczone. W latach 1969-1974
rządziła tam Partia Republikańska. Prezydentem był Richard M. Nixon (1913-1994). Stany
znajdowały się w trudnej sytuacji ekonomicznej i politycznej. W dalszym ciągu prowadziły
wojnę w Wietnamie. Rosły trudności eksportowe, na skutek coraz większej konkurencyjności
EWG i Japonii. Rosła też stopa inflacyjna. W związku z tym w Stanach pojawił się kryzys
finansowy. W 1970 r. bilans płatniczy USA wykazał niedobór 10 mld dolaróv. Deficyt
płatniczy osłabiał pozycję dolara w świecie. Tymczasem od konferencji w Bretton Woods w
1944 r. obowiązywał stały parytet wymienialności walut w świecie. Od 1934 r. obowiązywała
stała cena złota w wysokości 35 dolarów za 1 uncję.
Wobec narastających trudności eksportowych 15 XII 1971 r. prezydent Nixon
jednostronnie zawiesił wymienialność dolara na złoto. Fakt ten spowodował poważne
zamieszanie na rynku finansowym świata. Podjęto rokowania i w końcu grudnia tegoż roku
10 najbogatszych krajów świata ustaliło nowy parytet walut. Cenę uncji złota podwyższono z
35 na 38 dolarów. Nie przywrócono jednak wymienialności dolara na złoto. Obniżony o
7,9% nowy kurs dolara nie miał trwałego oparcia. W dalszym ciągu tracił on wartość. Na
giełdach za uncję złota płacono nie 38, lecz 70 dolarów. W ślad za tym, rósł deficyt w bilansie
handlowym USA. W 1973 r. za uncję złota płacono już 95 dolarów.
W tej sytuacji 12 III 1973 r. Rada EWG zniosła obowiązującą od 1944 r. sztywną
stopę wymiany walut na dolara. Do decyzji tej przyłączyła się Japonia. Anglia decyzję taką
podjęła już w 1972 r. W ten sposób wprowadzono tzw. płynny kurs dolara. Najbardziej
zyskała na tym marka RFN. Kurs marki wzrósł z 4,00 DM za 1 dolara w 1965 r. do 3,2 w
1971 r. i 2,9 w 1973 r.
Ludzie oszczędzający w dolarach ponieśli wielkie straty. Państwa nastawione na
twardy kurs dolara wpadły w pułapkę finansową. Była to faktycznie dewaluacja dolara. Stany
Zjednoczone, wyczerpane wojną i osłabione finansowo, podjęły decyzję o przerwaniu wojny
w Wietnamie. 27 I 1973 r. podpisały układ z Demokratyczną Republiką Wietnamu o
zawieszeniu broni i w 1975 r. wycofały się z Wietnamu. Wojska DRW pozostały natomiast w
Wietnamie Południowym. W świecie uznano to za wielką porażkę Stanów Zjednoczonych.
Przez szeregi armii USA w Wietnamie przewinęło się kilka mln ludzi. Na tle wojny powstała
bogata literatura, nakręcono wiele filmów, które wywarły wielki wpływ na całe
społeczeństwo. Wojnę uznano za przegraną i zbędną. Fakt ten wywarł wielki wpływ na
pozycję USA i kształtowanie się sytuacji w świecie.
Stan ten próbowały wykorzystać państwa arabskie. Dysponowały one stałą walutą i
środkiem nacisku w postaci ropy. Przejmowały pola naftowe i dyktowały własne ceny. We
wrześniu 1973 r. w Algierze obradowała IV Konferencja Krajów Trzeciego Świata. Brało w
niej udział 75 delegacji. Podjęto rezolucję, wzywającą do zaostrzenia walki z imperializmem i
wyzyskiem ekonomicznym. Egipt i Syria postanowiły usunąć Izrael z terenów zajętych
przezeń w czasie wojny w 1967 r. W sobotę 6 X 1973 r., w dniu święta żydowskiego Jom
Kippur i święta muzułnańskiego Ramadan uderzyły na Izrael, który dał się zaskoczyć. Wojska
egipskie osiągnęły znaczne sukcesy na półwyspie Synaj. Izrael zbudował nad Kanałem
Sueskim fortyfikacje, zwane Linią Bar Lewa. Sądzono, że jest to linia nie do zdobycia.
Tymczasem Egipcjanie przełamali ją w ciągu jednej doby. 13 października do wojny
przystąpiła Jordania.
Już 8 X 1973 r. zwołano posiedzenie Rady Bezpieczeństwa. O porozumienie było
trudno. Przywódcy Izraela szybko opanowali szok i podjęli kontrofensywę. Państwa arabskie
gotowe były przyjąć werdykt ONZ, natomiast przywódcy Izraela przyjęli postawę
nieustępliwą, zmierzając do osiągnięcia swych celów w drodze dalszych działań wojennych.
W tej sytuacji państwa arabskie użyły broni naftowej. Zmniejszono wydobycie ropy,
podniesiono jej cenę i wprowadzono reglamentację dostaw. Już od września 1973 r.
produkcję ropy zmniejszono o 5% miesięcznie. Ceny podniesiono do 5,12 dolara za baryłkę.
Decyzje te spowodowały, że Stany Zjednoczone, przeżywające poważny kryzys polityczny,
zdecydowały się wywrzeć nacisk na Izrael. 21 października przywódcy tego państwa pod
presją wyrazili zgodę na podjęcie rozmów. W dniach 21-22 XII 1974 r. w Genewie
przeprowadzono konferencję w sprawie Bliskiego Wschodu z udziałem Egiptu, Izraela,
Jordanii, USA i ZSRR. Syria odmówiła udziału w obradach. Podjęto decyzję o przerwaniu
walk i uzgodniono podstawowe wnioski. Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała rezolucję nr
338, regulującą warunki porozumienia. Izrael był zresztą poważnie izolowany na forum
międzynarodowym; do połowy listopada 22 państwa afrykańskie zerwały z nim stosunki
dyplomatyczne, zwalczały go też państwa bloku radzieckiego. W tej sytuacji musiał przerwać
działania zbrojne.
W czasie wojny Izrael poniósł znaczne straty. Zginęło 12 tys. żołnierzy egipskich; 3 tys.
syryjskich i 2222 izraelskich. Rany odniosło 33 tys. Egipcjan, 5 tys. Syryjczyków, 5,6 tys.
Izraelczyków. Izrael stracił 400 czołgów, 100 pojazdów opancerzonych, 102 samoloty
bojowe, 5 śmigłowców, 25 dział i 1 okręt podwodny. Odbudowa tych strat pochłaniała
olbrzymie sumy. Bez pomocy Stanów Zjednoczonych nie byłby w stanie podźwignąć się.
Państwa arabskie nie osiągnęły w pełni swych celów ale pokazały, że stanową siłę, z którą
Izrael musi się liczyć. Wzywano Stany Zjednoczone, by przestały pomagać Izraelowi w
zbrojeniach. Wobec tego, że przywódcy USA nie posłuchali tych wezwań, OPEC podjęła
decyzję o dalszym podniesieniu cen ropy. Cena 1 baryłki ropy arabskiej wzrosła z 1,80 dolara
w 1970 r. do 2,18 dolara w 1971 r., 5,12 dolara w połowie 1973 i 11,65 dolara w końcu roku
1973.
Arabia Saudyjska nałożyła embargo na USA i całkowicie wstrzymała dostawy ropy do
tego kraju i do Holandii. Było to wydarzenie bez precedensu i spowodowało daleko idące
konsekwencje. Rozpoczął się wielki kryzys paliwowy. Przeciętnie ceny ropy podskoczyły
4-krotnie. Na rynku amerykańskim wystąpił silny deficyt ropy. Import taniej ropy arabskiej do
Stanów Zjednoczonych spadł z 1,2 mln baryłek dziennie w 1973 r. do 18 tys. baryłek dziennie
w 1974 r., tj. o 98%. Embargo trwało do marca 1974 r. Tymczasem zima 1974 r. była bardzo
surowa. Zaopatrzenie w ropę nie wzrastało, lecz spadło. Nie było czym ogrzewać mieszkań,
stanęły samochody. Zaczęto wyzbywać się dużych samochodów na rzecz małych i
paliwooszczędnych. Generalnie przystąpiono do oszczędzania.
"Zwykły posiadacz samochodu, przyzwyczajony przez ostatnie trzy dziesięciolecia do
nieograniczonej ilości benzyny - pisze A. Sampson - ze zdumieniem przekonał się, że jest
uzależniony od arabskiej ropy naftowej [...] W listopadzie (1973 r. - A. Cz.) zaczęły pojawiać
się zamknięte stacje benzynowe z wywieszkami: Przepraszamy, brak benzyny".
Kryzys paliwowy 1973/1974 roku miał daleko idące skutki. Gwałtownie wzrosła
pozycja krajów arabskich w świecie. Stany Zjednoczone rozważały plan podjęcia interwencji
zbrojnej w rejonie Zatoki Perskiej. Planu takiego ostatecznie nie podjęto. Wystąpiły one
natomiast z inicjatywą utworzenia Międzynarodowej Agencji Energetycznej i zmierzały do
rozbicia OPEC. Kryzys paliwowy zbiegł się z kryzysem finansowym i pogłębił go.
Dewaluacja dolara spowodowała wybuch kryzysu walutowego w skali globalnej w świecie.
Jak wspomniano wyżej, skorzystała z tego poważnie RFN, umacniając pozycje swojej
waluty, oraz Japonia. Szukano na gwałt nowych, niezależnych od krajów arabskich źródeł
ropy naftowej. Prace poszukiwawcze doprowadziły szybko do uruchomienia nowych złóż na
Morzu Północnym, na Morzu Śródziemnym, na Alasce. W 1975 r. kryzys stopniowo
opanowano, ale jego skutki dawały o sobie znać jeszcze wiele lat.
W 1975 r. Algieria znacjonalizowała 51% francuskich udziałów w swoim przemyśle
naftowym. W grudniu tegoż roku nacjonalizację przeprowadziła Libia, a następnie uczyniły to
kraje arabskie. Zapotrzebowanie na ropę wciąż rosło, wydobywano jej natomiast mniej. Kraje
arabskie uznały ją za oręż walki w zmaganiach z imperializmem państw zachodnich.
W tym samym czasie Stany Zjednoczone przeżywały kryzys na urzędzie prezydenta. W
1973 r. wiceprezydenta Spiro Agnewa oskarżono o branie łapówek i 9 X 1973 r. ustąpił ze
stanowiska. Prezydent Nixon powołał na jego miejsce Geralda R. Forda. Wkrótce wybuchła
tzw. afera Watergate. W czasie kampanii wyborczej w czerwcu 1972 r. 5 włamywaczy
zakradło się do lokalu sztabu wyborczego Partii Demokratycznej, wykradło tajne dokumenty
i założyło w nim podsłuch. Kiedy sprawa wyszła na jaw, prezydent Nixon odciął się od niej
przysięgając, że nic o tym nie wiedział. Wkrótce okazało się jednak, że działo się to za jego
wiedzą i zgodą, oraz że próbował on wykorzystać urząd prezydencki do zatuszowania
sprawy. W atmosferze skandalu 9 X 1974 r. musiał ustąpić z urzędu. Następcą jego został
wspomniany wyżej wiceprezydent Ford, który pochodził nie z wyboru, lecz z mianowania.
Nie miał on niezbędnego autorytetu. Mimo to, 8 XI 1974 r. ogłosił akt bezwarunkowej
amnestii wobec Nixona. W okresie od maja do listopada 1973 r. zaufanie opinii publicznej do
rządu spadło z 62% do 27%.
Jak wspomniano wyżej, w czasie narastającego kryzysu doszło do porozumienia w
sprawie przerwania wojny w Wietnamie. Trwała ona już kilkanaście lat i spowodowała
poważne spustoszenia moralne. Kontyngent amerykański liczył ponad pół miliona ludzi. W
czasie walk poległo 56 tys. osób, a setki tysięcy odniosło rany. Społeczeństwo amerykańskie
nie było przekonane o celowości udziału Stanów w wojnie. Rząd był ostro krytykowany.
Jednak przerwanie wojny oznaczało przyznanie się do porażki. Stany Zjednoczone nie
zrealizowały postawionych sobie celów. Spowodowało to poważną utratę prestiżu na forum
międzynarodowym. Z drugiej strony jednak wycofując się z "brudnej" wojny Stany
Zjednoczone uwalniały się od wielu problemów i oczyszczały sobie przedpole do bardziej
aktywnej polityki.

4. Stosunki w ZSRR i krajach obozu socjalistycznego

Wydawało się, że kryzys finansowo-paliwowy objął tylko państwa kapitalistyczne. W
1973 r. niektórzy politycy reprezentujący państwa socjalistyczne demonstracyjnie podkreślali,
że panująca w tych państwach gospodarka planowa jest odporna na tego rodzaju zaburzenia.
Tym bardziej, że ZSRR dysponował własnymi bogatymi złożami ropy naftowej i utrzymywał
dobre stosunki z krajami arabskimi. Wkrótce okazało się jednak, że kryzys ten uderzył
rykoszetem także w gospodarkę tych krajów i spowodował silne perturbacje ekonomiczne.
Na razie kraje te przeżywały dość pomyślny okres rozwoju.
Od 1949 r. za kraj socjalistyczny uchodziła też Chińska Republika Ludowa.
Obejmowała ona obszar 9 597 520 km2, zamieszkany przez około 1 mld ludności. Chiny nie
należały jednak ani do Układu Warszawskiego, ani do RWPG i od 1963 r. znajdowały się w
stanie konfliktu z ZSRR. Współpracowała z nimi Albania, która obejmowała obszar 28 748
km2, zamieszkany przez 3 mln ludności. Stanowisko pośrednie zajmowała Jugosławia.
Obejmowała obszar 255 804 km2 i miała 23 mln ludności. Władze Jugosławii deklarowały, iż
państwo ich ma socjalistyczny charakter, ale nie wchodzili w skład bloku radzieckiego, lecz
wiązali się z krajami tzw. Trzeciego Świata.

Tabela nr 77
Obszar i zaludnienie krajów socjalistycznych w 1974 r.

Lp.
Nazwa
państwa
Obszar
w tys. km2
Liczba
mieszk.
w mln
Gęstość
zaludn.
na 1 km2

Stolica
Liczba mieszk.
stolicy
w tys.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Bułgaria
Czechosłowacja
Kuba
Mongolia
NRD
PRL
Rumunia
Węgry
ZSRR
Razem
111
128
111
1 565
108
313
238
93
22 402
25 069
8,710
14,738
9,266
1,424
16,891
33,846
21,141
10,510
253,261
368,787
78,5
115,0
83,6
0,91
156,0
107,0
89,0
113,0
11,4
-
Sofia
Praga
Hawana
Ułan Bator
Berlin
Warszawa
Bukareszt
Budapeszt
Moskwa
-
963
1132
1849
325
1094
1410
1586
2061
7635
-
Źródło: Strany mira...

Kraje socjalistyczne obejmowały regiony opóźnione w rozwoju i w zasadzie większość
z nich można było zaliczyć do krajów rozwijających się. Wyjątek stanowiły Czechy, NRD i
Węgry.
ZSRR w 1970 r. obejmował obszar 22,4 mln km2 zamieszkany przez ponad sto
narodowości, liczących około 241 mln osób. Ludność wiejska stanowiła 56% ogółu.
Mężczyzn było 111, a kobiet 130 mln. Rosjan było 129 mln. Resztę stanowiły narody
nierosyjskie. Od 1953 r. ZSRR składał się z 15 republik związkowych, 20 republik i
obwodów autonomicznych i 10 okręgów narodowościowych. Było to państwo bardzo
zróżnicowane w rozwoju i strukturze. Siłą scalającą politycznie była partia komunistyczna. W
ZSRR panował system monopartyjny. W 1970 r. KPZR liczyła 14 mln członków. 62%
członków partii stanowili Rosjanie. Szczególną rolę spełniał system represyjny. Po śmierci
Stalina większość obozów zlikwidowano i system represji złagodzono. Nienniej działał on
nadal. Ludzi kwestionujących system i próbujących go zwalczać uznawano za nienormalnych
i osadzano w szpitalach dla psychicznie chorych. W społeczeństwie wytworzono
przeświadczenie, że żyje ono w najdoskonalszym systemie społeczno-politycznym w świecie.
Obywatele ZSRR byli odcięci od świata zewnętrznego i nie mieli możliwości dokonania
porównania tych systemów. Wielu z nich przyjęło tezę o swej rzekomej wyższości i szczyciło
się tym, że żyje w najdoskonalszym systemie w świecie. Część tego społeczeństwa wierzyła,
że ZSRR spełnia specjalną misję w świecie i nie przyjmowała krytyki. Tzw. dysydentów,
zwalczających panujący ustrój, było niewielu.
Tymczasem sytuacja była skomplikowana. Olbrzymie obszary ZSRR w Azji
znajdowały się w stanie daleko idącego zacofania. Politolodzy radzieccy ukuli teorię głoszącą,
że obszary te w nowych warunkach "przeskoczyły" w rozwoju epokę kapitalizmu i przeszły z
epoki feudalnej bezpośrednio do socjalizmu. Pisano o niekapitalistycznej drodze rozwoju.
Dowodzono, że w ZSRR zbudowano już socjalizm oraz że społeczeństwo ZSRR przeszło do
budowy komunizmu. Gdy chodzi o skomplikowane problemy narodowościowe to uznano, że
wszystkie narodowości zamieszkujące ZSRR tworzą jeden naród radziecki. Twierdzono, że
rozwój tych społeczeństw idzie z jednej strony w kierunku narodowym, a z drugiej
ponadnarodowym, radzieckim. Teoretycznie społeczeństwo to miało być dwujęzyczne. Obok
własnego języka danej narodowości wszyscy mieli się posługiwać językiem rosyjskim, jako
wspólnym dla całego państwa i społeczeństwa. W praktyce zmierzano do ograniczenia
używania języków lokalnych i upowszechnienia języka rosyjskiego. Prowadzono politykę
rusyfikacyjną, starannie dobierając kadry partyjne i administracyjne. Grupy Rosjan
przejmowały różne stanowiska we wszystkich regionach rozległego państwa. Fakt ten budził
niezadowolenie i sprzeciw, szczególnie w rejonach o wyższym stopniu świadomości
narodowej, jak np. w Gruzji, na Ukrainie, czy w krajach bałtyckich. W państwie
wprowadzono system scentralizowanego administrowania. Hołdowano zasadzie planowania
centralnego. Plan centralny hamował rozwój inicjatywy oddolnej i skutecznie ograniczał
rozwój społeczności lokalnych. Istotną rolę spełniała kadra partii komunistycznej oraz
administracja państwowa i gospodarcza. Twierdzono, że ZSRR rozwija się dynamicznie, co
pozwoli szybko prześcignąć kraje kapitalistyczne w podukcji przemysłowej i w rozwoju
kultury. 26 I 1971 r. III Sesja Rady Najwyższej ZSRR uchwaliła ustawę o IX planie
pięcioletnim na lata 1971-1975. Panował wielki optymizm. Zapowiadano zwiększenie
produkcji przemysłowej i rolniczej średnio o 40%, dochodu narodowego o 30%,
budownictwa mieszkaniowego, szkolnictwa, kultury i nauki. Zapowiedziano wprowadzenie
powszechnego, bezpłatnego nauczania w zakresie szkoły średniej. Zakładano, że w 1975 r.
produkcja przemysłowa i rolna ZSRR przekroczy poziom produkcji przemysłowej i rolnej
USA.
Odnotowano znaczny ilościowy wzrost produkcji różnych dóbr. W przeliczeniu na
głowę mieszkańca ZSRR, wobec szybkiego wzrostu liczby ludności, efekty były jednak nadal
bardzo skromne. Tym bardziej, że jakość wytwarzanych produktów znacznie ustępowała
jakości towarów, produkowanych w krajach kapitalistycznych. Najgorzej przedstawiała się
sytuacja w rolnictwie i gospodarce żywieniowej. W ZSRR nadal występowały poważne
niedobory zbóż i mięsa. Importowano dużo zbóż, płacąc złotem lub surowcami (gaz, ropa).
Wytwory przemysłu radzieckiego nie znajdowały wielu nabywców. Eksportowano je do
krajów Trzeciego Świata.

Tabela nr 78
Wzrost produkcji przemysłowej ZSRR w latach-1971-1976
Wyszczególnienie
Jednostka miary
Rok


1971
1972
1973
1974
1975
Energia elektr.
Ropa naft.
Gaz ziemny
Węgiel kam.
Stal
Papier
Cement
Samochody
Tkaniny
mld kWh
mln ton
mln m3
mln ton
mln ton
tys. ton
mln ton
tys. szt.
mld m2
790
371
211
620
120
4362
99
1122
9,4
850
395
229
634
126
4556
103,4
1376
9,6
913
429
250
652
131
4855
108,5
1703
10,6
985
461
280
670
138
5174
146,4
1987
10,5
1065
446
320
695
146
5564
125
2100
11,1
Źródło: Obliczenia autora wg Roczników statystycznych GUS.

Niemniej ZSRR stanowił już poważną siłę ekonomiczną, wywierającą znaczny wpływ
na sytuację gospodarczą świata. Wielką rolę spełniał zwłaszcza przemysł zbrojeniowy. ZSRR
notował też wielkie sukcesy w badaniach kosmosu i podboju przestrzeni kosmicznej. Uczeni
radzieccy budowali rakiety i statki kosmiczne, dysponowali bronią nuklearną, budowali
elektrownie i okręty podwodne o napędzie atomowym.
Europejskie kraje socjalistyczne były ściśle powiązane z ZSRR poprzez RWPG i Układ
Warszawski. Ponadto każdy z nich związany był z ZSRR układem dwustronnym o sojuszu i
przyjaźni. Formalnie biorąc były one niepodległe. Nie wchodziły w skład ZSRR, ale
faktycznie były uzależnione od tego państwa tak w sensie ekonomicznym, jak i politycznym.
Po zdławieniu buntu w Czechosłowacji w sierpniu 1968 r. uznano, że ZSRR ma prawo do
posiadania własnej strefy bezpieczeństwa. Proklamowano tzw. doktrynę Breżniewa, o prawie
ZSRR do ingerowania w wewnętrzne sprawy państw obozu, jeśli uzna on, że powstała w
nich sytuacja zagrażająca jego bezpieczeństwu. Spośród państw socjalistycznych bardziej
samodzielne stanowisko na forum międzynarodowym demonstrowali tylko przywódcy
Rumunii. W szczególnej sytuacji znajdowała się Kuba. Stany Zjednoczone stosowały wobec
niej blokadę ekonomiczną. Przywódcy kubańscy głosili rewolucyjne hasła. Natomiast sytuacja
ekonomiczna wyspy była bardzo trudna. Dużo środków przeznaczano na zbrojenia. ZSRR
udzielał Kubie znacznej pomocy ekonomicznej i militarnej, uznając ją za przyczółek sił
rewolucyjnych na kontynencie amerykańskim. Żywe kontakty z Kubą utrzymywały NRD i
Rumunia.
W stosunkach pomiędzy ZSRR i ChRL nadal występował stan napięcia. Przywódcy
Chin prowadzili samodzielną politykę. Kontynuowano rewolucję kulturalną i spór graniczny z
ZSRR w rejonie Ussuri (marzec 1969). Mao Zedong kontynuował walkę z Kuomintangiem i
USA oraz wspierał ruchy rewolucyjne w różnych regionach świata.
W okresie tym przywódcy ZSRR przyspieszyli procesy integracyjne państw obozu
socjalistycznego. Rządy poszczególnych krajów proklamowały, iż zbudowały już podstawy
socjalizmu i przystępują do budowy tzw. rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Kraje
te upodabniały się do ZSRR przyjmując nowe konstytucje, korelowały plany gospodarcze,
upodobniono system prawny. Powołano do życia Międzynarodowy Bank Inwestycyjny
RWPG, zreorganizowano system dowodzenia Układu Warszawskiego, tworzono wspólne
instytuty naukowo-badawcze. W 1971 r. opracowano Kompleksowy Program dalszego
pogłębiania i doskonalenia współpracy i rozwoju socjalistycznej integracji gospodarczej
państw członków RWPG. Pełną integrację planowano osiągnąć w okresie 15-20 lat.
Procesy te budziły sprzeciw opinii publicznej, szczególnie w Polsce, gdzie tzw.
sowietyzacja kraju napotykała na zdecydowany opór społeczeństwa.

Tabela nr 79
Tempo wzrostu produktu globalnego brutto w krajach RWPG w latach 1960-1974
Kraj
Rok




1960
1965
1970
1974
Bułgaria
Czechosłowacja
Mongolia
NRD
Polska
Rumunia
Węgry
ZSRR
100
100
100
100
100
100
100
100
158
120
127
128
135
158
130
137
238
166
160
173
180
241
177
195
318
207
371
219
268
362
226
251

Tabela nr 80
Tempo wzrostu dochodu narodowego wytworzonego w przeliczeniu na głowę
mieszkańca w krajach RWPG w latach 1960-1974
Kraj
Rok




1960
1965
1970
1974
Bułgaria
Czechosłowacja
Mongolia
NRD
Polska
Rumunia
Węgry
ZSRR
51
68
95
65
61
49
61
57
68
72
94
78
77
73
73
72
100
100
100
100
100
100
100
100
131
120
116
125
116
150
127
121

ZSRR wspierał tendencje antykolonialne w Azji i w Afryce, ruchy wyzwoleńcze i
działalność państw tzw. Trzeciego Świata, wszystko to, co godziło w prestiż USA. Na
Bliskim Wschodzie wspierano państwa arabskie przeciw Izraelowi. Na Półwyspie
Indochińskim wspierano Wietnam Północny (WRD), a w Korei - Koreańską Republikę
Ludowo-Demokratyczną, w Ameryce Łacińskiej - Kubę. Stanowiła ona bazę operacyjną
ZSRR do penetracji krajów Ameryki Łacińskiej. W 1970 r. wybory prezydenckie w Chile
wygrał przywódca Socjalistycznej Partii Chile, Salwador Allende (1908-1973). Podjął on
reformy gospodarcze i społeczne. Przez 3 lata Chile uchodziło za przykład pokojowo
realizowanej rewolucji socjalistycznej. We wrześniu 1973 r. gen. Augusto Pinochet (ur. 1915)
dokonał przewrotu, obalił rządy socjalistyczne i wprowadził dyktaturę wojskową. Allende
zginął w czasie puczu. Około 10% ludności Chile opuściło kraj, chroniąc się przed represjami.
ZSRR i Kuba wspierały antyreżimowy ruch rewolucyjny w Nikaragui (tzw. ruch
Sandinistów). Wspierano też niektóre ruchy na terenie Afryki (np. w Angoli).

5. Ewolucja stosunków w pozostałych regionach Europy

a) Półwysep Pirenejski
Na Półwyspie Pirenejskim od lat trzydziestych panowały systemy dyktatorskie. W
Portugalii ustanowił go Antonio de Oliveira Salazar (1889-1970), który pełniąc obowiązki
premiera (1932-1968) przekształcił ją w "państwo nowe", opierające się na systemie
faszystowskim. W Hiszpanii uczynił to gen. Francisco Franco y Bahamondo (1892-1975),
który w czasie wojny domowej w latach 1936-1939 obalił rządy republikańskie, tworząc
dyktaturę wojskowo-faszystowską. Formalnie były to państwa republikańskie. Salazar i
Franco pełnili funkcje szefów rządów i przywódców. Faktycznie panował w nich system
dyktatorski. Były one zacofane gospodarczo i ograniczone w rozwoju społecznym. Nie
zezwalano na działalność partii politycznych ani związków zawodowych, nie dopuszczano do
prowadzenia swobodnych wyborów do parlamentu. Władze różnego typu pochodziły z
nominacji. W czasie wojny Salazar sympatyzował z państwami koalicji antyhitlerowskiej, a
Franco z państwami osi Rzym-Berlin-Tokio. Wprawdzie Hiszpania formalnie nie wzięła
udziału w wojnie, ale wysłała swoich ochotników (tzw. Błękitną Dywizję) na front wschodni.
Po wojnie oba państwa znalazły się w trudnej sytuacji.
Portugalia, łącznie z Azorami i Maderą, obejmowała obszar 91500 km2 i w 1972 r.
liczyła 8,5 mln mieszkańców. Posiadała kolonie w Azji (Makau i Wyspa Timor) i w Afryce
(Angola, Gwinea Bissau, Mozambik, Wyspy Książęce, Wyspy św. Tomasza, Wyspy
Zielonego Przylądka). W koloniach portugalskich mieszkało 13 mln ludzi. Portugalia,
zgodnie z konstytucją z 1933 r., stanowiła formalnie jednolitą "republikę korporacyjną".
Władza ustawodawcza w państwie należała do Zgromadzenia Narodowego i Izby
Korporacyjnej. Zgromadzenie Narodowe składało się ze 150 osób, wybieranych w wyborach
"powszechnych" na 4 lata. Izba Korporacyjna składała się ze 185 osób wybieranych przez
władze lokalne, organizacje gospodarcze, zawodowe i kulturalne. Prezydenta wybierało
specjalne kolegium elektorów na 7 lat. Prezydent mianował premiera i rząd, który
odpowiadał za swoje czynności przed prezydentem. Rząd miał duże uprawnienia
ustawodawcze i wykonawcze.
Dokąd premierem był Salazar, system działał bez większych zakłóceń. Funkcjonował w
oparciu o Związek Narodowy; inne partie rozwiązano. Porządku pilnowała PIDE (Policja
Międzynarodowa Obrony Państwa), opozycję sterroryzowano, na wyspach zorganizowano
obozy karne.
Wobec tego, że Portugalia nie angażowała się w czasie wojny po stronie państw
faszystowskich, w okresie powojennym nie ingerowano w jej sprawy wewnętrzne ani w jej
politykę zagraniczną. Już w 1949 r. przyjęto ją do NATO, a w 1955 r. do ONZ. Dotkliwie
odczuła proces dekolonizacji. W 1961 r. Portugalia utraciła tzw. Indie Portugalskie (Goa,
Daman i Dia) na rzecz Indii. W lutym 1961 r. wybuchło powstanie w Angoli, w sierpniu w
Gwinei, w 1962 r. w Mozambiku. W krajach tych toczyły się wojny kolonialne. Portugalia
pośrednio znajdowała się w konflikcie z popierającymi ruchy antykolonialne państwami
obozu socjalistycznego. Wyraziła ona zgodę na utrzymanie na swym terenie amerykańskich
baz wojskowych i ściśle współpracowała z USA. W latach 1961-1971 Stany Zjednoczone
udzieliły jej znacznych pożyczek na wyposażenie armii.
W 1968 r. Salazar ustąpił ze stanowiska stałego szefa rządu, ze względu na stan
zdrowia. Szefem rządu został prof. dr JosMarcelo Caetano (1906-1980). Fakt ten
zaktywizował przeciwników reżimu, którzy w maju 1969 r. zorganizowali Kongres w Aveiro
i uchwalili 40-punktowy program reform. Wzywano do przywrócenia wolności słowa,
amnestii, likwidacji tajnej policji, wolności zgromadzeń, prawa zrzeszania się, rozwoju
oświaty, wolnych wyborów, reform gospodarczych i społecznych.
Rząd zreformował prawo wyborcze, ale nadal na 8,5 mln mieszkańców metropolii
prawo głosu przysługiwało tylko 1,8 mln osób, a w koloniach na 13 mln tylko 500 tysiącom.
26 X 1969 r. w Portugalii przeprowadzono wybory do parlamentu. Nie przyniosły one
żadnych zmian. Po wyborach rząd zreformował tajną policję (PIDE) i partię rządzącą oraz
zezwolił na utworzenie Stowarzyszenia do Spraw Rozwoju Gospodarczego i Społecznego
(SEDES). Reformy szybko wstrzymano. Rozwijano wojnę w koloniach; rosły jej koszty,
ponoszono poważne porażki. W państwie narastało rozczarowanie.
W lipcu 1972 r. 50 osobistości ogłosiło dokument krytykujący panujący w państwie
stan rzeczy. Mimo to wybory z 28 IX 1973 r. nie przyniosły zmian. Jednocześnie nastąpiła
podwyżka cen o 21%. W tej sytuacji do opozycji przeszły koła wojskowe, związane z gen.
Antonio de Spinola (ur. 1910). W związku z tym, 14 III 1974 r. premier Caetano zwolnił gen.
Spinolę ze stanowiska. W odpowiedzi stacjonujący w Caldas de Rainho zmotoryzowany pułk
piechoty zbuntował się i 16 IV 1974 r. pomaszerował na Lizbonę. Bunt ten został szybko
stłumiony. Jednak w miesiąc później wybuchł ponownie z większą determinacją. 25 IV 1974
r. powstał Ruch Sił Zbrojnych, który wyłonił Komitet Ocalenia Narodowego, z gen. Spinolą
na czele. Obalono dotychczasowy rząd i panujący system polityczny. Portugalię
przekształcono w republikę parlamentarną. Rewolucja dokonała się w sposób bezkrwawy.
Ponieważ buntujący się żołnierze przyczepiali do karabinów czerwone goździki nazwano ją
"Rewolucją Czerwonych Goździków". Dzień 1 maja proklamowano dniem święta
narodowego. 15 V 1974 r. gen. Spinola objął stanowisko prezydenta. W następnym dniu
powołał nowy rząd koalicyjny z udziałem socjalistów i komunistów. Nastąpiło odrodzenie
życia politycznego. W ciągu 2 tygodni w Portugalii powstało 50 partii politycznych. 17 lipca
gen. Spinola powołał nowy rząd koalicyjny, z płk Vasco Gonalvezem na czele. 27 IX 1974
r. stanowisko prezydenta objął gen. Francisco de Costa Gomes. Przyjęto kurs lewicowy
nacjonalizując niektóre gałęzie produkcji. W lipcu 1975 r. władzę przejęły koła wojskowe.
Próby obalenia rządu podjęte przez koła prawicowe (1974-1975) nie powiodły się.
Portugalia nawiązała stosunki dyplomatyczne z Rumunią (1 VI), ZSRR (9 VI), Polską
(11 VI), NRD (19 VI), Bułgarią (16 VI), Czechosłowacją (28 VI), Węgrami (2 VI) 1974 r.,
Indiami (31 XII 1974). Koloniom przyznano niepodległość (1974-1976). W 1975 r.
przeprowadzono wybory do Ustawodawczego Zgromadzenia Narodowego. Przyniosły one
zwycięstwo socjalistom. W 1976 r. uchwalono nową, demokratyczną konstytucję.
Prezydentem został Antonio dos Santos Ramalho Eanes (ur. 1935). Natomiast funkcję
premiera objął adwokat, socjalista Mario Albert Soarez (ur. 1924). W 1976 r. uchwalono
nową konstytucję.
Hiszpania obejmuje obszar 504 879 km2, zamieszkany przez 38 rnln ludności.
Ponieważ reżim gen. Franco powiązany był z państwami faszystowskimi, a dywizja
ochotników hiszpańskich (Błękitna Dywizja) brała udział w wojnie z ZSRR, po wojnie była
ona izolowana na forum międzynarodowym. Pod presją Stalina przywódcy trzech mocarstw
w czasie konferencji poczdamskiej uznali, że w Hiszpanii panuje system faszystowski i
odmówili jej prawa przystąpienia do ONZ. Do 1952 r. w Hiszpanii toczyły się walki
partyzanckie przeciwników reżimu. W sierpniu 1945 r. w Meksyku powołano do życia
emigracyjny rząd republikański Hiszpanii, z Jose Giralem na czele. Przywódcy 4 wielkich
mocarstw nie uznali go jednak. 12 XII 1946 r. z inicjatywy polskiej Zgromadzenie Ogólne
ONZ przyjęło rezolucję (33 za, 6 nie, 13 wstrzymujących się), odmawiającą Hiszpanii prawa
do uczestnictwa w pracach ONZ. Inne państwa członkowskie ONZ wezwano do zerwania z
nią stosunków.
Gen. Franco podjął starania o przełamanie izolacji. 1 IV 1947 r. ogłosił projekt ustawy
sukcesyjnej, która przewidywała przywrócenie w przyszłości w Hiszpanii monarchii. 6
kwietnia tegoż roku przeprowadzono referendum w tej sprawie. Wypadło ono pomyślnie. W
ślad za tym powołano do życia Radę Królewską. Franco przyznał sobie najwyższą władzę w
państwie, jako Wódz Hiszpanii i Krucjaty. Władza jego została zalegalizowana przez
referendum. Przedstawiono kandydata na króla. Został nim syn don Juana de Borbon i wnuk
ostatniego króla Alfonsa XIII, Juan Carlos (ur. 1938).
Juan Carlos przybył do Hiszpanii, gdzie otrzymał bardzo staranne, wszechstronne
wykształcenie, przygotowując się do objęcia tronu. Stany Zjednoczone w 1948 r. podjęły
próbę włączenia Hiszpanii do planu Marshalla. Wobec oporu Anglii i Francji z koncepcji tej
zrezygnowano. W dalszym ciągu widziały one jednak Hiszpanię, jako potencjalnego
sojusznika przeciw ZSRR i komunizmowi. Po wybuchu wojny w Korei w 1950 r. przyznały
one Hiszpanii 62,5 mln dolarów pomocy na odbudowę gospodarczą. Na wniosek Stanów
Zjednoczonych ONZ anulowała swoją rezolucję z 1946 r. Gen. Franco wyraził zgodę na
utworzenie baz amerykańskich w Hiszpanii. 26 IX 1953 r: w Madrycie podpisano kilka
układów. Na terenie Hiszpanii zbudowano kilka baz lotniczych i lotniczo-morskich. W
okresie 10 lat otrzymała ona około 2 mld dolarów różnorodnych pożyczek. 27 VIII 1953 r.
Hiszpania podpisała też konkordat z Watykanem, który formalnie uznał reżim Franco. Rządy
jego stabilizowały się. W 1955 r. Hiszpania została przyjęta do ONZ.
W tej sytuacji gen. Franco cofnął niektóre reformy z lat 1945-1947; nie precyzował też
kiedy nastąpi oczekiwany powrót do systemu monarchicznego. Umacniano wpływy
utworzonej w 1936 r. Falangi. Opracowano Plan Stabilizacji i uzyskano znaczne kredyty na
jego realizację, podejmując znaczne inwestycje. Obok Falangi coraz większą rolę w
stosunkach wewnętrznych w Hiszpanii odgrywała też utworzona w 1928 r. organizacja
katolików świeckich Opus Dei (Dzieło Boże). Skupiała ona wielu wykształconych
menadżerów z Calvo Sererą na czele. Rozwijano przemysł stoczniowy i turystykę. 1 I 1964 r.
przystąpiono do realizacji pierwszego z serii planów 4-letnich (Plan Rozwoju Gospodarczego
i Społecznego).
Sytuacja była jednak trudna. W przemyśle wybuchały liczne strajki zarobkowe. W
Kraju Basków umacniały się tendencje separatystyczne. Buntowali się studenci. Baskowie
powołali w Paryżu rząd emigracyjny i żądali autonomii lub pełnej niepodległości. W 1953 r.
utworzyli tajną organizację pod nazwą Ekin (Akcja, Czyn, Działalność), która w 1959 r.
przekształciła się w ETA - Euzkadi Ta Arkatasuna (Kraj Basków i Jego Wolność), która
przeszła stopniowo od nieszkodliwych protestów do akcji terrorystycznych.
Mimo tych kłopotów w latach sześćdziesiątych Hiszpania odnotowała znaczne sukcesy
ekonomiczne. W 1971 r. wysunęła się na 4 pozycję w świecie w budowie okrętów. Liczba
turystów, odwiedzającyeh Hiszpanię, doszła do 21 mln rocznie. Dochód na głowę jednego
mieszkańca w 1970 r. osiągnął poziom 900 dolarów. Hiszpania zajmowała 12 miejsce wśród
uprzemysłowionych państw świata.
Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych tempo wzrostu uległo jednak
zahamowaniu. Recesja spowodowała zaostrzenie wystąpień strajkowych, rozszerzenie
wystąpień studenckich i akcji terrorystycznych ETA. Franco musiał pójść na liberalizowanie
systemu. Wyrażono zgodę na legalizację organizacji studenckich, zapowiedziano autonomię
dla Basków, podniesiono płace w przemyśle.
W 1966 r. przystąpiono do reform ustrojowych. 22 XI 1966 r. Kortezy uchwaliły
Ustawę Organiczną Państwa. Stanowiła ona, że Hiszpania jest monarchią i rozdzielała władzę
szefa państwa od stanowiska szefa rządu. Do tego czasu 542 deputowanych Kortezów
pochodziło z mianowania. Obecnie 1/6 ich stanu miała pochodzić z wyborów. A więc
społeczeństwo uzyskało minimalny wpływ na skład parlamentu. Poszerzono skład i zakres
kompetencji Rady Królestwa i Rady Narodowej. 14 XII 1966 r. przeprowadzono referendum
w tej kwestii. Głosujący poparli projekt reformy ustroju.
13 VII 1968 r. Franco oficjalnie zaproponował, by powołać Juana Carlosa na tron
hiszpański. Kortezy propozycję tę przyjęły. 22 VI 1969 r. powołano go na księcia Hiszpanii i
oficjalnego następcę Franco. W tym samym roku w październiku przywódcy Falangi zostali
odsunięci od rządu. 29 X 1969 r. ster państwa przeszedł w ręce technokratów z Opus Dei.
Czołową rolę spełniali Carrero Bianco i Lopez Rodo. Bianco zginął w zamachu w dniu 20
XII 1973 r. Franco był schorowany i coraz mniej zajmował się państwem, które przeżywało
poważny kryzys gospodarczy. 30 X 1975 r. Franco przekazał całą władzę Juanowi
Carlosowi, reprezentującemu poglądy liberalne. 20 XI 1975 r. Franco zmarł. Dwa dni później
Juan Carlos został zaprzysiężony, a następnie koronowany pod imieniem Juan Carlos I.
Tymczasem rząd Ariasa Navarro nie spieszył się z reformami. 1 VII 1976 r. musiał
jednak ustąpić na rzecz socjalisty Adolfo Suareza Gonzaleza (ur. 1942), którego rząd
przeprowadził zasadnicze reformy. Wprowadzono amnestię dla więźniów politycznych,
przywrócono prawo zrzeszania się, wprowadzono w życie demokratyczną ordynację
wyborczą. W czerwcu 1977 r. Baskonia uzyskała autonomię. ETA kontynuowała jednak swą
działalność. Pierwsze demokratyczne wybory przeprowadzono w Hiszpanii 15 VI 1977 r.
Zwyciężyła w nich Unia Centrum Demokratycznego, czyli centro-prawica. Falanga została
rozwiązana, zalegalizowano natomiast partię komunistyczną. Dekretem z 29 IX 1977 r.
wprowadzono status przedautonomiczny w 4 okręgach Katalonii. 6 XI 1978 r. uchwalono
nową konstytucję.

b) państwa skandynawskie
Do państw skandynawskich zaliczamy Danię, Finlandię, Islandię, Norwegię i Szwecję.
Dania obejmuje obszar 43 100 km2, zamieszkany przez około 5 mln ludzi. Położona jest na
Półwyspie Jutlandzkim i na wyspach położonych pomiędzy Morzem Północnym i Bałtyckim.
W 1945 r. Bornholm zajęły wojska ZSRR, ale wiosną 1946 r. opuściły go. Spór o Szlezwik
Północny rozstrzygnięty został na korzyść okupowanych Niemiec. Dania dzieli się na 14
okręgów administracyjnych i 2 miasta wydzielone. Po wojnie do kraju powróciły stare
władze, z królem Fryderykiem IX na czele. Po jego śmierci w 1972 r. na tron wstąpiła jego
córka, Małgorzata II. Przeprowadzono procesy przeciw kolaborantom. Skazano w nich 16
tys. osób, w tym 50 na karę śmierci. Dania jest przede wszystkim krajem rolniczym.
Dominującą rolę w życiu odgrywają: partia agrariuszy i socjaldemokracja. Ludność czuje się
związana z Europą Zachodnią. W 1945 r. Dania wstąpiła do ONZ jako współzałożyciel tej
organizacji. W 1948 r. przystąpiła do planu Marshalla, a w 1949 r. do NATO. Pod względem
gospodarczym łączyła się z Wielką Brytanią i w 1969 r. przystąpiła do EFTA. Jednak w 1972
r. wystąpiła z EFTA i zgłosiła akces do EWG. Do zrzeszenia tego przyjęto ją razem z Anglią
w 1973 r. Dania wspierała dążenia odprężeniowe i rozbrojeniowe w świecie. Społeczeństwo
jej osiągało poważne sukcesy, rozwijając nowoczesne rolnictwo i rybołówstwo. Dochód
narodowy przekraczał 15 tys. dolarów na głowę mieszkańca rocznie.
Islandia obejmuje powierzchnię 102,8 tys. km2 zamieszkany przez około 250 tys. osób.
Do 1944 r. wchodziła w skład Królestwa Danii. W 1944 r. proklamowano republikę. W 1949
r. weszła w skład NATO. Od 1946 r. jest członkiem ONZ.
Norwegia jest również królestwem o powierzchni 324 219 km2, zamieszkanym przez
około 4 mln mieszkańców. W latach wojny i bezpośrednio po wojnie reprezentował ją król
Haakon VII. Po jego śmierci w 1957 r. na tron wstąpił jego syn, Olaf V (1957-1991), a
następnie Harald V. Państwo dzieli się na 18 okręgów administracyjnych i stolicę kraju jako
19 okręg. Władza ustawodawcza w Norwegii należy do parlamentu (Storting), w którego
skład wchodzi 155 deputowanych. Jest on wybierany na 4 lata, bez możliwości rozwiązania
go przed upływem kadencji. Władzę wykonawczą pełni król, wraz z rządem. Jednak dekrety i
rozporządzenia królewskie nabierają mocy wykonawczej dopiero po ich kontrasygnacie przez
przedstawicieli rządu. Władza wykonawcza faktycznie należy więc do rządu. Jest to
monarchia parlamentarna. W maju 1945 r. władzę kontynuowali socjaldemokraci. Obok nich
dużą popularnością cieszyli się przywódcy partii ludowej Venstra i partii Centrum (do 1958 r.
Partia Chłopska). Komuniści działali legalnie, ale nie mieli większych wpływów.
Przeprowadzono rozliczenie z kolaborantami. W toku procesów skazano 50 tys. osób, w tym
45 na karę śmierci. V. Quislinga powieszono. Przeprowadzono szereg reform gospodarczych
i społecznych. Norwegia przystąpiła do planu Marshalla i szybko odbudowała swoją
gospodarkę. W 1948 r. przystąpiła do Europejskiej Organizacji Współpracy Gospodarczej, a
w 1949 r. do NATO. Poważnie obawiano się uzależnienia od ZSRR i szukano oparcia w
strukturach zachodnich. Komunistów usunięto z rządu. Bardzo ostro reagowano na
wydarzenia w Czechosłowacji w 1968 r. W odpowiedzi na ingerencję ZSRR rząd Norwegii
zamroził na kilka lat stosunki z państwami Układu Warszawskiego. W 1969 r. Norwegia
przystąpiła do EFTA. W 1972 r. rząd podjął decyzję o przystąpieniu do EWG, ale
społeczeństwo w referendum powszechnym nie poparło tej inicjatywy. W tej sytuacji
Norweska Partia Pracy, mimo że dysponowała w Stortingu prawie połową miejsc (74 na
155), wycofała się z rządu. Po kilkudziesięciu latach rządów socjaldemokratycznych władzę
przejęły partie centro-prawicowe. Powstał rząd koalicyjny z udziałem Partii Chłopskiej,
Venstro i Partii Chrześcijańsko-Ludowej. Dysponował on początkowo tylko 31% głosów w
parlamencie. Był to rząd mniejszościowy. Następne wybory przyniosły zwiększenie wpływów
nowej koalicji wyborczej.
W 1973 r. Norwegia zawarła układ handlowy z EWG i rozwijała współpracę z innymi
państwami skandynawskimi w ramach Rady Nordyckiej.
Istotną rolę w gospodarce Norwegii, obok rybołówstwa, zaczął odgrywać przemysł
naftowy. W 1968 r. na Morzu Północnym odkryto duże złoża ropy naftowej. W 1972 r.
zbudowano platformy wydobywcze i przystąpiono do wydobywania ropy spod dna
morskiego. W 1975 r. Norwegia zaczęła eksportowć ropę. Powołano do życia specjalny
urząd państwowy da spraw wydobycia i przetwarzania ropy i państwowe przedsiębiorstwo
Nordol.
W polityce zagranicznej Norwegia popierała inicjatywy, zmierzające do odprężenia w
stosunkach międzynarodowych, rozbrojenia i utrwalenia pokoju.
Szczególną rolę w grupie państw skandynawskich spełnia Szwecja. Obejmuje ona
obszar 449 793 km2, zamieszkany przez około 8 mln ludzi. Jest to również królestwo o
ustroju demokratyczno-parlamentarnym. Na czele państwa stoi król z dynastii Bernadotte. W
latach 1907-1950 był to Gustaw V. W latach 1950-1973 panował Gustaw VI Adolf, a od
1973 r. Karol XVI Gustaw. Państwo dzieli się na 24 hrabstwa. Parlament (Riksdag)
wybierany jest na 3 lata. Przez kilkadziesiąt lat wielkimi wpływami w Szwecji cieszyła się
socjaldemokracja (Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza). W latach 1945-1970
w 230-osobowym parlamencie dysponowała ona systematycznie frakcją liczącą 110-115
posłów. Prawica liczyła 30-40 posłów, Partia Ludowa (od 1952 r. liberalna) 30-50 posłów,
agrariusze około 30 i komuniści kilku posłów. Liczba posłów-komunistów spadła z 15 w
1944 r. do 5 w 1952 r. Sytuacja polityczna przez dłuższy czas była więc bardzo
ustabilizowana. Stan ten trwał od 1932 r. Szczególną rolę wśród przywódców spełniali tacy
ludzie, jak Per Albin Hansson (1885-1946), Tage Fritiof Erlander (1901-1985) i Sven Olof
Joakim Palme (1927-1986). Hansson był przewodniczącym partii socjaldemokratycznej w
latach 1928-1946 i premierem rządu szwedzkiego od 1932 r. do 1946 r. Przeprowadził on
Szwecję przez skomplikowany czas II wojny światowej, zapewniając jej status neutralności.
Jego następca Erlander pracę w rządzie podjął już przed wojną. W latach 1946-1967 był
przewodniczącym partii i jednocześnie szefem rządu (1946-1969). Palme wychował się w
ruchu młodzieży socjaldemokratycznej i już w latach sześćdziesiątych podjął pracę w rządzie
u boku Erlandera. W 1969 r. został szefem partii i rządu; na czele rządu stał do 1976 r. i
następnie w latach 1982-1986.
Socjaldemokraci dokonali wielu poważnych reform gospodarczych i społecznych,
wprowadzając Szwecję na drogę państwa opiekuńczego. Rozwijano wydobycie rudy żelaza,
rybołówstwo, przemysł metalurgiczny, samochodowy i zbrojeniowy. Już w 1961 r. Szwecja
wystrzeliła pierwszą rakietę w kosmos, a w 1963 r. zbudowała pierwszą elektrownię
atomową, eksponując program pokojowego wykorzystania energii atomowej. Rozbudowano
system nauczania, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, praw obywatelskich.
Przez wiele lat Szwecja uchodziła za model państwa socjalistycznego,
przeciwstawnego państwom systemu radzieckiego (komunistycznego). Było to państwo
wielkich swobód obywatelskich, wysokiej stopy życiowej i rozbudowanej opieki państwa nad
obywatelem. Nazywano ten model "państwem opiekuńczym". Przeciętny dochód na głowę
mieszkańca w latach sześćdziesiątych szacowano na 19 tys. dolarów rocznie. Szwecja w
1956 r. przyjęta została do ONZ, a w 1959 r. do EFTA. Nie przystąpiła do NATO i starała
się zachować nadal status państwa neutralnego. Jej przywódcy podejmowali wiele inicjatyw
rozbrojeniowych i pokojowych. Premier Palme zasłynął z ostrej krytyki udziału Stanów
Zjednoczonych w wojnie w Wietnamie.
Państwo opiekuńcze okazało się bardzo drogie. Wydatki budżetowe na różne cele
opiekuńcze sięgały 60% budżetu państwa. Szwedzi musieli płacić bardzo wysokie podatki. W
latach siedemdziesiątych gospodarka Szwecji weszła w stan stagnacji. Jednocześnie nadal
podnoszono zarobki i zwiększano stan zatrudnienia w działach nieprodukcyjnych. W tej
sytuacji pojawiła się silna inflacja. Już w 1976 r. przeprowadzono dewaluację korony o 7%.
Nastroje stopniowo pogarszały się i wyborcy szukali nowej siły politycznej, zdolnej do
przywrócenia koniunktury. W czasie wyborów z 19 IX 1976 r. socjaldemokraci ponieśli
porażkę i ustąpili z rządu. Na kilka lat (1976-1982) do władzy doszły partie opozycyjne
prawicy i centrum, z Thorbj na czele.
Poważne sukcesy osiągnęła też Finlandia. Państwo to obejmuje obszar 337 tys. km2,
zamieszkany przez 4,5 mln ludzi, w tym 91% Finów i 9% Szwedów. W przeciwieństwie do
pozostałych państw skandynawskich Finlandia jest republiką. Kraj dzieli się na 12 okręgów.
Parlament jest wybierany na 4 lata. Wobec doświadczeń z 1939 r. rząd fiński stale zabiegał o
podtrzymanie dobrych stosunków z ZSRR. Nie wiązano się politycznie z państwami
zachodnimi, lecz utrzymywano przyjazne stosunki z ZSRR. Formalnie głoszono program
neutralizacji państwa. Faktycznie był to program współpracy z ZSRR. Inicjatorów
współpracy z III Rzeszą i wojny z ZSRR napiętnowano i poddano represjom. Twórcą
powojennej linii politycznej Finlandii był Juko Kustiv Paasikivi (1870-1956). Był on
przywódcą Partii Agrarnej. W 1944 r. doprowadził do zerwania współpracy Finlandii z
Niemcami i podpisania układu o zawieszeniu broni z ZSRR. Objął stanowisko szefa rządu
koalicyjnego (agrariusze, socjaldemokraci i komuniści), następnie został wybrany na
stanowisko prezydenta (1946-1956); podpisał z ZSRR układ o sojuszu i przyjaźni (1948),
który w 1955 r. przedłużono o 20 lat.
Linię Paasikiwiego kontynuował jego następca, Urho Kaleva Kekkonen (1900-1986).
Był on rzecznikiem przekształcenia Europy Północnej w strefę bezatomową. Od 1963 r.
występował na rzecz powszechnego rozbrojenia i gwarancji bezpieczeństwa. Z jego
inicjatywy doszło do zwołania Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy Europejskiej
(KBWE). Obradowała ona w stolicy Finlandii, Helsinkach w 1975 r.
Koalicja agrariuszy, socjaldemokratów i komunistów doprowadziła Finlandię do
zachowania suwerenności i względnej samodzielności oraz do poważnego rozwoju
ekonomicznego. Przemysł fiński korzystał z chłonnych radzieckich rynków zbytu. Poziom
kraju szybko się podnosił. W 1961 r. przystąpiła ona do EFTA. Podjęła też współpracę z
innymi krajami skandynawskimi. Ideę neutralizmu i współpracy z ZSRR nazwano
finlandyzacją.
W 1952 r. Dania, Norwegia i Szwecja powołały do życia tzw. Radę Nordycką.
Tworzyły ją nie rządy, lecz parlamenty wymienionych wyżej krajów. Zmierzała ona do
ściślejszego powiązania gospodarki krajów skandynawskich i zbliżenia ich stanowisk na
forum międzynarodowym. W 1965 r. do Rady przystąpiła Finlandia. W pracy jej brały też
udział Wyspy Owcze, Wyspy Alandzkie i Grenlandia.
W 1962 r. podpisano Układ o Współpracy pomiędzy Danią, Finlandią, Islandią,
Norwegią i Szwecją, a w 1971 r. powołano do życia Nordycką Radę Ministrów z siedzibą
sekretariatu w Oslo. W 1976 r. utworzono Nordycki Bank Inwestycyjny. Podjęto kroki,
celem utworzenia Nordyckiej Unii Gospodarczej (NORDEK), ale wobec zgłoszenia akcesu
Danii i Norwegii do EWG inicjatywa ta upadła. Niemniej państwa skandynawskie zacieśniły
współpracę, tak w aspekcie ekonomicznym, jak i politycznym.

c) kraje Europy Południowo-Wschodniej
Kraje Europy Południowo-Wschodniej leżą na peryferiach kontynentu. Niemniej brały
one czynny udział w procesie jego przeobrażeń. Szczególną rolę spełniła Jugosławia. Jako
federacja pod berłem króla Serbii powstała już w 1919 r. (Królestwo Serbów, Chorwatów i
Słoweńców). Po zwycięskiej wojnie władzę przejęły w niej siły komunistyczne z Josefem
Broz-Tito (1892-1980). Państwo przekształcono w republikę federacyjną. Obejmowała ona
obszar 255,8 tys. km2, zamieszkany przez 23 mln ludzi. Składała się z 6 republik
(Bośni-Hercegowiny, Chorwacji, Czarnogóry, Macedonii, Słowenii i Serbii) oraz 2 obwodów
autonomicznych (Kosowo i Wojwodina). Z jednej strony występowały w niej silne
sprzeczności wewnętrzne pomiędzy poszczególnymi grupami narodowymi, a z drugiej
pomiędzy Jugosławią jako całością i państwami sąsiadującymi z nią o obszary sporne.
Bułgarzy pretendowali do Macedonii, Albańczycy do Kosowa, Węgrzy do Wojwodiny, a
Włosi do Fiume i Triestu. W obronie jedności występowała Komunistyczna Partia Jugosławii,
która dysponowała dużymi wpływami z czasów wojny wyzwoleńczej. Tito cieszył się dużym
autorytetem i wpływami. Wspólnie z przywódcą Bułgarii, G. Dymitrowem, podjął plan
stworzenia Federacji Bałkańskiej, obejmującej cały półwysep. Przeciw koncepcji tej wystąpił
Stalin. Dymitrow podporządkował się i wycofał się z tej idei, natomiast Tito próbował działać
dalej w tym duchu. W tej sytuacji Stalin próbował usunąć go i obsadzić rząd Jugosławii przez
swoich zwolenników, ale akcja ta nie powiodła się. Pucz został stłumiony. Tito odsunął
stalinowców i przekształcił państwo w Socjalistyczną Federacyjną Republikę Jugoaławii. Do
1953 r. był on przewodniczącym partii i premierem, a od 1953 r. prezydentem państwa. Tito
osobiście i cała Jugosławia poddane zostały ostrej krytyce przez Stalina i jego zwolenników.
W 1948 r. KP Jugosławii została wykluczona z Biura Informacyjnego Partii
Komunistycznych i Robotniczych, a Jugosławia z bloku państw socjalistycznych. Została ona
izolowana. Zachowując socjalistyczny charakter w polityce wewnętrznej rządy jej zmuszone
zostały do zajęcia stanowiska neutralnego w polityce zagranicznej. Stopniowo uzyskała ona
znaczny autorytet w grupie państw tzw. Trzeciego Świata. Stosunki z ZSRR i krajami
demokracji ludowej odbudowano po śmierci Stalina. Zachowano jednak nadal status państwa
neutralnego. Pod względem ustrojowym Jugosławia różniła się znacznie os pozostałych
państw socjalistycznych. Panował w niej również system monopartyjny, ale rozbudowano
system rad robotniczych i przedstawicieistw narodowych. Silnie eksponowano samodzielność
i suwerenność. Wydajność pracy była jednak słaba i wzrost ekonomiczny niewielki. Głoszono
tezę o równouprawnieniu wchodzących w skład państwa narodowości, ale dominowali w
nim Serbowie. Budziło to niechęć przedstawicieli innych grup narodowych. Wprawdzie sam
Tito był Chorwatem, ale nie ograniczał Serbów. Na różnice narodowościowe nakładały się
również odmienne tradycje wyznaniowe. Serbia tradycyjnie była prawosławna i czuła się
powiązana ze Słowiańszczyzną, a szczególnie z Rosją. Natomiast Chorwacja i Słowenia czuły
się powiązane z kulturą katolicką i monarchią Habsburgów. Część ludności (Bosnia) ulegała
wpływom islamu. W Jugosławii nie występowało takie uczulenie na zagrożenie niemieckie
jak w Czechosłowacji, Polsce czy ZSRR. Dokąd żył Tito, sprzeczności rozsadzające państwo
były tłumione. Dostrzegano pozytywne skutki wspólnego działania. Dużymi wpływami
cieszyli się kombatanci, to jest byli partyzanci. Po śmierci prezydenta zabrakło polityka z
charyzmą, rozumiejącego potrzebę zachowania jedności. Sprzeczności pomiędzy
poszczególnymi narodami, wyznaniami i kulturami umacniały się i w końcu doprowadziły do
wybuchu w 1991 r. wojny domowej.
Przywódcy Albanii również głosili, że ich państwo ma socjalistyczny charakter. Albania
obejmowała obszar 28,7 tys. km2, zamieszkany przez około 3 mln ludzi. Od maja 1939 r. do
1944 r. pozostawała pod okupacją włoską. Po wyzwoleniu znalazła się w strefie wpływów
ZSRR. Do głosu doszli komuniści, którzy proklamowali Republikę Ludowo-Demokratyczną.
Utworzono system monopartyjny, z Albańską Partią Pracy. Na czele partii przez wiele lat stał
nauczyciel Enwer Hodża (1909-1985). Był on fanatycznym stalinistą. W latach 1947/1948
stanowczo potępił Tito. Wprowadził system dyktatorski, likwidując przeciwników
politycznych. W 1960 r. wystąpił przeciw reformistycznej polityce destalinizacyjnej
Chruszczowa i ZSRR, związał się z przywódcami chińskimi i osłabił powiązania z blokiem
państw socjalistycznych. Wobec znacznej odległości od Chin Albania musiała prowadzić
ostrożną politykę. Niemniej deklarowano poparcie dla idei Mao Tse-tunga i polityki ChRL.
Generalnie Albania znalazła się w stanie daleko posuniętej izolacji politycznej. Po śmierci
Enwer Hodży przywództwo przejął Ramiz Alija (ur. 1925). Od 1970 r. był on jednym z
sekretarzy KC APP, od 1982 r. przewodniczącym Prezydium Zgromadzenia Ludowego i od
1985 r. I sekretarzem KC APP. W 1990 r. podjął kroki w celu zliberalizowania systemu, a w
1991 r. został wybrany na prezydenta republiki.
Nieco inaczej przedstawiała się sytuacja w Grecji. W czasie wojny w Grecji dały znać o
sobie duże wpływy komunistyczne, na których pozyskanie liczył Stalin. Uprzedzili go jednak
Anglicy, którzy wyzwalając kraj zapewnili powrót do władzy króla Jerzego II. Państwo liczy
131,9 tys. km2 obszaru i 10 mln ludzi. Komuniści nie zrezygnowali z walki i w 1946 r. podjęli
działalność partyzancką. W październiku tegoż roku utworzyli w górach Demokratyczną
Armię Grecji z gen. V. Markosem na czele i podjęli walkę o opanowanie kraju. Uzyskali
pomoc zbrojną ze strony ZSRR i Jugosławii. Natomiast rząd króla Jerzego uzyskał pomoc
brytyjską, a od marca 1947 r. amerykańską. W 1947 r. króla Jerzego II zastąpił jego brat
Paweł, który rządził do 1964 r. Pozycja komunistów osłabła na skutek zawieszenia pomocy
radzieckiej na tle problemu jugosłowiańskiego. W 1947 r. Grecja przyjęła Plan Marshalla, a w
1949 r. wstąpiła do NATO. W październiku 1949 r. siły komunistyczne zostały rozbite. W
czasie walk zginęło kilkadziesiąt tysięcy osób. Drugie tyle emigrowało. Przez wiele lat w
Grecji utrzymywały się rządy demokratyczne Konstantinosa Karamanlisa. Po śmierci króla,
Pawła I, tron objął jego syn, Konstantyn II.
W polityce zagranicznej Grecja napotykała na trudności, związane z walką o
odzyskanie opanowanego przez Anglię Cypru i Turcją, która również rościła pretensje do tej
wyspy. W 1954 r. Grecy cypryjscy podjęli bunt przeciw Anglii na rzecz połączenia Cypru z
Grecją (Enosis). Wobec oporu Anglii sprawa dotarła do ONZ, ale nie przyniosło to
pożądanego rozwiązania problemu. W związku z tym, w 1955 r. na Cyprze powstała tajna
grecka organizacja wojskowa, EOKA z G. Grivasem na czele. Do walki wzywał też grecki
arcybiskup kościoła prawosławnego na Cyprze, Makarios III (1913-1977). W 1956 r.
Anglicy deportowali go na Wyspy Seszelskie, ale w 1957 r. uwolnili. W 1960 r. Cypr uzyskał
niepodległość, a Makarios został jego pierwszym prezydentem. Grecy rozwiązanie to uznali
za niewystarczające i kontynuowali walkę o przyłączenie Cypru do Grecji. Przeciw żądaniom
tym wystąpili Turcy, którzy stanowili około 20% mieszkańców Cypru i nie chcieli panowania
greckiego. Prezydent Makarios także wystąpił przeciw przyłączeniu Cypru do Grecji, broniąc
suwerenności. Tymczasem 21 IV 1967 r. w Grecji dokonano przewrotu. Grupa oficerów,
wykorzystując stan frustracji i niezadowolenia przejęła władzę i wprowadziła dyktaturę
wojskową. Król emigrował. Przywódca junty, płk G. Papadopulos (ur. 1919) w 1972 r.
ogłosił się regentem. W 1969 r. Grecja zawiesiła swój udział jako kraj stowarzyszony z EWG
i Radzie Europejskiej. Wobec narastających trudności w 1973 r. pułkownicy proklamowali
Grecję republiką, a płk Papadopulos w 1973 r. został prezydentem republiki. 15 VII 1974 r.
pułkownicy doprowadzili też do przewrotu na Cyprze i obalili prezydenta Makariosa, jako -
ich zdaniem - zbyt ugodowego. Wobec zamachu Turcja zdecydowała się na ingerencję i
wysłała swoje wojska na Cypr. Doszło do krótkiej wojny. Po ingerencji ONZ w konflikcie,
Grecja zawiesiła swój udział w NATO. Próba opanowania Cypru nie powiodła się. W 1975 r.
Cypr został podzielony, a Makarios odzyskał stanowisko prezydenta w greckiej części wyspy.
W Grecji powstała bardzo trudna sytuacja polityczna. Wojskowi postanowili ustąpić.
W 1974 r. do władzy powrócili politycy cywilni, z K. Karamanlisem na czele. Po nim, na 10
lat (1981-1989), rządy objął Andreas Papandreu (1919). Grecja przystąpiła do Wspólnoty
Europejskiej (EWG), a następnie znacznie poprawiła swoją sytuację ekonomiczną. Mimo to
nadal rozwijała emigrację zarobkową do Europy Zachodniej i do Ameryki.
Na pograniczu azjatycko-europejskim leży Turcja. Od dziesięcioleci wypychana z
Europy i skonfliktowana z państwami Półwyspu Bałkańskiego broniła ciągle swych pozycji.
Obejmuje ona obszar 780,5 tys. km2, zamieszkany przez około 56 mln ludzi. Od 1923 r. jest
republiką. Wielką rolę w historii najnowszej Turcji odegrał Mustafa Kemal Pasza
(1881-1938), zwany Atat. Dokonał on wielkich reform, europeizując
kraj. Kierowniczą rolę w Turcji przez wiele lat spełniała Partia Ludowa z Kemalem na czele.
Po śmierci Kemala przywódcą jej był Ismet Ino?nu? (1884-1973). Po wyborach w 1952 r.
władzę przejęła konkurencyjna Partia Demokratyczna. Jednak w 1960 r. koła wojskowe
dokonały przewrotu, przejęły władzę i w nawiązaniu do tradycji Kemala Paszy utworzyły
rządy autorytarne. Władzę w państwie sprawują na przemian koła wojskowe i cywile. Rządy
Turcji, tak w okresie międzywojennym, jak i po wojnie, usiłowały zachować neutralność.
Wobec walk o wpływy w rejonie bliskowschodnim, celu tego nie osiągnięto. Już w 1952 r.
Turcja związała się z USA i przystąpiła do NATO.
Przywódcy Turcji głoszą idee panturkizmu lub panturanizmu. Głosi on konieczność
zjednoczenia wszystkich ludów, wchodzących dawniej w skład państwa. Idea ta prowadzi do
ożywienia ruchów, zmierzających do połączenia z Turcją na Półwyspie Bałkańskim, na
Cyprze, w Azerbejdżanie i w innych regionach.
Poważną rolę w polityce Turcji odgrywa też problem kurdyjski. Kurdowie stanowią
samodzielny naród, podzielony pomiędzy kilka różnych państw. Jest ich około 15 mln, z
czego 6 mln mieszkała w Turcji, 5 mln w Iranie, 3 mln w Iraku, 0,5 mln w Syrii. Dążenia
Kurdów do utworzenia własnego państwa były ostro zwalczane. Najwięcej powstań
kurdyjskich kierowanych jest przeciw Turcji, która brutalnie tłumi je.
Szczególną rolę w powojennych dziejach Turcji odegrały walki o Cypr. W 1974 r.
Turcja nie dopuściła do pełnego przejęcia tej wyspy przez Grecję i została ona podzielona. W
1975 r. w północnej jej części utworzono Federalne Państwo Tureckie Republiki Cypr.
Turcja występowała w obronie uciskanej ludności muzułmańskiej w Bułgarii, Jugosławii i in.
Wobec słabego poparcia jej aspiracji przez USA, w 1975 r. przejściowo zawiesiła swój udział
w NATO i przejęła kontrolę nad bazami amerykańskimi, zlokalizowanymi na jej terytorium.
W 1976 r. podpisano jednak nową umowę wojskową z USA. Zmieniały się kolejno rządy
wojskowych i cywilów. Z jednej strony był to Front Narodowy Sulejmana Demirela (ur.
1924), a z drugiej Partia Ludowo-Republikańska B925). Prezydentem
państwa w 1989 r. został Turgut Ozal (?-1993). Sytuacja gospodarcza Turcji była dość
trudna. Rozwijano emigrację zarobkową do państw Europy Zachodniej, a zwłaszcza do
RFN. Znaczna część emigrantów nie wracała do kraju, przesyłała natomiast dużo pieniędzy
zarobionych na Zachodzie. Emigranci nie wracali do kraju, ale też nie asymilowali się w
krajach osiedlenia, tworząc zwarte grupy etniczne.



6. Konferencja bezpieczeństwa i współpracy europejskiej (KBWE)

22 XI 1972 r. w Helsinkach spotkali się przedstawiciele 32 państw europejskich oraz
Kanady i USA. 200 delegatów reprezentowało 15 państw NATO, 7 państw Układu
Warszawskiego i 12 państw neutralnych. Przez 7 miesięcy dyskutowano problemy niezbędne
do przygotowania konferencji bezpieczeństwa europejskiego. Idea konferencji dojrzewała
dłuższy czas. Nie było jednak warunków politycznych do jej przeprowadzenia. Sytuacja
dojrzała dopiero w latach 1971-1975. Trudności związane z kryzysem
energetyczno-paliwowym i walutowym oraz załagodzenie konfliktu związanego z podziałem
Niemiec i wojną w Wietnamie stworzyły nową, bardziej sprzyjającą atmosferę do rozmów.
Świat wkroczył w okres odprężenia i koegzystencji. Można było myśleć o zacieśnianiu
współpracy i ograniczaniu zbrojeń.
W maju 1972 r. prezydent R. Nixon wizytował ZSRR. Delegacja radziecka, z L.
Breżniewem na czele, w czerwcu następnego roku wizytowała Stany Zjednoczone. 29 V
1972 r. w Moskwie podpisano porozumienie o "Podstawach wzajemnych stosunków
pomiędzy ZSRR a USA". W czerwcu 1973 r. w Stanach podpisano kilka układów
regulujących dwustronną współpracę obu państw w wielu kwestiach: 1) porozumienie o
współpracy w dziedzinie rolnictwa i współpracy w dziedzinie badań oceanu światowego oraz
o współpracy w dziedzinie komunikacji z 19 czerwca; 2) porozumienie o współpracy
naukowo-technicznej w dziedzinie pokojowego wykorzystania energii atomowej z 21
czerwca; 3) porozumienie o zapobieganiu wojnie nuklearnej z 22 czerwca i 4) kilka
porozumień natury ogólnej.
Stany Zjednoczone podjęły też nieoficjalnie rozmowy z przywódcami ChRL. Idea
koegzystencji święciła tryumfy. W atmosferze tej można też było myśleć o finalizowaniu
rokowań KBWE.
Rozmowy prowadzono w 4 rundach. Ostatecznie wzięło w nich udział 35 państw
Europy i Ameryki Północnej. Spośród państw europejskich w KBWE nie wzięła udziału
tylko Albania. W czasie I rundy (22 XI - 15 XII 1972 r.) poszczególne delegacje potwierdziły
gotowość ich państw do udziału w konferencji i przedstawiły własny punkt widzenia. W II
rundzie (15 I - 8 II 1973 r.) dyskutowano na temat porządku dziennego konferencji i
przedstawiono projekty dokumentów. W III rundzie (26 II - 19 IV 1973 r.) ustalono
porządek dzienny i koncepcje obrad. W IV rundzie (25 IV - VI 1973 r.) przygotowano
projekty 96 zaleceń szczegółowych i procedurę obrad.
W czasie przygotowań do konferencji przeprowadzono wiele wizyt dyplomatycznych i
spotkań dwustronnych. Działo się to poza blokami i niezależnie od ONZ. Rola ONZ uległa
pewnemu osłabieniu. Proces porozumienia postępował poprzez udział poszczególnych
państw w działaniu na rzecz odprężenia. Wyodrębniono tzw. 3 koszyki spraw do
uregulowania: 1) Zagadnienie bezpieczeństwa; 2) Współpraca w dziedzinie gospodarczej; 3)
Współpraca w dziedzinie humanitarnej i praw człowieka. W sprawach tych występowały
poważne różnice zdań pomiędzy kontrahentami. Ostatecznie osiągnięto kompromis i
porozumienie.
Sama konferencja obradowała w 3 fazach. Pierwsza z nich odbyła się w Helsinkach w
okresie od 3 VII do 7 VII 1973 r. Obradowano na szczeblu ministrów spraw zagranicznych;
zgłoszono 30 projektów różnych uchwał. W II fazie (18 IX 1973 r. - 21 VII 1975 r.) w
Genewie redagowano dokumenty. W pracy brało udział 400 delegatów. Przeprowadzono
2341 posiedzeń i tysiące spotkań nieformalnych. Przygotowano dokumenty robocze. III faza
konferencji miała miejsce w Helsinkach w dniach 30 VII - 1 VIII 1975 r. na szczeblu głów
państw i szefów rządów. 1 VIII 1975 r. podpisano Akt Końcowy KBWE. Przeprowadzono
posiedzenia plenarne konferencji oraz wiele spotkań dwustronnych; podpisano wiele
dodatkowych porozumień.
W Akcie Końcowym KBWE przyjęto zasady współpracy. Obejmowały one takie
założenia, jak: 1) poszanowanie równości i suwerenności państw i narodów; 2)
powstrzymanie się od groźby użycia siły lub użycia siły; 3) nienaruszalność granic; 4)
integralność terytorialna państw; 5) pokojowe załatwianie sporów; 6) nieingerencja w sprawy
wewnętrzne; 7) poszanowanie praw człowieka i podstawowych wolności; 8)
równouprawnienie i prawo do samostanowienia; 9) współpraca między państwami; 10)
wykonywanie w dobrej wierze zobowiązań, wynikających z prawa międzynarodowego.
KBWE była wydarzeniem bez precedensu w historii. Oddalała ona groźbę konfrontacji
wojennej i stabilizowała politykę współistnienia w Europie państw o różnych systemach
społeczno-politycznych. Konferencja stwarzała warunki umożliwiające przyspieszenie
rozwoju ekonomicznego państw europejskich.
Akt Końcowy KBWE stanowił deklarację woli pokojowego współistnienia. Nie był to
układ polityczny, ale katalog zasad i norm postępowania. Równolegle z pracami KBWE w
Wiedniu prowadzono rokowania (długi czas bez większych efektów) na temat redukcji sił
zbrojnych i ograniczenia zbrojeń w Europie. Porozumienie trudno było osiągnąć. Dwustronne
rokowania amerykańsko-radzieckie doprowadziły do podpisania w Moskwie w marcu 1972
r. układu Salt I. Drugą fazę rozmów podjęto dopiero w 1977 r. Ustalano tutaj szczegółowe
plany redukcji lub ograniczenia zbrojeń konwencjonalnych i nuklearnych. Wykłócano się o
każdy czołg i każdą głowicę atomową. Ustalenie parytetu sił zbrojnych było trudne
technicznie. Duże trudności wystąpiły też w realizacji tzw. 3 koszyka porozumień w
Helsinkach. Wymiana kulturalna, a szczególnie problem przestrzegania praw człowieka,
wywołały wiele kontrowersji i nieporozumień. Państwa zachodnie były do tego lepiej
przygotowane technicznie. Realizacja porozumienia wymagała dopuszczenia prasy i rozgłośni
radiowych na teren poszczególnych państw, chroniących dotąd swych obywateli przed
ingerencją polityczną z zewnątrz.
Jak wspomniano już wyżej, w okresie tym spadło znaczenie ONZ. W latach
sześćdziesiątych ONZ została zdominowana przez państwa tzw. Trzeciego Świata. Wnioski
Stanów Zjednoczonych i ZSRR trafiały często na sprzeciw krajów afroazjatyckich. Duże
mocarstwa musiały płacić wysokie składki na utrzymanie organizacji, a profity z jej
działalności zbierały kraje rozwijające się. W tej sytuacji mocarstwa traciły zainteresowanie
udziałem w pracy tej instytucji. Ważniejsze problemy uzgadniały ze sobą poza ramami ONZ.
W 1971 r. do ONZ przyjęto Chińską Republikę Ludową. Sekretarzem Generalnym ONZ w
latach 1971-1982 był polityk austriacki, Kurt Waldheim (1918).

7. Normalizacja stosunków w Chinach

Konwulsje rewolucji kulturalnej w ChRL zakończyły się w kwietniu 1969 r.
Spowodowała ona wielkie spustoszenia moralne i polityczne. Dotknęła głownie kadry
partyjne i administracji państwowej. Zostały one przetrzebione i zdruzgotane moralnie.
Szacuje się, że liczba ofiar rewolucji obejmuje około 1 miliona ludzi. Zesłania na wieś w
celach reedukacyjnych objęły około 14 mln ludzi. Państwo dzielono na 50 tysięcy gmin
(komun), 2750 powiatów i 29 prowincji. Historycy nie wyjaśnili do końca, czy celem Mao w
czasie rewolucji było tylko utrzymanie się u władzy czy jakiejś inne wielkie zamierzenie.
"Przyszli historycy - pisze J. K. Fairbank - mogą dojść do wniosku, że rolą Mao Zedonga była
próba zniszczenia odwiecznego rozdwojenia Chin na nieliczne wykształcone warstwy
rządzące i szerokie masy ludowe. Nie wiemy jeszcze, jak dalece mu się to udało. Gospodarka
się rozwijała, ale stworzenie nowej struktury politycznej pozostawiono jego następcom".
Za największy sukces rewolucji uznano upowszechnienie i rozwój oświaty,
podniesienie stanu zdrowotności społeczeństwa i upowszechnienie nowej technologii
przemysłowej. Przeciętna długość życia w latach 1960-1975 w Chinach wzrosła z 41 lat do
67. Śmiertelność wśród dzieci w wieku od 1 roku do 4 lat spadła z 26 na tysiąc w 1960 r. do
7 w 1981 r. Liczba ludności szybko rosła. Jeśli w latach 1953-1954 ChRL liczyła 586 mln
mieszkańców, to w 1957 r. już 630 mln, w 1970 r. 820 mln i w 1974 r. 880 mln.
W końcowej fazie wojny domowej Chiny dokonały też zasadniczej zmiany w polityce
zagranicznej. Konflikt z ZSRR doprowadził do normalizacji stosunków ze Stanami
Zjednoczonymi. W 1971 r. Chiny zostały przyjęte do ONZ. Czynnikiem zmierzającym do
stabilizacji państwa i lepszego ułożenia stosunków z zagranicą był premier Czu Enlai (Zhou
Enlai) (1898-1976). W 1973 r. zachorował on na raka i złożył funkcję w ręce wicepremiera i
swego zastępcy Deng Xiao pinga (1904-1997), który w styczniu 1975 r. został też
wiceprzewodniczącym KPChin i członkiem Stałego Komitetu Biura Politycznego. Stopniowo
kumulował on władzę w swoim ręku, przejmując pozycję trzeciej osoby w państwie po
Mao-Zedongu i Czou En laiu. Po śmierci Czou En-laia stanowisko szefa rządu ChRL objął
Hua Kuo-feng (1920). Stopniowo odsuwano natomiast głównych organizatorów rewolucji
kulturalnej tzw. Bandy Czworga z żoną Mao Zedonga Jiang Qing i marszałkiem Lin Biao.
Grupa Czou En laia i Deng Xiaopinga przystąpiła do reform ekonomicznych i społecznych
pod hasłem Czterech Modernizacji, to jest modernizacji: rolnictwa, przemysłu, nauki i
techniki oraz obrony. Normalizacja stosunków z USA spowodowała wyjazd tysięcy
studentów chińskich na studia do USA. Tysiące uczonych chińskich odbywało staże naukowe
w Stanach Zjednoczonych. Do Chin natomiast ciągnęły dziesiątki tysięcy turystów
amerykańskich. W Chinach następowały szybkie zmiany w rolnictwie i w gospodarce w
ogóle. Czou En lai zmarł 8 stycznia 1976 r. Mao Zedong 9 IX 1976 r. Zagrożony Lin Biao
zginął w czasie ucieczki do Mongolii w dniu 13 IX 1971 r. Pozostali członkowie Grupy
Czworga zostali aresztowani. Wdowa po Mao Jiang Qing popełniła samobójstwo w 1991 r.
Następcą Mao Zedonga został Hua Kuo feng ale dwa lata później władza znalazła się w ręku
reformatora Deng Xiao pinga, który działał jednak bardzo ostrożnie. Kult Mao Zedonga w
ChRL był bardzo silny. Demontowano go stopniowo.

8. Modernizacja i industrializacja Japonii

Japonia znakomicie wykorzystała sprzyjające powojenne warunki do odbudowy i
rozwoju kraju. Obejmu ona 6,8 tys. wysp liczących 377,8 tys. km2, co stanowi około 0,3%
światowej powierzchni lądów, przy czym 73% tej powierzchni stanowią góry. Kraj jest
podzielony na 47 jednostek administracyjnych, w tym 43 prefektury (województwa ) i 4
miasta wydzielone. Działalność gospodarczą utrudniały trudne warunki klimatyczne. Japonia
leży w sferze sejsmicznej i często była nawiedzana trzęsieniami ziemi. Dominowało rolnictwo
ale po wojnie zbudowano także wielki przemysł. Rozwijano budownictwo, które odegrało
wielką rolę w wydźwignięciu kraju z powojennego kryzysu i chaosu. Okres odbudowy trwał
w pierwszym 10-leciu po zakończeniu wojny (1945-1955). Od 1956 r. Japonia należy do
ONZ. W latach 1956-1965 dokonała wielkiego skoku w rozwoju przemysłu. Nie ponosiła
ona żadnych obciązeń militarnych i wydatków zbrojeniowych, nie była militarnie zagrożona i
nie należała do bloków wojennych. Znajdowała się pod parasolem ochronnym Stanów
Zjednocznych. Japończcy są narodem bardzo pracowitym. Potrafią też korzystać z cudzych
osiągnięć technologicznych, rozwijając u siebie nowoczesny przemysł. Robotnicy czuli się
związani ze swymi zakładami pracy i utworzyli specyficzny układ społeczno-polityczny.
Dominowała Partia Liberalno-Demokratyczna. Panował cesarz ale o składzie rządu
decydował parlament wybierany w demokratycznych wyborach. Państwo nie ingerowało w
życie gospodarcze. Umacniano zasady liberalizmu gospodarczego. "W poszukiwaniu źródeł
japońskiego sukcesu gospodarczego - pisze F. Tomczak - zwraca się uwagę przede
wszystkim na ewolucję japońskiego modelu zarządzania. Model ten tradycyjnie opiera się na
trzech zasadach: dożywotniego zatrudnienia, senioralnego systemu płac i związków
zawodowych organizowanych w poszczególnych przedsiębiorstwach. Zasada dożywotniego
zatrudnienia oznaczała, że nowi pracownicy, głównie absolwenci szkół średnich i wyższych,
pozostaną w tym samym przedsiębiorstwie aż do osiągnięcia wieku emerytalnego". Płaca
robotnika w tym samym zakładzie pracy rosła wraz z wiekiem i stażem pracy. Robotnicy
czuli się związani z przedsiębiorstwem i dbali o jego rozwój. Japończycy umieli też postawić
na nowe technologie i nowe, perspektywiczne gałęzie produkcji. Szybko zastosowali
tworzywa sztuczne i roboty. Duże znaczenie przywiązywali do komputeryzacji zakładów
pracy. W Japonii przez długi czas nie występowały też konflikty wewnętrzne, panowała
stabilizacja polityczna i wyznaniowa. Polityka ta zapewniła Japonii szybki wzrost
ekonomiczny, co zapewniło podniesienie stopy życiowej oraz szybki wzrost liczby ludności.
Japonia szybko urbanizowała się.
Liczba ludności wzrastała z 84,1 mln w 1950 r. do 94,3 mln w 1960 r. i 104,7 mln w
1970 r. Gęstość zaludnienia wzrosła z 226 osób na km2 do 314. Liczba osób na 100 ha ziemi
uprawnej wzrosła z 1452 w 1950 r., do 1850 osób. W latach 1960-1970 dochód narodowy
Japonii rósł średnio o 8,3% rocznie. Dochód narodowy liczony w cenach bieżących wzrósł z
46,2 mld dol. w 1960 r. do 1 343 mld dolarów w 1985 r. Nazwano to japońskim cudem
gospodarczym.
Szybkim rozwojem cechowały się też inne leżące w basenie Oceanu Spokojnego
państwa, jak np. Południowa Korea, Republika Chińska na Tajwanie, Tajlandia.
Zagrożenia sejsmiczne spowodowały, że inżynierowie japońscy opracowali technologię
budowania wielkich wieżowców odpornych na trzęsienia ziemi. W 1964 r. przystąpili do
budowy wielkiego tunelu pod dnem morza rozdzielającego wyspy Honsiu i Hokkaido. Był to
odcinek liczący 53 km. Ze względu na panującą w tym regionie pogodę dochodziło tam
często do wielkich burz, które zagrażały żegludze. Kanał miał zapewnić spokojną łączność
pomiędzy obu wyspami. Budowę planowano na 15 lat ale trwała faktycznie 25 lat.


VIII. ROZPAD BLOKU KOMUNISTYCZNEGO I UPADEK ZSRR
(1976-1991)

1. Rewolucja naukowo-techniczna i jej skutki

W gospodarce światowej stopniowo traciły znaczenie takie surowce jak węgiel i żelazo
oraz oparty na nich przemysł ciężki, jak np. stalowy, maszynowy. O rozwoju gospodarki
światowej coraz bardziej decydowały takie gałęzie wytwórczości, jak mikroprocesory,
automatyka, informatyka. Przemiany miały kompleksowy charakter. Kraje, które nie potrafiły
się do nich dostosować wypadały z konkurencji i traciły swoje miejsce w świecie. Droga od
wynalazku do jego zastosowania w praktyce mocno się skróciła. Świat w ogóle bardzo się
skurczył, życie uległo wielkiemu przyspieszeniu. Bezpośrednim skutkiem zmian,
dokonujących się w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku, było: 1)
wprowadzenie do produkcji wielu nowych produktów syntetycznych; 2) uzyskanie wielkich
oszczędności pracy, energii i surowców; 3) powstanie zmian strukturalnych w gospodarce
tak poszczególnych krajów, jak i całego świata.
Szczególną rolę spełnił proces robotyzacji. Pracę tysięcy ludzi zastępowały maszyny
automatyczne. Automatyzacja produkcji przemysłowej najszybciej ogarnęła Japonię, która w
1988 r., zajmując 0,3% powierzchni lądowej i dysponując 2,5% ogółu ludności swiata
posiadała około 65-70% liczby czynnych w świecie robotów.

Tabela nr 81
Stan robotów przemysłowych w świecie w końcu roku 1988
Państwo
Liczba
Japonia
176 000
Europa Zachodnia
48 000
Stany Zjednoczone
33 000
Reszta świata
23 000
Źródło: P. Kennedy, U progu XX wieku (przymiarka do przyszłości). Londyn 1994, s.
104.

Kennedy podaje, że wielka japońska fabryka samochodów FANUK koło góry Fuji do
1982 r. zatrudniała 108 ludzi i 32 roboty i produkowała 6 tys. silników wrzecionowych i
serwomotorów miesięcznie. Po przeprowadzeniu reform w organizacji produkcji około roku
1988 zatrudniała ona 60 pracowników, którzy obsługiwali 101 robotów i produkowali 10
tysięcy serwomotorów miesięcznie.
Powstała wielka nadwyżka siły roboczej. Prowadziło to z jednej strony do wielkich
oszczędności, ale z drugiej do wielkiego, chronicznego bezrobocia. Rozwój robotyzacji i
komputeryzacji stworzył możliwość przejścia do tzw. elastycznego systemu produkcji,
pozwalającego wytwarzać małe serie w oparciu o nowe wzorce i automatyzację produkcji.
Spowodowało to dalsze oszczędności zużycia surowca i energii, co pozwoliło poważnie
zmniejszyć koszta wytwarzanych produktów. Państwa, które nie nadążały w tym, odstawały
od krajów przodujących, ponieważ wytwarzane przez nie produkty były drogie i
niekonkurencyjne. W przodujących krajach, w latach 1975-1985 nie nastąpił wzrost zużycia
energii i surowców lecz ich zmniejszenie. Szczególne znaczenie miało tutaj zużycie ropy
naftowej. Po kryzysie z roku 1973/1974 nastąpił spadek zużycia tego surowca. Kraje
kapitalistyczne ponownie uniezależniły się od producentów ropy. W latach 1970-1985 w
przodujących krajach kapitalistycznych tzw. energochłonność dochodu narodowego uległa
obniżeniu o 25%. W Stanach Zjednoczonych tzw. ropochłonność dochodu narodowego
obniżyła się o 50%. Obniżkę produkcji stali w USA szacowano na 35%, w RFN 36%, w
Wielkiej Brytanii 42%, we Francji 32%, w Japonii 18%.

Tabela nr 82
Struktura światowego produktu narodowego brutto i ludności wg regionów i krajów
w 1987 roku
Kraje i regiony
Produkt narodowy brutto
Ludność

w mln dol. USA
% produkcji
światowej
% populacji
światowej
Uprzemysł. kraje kapitalistyczne
w tym:
USA
EWG
Japonia
Kraje rozwijające się
Kraje Europy Wsch., ZSRR
i kraje socjalistyczne Azji
w tym:
ZSRR
ChRL
12 517

4 463
4 296
2 373
2 431

-

-
293
60,3

25,1
17,3
8,8
16,2

23,5

13,8
2,7
16,0

4,8
6,4
2,4
52,8

31,2

5,7
23,1
Świat razem

100,0
100,0

Źródło: Współczesna gospodarka światowa (wybrane problemy), Szczecin 1994, s. 28.

Wobec zastosowania tzw. substytutów (surowców zastępczych) poważnie zmalało
zużycie surowców naturalnych, jak np. bawełna, drewno, ruda żelaza, węgiel. Innowacje
naukowo-techniczne prowadziły do zastępowania starych wytworów przemysłowych przez
nowe, lepsze, tańsze i energooszczędne. W gospodarce kapitalistycznej coraz większą rolę
odgrywały też usługi, czyli tzw. sektor trzeci. Przemysł surowcowo- i energochłonny, brudny
i uciążliwy, coraz bardziej przesuwano do obszarów biednych i zacofanych technicznie. Kraje
przodujące w rozwoju koncentrowały się na produkcji wytworów czystych i usług.
Stopniowo świat podzielił się na kilka stref gospodarczych: rozwiniętych gospodarczo,
krajów rozwijających się i bloku socjalistycznego. Szacuje się, że w latach 1970-1985 udział
poszczególnych krajów w produkcji światowej stali kształtował się w sposób następujący:
1) w USA spadł z 47% produkcji światowej do 11%;
2) w krajach EWG spadł z 26 do 17%;
3) w krajach rozwijających się wzrósł z 2 do 12%;
4) w krajach Europy Wschodniej i w ZSRR wzrósł z 19 do 38%.
Ekonomiści i politycy socjalistyczni dumnie wskazywali na rozwój swoich krajów,
przytaczając dane statystyczne o wzroście wydobycia węgla i produkcji stali, podczas gdy
wskaźniki te w ówczesnym świecie utraciły już dawne znaczenie. W krajach Europy
Wschodniej i w ZSRR nie doceniano zmian związanych z procesem rewolucji
naukowo-technicznej. Nie doceniano w nich mikroprocesorów i automatyzacji produkcji ani
potrzeby rozwoju sfery usług. Nadal nastawiano się na rozwój przemysłu ciężkiego.
Tymczasem dynamika wzrostu produkcji usług w krajach kapitalistycznych w latach
1970-1985 była o 50% wyższa od tempa wzrostu tradycyjnej sfery przemysłowej. W krajach
socjalistycznych udział usług w produkcie narodowym brutto był o 16 punktów niższy niż w
tzw. krajach rozwijających się. Jeśli rok 1950 przyjmiemy za sto punktów, to w 1987 r.
dynamika wzrostu zatrudnienia w świecie kształtowała się w sposób następujący:
1) uprzemysłowione kraje kapitalistyczne 92,1
2) kraje rozwijające się 162,7
3) kraje Europy Wsch. i ZSRR 170,1
4) przeciętna światowa 152,8.
Pracochłonność produkcji w krajach socjalistycznych była więc nie tylko wyższa od
przeciętnej pracochłonności światowej, ale również od pracochłonności krajów rozwijających
się. Odpowiednio też bardzo nisko kształtował się wzrost dochodu narodowego w tych
krajach. Nie były one konkurencyjne pod żadnym względem wobec elastycznej gospodarki
krajów kapitalistycznych. Odnosiło się to szczególnie do rolnictwa i gospodarki żywieniowej.

Tabela nr 83
Światowy eksport artykułów przemysłu przetwórczego wg regionów w latach
1965-1988 (w %)
Regiony i kraje
1965
1973
1980
1988
Uprzemysł. kraje kapitalistyczne
Kraje rozwijające się
Kraje Europy Wsch., ZSRR oraz socj. kraje Azji
w tym:
Europa
Azja
84,2
4,1
11,7

10,9
0,8
83,9
6,6
9,5

8,8
0,7
82,8
9,1
8,1

7,2
0,9
79,9
13,0
7,1

5,9
1,2
Świat ogółem
100,0
100,0
100,0
100,0

Źródło: Współczesna gospodarka światowa..., s. 41.

Wobec upadku roli i znaczenia surowcóv w gospodarce światowej malało też
znaczenie ZSRR i krajów socjalistycznych w światowej wymianie handlowej.

Tabela nr 84
Udział niektórych krajów w światowym eksporcie usług w latach 1977-1989 (w %)
Kraje
1977
1980
1986
1987
1989
USA
Wielka Brytania
Francja
Japonia
RFN
19,1
12,2
10,3
4,7
7,7
18,6
15,4
10,8
4,6
8,9
19,0
14,9
9,5
6,5
7,3
18,4
14,4
9,1
8,4
7,5
17,8
12,7
7,5
10,6
7,2
Źródło: Współczesna gospodarka światowa..., s. 64.

Jak z powyższych cząstkowych danych wynika, na przełomie lat osiemdziesiątych XX
wieku obóz socjalistyczny z ZSRR na czele, wszedł w okres poważnego zastoju
ekonomicznego w porównaniu z rozwiniętymi gospodarczo krajami świata. System
socjalistyczny nie podjął wyścigu związanego z walką o wprowadzenie w życie nowych
metod i form gospodarowania. Zajmował stanowisko konserwatywne, podczas gdy w wielu
krajach kapitalistycznych modernizowano gospodarkę i wprowadzano wielkie innowacje w
świecie techniki. Fakt ten miał daleko idące konsekwencje ideologiczne i polityczne.

Tabela nr 85
Udział procentowy poszczególnych krajów lub kręgów kulturowych w produkcji
przemysłowej świata w latach 1938-1980
Kraj
Rok

1938
1953
1963
1973
1980
Zachód
Chiny
Japonia
Indie/Pakistan
ZSRR i obóz socjalist.
Brazylia/Meksyk
Inne
78,6
3,1
5,2
2,4
9,0
0,8
0,9
74,6
2,3
2,9
1,7
16,0
0,9
1,6
65,4
3,5
5,1
1,8
20,9
1,2
2,1
61,2
3,9
8,8
2,1
20,1
1,6
2,3
57,8
5,0
9,1
2,3
21,1
2,2
2,5
Źródło: P. Bajroch, International Industrialisation Levels from 1750 to 1980. "Jurnal of
European Economic History" 11 (Herbst, 1982), s. 269-334.

2. Wyzwania ideologiczne końca XX wieku i ewolucja polityki Watykanu

W latach siedemdziesiątych opinia publiczna w świecie stanęła wobec nowych wyzwań.
W świecie kapitalistycznym pojawiło się poważne załamanie ideowo-polityczne. Kryzys
energetyczno-paliwowy i walutowy lat 1973/1974 poważnie wstrząsnął gospodarką
najbogatszych państw kapitalistycznych świata. Jednocześnie pogłębieniu uległy występujące
wcześniej dysproporcje pomiędzy krajami rozwiniętymi i zacofanymi w rozwoju, pomiędzy
bogatą północą i biednym południem. W wielu krajach rosła liczba bezrobotnych i
bezdomnych. Miliony ludzi nadal żyło w nędzy. System kapitalistyczny, opierający się na
prywatnej własności środków produkcji i gospodarce rynkowej, problemów tych nie był w
stanie rozwiązać. Nie przynosiły też poważniejszego efektu inicjatywy charytatywne
Kościołów i ONZ. Postępująca automatyzacja procesów produkcyjnych zjawiska te raczej
pogłębiała, a nie likwidowała.
Do głosu dochodziło pokolenie studentów, buntujących się w latach 1967-1969. Byli
buntownicy przejmowali ważne stanowiska w gospodarce i polityce poszczególnych państw.
Wzmacniali oni nastroje krytyczne i opcje lewicowe w świecie. Niektórzy z nich twierdzili, że
kapitalizm się przeżył i należy zastąpić go innym systemem społeczno-politycznym. Głosili
oni, że świat wstąpił w okres postkapitalistyczny. Systemowi kapitalistycznemu nie potrafili
oni jednak przeciwstawić innego, bardziej sprawnego i sprawiedliwego systemu. Przez
pewien czas wydawało się, że alternatywą kapitalizmu będzie socjalizm. Jednak system tzw.
realnego socjalizmu również stracił dawną atrakcyjność. System ten nie rozwiązał tych
podstawowych problemów, lecz je pogłębił. Szukano nowego modelu życia. Świat stanął na
rozdrożu.
W tych warunkach pojawił się ruch Nowej Ery (New Age). Nawiązywano do astrologii
i związanych z nią koncepcji rozwoju ludzkości. Zapowiadano upadek wpływów
chrześcijaństwa i cywilizacji zachodniej oraz przejście do panowania mistycyzmu
wschodniego. Modne stały się praktyki okultystyczne, medytacje transcedentalne,
spirytualizm, wiara w reinkarnację, panteizm. W życiu politycznym pojawiły się teorie
głoszące koniec ery zachodniej na rzecz kształtowania Nowego Ładu Światowego. Miał on
przynieść koniec dominacji chrześcijaństwa i państw cywilizacji zachodniej, łacińskiej na rzecz
cywilizacji nawiązującej do wielkich tradycji Wschodu. Ruch ten cechował się
występowaniem wielu ludzi z Kościoła rzymskokatolickiego, powstawaniem sekt i różnych
stowarzyszeń mistycznych. Szerzył się on głównie w krajach rozwiniętych, a zwłaszcza w
Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej. Początkowo nie objął on krajów realnego
socjalizmu, które blokowały informacje na ten temat, nie dopuszczając do dyskusji
ideologicznych na swym terenie.
Już w latach siedemdziesiątych XX w. zaczęto formułować ideologiczne przesłanki
nowej ery. Godziły one w ideologię katolicką, która nawiązując do tradycji zachodniej, oparła
swój prymat duchowy na okcydentalizmie. Kościół poczuł się zagrożony i stosunkowo
wcześnie zmuszony został do podjęcia dyskusji. Do tego czasu wyrażał on nie tylko
określone wyznanie wiary, ale również powiązanie z określoną tradycją i światopoglądem
zachodnim. Nowe prądy wzywały do zerwania z okcydentalizmem i nawiązania do
orientalizmu.
Ideologia New Age była bardzo atrakcyjna i ekspansywna. "Na wszelkie zło -pisał M.
Lacroix - można znaleźć stosowny środek, wszelkie utrapienia duszy uleczą słynne techniki.
New Age zapowiada Dobrą Nowinę uniwersalnej harmonii duszy i ciała, męskości i
kobiecości, jun i jang, ducha i materii, pierwiastka boskiego z ludzkim, Ziemi i Kosmosu,
transscedencji z immanencją, religii z nauką, a także harmonii wszystkich istniejących religii.
Człowiek współczesny dociera wreszcie do zacisznego brzegu egzystencji". Wzywano do
zamiany pragnień w rzeczywistość.
Analizując krytycznie koncepcje New Age Lacroix pisze, że "podaje ona w wątpliwość
"pojęcie podmiotu" i zastępuje je koncepcją "człowieka bez granic", pozbawionego
"tożsamości". Że wdrażanie środków radykalnej zmiany osobowości prowadzi do
"technicyzacji życia duchowego", że toruje drogę "stosowanej przez sekty praktyce "prania
mózgu", że propagowane przez nią "odmienne stany świadomości" nawiązują
niedwuznacznie do "subkultury narkotykowej" i dają pole "działalności pseudonaukowej". W
aspekcie politycznym New Age niszczy samo pojęcie polityki i obywatelstwa i buduje
fundament "nowego porządku światowego cechującego się ukrytym totalitaryzmem, który
stanowi być może największe niebezpieczeństwo". Autor doszedł do wniosku, że koncepcje
New Age "nie mogą znaleźć miejsca w wizji świata właściwej kulturze Zachodu, gdyż ta
przepojona jest indywidualizmem".
W latach sześćdziesiątych Kościół, wychodząc naprzeciw nowym tendencjom, podjął
szeroką dyskusję, którą podsumował w czasie Soboru Watykańskiego II. Sobór obradował w
latach 1962-1965. W czasie Soboru wydawało się, że Kościół dokona poważnych zmian w
doktrynie. Kościół istnieje od około 2 tysięcy lat i od czasu do czasu dokonuje takich zmian,
dostosowując się do nowej sytuacji. Walka modernizmu z konserwatyzmem w dziejach
Kościoła ma starą tradycję. Obradom Soboru nadano wielki rozgłos. Efekty jego okazały się
jednak niewielkie. Zmian dokonano w liturgii i w stosunku do innych wyznań i religii.
Formalnie biorąc, zrezygnowano z teologii walki i konfrontacji religijnej na rzecz
ekumenizmu, to jest współistnienia różnych wyznań i Kościołów. Proklamowano tolerancję
religijną i zapowiedziano podjęcie współpracy z innymi Kościołami. Natomiast w takich
burzliwie dyskutowanych kwestiach, jak: duszpasterstwo kobiet, celibat księży, regulacja
narodzin, teologia wyzwolenia - nie dokonano żadnego postępu. Po Soborze powrócono do
praktyk uprawianych przed Soborem. Fakt ten spowodował rozczarowanie i poważne
niezadowolenie w bardziej modernistycznych kręgach katolików. Spadła ilość powołań do
stanu kapłańskiego, zmniejszyła się ilość chrztów, w krajach rozwiniętych spadło
zainteresowanie praktykami religijnymi. Kościół wszedł również w okres poważnego
kryzysu. Kryzys ten nie objął Kościołów, działających w krajach socjalistycznych. W krajach
tych bardziej wyraźnie rysował się problem przeciwnika i zagrożenia. Fakt ten mobilizował
do zwartości i działania w obronie religii i Kościoła. Generalnie biorąc, sytuacja w Kościele
była bardzo skomplikowana i trudna.
Kolejny papież, Jan Paweł I, zmarł nagle po 33 dniach urzędowania. Pojawiły się
pogłoski, że został zamordowany. Nowego papieża wybierano 2 dni. Wyboru dokonano w 8
turze głosowania, w dniu 16 X 1978 r. Papieżem został kardynał Karol Wojtyła (ur. 1920) z
Krakowa. Przyjął on imię Jan Paweł II. Wojtyła jest teologiem i ma duże doświadczenie
życiowe. Przez 15 lat kierował dużą prowincją kościelną, brał udział w Soborze
Watykańskim, pracował w wielu komisjach i miał liczne kontakty z dygnitarzami kościelnymi
różnych krajów. Był on dobrze zorientowany w dyskusjach toczących się w świecie i w łonie
Kościoła. Ponadto miał silną osobowość. Biograf papieża, Tad Szulc, analizując tę
osobowość, pisał: "Od samego początku stało się jasne, że Karol Wojtyła to nie żaden papież
z przypadku, zdający się na improwizację w sprawach zarządzania Stolicą Apostolską, ale
człowiek starannie przygotowany do pełnienia tej misji, pełen ciepła i zrozumienia dla ludzi,
ale i chłodnej stanowczości (...). Widząc, że Kościół rzymskokatolicki pogrąża się w coraz
większym kryzysie wewnętrznym, masowo tracąc wiernych i zmniejszając swój wpływ na
katolików, Jan Paweł II natychmiast przystąpił do reorganizacji Kurii Rzymskiej i innych
struktur kościelnych, kierując się przy tym surowymi zasadami wypracowanymi w ciągu
dziesięciu lat sprawowania godności kardynalskiej w Krakowie oraz w okresie swojego
wielkiego zaangażowania w prace Stolicy Apostolskiej podczas pontyfikatu Pawła VI nad
kwestią zakazu używania środków antykoncepcyjnych, w encyklice "Humanae vitae" i
potępienia odstępstw teologicznych. Ku zaskoczeniu wielu ekspertów od spraw katolicyzmu,
w gruncie rzeczy powrócił stary, monarchiczny i absolutny model władzy papieskiej,
odrzucający zasady kolegialności wprowadzone przez Sobór Watykański II. Tym, co
decydowało o nowym podejściu Wojtyły do czekających go zadań, był jego charakter: nie
jest on człowiekiem kompromisu. Pod uśmiechem, czarem osobistym i charyzmą kryje się
stal".
Papież jest przeciwnikiem zbyt daleko idących reform doktrynalnych. Jest
postępowym, gdy chodzi o metody działania, ale nie sprawy doktryny. Podejmując zwalczane
dotąd przez Kościół jednoznaczne kwestie związane z postępem wiedzy, nie dopuścił do
podważenia zasad wiary. Po kilkuset latach sprzeciwu Kościoła, uznał zasady heliocentryzmu
i odwołał potępienie Giordano Bruno. Po 150 latach negowania, uznał teorię K. Darwina i
ewolucjonizmu. Nieco inaczej, niż czyniono to dotąd, zinterpretowano historię stworzenia
świata i powstania życia na Ziemi. Nie odstąpiono jednak od tezy uznającej wiarę w Boga
Jedynego, w Trójcę Świętą, niepokalane poczęcie, dziewictwo Maryi, rolę cudów w życiu
itp. Papież podtrzymał generalnie prawdy wiary i wykorzystując dogmat o nieomylności
papieża potępił teologów zbyt modernistycznie interpretujących nowe zjawiska. Poparł
natomiast teologów uznawanych za konserwatystów. Na stanowisko prefekta Kurii do
Spraw Nauki Wiary powołał znanego ze swego konserwatywnego nastawienia kardynała
niemieckiego J. Ratzingera, który przystąpił do ostrego zwalczania tendencji
modernistycznych w Kościele. Już w grudniu 1979 r. wyklęto cieszącego się dużym
uznaniem teologa szwajcarskiego, Hansa Kologów usunięto z
zajmowanych stanowisk lub zmuszono do opuszczenia Kościoła. Szczególnie ostro
wystąpiono przeciw teologom, popierającym idee regulacji urodzeń i planowania rodziny.
Przyjęto zasadę uznania płodu ludzkiego od samego poczęcia za człowieka stworzonego
przez Boga i pozostającego w jego dyspozycji. Wystąpiono przeciwko zwolennikom
zniesienia celibatu księży oraz przeciw dopuszczeniu kobiet do stanu kapłańskiego.
Potępiono ruch księży robotników i tzw. teologię wyzwolenia.
Fakty te spowodowały znaczne zdyscyplinowanie Kościoła i przejście do bardziej
ofensywnej polityki wobec innych wyznań, niewierzących i wolnomyślnych. Szczególnego
znaczenia nadano typowemu w Polsce kultowi Maryi oraz kultowi świętych. Papież
zdynamizował pracę nad powołaniem nowych błogosławionych i świętych.
Stanowisko Jana Pawła II w tych kwestiach spowodowało krytykę ze strony teologów,
postulujących modernizację doktryny kościelnej. Wielu księży wystąpiło z Kościoła. Kryzys
ten ze szczególną siłą przebiegał w krajach Ameryki Łacińskiej, gdzie teologia wyzwolenia
odgrywała dużą rolę. Przejawy kryzysu pogłębiły się w krajach zachodnioeuropejskich.
Papież z krytyką tą nie liczył się, narzucając swoje poglądy całemu Kościołowi. Odwołuje się
on również ponad głowami teologów i ojców Kościoła do mas wiernych, podejmuje liczne
pielgrzymki i misje w wielu krajach świata. Wykorzystuje on tutaj swoje predyspozycje
aktorskie. Wystąpienia jego są silnie nagłaśniane przez środki masowego przekazu. W
spotkaniach z papieżem biorą udział miliony ludzi. Nie oznacza to, że masy te rozumieją jego
teologię i w pełni popierają jego poczynania w walce z odstępcami i reformatorami. W
poszczególnych krajach rośnie ilość osób rozczarowanych. Nowy papież ograniczył wpływy i
znaczenie Towarzystwa Serca Jezusowego, czyli Zakonu Jezuitów w Kościele. Towarzystwo
to sprzyjało tendencjom modernistycznym w Kościele. Natomiast podniesiono rolę i
znaczenie Opus Dei (Dzieło Boże).
Papież postawił silnie na Kościoły cieszące się dużymi wpływami i zaangażowane w
propagowaniu kultu maryjnego. Szczególną uwagę przywiązuje do Polski, Irlandii i
Hiszpanii. W Polsce wybór Karola Wojtyły na stolicę Piotrową przyjęto z wielkim uznaniem,
jako przejaw wielkiego sukcesu narodowego. Papieża uznano za wybitnego Polaka,
wyróżniając go w różny sposób. Wiele uczelni wyższych nadało mu tytuł doktora h.c. Wybór
ten spowodował dalszy wzrost wpływów i znaczenia Kościoła w życiu politycznym państwa.
Rządy musiały bardziej liczyć się z opinią ludności katolickiej i Kościoła w ogóle.
Jednocześnie papież podjął przemyślaną politykę, zmierzającą do osłabienia pozycji ateizmu i
państwa, tzw. realnego socjalizmu. Poprzez Polskę zmierzał on do przeniesienia krucjaty
antykomunistycznej do innych krajów socjalistycznych, a szczególnie do ZSRR. Wynikało to
z jego mistycznych i mesjanistycznych przekonań, nabytych w toku pracy misyjnej w Polsce.
Papież przystąpił do sformułowania zasad nowej polityki wschodniej Watykanu.
Za czasów Piusa XII Kościół zajmował stanowisko zdecydowanie antykomunistyczne i
antyradzieckie. Watykan starał się nie podejmować bezpośredniej współpracy z tymi
państwami. Prowadziło to do rezygnacji z możliwości działania na olbrzymich obszarach i
osłabienia bezpośredniego wpływu. Kościoły w krajach socjalistycznych znajdowały się w
trudnej sytuacji. Następcy Piusa XII uznali, że kraje socjalistyczne stanowią trwały element
sytuacji politycznej w świecie. Chcąc uzyskać określone wpływy poszli na złagodzenie
ostracyzmu i stopniową regulację wzajemnych stosunków. Papież Jan XXIII (1958-1963) i
Paweł VI (1963-1978) popierali ideę nawiązania ograniczonej współpracy z państwami
socjalistycznymi. Podobne stanowisko zajmował też prymas Polski, Kardynał Stefan
Wyszyński, który jako pierwszy w bloku komunistycznym w 1950 r. podpisał układ z rządem
PRL. W latach 1972-1973 nastąpiło pełne znormalizowanie stosunków Watykanu z Polską.
Podjęto dyskusję na temat przywrócenia konkordatu. Watykan uznał nowe granice państwa
polskiego i dostosował granice prowincji kościelnych do granic państwowych. Kardynał
Wojtyła brał udział w tych pracach. Nie podzielał on jednak w pełni zdania prymasa
Wyszyńskiego na temat tzw. polskiej racji stanu. Jan Paweł II nie mógł wyraźnie zerwać z
polityką wschodnią Watykanu, ukształtowaną w latach siedemdziesiątych. Postanowił jednak
ją zmodyfikować i zaktywizować. "Jan Paweł II - pisze T. Szulc - jest pierwszym
nowoczesnym papieżem, dzięki któremu Watykan stał się pełnoprawnym partnerem w
rozmowach politycznych. Zakończył trwający ponad stulecie podział na duchowe i doczesne
sfery działań Kościoła, w bezprecedensowy sposób zjednoczył wymiary religijny i
socpolityczny. Uczynił z Watykanu nowoczesne państwo podobne do państw narodowych,
ze stale rozwijającymi się stosunkami dyplomatycznymi na całym świecie (...). Największym
novum w działaniach dyplomatycznych Watykanu była decyzja papieża o aktywnym
zaangażowaniu Stolicy Apostolskiej w politykę zagraniczną, ze szczególnym uwzględnieniem
sytuacji w Polsce i w innych krajach Europy Wschodniej, a nawet w Związku Radzieckim".
Pierwszą encykliką Jana Pawła II była wydana 4 III 1979 r. encyklika "Redemptor
hominis". Papież wyłożył w niej swoje poglądy na godność ludzką, prawa człowieka,
sprawiedliwość i moralność. Motyw walki o prawa człowieka stał się też jednym z głównych
elementów jego walki z komunizmem, jako systemem zła i ucisku jednostki. Jan Paweł II
nawiązał bezpośredni kontakt z prezydentami Stanów Zjednoczonych, J. Carterem i R.
Reaganem, i podjął wspólnie z nimi działalność zmierzającą do podważenia wpływów i
znaczenia ideologii komunistycznej i państw obozu socjalistycznego. Straty ponoszone przez
Kościół na Zachodzie próbował zrekompensować w Europie Wschodniej i ZSRR. Podjął on
bardziej konfrontacyjną linię postępowania wobec tych państw. W polityce szczególną rolę
przypisał Polsce, jako krajowi znacznie różniącemu się od pozostałych państw
socjalistycznych. "Oczywiście - pisze G. Weigel - nowy papież był nie tylko doskonałym
reżyserem. Jan Paweł II zmienił również tematy i dynamikę polityki wschodniej Stolicy
Apostolskiej. Nowym, pierwszoplanowym tematem publicznej katechezy Papieża -
zwracającego się do wszystkich mężczyzn i kobiet dobrej woli - będą prawa człowieka, zaś
prawo do wolności religijnej, jako klucz każdego sensownego schematu praw, będzie wciąż
na nowo akcentowane".
Szczególną rolę spełniła pierwsza wizyta papieża w kraju ojczystym. Przygotowano ją
bardzo starannie. Zaplanowano ją na maj 1979 r., by powiązać z uroczystościami ku czci św.
Stanisława. Kult biskupa męczennika w Polsce odgrywał szczególną rolę. Od wielu lat
łączono go z tradycją walki władzy kościelnej z władzą świecką o prymat w państwie.
Władze kościelne wygrywały ten motyw, celem umocnienia pozycji Kościoła w
społeczeństwie. W tej sytuacji rząd nie wyraził zgody na ten termin. Pielgrzymkę przesunięto
na czerwiec, by nie dopuścić do nadania jej politycznego charakteru. Mimo to papież
umiejętnie ją wykorzystał do swego planu. Przebywał on w Polsce 9 dni i wygłosił 32
kazania i homilie. Papież spotkał się z milionami wiernych. W ocenie wielu publicystów
odniósł wielki sukces.
"Dziewięć tryumfalnych dni Jana Pawła II w 1979 r. - pisze G. Weigel - było bowiem
początkiem końca jałtańskiego systemu imperialistycznego nie tylko w Polsce, lecz w całym
imperium Stalina. W Warszawie, Gnieźnie, Opolu, Częstochowie, Mogile i Krakowie Jan
Paweł II rozpoczął proces, w wyniku którego system komunistyczny został w końcu
zdemontowany od środka. Sprawiły to jego 32 kazania, w których nawoływał nie do
powstania, lecz do ostatecznej rewolucji: rewolucji ducha, w której sumienie sprzeciwiło się
lękowi i przyzwoleniu, dzięki któremu władza trzymała społeczeństwo w żelaznym uścisku
(...) Już w pierwszych godzinach swej pielgrzymki, papież przeciwstawił się śmiało
marksistowskiemu twierdzeniu, że religia jest wyrazem i dodatkową przyczyną alienacji
człowieka. Wręcz przeciwnie, powiedział papież: doczesna misja Kościoła, nieodłączna od
jego posłannictwa ewangelicznego i sakramentalnego, polega na obronie praw człowieka, na
niesieniu pomocy ludziom, by żyli w sposób twórczy, aby mężczyźni i kobiety służyli w
większym poświęceniu sobie, swym rodzinom i swojemu społeczeństwu. W czasie pobytu w
Gnieźnie papież wygłosił homilię, w której podniósł szczególnie drażliwy problem losów
religii w Europie Wschodniej. Przypomniał - pisze Weigel - swoim słuchaczom o stopniowej
ekspansji chrześcijaństwa wśród słowiańskich ludów Europy Środkowej, Wschodniej i
Południowej, a także o tym, w jaki sposób wiara chrześcijańska splotła się w historii ze
strukturą kształtujących się kultur narodowych. Papież wystąpił do narodów tej części
kontynentu z apelem, by podjęły walkę o prawo do istnienia oraz do samostanowienia o
sobie".
Pielgrzymka papieża do Polski odegrała wielką rolę w pobudzeniu narodów Europy
Wschodniej do buntu i nieposłuszeństwa wobec władz i całego systemu jałtańskiego.
Społeczeństwo polskie, ośmielone poparciem papieża, zaktywizowało swoje wystąpienia
pociągając za sobą pozostałe narody państw realnego socjalizmu. Kościół w Polsce zachował
konserwatywny charakter i jedność. W Polsce nie wystąpiły też na większą skalę dyskusje
związane z New Age. Pojawiły się filie sekt, występujących w USA i w Europie Zachodniej,
ale nie uzyskały one większych wpływów. Kościół zachował ofensywny charakter.
Stanowisko papieża i Kościoła w całości napawało niepokojem przywódców partii
komunistycznych i władz państw realnego socjalizmu. Sekretariat KC KPZR 13 XI 1979 r.
przyjął szczegółowy program, zmierzający do neutralizacji polityki Watykanu wobec państw
socjalistycznych. W trudnej sytuacji znalazło się kierownictwo PZPR, które nie chciało
konfliktu z katolicką opinią publiczną w kraju, a jednocześnie musiało w jakiś sposób ulegać
naciskowi ZSRR i pozostałych państw obozu. Ekipa Gierka kontynuowała politykę
koegzystencji z Kościołem. Zgodnie z przewidywaniami KC KPZR dni jej były jednak już
policzone. Działania Jana Pawła II zmobilizowały przywódców muzułmańskich do bardziej
aktywnych posunięć. Opanowali oni Iran przekształcając go w państwo wyznaniowe. Podjęli
walkę o pozyskanie Afganistanu. W Chinach odżył konfucjonizm, a w Japonii szintoizm.

3. Załamanie gospodarcze oraz osłabienie wpływów i znaczenia ZSRR

Związek Radziecki nie potrafił wykorzystać pomyślnej koniunktury, jaka ukształtowała
się w świecie w latach 1971-1976. Gospodarka ZSRR wykazywała coraz większy niedowład.
Stawała się ona coraz mniej konkurencyjna wobec gospodarki zmodernizowanego
kapitalizmu.
Na czele ZSRR stali ludzie starsi wiekiem. Byli oni coraz mniej sprawni fizycznie, a co
najważniejsze, nie bardzo rozumieli sensu dokonujących się w świecie zmian. Na państwa
kapitalistyczne patrzono nadal przez pryzmat przestarzałych ocen Marksa, Engelsa i Lenina z
połowy XIX i początku XX wieku. Tymczasem był to już kapitalizm końca XX wieku;
kapitalizm zreformowany i zmodernizowany. Wykazywał on więcej żywotności i zdolności
przystosowawczych niż system tzw. realnego socjalizmu. Tymczasem przywódcy ZSRR nie
uczyli się i nie wyciągali wniosków z doświadczeń. Każdą próbę nowego podejścia do
otaczającej rzeczywistości traktowano jako przejaw tzw. rewizjonizmu i dywersyjnej akcji
kapitalizmu. Pojęciu "rewizjonizm" nadano bardzo negatywne znaczenie. Rozumiano przez
nie odstępstwo i zdradę słusznej idei. Szczególną rolę w hamowaniu postępu i usztywnieniu
systemu spełniało kilka osób. Od października 1964 r. na czele partii rządzącej (KPZR) stał
Leonid Ilicz Breżniew (1906-1982). W 1966 r. mianowany został marszałkiem, w 1977 r.
przejął również stanowisko głowy państwa (przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej
ZSRR) i Komitetu Obrony Państwa. Tymczasem był to człowiek miernych zdolności,
podatny na pochlebstwa, tolerujący w swoim otoczeniu korupcję i nadużycia władzy. Był on
wygodnym parawanem dla stojących za nim w ukryciu biurokratów. Zachowali go na tym
stanowisku nawet wówczas, gdy z trudnością poruszał się i z trudem odczytywał
przygotowane mu teksty przemówień. Czystości ideologicznej systemu strzegł Michaił
Susłow (1902-1982). Od 1947 r. był on sekretarzem, a od 1952 r. członkiem Biura
Politycznego KC KPZR. Pilnował, by w partii i w państwie nie torowały sobie drogi nowości
deformujące stare dogmaty. Wielką rolę odgrywał Andriej Gromyko (1909-1989). Od 1957
r. był on ministrem spraw zagranicznych, a od 1973 r. członkiem Biura Politycznego KC
KPZR. Na forum międzynarodowym zdobył sobie przydomek "Mister Niet" (Pan nie). Na
stawiane mu różne propozycje ze strony dyplomatów zachodnich na ogół odpowiadał on
"Niet" (nie).
Obok nich funkcjonowało wielu ludzi i instytucji, pilnujących czystości myśli
rewolucyjnej, tak jak sformułowali ją Lenin i Stalin. Grupę czołowych przywódców
nazywano gerontokracją. Średnia wieku członków Biura Politycznego KC KPZR oscylowała
około 67 lat. Ludzie ci sądzili, że decydującą rolę w świecie spełniają nadal przemysł ciężki,
siły zbrojne i zbrojenia. W 1977 r. wprowadzono w życie nową konstytucję, która przyznała
KPZR kierowniczą rolę w państwie. W 1974 r. ZSRR na zbrojenia przeznaczył 109 mld
dolarów, podczas gdy Stany Zjednoczone 85 mld, ChRL 26 mld, RFN 13,7 mld, Francja 9,9
mld, Anglia 9,7 mld. Siły zbrojne ZSRR nadal liczyły przeszło 3 mln uzbrojonych ludzi,
podczas gdy dużo większa ChRL dysponowała armią liczącą również około 3 mln ludzi, a
Stany Zjednoczone 2 mln. Wobec takiego stanowiska proces odprężeniowy nie mógł się
utrwalić. Inne państwa nie mogły pozwolić, by ZSRR nadmiernie nad nimi górował militarnie.
Oba supermocarstwa miały po 5 tys. nowoczesnych czołgów, wiele samolotów bojowych.
Tonaż floty morskiej Stanów Zjednoczonych wynosił 2,8 mln ton, ZSRR 2,1 mln ton, Anglii
370 tys. ton, Japonii 180 tys. ton, Francji 160 tys. ton, ChRL 150 tys. ton. ZSRR zbudował
olbrzymią flotę morską, lotnictwo wojskowe, wojska rakietowe i pancerne. W latach
sześćdziesiątych zbudowano 1323 nowe jednostki pływające, podczas gdy USA tylko 302.
W 1976 r. Związek Radziecki posiadał 188 okrętów podwodnych o napędzie atomowym. W
NRD stacjonowała nadal armia radziecka, licząca około pół miliona ludzi. Jednocześnie
propaganda radziecka głosiła, że ZSRR czuje się zagrożony.
Tymczasem współczesna broń bardzo szybko się starzała. Stale dokonywano ulepszeń i
wynalazków i broń trzeba było wymieniać na bardziej nowoczesną. Proces ten pochłaniał
mnóstwo pieniędzy. Tymczasem gospodarka radziecka weszła w stan stagnacji. W 1978 r.
dochód narodowy wytworzony w ZSRR szacowano na 1 bilion 253,6 mld dolarów, podczas
gdy w Stanach Zjednoczonych 2 biliony 107,6 mld dolarów. W przeliczeniu na głowę
mieszkańca dawało to 4800 dolarów w ZSRR i 9650 w USA.
Oba państwa miały swoje interesy globalne i wspierały swoich sojuszników. Stany
Zjednoczone zdołały jednak zredukować swe wydatki, podczas gdy ZSRR właśnie je
rozdymał. Interwencja w Czechosłowacji w 1968 r., okupacja NRD, pomoc dla Kuby i
innych państw rewolucyjnych w Azji, Afryce i Ameryce pochłaniały olbrzymie sumy. Koszt
pomocy radzieckiej dla Kuby wzrósł z 8 mln dolarów dziennie w latach sześćdziesiątych do
12 mln dolarów dziennie w 1980 r. W przeliczeniu rocznym wynosiło to 4,5 mld dolarów.
Przy słabo prosperującej gospodarce były to wydatki trudne do pokrycia. Część z nich
próbowano przerzucić na państwa demokracji ludowej. Były to jednak na ogół państwa słabe
ekonomicznie. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ZSRR płacił surowcami.
Eksportowano złoto, ropę naftową i gaz ziemny. Blisko położone zasoby europejskie
stosunkowo szybko wyczerpały się. Eksploatacja złóż syberyjskich była bardzo trudna i
droga. Za czasów Chruszczowa zapowiadano rozwój własnego przemysłu i wyprzedzenie
Stanów Zjednoczonych. W erze Breżniewa o wyzwaniu tym zapomniano. W tej sytuacji
konieczne okazały się pożyczki zagraniczne. W latach 1978/1979 zadłużenie państw
socjalistycznych w państwach kapitalistycznych wynosiło już 60 mld dolarów, z czego na
samą Polskę przypadało 27,5 mld dolarów.
Na dłuższą metę utrzymanie dotychczasowego tempa zbrojeń dla ZSRR okazało się
niemożliwe. Stąd przywódcy tego państwa poparli ideę rokowań rozbrojeniowych. W 1972 r.
podpisano tzw. Układ Salt I. Określał on górną granicę liczby międzykontynentalnych rakiet
balistycznych wyposażanych w głowice nuklearne, jaką każda strona mogła posiadać. W
1975 r. we Władywostoku podpisano układ o przedłużeniu Salt I. W następnym roku podjęto
rozmowy w sprawie Salt II. Układ podpisano w Rzymie w czerwcu 1979 r.
ZSRR przystąpił do wymieniania rakiet rozmieszczonych w NRD. Fakt ten napotkał na
ostrą krytykę kanclerza H. Schmidta w RFN. W latach 1978/1979 w RFN rozwinęła się
wielka akcja protestacyjna przeciw rozmieszczaniu nowych i przezbrajaniu starych rakiet.
Przywódcy ZSRR, nie licząc się z tymi kłopotami, 29 XII I979 r. podjęli interwencję w
Afganistanie. Spowodowali obalenie neutralisty Hafizula Amina i poparli powiązanego z
ZSRR Babraka Karmala (1930). Przeciw Karmalowi wystąpili Amerykanie. Doszło do nowej
konfrontacji pomiędzy ZSRR i Stanami Zjednoczonymi. Wojna w Afganistanie trwała długo,
spowodowała poważne straty ludzkie i duże zniszczenia. Udział ZSRR w wojnie w
Afganistanie można przyrównać do udziału Stanów Zjednoczonych w wojnie w Wietnamie.
Spowodował on izolację ZSRR na forum międzynarodowym i spadek popularności w
krajach arabskich. Prezydent Carter wykorzystał ingerencję do zerwania porozumienia Salt II.
Polecił przerwać proces ratyfikacji układu. Stany wznowiły wyścig zbrojeń.
W latach 1980/1981 w Polsce doszło do zaostrzenia sytuacji wewnętrznej i w grudniu
1981 r. wprowadzono stan wojenny. Odpowiedzialność za ten fakt na Zachodzie
przerzucano również na ZSRR. Fakty te kompromitowały ZSRR w opinii kół
demokratycznych w świecie.
Do 1979 r. opozycja wewnętrzna w ZSRR była bardzo słaba. Ludzie znajdowali się w
trudnych warunkach i nie bardzo wierzyli w możliwość ich zmiany na lepsze. ZSRR cieszył
się również znacznym uznaniem na forum międzynarodowym. Wprawdzie w państwach
zachodnich działały różne instytuty sowietologiczne, które informowały o zbrodniach Stalina i
obozach, ale wielu ludzi nie przyjmowało tych informacji do wiadomości. Dopiero w 1971 r.
w Moskwie powstał lokalny oddział Amnesty International (Amnestia Międzynarodowa).
Buntowali się niektórzy pisarze i artyści. Próbowano kolportować różne pisma i ulotki
(Samizdat). Przełom nastąpił dopiero pod wpływem Aleksandra J. Sołżenicyna (ur. 1918). W
1974 r. został on wydalony z ZSRR i osiedlił się w Stanach Zjednoczonych, gdzie w latach
1974-1976 wydał 3-tomowe dzieło pt. "Archipelag Gułag". Dzieło to zyskało olbrzymią
popularność i zostało szybko przetłumaczone na wiele języków. Sołżenicyn potwierdził
dotychczasowe oskarżenia i przedstawił własne dowody. Opinia zagraniczna o ZSRR uległa
zmianie. Jednocześnie w ZSRR działał fizyk atomowy, Andriej Sacharow (1921-1989).
Nazywano go ojcem radzieckiej bomby wodorowej. Odmówił on dalszej pracy nad bombą i
sabotował różne zarządzenia władz. W tej sytuacji w 1975 r. dano mu nagrodę pokojową
Nobla, eksponując jego poglądy. Protestował on przeciw ingerencji ZSRR w Afganistanie. W
1980 r. władze ZSRR deportowały go z Moskwy do położonego na prowincji miasta Gorki i
zakazały mu kontaktu z ludźmi z zagranicy. Fakt ten spopularyzował go i podkopał kredyt
zaufania do władz. Jednocześnie ingerencja w Afganistanie i stosunek do wydarzeń w Polsce
umacniały nastroje nieufności i wrogości do reżimu panującego w ZSRR. Rozpad ruchu
komunistycznego z kolei powodował, iż ZSRR utracił oddanych mu sympatyków i obrońców
na Zachodzie. W tych warunkach umacniał się negatywny stereotyp ZSRR, jako "imperium
zła".
10 XI 1982 r. zmarł Breżniew. 19 XI 1982 r. następcą jego został dotychczasowy szef
organów bezpieczeństwa publicznego, Jurij Władymirowicz Andropow (1914-1984). Fakt
ten umocnił negatywne skojarzenia i stereotypy. Andropow znał sytuację państwa i próbował
podjąć reformy. Jednak był on już śmiertelnie chory. Zmarł 9 II 1984 r.
Następcą Andropowa był Konstantin Ustinowicz Czernienko (1911-1985). Zmarł on
kilkanaście miesięcy później (10 III 1985).
Rządy ludzi starych i chorych oraz seria pogrzebów czołowych przywódców partii i
państwa wywarła bardzo negatywny wpływ na dalszy obraz ZSRR, tak z punktu widzenia
sytuacji wewnętrznej, jak i międzynarodowej. Narastały tendencje stagnacyjne i chaos.
Autorytet ZSRR gwałtownie spadał.

Tabela nr 86
Udział poszczególnych krajów i regionów w światowym produkcie brutto w latach
1960-1980 w %

Kraj
Rok

1960
1970
1980
Kraje mniej rozwinięte
Japonia
Chiny
EWG
USA
Pozostałe kraje rozwinięte
ZSRR
Pozostałe kraje komunistyczne
11,1
4,5
3,1
26,0
25,9
10,1
12,5
6,8
12,3
7,7
3,4
24,7
23,0
10,3
12,4
6,2
14,8
9,8
4,5
22,5
21,5
9,7
11,4
6,1

Źródło: P. Kennedy, Mocarstwa świata. Narodziny. Rozkwit. Upadek. Warszawa
1994, s. 426.

4. Wzrost roli i znaczenia Stanów Zjednoczonych w świecie

Opanowanie kryzysu energetyczno-paliwowego w świecie, wycofanie się Stanów
Zjednoczonych z wojny w Wietnamie, udział w KBWE i porozumienie z ZSRR w sprawie
ograniczenia zbrojeń strategicznych (Salt I) znacznie uspokoiły opinię publiczną i
spowodowały umocnienie tendencji stabilizacyjnych w USA. W początku grudnia (1-5) 1975
r. prezydent C. Ford złożył oficjalną wizytę w ChRL. W lutym następnego roku ChRL
odwiedził b. prezydent USA, R. Nixon. Montowano nowy blok przeciw ZSRR. Chiny
ludowe stawały się modne. W maju 1975 r. w Stanach Zjednoczonych przebywała delegacja
ZSRR z L. Breżniewem na czele. Podpisano 5-letni układ o ograniczeniu rozmiarów
eksplozji nuklearnych pod ziemią. Wydatki na cele zbrojeniowe i pomoc dla państw
zagrożonych przez ekspansję komunizmu poważnie zmniejszono. Szukano porozumienia z
różnymi państwami, podejmując tzw. dyplomację wahadłową. Inspiratorem jej był doradca
prezydenta do spraw bezpieczeństwa, Henry Kissinger (ur. 1923).
W lipcu 1976 r. Stany Zjednoczone obchodziły jubileusz 200-lecia uzyskania
niepodległości. Obchody te odegrały wielką rolę w procesie umacniania spoistości
wewnętrznej społeczeństwa amerykańskiego. Proces integracji wewnętrznej postąpił znacznie
naprzód. Masy ludności murzyńskiej włączyły się do wspólnej pracy. Uspokoili się studenci.
Stany ponownie stały się atrakcyjne dla ludzi obcych, masowo napływających do nich w
poszukiwaniu pracy i łatwiejszego życia.
Następcą G. Forda został Jimmy (James Earl) Carter (ur. 1924). 20 I 1977 r. objął on
stanowisko prezydenta, nawiązując do tradycyjnej linii politycznej Partii Demokratycznej.
Znajdował się on w znacznie lepszej sytuacji od Forda. Stanowisko doradcy prezydenta do
spraw bezpieczeństwa narodowego objął prof. dr Zbigniew Brzeziński (ur. 1928). Był on
zwolennikiem koncepcji polityki rozmiękczania systemu komunistycznego i przyspieszenia
zbrojeń. Podjęto kroki zmierzające do przyspieszenia rozwoju gospodarczego Stanów,
zmniejszenia bezrobocia i opanowania rosnącej inflacji. W 1977 r. bez pracy pozostawało
7,5% Amerykanów, a poziom inflacji sięgał 7% w skali rocznej. Przeprowadzono reformy
podatkowe i cięcia budżetowe. Bezrobocie udało się nieco zmniejszyć, natomiast stopa
inflacji w 1980 r. podniosła się do 18%. Bezrobocie szczególnie ostro występowało wśród
ludności murzyńskiej i latynoamerykańskiej. Sytuacja wewnętrzna była nieco lepsza niż w
latach poprzednich, ale mimo to nadal występowały trudności.
Szczególną wagę przywiązywano do polityki zagranicznej. Ekipa Cartera podjęła
próbę likwidacji trwającego od lat pięćdziesiątych konfliktu bliskowschodniego. Z inicjatywy
dyplomacji amerykańskiej doprowadzono do rozmów izraelsko-egipskich, które zakończyły
się w 1978 r. podpisaniem w Camp David porozumienia kończącego formalnie stan wojny
pomiędzy tymi państwami. Był to znaczny sukces polityczny. W marcu 1979 r. podpisano
układ egipsko-izraelski. Prezydent Egiptu Anver Sadat (1918-1981) i premier Izraela
Menachem Begin (1913-1982) w 1978 r. dostali Nagrody pokojowe Nobla. Pokój na Bliskim
Wschodzie nie był jednak trwały. Nadal występowali przeciw niemu Fedaini Palestyńscy.
Obaj laureaci Nobla zostali później zamordowani.
Administracja Cartera podjęła akcję propagandową przeciw krajom nie
przestrzegającym praw człowieka. Nawiązano do uchwał KBWE w Helsinkach. Podejmując
wielką akcję przeciw łamaniu praw człowieka w bloku radzieckim dyplomacja amerykańska
nadal wspierała dyktatorskie i zbrodnicze reżimy prezydenta Mobutu w Zairze, króla Hasana
w Maroku, szacha Mohameda Rezy Pahlawiego w Iranie i inne. Z jednej strony chodziło o
to, by ponownie odzyskać przywództwo moralne w świecie, a z drugiej o osłabienie
wiarygodności ZSRR na forum międzynarodowym. W akcji silnie zaangażowały się koła
syjonistyczne, tradycyjnie współpracujące z demokratami w USA. Szczególnie wymierne
efekty w polityce tej osiągnięto w Polsce. Carter sięgnął też po kartę chińską. Osobiście
odwiedził ChRL. W styczniu 1979 r. ogłosił, że Stany Zjednoczone uznały rząd ChRL za
rząd reprezentujący Chiny i nawiązały z nim stosunki dyplomatyczne. ChRL nadal prowadziła
politykę antyradziecką.
Polityka Cartera prowadziła do nowych spięć. Z drugiej strony przywódcy ZSRR
dostarczali mu wygodnych pretekstów do ponownego podjęcia wyścigu zbrojeń. Carter na
wiadomość o wkroczeniu wojsk radzieckich do Afganistanu, wstrzymał procedurę
ratyfikacyjną podpisanego już układu Salt II, anulował umowę o sprzedaży zboża dla ZSRR,
zaktywizował działania propagandowe, wezwał do bojkotu olimpiady w Moskwie w 1980 r.
4 I 1980 r. wobec ZSRR zastosowano sankcje gospodarcze. Pakistanowi oferowano
natomiast pomoc gospodarczą i wojskową w wysokości 400 mln dolarów. Gwałtownie rosły
wydatki Stanów Zjednoczonych na zbrojenia. Jeśli w 1974 r. wynosiły one 84 mld dolarów,
to w 1978 r. 105,2 mld, a w 1981 r. już 159,8 mld dolarów. Rząd Cartera wywierał też presje
na sojuszników, zmuszając ich do zwiększania wydatków na zbrojenia. Odnosiło się to
głównie do państw NATO. W 1979 r. 481 tys. żołnierzy amerykańskich przebywało nadal w
bazach zagranicznych. Rozwijano eksport broni. Fakty te wywierały duży wpływ na
ożywienie gospodarcze i ogólne wzmocnienie pozycji USA w świecie. Stopniowo
wychodziły one z kryzysu lat 1973/1974.
W 1979 r. Stany Zjednoczone poniosły poważną porażkę na Bliskim Wschodzie, na
skutek rewolucji w Iranie i upadku, powiązanego z USA, reżimu Mohameda Rezy
Pahlawiego. Fundamentaliści islamscy uwięzili nawet personel ambasady amerykańskiej. W
kwietniu 1979 r. podjęto nieudaną próbę uwolnienia ich. Akcja była źle przygotowana i
zakończyła się kompromitacją rządu. Iran przekształcił się w państwo wyznaniowe z
ajatollachem Ruhollachem Chomeinim (1900-1989) na czele. Wobec wystąpienia Iranu i
Pakistanu rozpadł się montowany od wielu lat Pakt CENTO. W tej sytuacji rząd USA
kwestię dostępu do bliskowschodniej ropy uznał za priorytetową w swej polityce. 23 I 1980
r. prezydent Carter proklamował, iż region Zatoki Perskiej stanowi wyłączną strefę wpływów
Stanów Zjednoczonych (doktryna Cartera). Interesów innych państw nie brano pod uwagę.
Mimo tych aktywnych poczynań Carter przegrał wybory prezydenckie i nie mógł
kontynuować swej polityki. Następcą jego został republikanin Ronald Reagan (ur. 1911).
Przejął on stanowisko prezydenta na dwie kadencje (1981-1988).
Nowy prezydent był w przeszłości aktorem. Przywódcy ZSRR nie docenili jego
umiejętności politycznych. Tymczasem miał on duże doświadczenie polityczne i ustalony plan
działania. Był on nastawiony antykomunistycznie i dążył do ograniczenia ZSRR.
Zorganizował doskonały sztab, który pomagał mu w wykonaniu tego planu. Szczególną rolę
pełnili w nim: sekretarz stanu Caspar Weinberger, szef CIA Bill Casey, doradca prezydenta
do spraw bezpieczeństwa narodowego Richard Allen. Dysponowali oni dobrą znajomością
ZSRR i wiedzieli w jaki sposób można mu zaszkodzić. W tym celu korzystali tak ze środków
prawnie dozwolonych, jak i niedozwolonych. Na pierwszy plan wysunęli działania
ekonomiczne. Skłonili uzależnioną od USA Arabię Saudyjską do poważnego zwiększenia
wydobycia ropy naftowej. Fakt ten spowodował gwałtowne obniżenie cen na ten surowiec.
Gospodarka radziecka poniosła z tego powodu wielomiliardowe straty. Sztab Reagana
spowodował też zahamowanie eksportu radzieckiego gazu do Europy, zaostrzając embargo
na sprzedaż nowej technologii do ZSRR. Zahamowano budowę wielkiego rurociągu
gazowego, co spowodowało kolejne wielkie straty finansowe ZSRR. Ograniczono też
działania radzieckiego wywiadu gospodarczego w krajach zachodnich, a szczególnie w USA.
Stany Zjednoczone zwiększyły pomoc dla mudżahedinów, walczących w Afganistanie.
Wykorzystano tu życzliwe stanowisko Pakistanu. Zorganizowano dostawy broni,
instruktorów i szkolenie partyzantów. Szczególną rolę spełniały samoloty zwiadowcze i
rakiety Ziemia-Powietrze (Stinger). Wprowadzenie Stingerów na wyposażenie oddziałów
partyzanckich spowodowało wielkie straty w lotnictwie ZSRR. Wojna okazała się nie do
wygrania. Była to nieoficjalnie wojna z techniką USA. Formalnie biorąc Stany Zjednoczone
w wojnie tej udziału jednak nie brały.
Podobnie przedstawiała się sytuacja z ruchami odśrodkowymi w Europie. Stany
Zjednoczone weszły w kontakt z Watykanem i podjęły skoordynowaną działalność
zmierzającą do wyrwania Polski z bloku radzieckiego. Opozycji antykomunistycznej w Polsce
udzielono znacznej pomocy finansowej i technicznej. Dużą pomocą służył wywiad izraelski,
który dysponował dobrymi kontaktami w Polsce. Na Dalekim Wschodzie wsparto
antyradzieckie poczynania ChRL. Prezydent w budżecie na rok 1982 zaproponował cięcia
oszczędnościowe na sumę 41,4 mld dolarów, przeznaczonych na cele społeczne i
zwiększenie wydatków na cele obronne. Deficyt budżetowy planowano na 45 mld dolarów.
Liczba bezrobotnych osiągnęła stan 8 mln ludzi, tj. poziom 8%. Był to najwyższy stan od 6
lat.
8 XII 1982 r. prezydent Reagan przedstawił projekt zorganizowania specjalnego
dowództwa, odpowiedzialnego za Akcję Sił Szybkiego Reagowania, a 12 I 1983 r.
przedstawił koncepcję budowy systemu obrony strategicznej (SDI), zwaną gwiezdnymi
wojnami. 4 III 1983 r. w przestrzeń okołoziemską wystrzelono prom kosmiczny
"Challanger". Startował on z bazy w Cap Canaveral na Florydzie. Wylądował z powrotem 9
kwietnia w bazie lotniczej Edwards w Kalifornii. W budżecie na rok 1985 na zbrojenia
planowano wydać 313 mld dolarów. Roczny deficyt budżetu sięgnął sumy 200 mld dolarów.
Same odsetki od zadłużenia pochłaniały sumę 84 mld dolarów. Prezydent Reagan głosił, iż
dąży do pokoju przez siłę. Zmierzał do rzucenia przeciwnika na kolana. Udział Stanów
Zjednoczonych w światowym produkcie brutto spadł z 25,9% w 1960 r. do 23% w 1970 r. i
21,5% w 1980 r. Coraz bardziej rósł natomiast ich udział w produkcji broni i wojnach. W
1984 r. Stany Zjednoczone wycofały się z UNESCO i wielu innych organizacji, koncentrując
się na wyścigu zbrojeń. Na dłuższy czas wyścig ten musiałby zakończyć się katastrofą; miał
on morderczy charakter. Problem polegał na tym, kto pierwszy ulegnie. Stany Zjednoczone
były lepiej przygotowane do wytrzymania tego wyścigu. W 1988 r. 65% pieniędzy
przeznaczonych na prace badawcze wydano na badania wojskowe, podczas gdy na przemysł
cywilny 0,2%, a na ochronę środowiska 0,5%. Na utrzymanie bezpieczeństwa militarnego
wydawano 300 mld dolarów rocznie. Fakty te spowodowały spowolnienie tempa rozwoju
gospodarczego, wzrost deficytu w bilansie handlowym i zadłużenia państwa.

5. Wydarzenia lat 1980/1981 w Polsce i ich następstwa

W latach 1971-1976 w Polsce próbowano zrealizować wielki plan przyspieszenia
rozwoju ekonomicznego. Rząd polski, korzystając z atmosfery odprężenia na forum
międzynarodowym, zaciągnął wielkie pożyczki w strefie dolarowej, dokonał otwarcia na
Zachód i przystąpił do realizacji wielkich inwestycji, podnosząc jednocześnie renty i
uposażenia ogółu ludności. Liczono, że kredyty zostaną spłacone towarami
wyprodukowanymi w budujących się zakładach produkcyjnych. Koncepcja ta załamała się już
w 1974 r., na skutek kryzysu energetyczno-paliwowego i walutowego w świecie.
Szczególnie dotkliwie dotknęła Polskę dewaluacja dolara oraz zamknięcie rynków na towary
produkowane w Polsce. Poważne sumy przechwyciły też inne kraje socjalistyczne, z ZSRR
na czele, zakupujące w Polsce okręty wyposażone w oprzyrządowanie zakupione w strefie
dolarowej. Silne piętno na gospodarce polskiej wywarła też nowa fala zbrojeń i modernicacji
armii. Już w 1976 r. powstały problemy, związane z koniecznością spłacania zaciągniętych
pożyczek i procentów. Polska znalazła się w tzw. pułapce zadłużeniowej. Rząd nie
skorygował na czas ustalonego wcześniej programu, za wykonanie którego odpowiadało
wielu ludzi. Szczególną odpowiedzialność ponosił jednak premier, Piotr Jaroszewicz
(1909-1992). Istotną rolę spełniał też I sekretarz KC PZPR, Edward Gierek (1913-2001),
który aspirował do stanowiska duchowego przywódcy narodu. W czerwcu 1976 r. rząd
podjął próbę podwyższenia cen na towary masowego spożycia, ale wobec masowych
protestów musiał decyzje te wycofać. Powstał Komitet Obrony Robotników (KOR) i inne
organizacje opozycyjne.
W 1978 r. sytuacja ekonomiczna Polski uległa gwałtownemu załamaniu, a nastroje
polityczne znacznie pogorszyły się. Z faktu tego skorzystały państwa zachodnie ze Stanami
Zjednoczonymi na czele, które przypuściły ostry atak propagandowy przeciw panującemu w
Polsce systemowi społeczno-politycznemu. Wsparcia udzielił Watykan. Podjęto silną agitację
oskarżającą rząd polski, iż nie realizuje podpisanych w Helsinkach w 1975 r. ustaleń w
sprawie obrony praw człowieka, wzywano do zerwania współpracy z ZSRR i wystąpienia z
Układu Warszawskiego.
W sierpniu 1980 r. w Polsce wybuchły liczne strajki ekonomiczne, które pod wpływem
wspomnianej wyżej agitacji przekształciły się w strajki polityczne. W toku rokowań z
przedstawicielami władz w Gdańsku sprecyzowano 21 warunków, zrealizowanie których
musiałoby doprowadzić do poważnych zmian społeczno- politycznych w Polsce. Na bazie
ruchu strajkowego powstał Niezależny Samorządny Związek Zawodowy (NSZZ)
"Solidarność". Nie był to związek zawodowy, lecz ruch społeczno-polityczny na rzecz
reform. W szczytowym momencie rozwoju skupiał on około 8 mln członków. Postulaty
ekonomiczne wysuwane przez "Solidarność" miały daleko idący charakter i w znacznej części
były nierealne. Nie zrealizowano ich nawet po przejęciu władzy w Polsce przez przywódców
tego ruchu w 1989 r. Tym bardziej były one nierealne w 1980 r. Miały demagogiczny
charakter. W latach 1980-1981 cieszyły się jednak poparciem znacznej części opinii
publicznej. Władza została sparaliżowana. W Polsce powstała właściwie dwuwładza. Z jednej
strony była partia rządząca (PZPR) i rząd, a z drugiej Krajowa Komisja Koordynacyjna
NSZZ "Solidarność" i jej ogniwa regionalne. Wiecowano lub strajkowano wysuwając coraz
to nowe plany i postulaty. Postulatów tych nie miał kto realizować. Strajkujący sparaliżowali
eksport i zablokowali drogi tranzytowe. Ruch, kierowany przez Lecha Wałęsę (ur. 1943),
uzyskał silne wsparcie hierarchii Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce i Kurii Rzymskiej.
Przywódcy "Solidarności" uzyskali też silne wsparcie materialne i propagandowe ze strony
państw zachodnich.
Tymczasem ani partia, ani rząd nie mogli ustąpić i przekazać władzy w ręce
przywódców "Solidarności". Polska była otoczona ze wszystkich stron przez państwa
negatywnie usposobione do całego procesu demokratyzacji stosunków. Obowiązywała nadal
doktryna Breżniewa. Wiadomo było, że państwa zachodnie, podobnie jak w 1953 r. w NRD,
1956 r. na Węgrzech i w 1968 r. w Czechosłowacji, wojny z powodu Polski nie podejmą.
Rząd polski był w bardzo trudnej sytuacji. Z jednej strony gotów był uznać wiele
postulatów przywódców opozycji. Z drugiej obawiano się eskalacji wydarzeń i reakcji
sąsiadujących z Polską państw. Przywódcy tych państw podjęli przygotowania do ingerencji
w sprawy wewnętrzne Polski, celem przywrócenia "porządku" i zabezpieczenia sobie tyłów.
Szczególną aktywność przejawiali przywódcy NRD, z E. Honeckerem na czele. Wypadnięcie
Polski z Układu Warszawskiego podcinało bowiem możliwość przetrwania tego państwa; dla
przywódców NRD była to kwestia być albo nie być.
Przywódcy ZSRR, nauczeni doświadczeniami węgierskimi, czechosłowackimi i
ostatnio afgańskimi, obawiali się komplikacji związanych z ewentualnym podjęciem ingerencji
w Polsce. Nie mieli też zamiaru pogodzić się z powstałą sytuacją. W grudniu 1980 r. podjęto
plan spacyfikowania Polski, ale szybko zrezygnowano z jego realizacji. Obawiano się
uwikłania się w nową wojnę. Przywódcy ZSRR wywierali silną presję na przywódców
polskich, z gen. W. Jaruzelskim na czele, by sami uporządkowali sytuację. Grożono
wstrzymaniem dostaw ropy naftowej, gazu i innych surowców. Sytuacja ekonomiczna Polski
była krytyczna. Tym bardziej, że w łonie "Solidarności" pojawił się nurt radykalny, który parł
do konfrontacji.
W tej sytuacji 13 XII 1981 r. premier gen. W. Jaruzelski powołał do życia Wojskową
Radę Ocalenia Narodowego (WRON), a Rada Państwa wprowadziła w Polsce stan wojenny.
Kilka tysięcy osób internowano w miejscach odosobnienia, rozwiązano NSZZ "Solidarność" i
inne organizacje społeczno-polityczne, wprowadzono zakaz poruszania się nocą, wydawania
pism itp. Stan wojenny w Polsce trwał do 21 VII 1983 r. Spowodował on pewną pacyfikację
stosunków. "Solidarność" została rozbita. Jednak znaczna część społeczeństwa zastosowała
bierny opór wobec władzy. Wprowadzenie stanu wojennego i rozbicie "Solidarności"
napotkało na ostre potępienie ze strony państw zachodnich i Kościoła rzymskokatolickiego.
Wobec Polski zastosowano sankcje ekonomiczne, które znacznie pogorszyły i tak już trudną
sytuację rynkową i gospodarczą państwa w ogóle. Trudno było w tych warunkach zwiększyć
wydajność pracy i przywrócić równowagę ekonomiczną. Stan wojenny powstrzymał proces
upadku ekonomicznego i rozpadu struktur organizacyjnych państwa. Nie spowodował jednak
przyspieszenia rozwoju gospodarczego. W latach 1982-1989 Polska przeżywała stagnację
ekonomiczną.
Na Zachodzie dość powszechnie uznano, że ruch "Solidarności" w Polsce torował
drogę przemianom demokratycznym w całym obozie socjalistycznym. Odpowiedzialnością za
stłumienie tego ruchu i zahamowanie procesu przemian obarczono przywódców innych
krajów socjalistycznych, a zwłaszcza ZSRR. Dużą odpowiedzialnością obarczono też
inicjatora stanu wojennego w Polsce, gen. Jaruzelskiego.
Po zniesieniu stanu wojennego w 1983 r. sytuacja w Polsce powróciła formalnie do
stanu sprzed wybuchu strajków w 1980 r. Jednak burzliwe wydarzenia lat 1980/1981
zmieniły stosunki w Polsce i pełny powrót do dawnej sytuacji nie był już możliwy. Polska była
inna. Wydarzenia te odegrały również wielką rolę w generalnym osłabieniu systemu tzw.
realnego socjalizmu w całym obozie państw socjalistycznych, łącznie z ZSRR. Społeczeństwo
uznało, że takiego "uszczęśliwiania" na siłę nie życzy sobie, że tzw. realny socjalizm mija się z
dążeniami przeciętnego człowieka nie tylko w Polsce, ale również w innych krajach.
Wydarzenia lat 1980/1981 umocniły też w Polsce przesadne nadzieje na pomoc, jaką mogą
dać demokracje zachodnie ludom uzależnionym od ZSRR.

6. Reformy Margaret Thatcher w Anglii ( 1979-1990)

Wybory parlamentarne w Anglii w maju 1974 r. wygrali laburzyści. Powstał nowy rząd
z H. Wilsonem na czele. Krytykowano udział Anglii w EWG. Jednak przeprowadzone w tej
sprawie referendum (5 VI 1974 r.) wypowiedziało się za pozostaniem w EWG (67%
głosujących). Rząd Partii Pracy również nie był w stanie wyprowadzić kraju z kryzysu.
Inflacja doszła do 23,4% w skali rocznej. Liczba bezrobotnych doszła do 1 mln, a deficyt w
handlu zagranicznym sięgał 6 mln funtów. Płace wzrosły o około 10%, ale zjadała je inflacja.
Nie obserwowano natomiast wzrostu ekonomicznego. W tej sytuacji w 1976 r. Wilson
ustąpił ze stanowiska. Fotel przewodniczącego partii i szefa rządu zajął przedstawiciel lewego
skrzydła partii, minister spraw zagranicznych James Callaghan (ur. 1912) zwany "słonecznym
Jimmim". Był to człowiek pełen optymizmu i humoru.
Jednocześnie Anglia przystąpiła do eksploatacji własnych złóż ropy naftowej na Morzu
Północnym. Wydawało się, że sytuacja się poprawia. Były to jednak tylko złudzenia. W
gospodarce brytyjskiej występowały silne objawy negatywne. W tej sytuacji wybory
parlamentarne z 1977 r. nie przyniosły Partii Pracy sukcesu. Zachowała ona władzę, ale w
sojuszu z Partią Liberalną. Przewaga partii rządzących w parlamencie była nikła. Ciężka zima
z przełomu lat 1978/1979 pogorszyła sytuację ekonomiczną państwa. Wzrosło
niezadowolenie ludności. 28 III 1979 r. konserwatyści, kierowani od 1975 r. przez Margaret
Thatcher, zgłosili wniosek o wyrażenie votum nieufności wobec rządu. Przeszedł on
większością 1 głosu.
3 V 1979 r. przeprowadzono nowe wybory, które wygrali konserwatyści. Uzyskali oni
339 mandatów, wobec 268 mandatów Partii Pracy. Trzy dni później zaprzysiężono nowy
rząd, sformowany przez Margaret Thatcher (ur. 1925). Po raz pierwszy w historii na czele
rządu brytyjskiego stanęła kobieta. Na stanowisku tym przetrwała do 1990 roku, tj. 11 lat.
Uzyskała ona przydomek "żelazna dama". Margaret Thatcher była rzecznikiem monetaryzmu
i liberalizmu gospodarczego. Do przejęcia rządu była dobrze przygotowana. Dobrała sobie
odpowiednią ekipę współpracowników i przygotowała konsekwentny program reform. Na
pierwszy plan wysunęła walkę z inflacją i ożywienie gospodarki. Cel ten próbowała osiągnąć
poprzez prywatyzację wielkich zakładów państwowych i wzmocnienie inicjatywy prywatnej
w gospodarce. Podjęto ostrą walkę z wszelkimi pozostałościami gospodarki socjalistycznej i
wpływami socjaldemokratyzmu. Gruntownie zmieniono system podatkowy, biorąc w obronę
ludzi tworzących nowe przedsiębiorstwa. Podatki przerzucono na masy społeczeństwa,
umacniając system opodatkowania pośredniego. Ograniczono fundusze przeznaczone na cele
socjalne i społeczne. Sprzedaż zakładów państwowych przyniosła poważne dochody.
Wzrosły też dochody przemysłu naftowego na skutek zwiększenia wydobycia ropy na Morzu
Północnym. Pozwoliło to nieco zmniejszyć podatki. Zmieniono ich strukturę. Stosunkowo
szybko powiększono liczbę akcjonariuszy, prywatnych posiadaczy i tzw. stan średni, na
##którym chciano oprzeć nowy system rządów. Wyzwalano inicjatywę i przedsiębiorczość
jednostek. Podjęto też oszczędności, redukując nadmiernie rozdętą administrację. Uznano, że
państwo nie powinno pełnić funkcji opiekuńczych, że każdy obywatel winien dbać
indywidualnie o swój los. Był to program jednoznacznie wspierający ludzi bogatych i z
inicjatywą, pozostawiający natomiast samym sobie ludzi biednych i niezaradnych.
W polityce zagranicznej konserwatyści postawili na zacieśnienie sojuszu z USA i
tendencje wielkomocarstwowe. Zażądano renegocjacji warunków udziału Anglii w EWG,
eksponowano problemy sporne z Francją, podjęto realizację planu przezbrojenia armii. Do
najbardziej spektakularnych posunięć należała wojna z Argentyną o Falklandy (Malwiny).
Wyspy Falklandzkie oddalone są od Wielkiej Brytanii o 13 tys. kilometrów, obejmują obszar
12 tys. km2, zamieszkany przez zaledwie 2 tys. osób. Nie miały one większego znaczenia
gospodarczego ani politycznego. Walka o nie toczyła się już wiele Iat. Do tej pory
prowadzono ją drogą dyplomatyczną.
2 IV 1982 r. Argentyna wysłała tam oddział wojsk, przejmując obszar. Rząd M.
Thatcher zareagował błyskawicznie. Sformowano korpus ekspedycyjny, który wyposażono
w nowoczesny sprzęt wojenny. Stany Zjednoczone wsparły Anglików logistycznie. Wojska
argentyńskie zostały pobite. Wyspy opanowano bardzo szybko i efektownie. Wydarzenia
miały bardzo sensacyjny przebieg. Nadano im wielki rozgłos propagandowy. 14 czerwca
Argentyńczycy skapitulowali. Rząd Argentyny oskarżył jednak Wielką Brytanię o popełnienie
zbrodni wojennych.
W 1982 r. rząd brytyjski cieszył się wielkim uznaniem znacznej części społeczeństwa,
które po wielu latach klęsk i upokorzeń dekolonizacyjnych nareszcie uzyskało dowód siły i
znaczenia swej armii i rządu, który okazał się zdecydowany, szybki i konsekwentny.
W latach 1980/1981 rząd brytyjski udzielił też jednoznacznego poparcia ruchowi
"Solidarności" w Polsce, a w 1981/1982 roku potępił stan wojenny i politykę ograniczenia
strajków. Rząd M. Thatcher u siebie bardzo ostro i bezwzględnie zwalczał wszelkie strajki i
demonstracje. W Polsce natomiast popierał je w sposób stanowczy.
W sumie polityka nowego rządu już w 1983 r. doprowadziła do poważnego
zmniejszenia stopy inflacji (z 24% do 4,7%). Produkt narodowy brutto wzrósł o 1,3%, a
dochód narodowy o 0,5%. Nie udało się natomiast opanować bezrobocia. Znacznie wzrósł
prestiż rządu i rządzącej partii.
W atmosferze sukcesów i rosnącej popularności rozwiązano parlament przed upływem
kadencji i 9 VI 1983 r. przeprowadzono wybory. Konserwatyści uzyskali 307, laburzyści
209, a sojusz liberałów i socjaldemokratów 23 mandaty. Był to wielki osobisty sukces M.
Thatcher. Ośmielona nim podjęła zasadniczą walkę o złamanie siły i znaczenia ruchu
zawodowego. Ruch ten posiadał wielką tradycję, sięgającą lat czterdziestych XIX wieku.
Zdobył wielkie wpływy i znaczenie zawarowane w ustawodawstwie brytyjskim. Od wielu lat
stanowił jednak poważny hamulec w rozwoju gospodarczym Anglii. Przywódcy związków
bronili poziomu życia i warunków pracy robotników, bez względu na sytuację gospodarczą
państwa. Nie dopuszczali do zamykania nierentownych zakładów pracy, by nie dopuścić do
pozbawienia ludzi miejsc pracy, hamowali procesy restrukturyzacyjne przemysłu itp.
Szczególne problemy powstawały w górnictwie węglowym. Wiele kopalń od lat było
nierentownych. Rząd nie mógł ich zamknąć, ponieważ Związek Zawodowy Górników do
tego nie dopuszczał. Szczególne wpływy zdobył przewodniczący tego związku, Arthur
Scargill. W nowych warunkach rząd podjął decyzję o przeprowadzeniu restrukturyzacji
górnictwa. Plan opracował i wprowadził w życie minister Jan Mac Gregor. Zrealizowano go,
nie bacząc na protesty. Likwidowano strajkujące pikiety górników i zamykano kolejne
kopalnie. Walka trwała rok. Górnicy ponieśli całkowitą klęskę. Partia Pracy nie była w stanie
im pomóc. Walka została rozstrzygnięta wiosną 1985 r.
Rząd przystąpił też do ograniczania opanowanych przez lewicę rad wielkich miast, z
Wielką Radą Londynu na czele. Rady te oskarżono o trwonienie pieniędzy podatników, bez
wywiązywania się z przyjętych obowiązków. Ograniczano je jako przejaw socjalistycznych
przerostów administracyjnych.
W dalszym ciągu walczono o obniżenie opłat w ramach składek wnoszonych do EWG
i ONZ, żądano ograniczenia uprzywilejowania francuskiego rolnictwa w EWG i lepszego
usytuowania Anglii w tym stowarzyszeniu. Popierano też akcje represyjne USA wobec Libii,
udostępniając samolotom amerykańskim lotniska brytyjskie. Gospodarka brytyjska znacznie
ożywiła się. Tempo wzrostu ekonomicznego Anglii tych lat szacowano na 3%, co stawiało ją
na 2 miejscu w świecie, po Japonii. Utrzymywał się jednak nadal wysoki stan bezrobocia.
Polityka rządu cieszyła się dużym uznaniem społeczeństwa. Kolejne wybory do parlamentu z
11 VI 1987 r. przyniosły torysom 42,3% głosów, podczas gdy Partia Pracy uzyskała tylko
30%, a sojusz liberałów i socjaldemokratów 22%.
Rozmach reform stopniowo jednak wygasał, a poparcie społeczne malało. Wielki
problem stanowiło bezrobocie. W 1989 r. osiągnęło ono stan 3 mln osób. Ponownie wzrosła
stopa inflacji: z 4% w 1984 r. do 10% w 1989 r. Budziło to rozczarowanie do firmującej
politykę konserwatystów przywódczyni. M. Thatcher występowała też przeciw zjednoczeniu
Niemiec, nie licząc się z opozycją we własnej partii. Część liderów Partii Konserwatywnej
uznała, że pozostawanie M. Thatcher na stanowisku przywódcy partii i szefa rządu obniża już
popularność ruchu i postanowiła usunąć ją. W tej sytuacji 23 XI 1990 r. "żelazna dama"
podała się do dymisji, zamykając 11-letni okres sprawowania przez siebie władzy w partii i
państwie. Reformy Margaret Thatcher wzbudziły duże zainteresowanie w świecie i
spowodowały wielką dyskusję, wzmacniając stanowisko rzeczników liberalizmu
ekonomicznego i monetaryzmu. Odwoływało się do nich wielu ekonomistów i polityków.
Stały się one niejako symbolem i sztandarem przeciwników socjaldemokratyzmu i
opiekuńczej roli państwa we współczesnym świecie.

7. Postępy procesów integracyjnych w Europie Zachodniej

Integracja Europy Zachodniej rozwijała się na płaszczyźnie polityczno-wojskowej i
gospodarczej. W płaszczyźnie militarnej nadal funkcjonowała Unia Zachodnia. W latach
sześćdziesiątych prace jej hamowała Francja gen. de Gaulle'a. Po upadku gen. de Gaulle'a
Francja stopniowo wracała do współpracy z innymi państwami w ramach NATO, ale jej
aktywność była nadal słaba. W kwietniu 1974 r. nie dopuszczono do obchodów 25-lecia
powstania NATO we Francji. Uroczystości odbyły się dopiero 26 VI 1974 r. w Brukseli.
Prezydent Francji, Giscard d'Estaing, nie wziął w nich udziału. Francję reprezentował premier,
Jacques Chirac. Z inicjatywy kanclerza H. Schmidta 12 XII 1979 r., po dwóch latach
dyskusji, Rada NATO przyjęła uchwałę, by wobec rozmieszczania od 1976 r. w Europie
Wschodniej (NRD) radzieckich rakiet średniego zasięgu z pociskami nuklearnymi (SS-20),
zainstalować w Europie Zachodniej podobne rakiety amerykańskie, zdalnie sterowane. W
tym przypadku Francja przyłączyła się do wniosku. Tymczasem opinia publiczna w Europie,
a zwłaszcza w RFN i we Francji, była bardzo wzburzona. Organizowano liczne demonstracje
przeciw tej decyzji. Współpraca militarna państw zachodnich realizowana była nadal w
sojuszu z USA i Kanadą.
Bardziej intensywny charakter miała współpraca ekonomiczna. Organizowano ją w
ramach EWG, która decyzją z 1 VII 1967 r. przekształcona została we Wspólnotę
Europejską (WE). Organizowano współpracę na wielu płaszczyznach tworząc stopniowo
wspólny rynek europejski i wspólną politykę gosspodarczą. W miejsce Niemca, W.
Hallsteina, przewodniczącym Komisji WE (EWG) został Belg, Jean Rey. 1 VII 1967 r.
zniesiono resztę ceł w obrębie wspólnoty i dostosowano cła poszczególnych krajów
członkowskich do wspólnej taryfy zewnętrznej EWG. Wobec polityki obronnej własnego
rolnictwa najtrudniej było ustalić wspólną politykę rolną. Na tym tle przez kilkanaście lat nie
można było dojść do porozumienia w sprawie przyjęcia Wielkiej Brytanii do Wspólnoty. Do
6 państw, współpracujących ze sobą od 1958 r. (Belgia, Luksemburg, Holandia, Francja,
RFN i Włochy), w 1973 r. doszły Dania, Wielka Brytania i Irlandia. W ten sposób powstała
słynna dziewiątka państw zachodnioeuropejskich wspólnego rynku. W 1970 r. podjęto prace
nad wprowadzeniem pełnej unii walutowej do 1980 r. 22 VII 1972 r. zawarto układ o
utworzeniu strefy wolnego handlu wyrobami przemysłowymi. Objęła ona 9 państw
Wspólnoty oraz Austrię, Finlandię, Islandię, Norwegię, Portugalię, Szwajcarię i Szwecję.
Wobec kryzysu lat 1973/1974 planu wprowadzenia unii walutowej nie zdołano zrealizować.
Podjęto jednak realizację planu ujednolicenia systemu walutowego członków Wspólnoty i
wprowadzono w życie jednostkę obrachunkową, nazwaną po angielsku Europaen Currency
Unit, zwaną skrótowo ecu lub eurodolarem. Kurs ecu ustalano według bieżącego kursu walut
krajów członkowskich na giełdzie (walutowy).
Poza strefą wolnego handlu i wspólnych ceł pozostały kraje socjalistyczne oraz Grecja,
Hiszpania, Jugosławia i Turcja. 28 II 1975 r. w Lome w Togo podpisano układ z 46
państwami b. obszarów kolonialnych Azji i Afryki, przyznający im duże przywileje, ale nie
dopuszczający ich do Wspólnoty.
W dniach 9-10 XII 1974 r. w Paryżu spotkali się szefowie rządów Wspólnoty
Europejskiej i powołali do życia Radę Europejską, w której skład weszli szefowie rządów i
ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich Wspólnoty. Posiedzenia jej
zwoływano 2 razy w roku. Omawiano podstawowe problemy funkcjonowania wspólnego
rynku. Nazwa tej instytucji jest podobna do nazwy instytucji utworzonej w 1949 r. pod
nazwą Rada Europy. Rezydowała ona w Strasburgu. Było to luźne stowarzyszenie państw
europejskich, działających na rzecz obrony praw i wolności oraz dziedzictwa europejskiego.
Rada Europy posiada Zgromadzenie Parlamentarne, Komitet Ministrów, Europejską Komisję
Praw Człowieka i Europejski Trybunał Praw Człowieka. Decyzje tych gremiów mają
charakter zaleceń; nie mają one wiążącego prawno-formalnego charakteru. Natomiast
ustalenia Rady Europejskiej mają charakter wiążący dla krajów członkowskich WE (EWG).
posiada ona Parlament Europejski, Trybunał Sprawiedliwości, Radę Ministrów i Komisję
Wspólnot Europejskich.
Coraz większą rolę w ramach WE (EWG) odgrywała RFN. Był to najbogatszy kraj
Wspólnoty. Od 1 I 1979 r. w WE wprowadzono 40-godzinny tydzień pracy i 4-tygodniowe,
płatne urlopy. W 1979 r. wszedł w życie Europejski System Walutowy. W dniach 7-10 VI
1979 r. przeprowadzono pierwsze wybory do Parlamentu Europejskiego. Zainteresowanie
wyborami i parlamentem było bardzo słabe.
Wybrano 518 posłów. Po 81 przypadało na duże państwa (Wielka Brytania, Francja,
Niemcy, Włochy), Hiszpania miała 60, Holandia 25, Belgia, Portugalia i Grecja po 24, Dania
16, Irlandia 15, Luksemburg 6. Niezależnie od podziałów narodowych posłowie skupiali się
w zespołach politycznych: chadecy, socjaliści, konserwatyści, zieloni itp. Parlament
Europejski pracuje na sesjach plenarnych zwoływanych kilkanaście razy w roku w Strasburgu
oraz w komisjach zwoływanych do Brukseli. Sekretariat Parlamentu urzędował w
Luksemburgu.
W 1981 r. do WE przyjęto Grecję, a w 1985 r. Portugalię i Hiszpanię. Powstała tzw.
Europa 12. Jednocześnie z inicjatywy prezydenta Francji Giscarda d'Estaing zaczęli się
systematycznie spotykać szefowie rządów 7 najbogatszych krajów świata, tj.: Stanów
Zjednoczonych, RFN, Japonii, Kanady, Wielkiej Brytanii, Francji i Włoch. Pierwsze takie
spotkanie odbyło się w Rambouillet pod Paryżem w dniach 15-17 XI 1975 r. (G - 7).
Tak więc występują obok siebie: Rada Europy, Rada Europejska, Unia
Zachodnioeuropejska.
Postępował systematycznie spadek wartości funta szterlinga, dolara, franka i lira. Rósł
natomiast kurs marki RFN i jena japońskiego. Gospodarka zachodnioeuropejska przeżywała
poważny wzrost. Odnosi się to szczególnie do rolnictwa. "O ile tuż po wojnie - pisze
Laqueur - główny problem rolnictwa europejskiego sprowadzał się do tego, jak nakarmić
głodny kontynent, o tyle w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych sytuacja odwróciła się:
farmerzy i politycy musieli uporać się z nadprodukcją". W latach 1970-1986 eksport
produktów rolnych z Europy Zachodniej zwiększył się sześciokrotnie. Europa przekształciła
się w konkurenta USA, Kanady i Australii. Problem polegał na tym, jak chronić własny rynek
na płody rolne i zdobyć cudzy. "Wspólna polityka rolna EWG - pisze Laqueur -
gwarantowała zaopatrzenie w produkty rolne, stabilizowała rynek i zapewniała zachowanie
wyważonych cen detalicznych".
Gospodarka krajów europejskich rozwijała się skokami. Okresy prosperity przeplatały
się z okresami recesji i kryzysów. Po kryzysie z lat 1973/1974 nastąpił ponowny wzrost
aktywności ekonomicznej. Nie potrafiono jednak uporać się z inflacją i na przełomie lat
1979/1980 gospodarka europejska ponownie stanęła w obliczu recesji. Przy czym coraz
silniej ujawniała się konkurencyjna rola krajów Dalekiego Wschodu. W 1985 r. specjalna
komisja WE pod przewodnictwem J. Delorsa opracowała raport, oceniający efekty i
perspektywy rozwojowe wspólnego rynku. Zalecano w nim usunięcie hamujących integrację
barier przez przyjęcie Jednolitego Aktu Europejskiego (Single Europa Act - SEA). W 1987 r.
SEA został ratyfikowany przez państwa członkowskie WE i wszedł w życie 1 VII 1987 r.
Proces integracji europejskiej uległ przyspieszeniu. W nawiązaniu do ustaleń szczytu państw
WE z 1972 r. w Paryżu, potwierdzonych ustaleniami w Kopenhadze w 1973 r. i w Paryżu w
1974 r. oraz tzw. Raportu Leo Tindemansa w sprawie Wspólnoty Europejskiej z 1975 r.,
postanowiono stworzyć Unię Europejską. Współpracę ekonomiczną postanowiono
rozszerzyć na współpracę polityczną. W artykule I SAE stwierdzono: "Wspólnoty
Europejskie i Europejska Współpraca Polityczna za swój cel stawiają wspólne przyczynienie
się do konkretnych postępów na drodze do Unii Europejskiej...".


Tabela nr 87
Realny wzrost GNP w najbardziej rozwiniętych państwach świata w latach 1970-1989
w %
Kraj
Rok

1970
1975
1980
1985
1989
USA
Japonia
RFN
Francja
Włochy
Wielka Brytania
Belgia
Dania
Grecja
Holandia
Norwegia
Hiszpania
Szwecja
Szwjacaria
-0,3
10,8
5,1
5,7
5,3
2,2
5,5
2,0
8,0
2,5
2,0
4,1
6,7
6,4
-1,3
2,7
-1,4
-0,3
-2,7
-0,9
-1,4
-0,7
6,1
-0,5
4,2
0,5
2,7
-7,3
-0,2
4,3
1,5
1,6
4,2
-2,3
4,1
-0,4
1,8
1,1
4,2
1,2
1,4
4,6
3,4
4,9
1,9
1,9
2,6
3,7
0,9
4,3
3,1
2,6
5,3
2,3
2,2
4,1
2,6
5,2
3,9
3,6
3,0
2,1
4,3 (1988)
0,4 (1988)
4,0 (1988)
3,3
2,3 (1988)
5,0 (1988)
1,9
2,8
Źródło: W. Lacqueur, Historia Europy 1945-1992..., s. 482.

Jak wynika z tabeli, najbardziej dynamicznie rozwijała się Japonia. Stany Zjednoczone,
po załamaniu lat siedemdziesiątych, przyrost odnotowały dopiero w latach osiemdziesiątych.
Bardziej równomierne tempo rozwoju utrzymywały Francja, RFN, Włochy i Norwegia.
Spadało systematycznie tempo wzrostu ekonomicznego Szwecji i Szwajcarii.






Tabela nr 88
Wzrost realnego eksportu towarów i usług niektórych krajów w % w latach
1970-1988
Kraj
Rok





1970
1975
1980
1985
1988
USA
Japonia
RFN
Francja
Włochy
Wielka Brytania
8,1
17,0
6,5
16,3
6,0
5,2
-3,5
0,7
-6,78
-1,78
-1,67
-2,88
9,1
17,7
5,3
2,7
-8,7
0,0
-1,2
5,6
6,8
1,9
3,9
5,9
17,6
8,1
5,8
6,7
5,9
0,9
Źródło: W. Lacqueur, Historia Europy..., s. 482.

Jak z powyższego wynika największe tempo rozwoju handlu zagranicznego i usług
odnotowała Japonia. Stany Zjednoczone zaktywizowały swój handel zagraniczny dopiero w
latach osiemdziesiątych. Spośród krajów europejskich najlepsze wyniki osiągały Francja,
RFN i Włochy. Słabo rozwijał się handel zagraniczny Wielkiej Brytanii.
Najwyższe tempo inflacji notowano w krajach europejskich, a szczególnie we
Włoszech i Anglii. Pewną stabilizację przyniosły dopiero lata osiemdziesiąte.

Tabela nr 89
Wzrost cen konsumpcyjnych w niektórych krajach w latach 1970-1989 w %
Kraj
Rok





1970
1975
1980
1985
1989
USA
Japonia
RFN
Francja
Włochy
Wielka Brytania
5,8
7,7
3,4
5,2
5,0
6,4
9,1
11,8
6,0
11,8
17,0
24,2
13,5
7,7
5,5
13,6
21,2
18,0
3,5
2,0
2,0
5,8
9,2
6,1
5,9
3,6
2,8
3,4
6,1
7,5
Źródło: jak wyżej, s. 483.
Podsumowując ten okres w dziejach wspólnego rynku, cytowany już Walter Lacquer
stwierdza: "Największym osiągnięciem Wspólnoty Europejskiej było nie tyle stymulowanie
rozwoju przemysłu, rolnictwa czy energetyki, lecz stopniowe tworzenie tego, co stanowiło
właściwy cel wspólnego (jak go później nazwano - wewnętrznego) rynku. Decydującym
krokiem na tej drodze było: zniesienie w latach sześćdziesiątych bezpośrednich barier celnych.
Nie doprowadziło to bynajmniej do wolnego przepływu dóbr czy też do zniesienia ograniczeń
- tak ilościowych jak jakościowych. Zachowano rozdział gospodarek narodowych
poszczególnych krajów, dzięki czemu przetrwały gałęzie przemysłu zarówno mało
konkurencyjne, jak i mało wydajne. Nowym bodźcem, zachęcającym do rozwoju tego rynku
wewnętrznego, okazał się raport komisji Delorsa z 1985 roku... Wspomniany raport zalecał
likwidację wszelkich barier - fizycznych, technicznych i fiskalnych - i stworzenie jednego
rynku europejskiego. Stwierdził, że gospodarka w tej skali przyniesie korzyści każdemu,
rynek 320 milionów ludzi mógłby bowiem skutecznie konkurować z USA i z Japonią,
umożliwiałby też efektywne wykorzystywanie dostępnych zasobów przy unikaniu
dublowania produkcji".

8. "Głasnost" i "pierestrojka"; reformy Gorbaczowa w ZSRR

11 III 1985 r. Biuro Polityczne KC KPZR na sekretarza generalnego KPZR powołało
jednego z młodszych przywódców, Michaiła Siergiejewicza Gorbaczowa. Urodził się on 2 III
1931 r. we wsi Priwolnaja, w rejonie Stawropola na Północnym Kaukazie w rodzinie
traktorzysty kołchozowego. W 1942 r. rejon jego zamieszkania na 5 miesięcy znalazł się pod
okupacją niemiecką. Ojciec walczył na froncie. Po wojnie młody Gorbaczow ukończył studia
prawnicze na Moskiewskim Uniwersytecie Państwowym im. Łomonosowa, a następnie
działał w Komsomole i partii, pełniąc kolejno różne funkcje do sekretarza KC KPZR do
spraw rolnictwa włącznie. Był wychowany w kulcie Stalina i ZSRR. Stopniowo doszedł
jednak do wniosku, że teorie Stalina poważnie mijają się z rzeczywistością. Dostrzegał
narastający kryzys wewnętrzny w ZSRR. Zdawał sobie sprawę z faktu, że konieczne są
zmiany. Przejmując stanowisko sekretarza generalnego partii był przekonany o konieczności
reform. Nie miał jednak ani jasnego ich programu, ani ekipy ludzi, z którymi reformy te
można by przeprowadzić. Gorbaczow nie zamierzał obalić istniejącego systemu
społeczno-politycznego (socjalizmu), lecz udoskonalić go. Jednak nie można było
przeprowadzić nawet drobnych zmian, dokąd w kierownictwie dominowali konserwatyści i
dogmatycy. Na pierwszy plan wysuwała się więc kwestia nowego doboru kadr. Nie była to
sprawa łatwa do przeprowadzenia. Najbliższymi współpracownikami Gorbaczowa byli:
ekonomista i historyk, prof. dr Aleksander Jakowlew, działacz gospodarczy Nikołaj Ryżkow,
polityk Eduard Szewardnadze. Przeciwnicy zmian koncentrowali się wokół sekretarza KC,
Jegora Ligaczowa.
Pierwszy zarys reform przedstawiono na kwietniowym plenarnym posiedzeniu KC
KPZR w 1985 r., a więc miesiąc po przejęciu władzy. Zapowiedziano wprowadzenie
"głasnosti", czyli jawności życia politycznego, "pierestrojki" czyli przekształcenia stosunków
społeczno-politycznych i "uskorienija", czyli przyspieszenia procesu rozwoju ekonomicznego
państwa. To ostatnie hasło zostało później zapomniane. Bardziej rozpracowany program
przedstawiono w czasie obrad kolejnego XXVII Zjazdu KPZR w lutym-marcu 1986 r. Zjazd
ten zwołano w 30 rocznicę historycznego XX Zjazdu partii, nawiązując do jego
reformatorskich tradycji. Trwał on od 25 II do 6 III 1986 r. Dał impuls do głębszych zmian
systemowych w centrali i na prowincji. Zmiany te dokonywały się jednak powoli i z dużymi
oporami. Hamował je aparat biurokratyczny partii i państwa. Projektowane zmiany godziły w
interesy tego aparatu.
W miesiąc po zjeździe w dniach 25-26 IV 1986 r. miała miejsce katastrofa w
elektrowni atomowej w Czernobylu, na pograniczu Białorusi i Ukrainy. W latach 1986-1991
straty poniesione w katastrofie szacowano na 30 mld dolarów. W latach następnych
przekroczyły one 120 mld dolarów. Była to największa katastrofa w historii atomistyki.
Godziła ona w prestiż ZSRR. Próbowano minimalizować jej zasięg i skutki. Odbiło się to
bardzo niekorzystnie na procesie wdrażania "pierestrojki" i "głasnosti". Władza przejawiła
daleko idącą dwulicowość. Trudno było w tych warunkach o zachowanie wiarygodności
wobec społeczeństwa. Ponadto Gorbaczow i jego współpracownicy nie zdawali sobie sprawy
z zasięgu kryzysu, w jakim znajdował się ZSRR. W miarę zdobywania nowych informacji i
nabierania doświadczeń zmieniał się obraz wydarzeń i poszerzał się zasięg planowanych
reform. Od wielu lat w ZSRR fałszowano dane statystyczne. Dopiero po 1985 r. ujawniono
zasięg tych manipulacji i określono faktyczny stan gospodarki państwa. Dopiero w tym
momencie stwierdzono, że wbrew szumnym deklaracjom poprzednich rządów ostatnie plany
5-letnie w ZSRR nie zostały wykonane. W dalszym ciągu brakowało podstawowych
artykułów masowego spożycia. W 70 lat po przejęciu władzy system ten nie potrafił
zabezpieczyć ani mieszkań, ani wyżywienia dla szerokich mas ludności. Rząd chełpił się tym,
że ZSRR produkuje najwięcej energii elektrycznej, ale przemysł radziecki na
wyprodukowanie określonego wytworu zużywał jej 2-3 razy więcej niż w krajach
rozwiniętego kapitalizmu. Produkowano drogo, mało i źle. ZSRR zbierał najwięcej pszenicy
w skali światowej, ale 20% jej tracono w czasie zbiorów i transportu. Z danych uzyskanych w
latach 1985/1986 okazało się, że ZSRR nie tylko nie odnotowuje wzrostu ekonomicznego,
ale przeżywa regres w stosunku do tego, co osiągnięto w latach sześćdziesiątych. W dalszym
ciągu olbrzymie środki pochłaniały zbrojenia i pomoc dla różnych ruchów rewolucyjnych w
Azji, Afryce i Ameryce Południowej.
Sytuację ZSRR pogarszał stan demoralizacji szerzącej się w społeczeństwie, które nie
miało zaufania do władz. Było ono już wielokrotnie oszukane i wystawione na ciężką próbę i
nie chciało się w nic angażować. Haseł Gorbaczowa nie rozumiano lub nie chciano im
wierzyć. Aktywizowali się natomiast obrońcy starych porządków i ideologii.
Tymczasem sytuacja ekonomiczna ZSRR stawała się coraz trudniejsza. Ceny ropy
naftowej na świecie, po opanowaniu kryzysu z lat siedemdziesiątych, spadały. Jednocześnie
Gorbaczow wprowadził daleko idące ograniczenia w dystrybucji i spożyciu alkoholu.
Spowodowało to zmniejszenie dochodów skarbu państwa ze sprzedaży alkoholu, rozwój
nielegalnej produkcji tej używki i znaczne pogorszenie nastrojów w społeczeństwie. Budżet
państwa ratowano przez masową wyprzedaż złota. Roczne wydobycie tego kruszcu w ZSRR
szacowano na 240 ton. Tymczasem roczna sprzedaż obejmowała około 500 ton. Było to
dwukrotnie więcej niźli wydobywano. Naruszono rezerwy państwowe złota. Mimo to rząd
po raz pierwszy przyznał, iż budżet państwa nie bilansuje się. Deficyt sięgał kilkudziesięciu
mld dolarów.
Mimo tych trudności przeprowadzono reformę prawa wyborczego, prawa karnego,
rozbudowano system przedstawicielstwa narodowego, podjęto prywatyzację gospodarki.
Efekty tych poczynań były jednak niewielkie.
Ekipa Gorbaczowa większe sukcesy odnosiła na forum międzynarodowym. Opinia
publiczna w świecie zapowiedź zmian w ZSRR przyjęła bardzo entuzjastycznie. Z uznaniem
przyjmowano kolejne propozycje radzieckie. W czasie spotkania Gorbaczowa z prezydentem
R. Reaganem w Genewie w 1985 r. uzgodniono, że obaj mężowie stanu będą się ze sobą
częściej kontaktować i w tym celu zainstalowano bezpośrednie połączenie telefoniczne
pomiędzy Białym Domem i Kremlem. Do tego czasu państwa zachodnie traktowano w
ZSRR jako bezwzględnych wrogów i symbol wszelkiego zła. Walkę z nimi uznawano za
patriotyczny obowiązek każdego Rosjanina i rewolucjonisty. Ekipa Gorbaczowa uznała, że
państwa zachodnie i żyjące na Zachodzie społeczeństwa nie są bezwzględnymi wrogami
ZSRR. Zaczęto je traktować jak partnerów, a nawet sojuszników. W 1987 r. przestano
zagłuszać niektóre zachodnie rozgłośnie radiowe. 19 II 1987 r. przeprowadzono telemost
pomiędzy USA i ZSRR. W miastach ZSRR pojawiły się gazety zachodnie. Ministrem spraw
zagranicznych ZSRR był Gruzin E. Szewardnadze (1928). Podjął on bardzo aktywną
działalność. Sam Gorbaczow również dużo podróżował, spotykał się z różnymi politykami.
Przywódcy ZSRR wystąpili z nowymi propozycjami na temat ograniczenia zbrojeń. W 1988
r. ZSRR wycofał swoje wojska z Afganistanu. Udział ZSRR w wojnie w Afganistanie na
Zachodzie krytykowano bardzo ostro. Wycofanie się ZSRR zlikwidowało jeden z bardziej
drażliwych problemów. Przywódcy ZSRR zrezygnowali też z tzw. doktryny Breżniewa.
Zapowiedzieli przerwanie subsydiowania ruchów rewolucyjnych w Azji i w Afryce. W toku
poufnych rozmów dawali do zrozumienia, iż są skłonni do nowego porozumienia w sprawie
Niemiec. Podejmowano rozmowy z przywódcami ChRL na temat uregulowania spornych
problemów.
W 1988 r. doszło do dwustronnego spotkania Gorbaczowa z Reaganem w Rejkjawiku,
a 23 XII 1989 r. z G. Bushem na okręcie w pobliżu Malty. Zawarto tajne porozumienia,
Gorbaczow zrezygnował z radzieckiej strefy bezpieczeństwa, to jest z kontroli
Czechosłowacji, Bułgarii, NRD, Rumunii, Polski i Węgier.
W sumie polityka zagraniczna ekipy Gorbaczowa zyskała duże uznanie na Zachodzie.
Szewardnadze, w przeciwieństwie do Gromyki, nazywano "Mister Yes". Godził się on w
zasadzie na wszystkie propozycje wysuwane przez polityków zachodnich. Gorbaczow,
nazywany pieszczotliwie Gorbi, cieszył się wielką popularnością. W 1987 r. wydał on książkę
programową pt. "Przebudowa i nowe myślenie. Dla naszego kraju, dla całego świata".
Zdobyła ona wielki rozgłos. Przetłumaczono ją na wiele języków. Był on niewątpliwie
bardziej lubiany za granicą, niż w ZSRR. Społeczeństwo ZSRR polityki jego nie rozumiało i
nie popierało jej wprost.
Podjęte przez Gorbaczowa reformy spowodowały osłabienie starych struktur
politycznych i państwowych. Nie doprowadziły natomiast do powstania nowych struktur
państwowych. Sytuacja ekonomiczna ZSRR pogarszała się. W państwie narastały tendencje
anarchiczne. Ekipa Gorbaczowa podejmowała różne inicjatywy, wygłaszano dużo
przemówień, pisano wzniosłe referaty. Nie panowano jednak nad sytuacją. Tymczasem, po
kilku latach przemian, do głosu zaczynały dochodzić tłumione dotąd problemy społeczne i
narodowościowe. Państwo zaczynało trzeszczeć w szwach. Imperium zaczęło się kruszyć.
Brak było programu perspektywicznego, który mógłby pozyskać opinię publiczną. Powstały
zalążki nowych partii politycznych. Wysuwały one sprzeczne ze sobą demagogiczne hasła i
programy. Wracano do punktu wyjścia z 1917 r.

9. Okragły stół w Polsce i jego następstwa

Osłabienie nacisku ZSRR pierwsi wykorzystali Polacy. W 1987 r. ponownie
zaktywizował się, zdelegalizowany w 1981 r., NSZZ "Solidarność". Władze nie zabraniały
mu działalności, ale też nie zalegalizowały go. Działał on na wpół jawnie. Z jego
przywódcami podjęto poufne rozmowy. 5 XII 1987 r. przywódcy "Solidarności" wystąpili z
propozycją zawarcia pomiędzy rządem i opozycją tzw. paktu antykryzysowego. Władze
oferty tej nie podjęły, ale kontynuowały poufne sondaże. W sierpniu następnego roku obie
strony doszły do wniosku, iż należy podjąć oficjalne rozmowy przy okrągłym stole. Obrady
okrągłego stołu trwały od 6 II do 4 IV 1989 r. Brało w nich udział 57 osób, reprezentujących
różne ideologie i opcje polityczne. Opozycja antykomunistyczna była w ofensywie. Obrady
były szeroko emitowane przez telewizję. Fakt ten stworzył nową sytuację polityczną.
Opozycja została spopularyzowana, a pozycje rządu i partii uległy wielkiemu osłabieniu.
Ustalono, że NSZZ "Solidarność" zostanie ponownie zalegalizowany, 4 czerwca
przeprowadzone zostaną nowe wybory do parlamentu, obok istniejącego dotąd sejmu
wybrany zostanie również senat, przy czym wybory do sejmu limitowano, określając z góry
proporcje mandatów dla poszczególnych orientacji, a wybory do senatu miały mieć
całkowicie demokratyczny charakter. Nowy parlament miał wybrać prezydenta i powołać
koalicyjny rząd. Zakładano, że przewagę w parlamencie zachowa strona rządowa, która
będzie odpowiedzialna za kontynuację. Nie planowano obalenia socjalizmu lecz jego
demokratyzację i udoskonalenie.
Tymczasem wyborcy jednoznacznie poparli dotychczasową opozycję. Obóz rządowy
poniósł klęskę wyborczą. Obie strony czuły się zaskoczone wynikiem wyborów. Przywódcy
opozycji nie byli przygotowani do przejęcia pełnej odpowiedzialności za kraj. Obawiali się, że
przywódcy ZSRR nie dopuszczą do przejęcia przez nich władzy. Nie dysponowali też kadrą,
niezbędną do stworzenia samodzielnego rządu. Przywódcy ZSRR wypowiedzieli się jednak,
iż nie mają zamiaru ingerować w sprawy tworzenia rządu w Polsce. W tej sytuacji zwycięski
obóz wyborczy, reprezentowany przez Komitet Obywatelski, wysunął ideę, by stanowisko
prezydenta pozostawić w ręku obozu dotąd rządzącego, natomiast przejąć w swe ręce
stanowisko szefa rządu. W ślad za tym, 19 VII 1989 r. prezydentem został dotychczasowy
przewodniczący Rady Państwa, I sekretarz KC PZPR gen. Wojciech Jaruzelski (ur. 1923).
Został on wybrany przez połączone izby parlamentu większością zaledwie 1 głosu. Przejął
jednak obowiązki, rezygnując ze stanowiska I sekretarza KC PZPR. Partia stopniowo traciła
zresztą wpływy i znaczenie. Szefem nowego rządu został jeden z przywódców opozycji,
publicysta katolicki, Tadeusz Mazowiecki (ur. 1927). Powołano go 24 sierpnia, a 12 września
sformował rząd, w którym dotychczasowa opozycja przejęła kluczowe resorty. Niektóre z
nich przez kilka miesięcy pozostały jeszcze w ręku PZPR.
W styczniu 1990 r. przeprowadzono obrady kolejnego zjazdu PZPR, który podjął
decyzję o rozwiązaniu partii. W ślad za tym działaczy jej usunięto z rządu.
W Polsce podjęto starania o wprowadzenie tzw. gospodarki rynkowej, rozwinięto
plany reprywatyzacji i pełnego powrotu do kapitalizmu. Stosunki z ZSRR uległy zamrożeniu.
Na gwałt szukano współpracy z państwami zachodnimi. Liczono, że państwa te, a
szczególnie Stany Zjednoczone, przyjdą Polsce z daleko idącą pomocą gospodarczą. Polska
zgłosiła akces do Unii Europejskiej (EWG) i NATO. Okazało się jednak, że po obaleniu
systemu komunistycznego, państwa zachodnie nie miały zamiaru udzielać Polsce zbyt daleko
idącej pomocy. W Polsce toczyła się ostra walka polityczna. Obóz zwycięski podzielił się na
różne zwalczające się frakcje i orientacje. Powstało kilkadziesiąt zwalczających się partii
politycznych. Lata uzależnienia od ZSRR uznano za czas stracony. Krytykowano działalność
PZPR i działających do 1989 r. rządów oraz wzywano do rozliczenia się z nimi.
W sierpniu 1989 r. przywódcy Rumunii wystąpili z wnioskiem, by państwa Układu
Warszawskiego podjęły interwencję i przywróciły stare porządki w Polsce, ale przywódcy
ZSRR nie dopuścili do tego. Niektórzy publicyści wysunęli nawet tezę głoszącą, że ekipa
Gorbaczowa inicjowała i wspierała przewroty w Polsce i innych krajach socjalistycznych.
Ostatnio tezę tę rozwinął W. Bukowski w książce pt. "Proces moskiewski".
Opozycja stopniowo umacniała swe wpływy. Jesienią 1990 r. przeprowadzono wybory
prezydenta w oparciu o głosowanie powszechne. Do stanowiska prezydenta kandydowało
kilka osób. Wałęsa wygrał dopiero w II turze głosowania uzyskując 74% głosów. Jaruzelski
ustąpił przed upływem kadencji, na którą został wybrany. Wałęsa objął urząd i 12 I 1991 r.
powołał nowy rząd z liberałem J. K. Bieleckim z Gdańska. Stanowisko wicepremiera w
rządach Mazowieckiego i Bieleckiego pełnił ekonomista, prof. dr Leszek Balcerowicz (ur.
1947), który opracował i realizował plan przejścia do gospodarki rynkowej. W październiku
1992 r. zakończono ewakuację wojsk rosyjskich z Polski.

10. Przeobrażenia w pozostałych krajach realnego socjalizmu i likwidacja NRD

Na Węgrzech sytuacja rozwijała się podobnie jak w Polsce. W 1988 r. powstały różne
grupy opozycyjne nawiązujące do wydarzeń z jesieni 1956 r. W tej sytuacji J. Kadar w maju
1988 r. ustąpił ze stanowiska sekretarza generalnego WSPR. Stanowisko to objął nastawiony
bardziej liberalnie Karely Grosz. Stanowisko szefa rządu objął Miklos Nemeth. Podjęto
ograniczone reformy. Wydarzenia z 1956 r. uznano za powstanie narodowe. W czerwcu
zorganizowano uroczysty pogrzeb Imre Nagya. Powstały partie opozycyjne: Węgierskie
Forum Demokratyczne, Związek Wolnych Demokratów, Związek Młodych Demokratów i
in. Rządząca dotąd WSPR przemianowała się w Węgierską Partię Socjalistyczną (WPS). W
sierpniu minister spraw zagranicznych tego rządu, G. Horn (ur. 1932), zgodził się na
otworzenie granicy Węgier z Austrią, umożliwiając przejście tysięcy wczasowiczów z NRD
do Austrii i dalej do RFN. Krok ten miał wielkie znaczenie w procesie dalszego osłabienia
obozu, a szczególnie NRD. Jesienią 1989 r. na wzór Polski zorganizowano obrady
"trójkątnego stołu". W ślad za tym w marcu 1990 r. przeprowadzono demokratyczne wybory
do parlamentu. Wygrała je opozycja. WFD zdobyło 134 (34,8%), ZWD 85 (22,1%) i WPS
33 (8,6%) mandatów. Urząd prezydenta objął Arpad Goencz (ur. 1922) ze ZWD, natomiast
stanowisko premiera Jozsef Antall (1932-1993) z WFD. Sytuacja na Węgrzech wydawała się
bardziej ustabilizowana, niż w Polsce. Niemniej i tam rząd nie był w stanie wywiązać się z
wielu obietnic wyborczych. Narastało rozczarowanie i zniechęcenie, które spowodowało, iż
w następnych wyborach przeprowadzonych 8 V 1994 r. nowe siły polityczne poniosły
porażkę. Zwyciężyła postkomunistyczna WPS, która utworzyła rząd w sojuszu z WFD.
Premierem został G. Horn.
W Czechosłowacji siły antykomunistyczne, przytłumione w 1968 r., posiadały nadal
znaczne wpływy. Jesienią 1989 r. ożywiły się. 17 XI 1989 r. w Pradze zorganizowano wielką
demonstrację, którą zaatakowały siły porządkowe. Aresztowano 150 osób. Dało to asumpt
do nowych demonstracji i protestów. Na fali protestów utworzono Forum Obywatelskie, z
pisarzem Vaclavem Havlem (ur. 1936) na czele.
Siły porządkowe wycofano. Rządy komunistyczne ustąpiły, przekazując w drodze
pokojowej władzę w ręce opozycji. Ze względu na łagodne i bezkrwawe przekazanie władzy
wydarzenia te przeszły do historii jako tzw. "aksamitna rewolucja". Rządy przejęło Forum
Obywatelskie. 29 XII 1989 r. pierwszym prezydentem odnowionej Czechosłowacji został
pisarz i dramaturg, lider "Karty 77" z 1968 r., Vaclav Havel. Przeprowadzono reformy
ustrojowe, przyznając samodzielność Słowacji. W 1990 r. utworzono dwie samodzielne
republiki: Czechów i Słowaków. Połączono je w system federacyjny jako Czecho-Słowację.
W 1992 r. Słowacy zradykalizowali się i postanowili całkowicie usamodzielnić się. Po wielu
dyskusjach państwo zostało rozdzielone. Od 1 I 1993 r. federację zlikwidowano; występują
dwa samodzielne państwa. Prezydentem Republiki Czeskiej pozostał V. Havel, a Republikli
Słowackiej - Michał Kovacs.
Bardziej skomplikowany charakter miały wydarzenia w Rumunii. Do jesieni 1989 r.
panował tam system dyktatorski i policyjny. Jednak 22 XII 1989 r. w Timisoarze w
Siedmiogrodzie doszło do wielkiej demonstracji mniejszości węgierskiej. Została ona
brutalnie stłumiona przez siły bezpieczeństwa. W Rumunii wprowadzono stan wyjątkowy, ale
25 grudnia część sił bezpieczeństwa zbuntowała się. Ponieważ na czele pacyfikowanej
prowincji stał syn dyktatora Ceausescu, aresztowano całą rodzinę dyktatora, skazano na karę
śmierci i rozstrzelano. Władzę przejął Front Ocalenia Narodowego, który okazał się
organizacją opanowaną przez komunistów. Stanowisko prezydenta objął przedstawiciel
FON, kolega M. Gorbaczowa ze studiów w Moskwie, jeden z sekretarzy KC KP Rumunii,
Ion Iliescu (ur. 1930). Początkowo sądzono, że nie dysponuje on poparciem społecznym.
Jednak w maju 1990 r. przeprowadzono wybory, które wygrał FON i Iliescu pozostał na
stanowisku. Bunty górników i studentów stłumiono. Nowe wybory przeprowadzono w
październiku 1992 r. Umocniły one pozycję FON i osobiście Iliescu.
Bułgaria do 1989 r. uchodziła za państwo bardzo ściśle związane z ZSRR. Nie
występowały w niej nastroje antyrosyjskie, popularne były różne formy spółdzielczości, silne
były wpływy komunizmu. Wrogo natomiast odnoszono się do Turcji i Jugosławii.
Prowadzono bułgaryzację mniejszości tureckiej, zakazując jej noszenia oryginalnych nazwisk
i uprawiania kultu religijnego. Z Jugosławią prowadzono uporczywy spór o Macedonię.
Ludność nie lubiła też dyktatora Todora Żiwkowa, który wprowadził kult własnej osoby i
tolerował nepotyzm i korupcję. W listopadzie 1989 r. w łonie BPK doszło do buntu
wewnętrznego. Obalono Żiwkowa, partię przemianowano na Bułgarską Partię Socjalistyczną
i przystąpiono do reform. Prezydentem został Peter Mładenow, a premierem Andrej
Łukanow. Opozycja była słaba i rozproszona politycznie. Grupy liberalne utworzyły Unię Sił
Demokratycznych, a mniejszość turecka Ruch na Rzecz Swobód. Sytuacja ekonomiczna była
trudna. W związku z tym powołano rząd koalicyjny Dymitra Popowa. W październiku 1991
r. przeprowadzono wybory, które niewielką różnicą głosów wygrała opozycyjna USD.
Prezydentem został Żeliu Żelev. Na czele rządu stanął Filip Dymitrow. Rząd ten przetrwał
tylko rok. Po nim, rząd utworzył Liuben Berov. Podjęto represje przeciw b.
funkcjonariuszom komunistycznym. Żiwkowa aresztowano i oskarżono o nadużycia władzy.
Sytuacja ekonomiczna była jednak nadal trudna. Do 1989 r. zależała ona od ścisłej
współpracy z ZSRR. Wobec jej zerwania brak było perspektyw naprawy. Coraz więcej ludzi
rozczarowało się do nowych władz.
W Albanii następca Hodży, Ramiz Alia (ur. 1925), w 1990 r. podjął reformy i
przeprowadził wiele istotnych zmian. Albańską Partię Pracy przekształcono w Albańską
Partię Socjalistyczną. Przeprowadzono reformę systemu politycznego demokratyzując go,
wprowadzono nową demokratyczną ordynację wyborczą i system wielopartyjny. Państwo
przeżywało jednak ostry kryzys ekonomiczny. Na tym tle rosło niezadowolenie ludności.
Wybory w 1991 r. wygrała opozycja. Stanowisko prezydenta objął prof. Sali Berisha (ur.
1944). Dotychczasowych przywódców, z Alią na czele, aresztowano i skazano na wieloletnie
wyroki więzienia.
Najbardzej dramatyczny przebieg miały przemiany w Jugosławii. Od wielu lat
rozwijały się tam dążenia odśrodkowe różnych grup narodowościowych i narastały ostre
spory na tle wyznaniowym pomiędzy ludnością katolicką, prawosławną i muzułmańską. 25
VI 1991 r. Słowenia i Chorwacja postanowiły wystąpić z Federacji i proklamowały
niepodległość. W obu państwach znajdowały się zwarte obszary zamieszkane przez Serbów,
którzy podjęli walkę żądając przyłączenia ich do Serbii. Tymczasem Watykan i RFN
natychmiast uznały niepodległość obu państw i udzieliły im wsparcia. W tej sytuacji Serbia
poparła swoich pobratymców, licząc na pomoc Rosji. Rozgorzały walki, które pochłonęły
wiele ofiar i spowodowały poważne zniszczenia. W toku walk ujawniło się wielkie
okrucieństwo. Obie strony wzajemnie oskarżały się o popełnienie zbrodni wojennych. W
następnym roku walki ogarnęły Bośnię i Hercegowinę. Próby, podjęte przez ONZ, nie
doprowadziły do porozumienia i pacyfikacji. W lutym 1992 r. niepodległość proklamowała
Macedonia. W maju 1992 r. Jugosławia obejmowała jeszcze Serbię, Czarnogórę, Wojwodinę
i Kosowo. Dominującą rolę pełniła Serbska Partia Socjalistyczna, powstała z przekształcenia
dawnego Związku Komunistów Jugosławii. Prezydentem nowej Jugosławii został Dobrea
Kośić, a premierem Milan Panić, a następnie Slobodan Miloszewicz. Toczyły się zacięte walki
dyplomatyczne o zachowanie wielkiej Serbii. Pomocy Serbom udzieliła tylko Rosja.
Rolę państwa frontowego obozu socjalistycznego do 1989 r. pełniła NRD. Była ona
bardzo zmilitaryzowana i zdyscyplinowana. W 1989 r. była bardziej socjalistyczna, niż ZSRR.
Jeszcze w październiku tegoż roku obchodzono uroczyście 40-lecie utworzenia państwa. E.
Honecker zapowiadał, że stanowi ono trwały element na mapie politycznej Europy. Jednak
przewodniczący delegacji ZSRR, Gorbaczow, nie podtrzymał jego entuzjazmu.
Już w sierpniu 1989 r. Węgrzy, otwierając granicę z Austrią, pomogli wielu
wczasowiczom z NRD uciec na Zachód. Prezydent USA, G. Bush, współpracował z
kanclerzem RFN nad planem zjednoczenia Niemiec. Uciekający Niemcy stanowili ważny
argument polityczny w walce z reżimem Honeckera. Jesienią 1989 r. wielu innych obywateli
NRD okupowało ambasady państw zachodnich w Pradze, Warszawie, Sofii i żądało
przyznania im prawa azylu. Niemcy z NRD "głosowali nogami". W październiku 1989 r. w
Lipsku, a następnie w innych miastach NRD, zaczęto organizować wielkie manifestacje na
rzecz demokratyzacji NRD, a następnie zjednoczenia z RFN i prawa do swobodnego wyboru
opcji politycznej. Powstały pierwsze w dziejach NRD stowarzyszenia i partie opozycyjne.
Dowództwo stacjonującej w NRD armii radzieckiej otrzymało rozkaz nie mieszania się do
tych spraw. Jeśli w 1953 r. stłumiło ono powstanie, to w 1989 r. zajęło postawę neutralną. W
tej sytuacji Honecker musiał ustąpić ze stanowiska I sekretarza KC SED i przewodniczącego
Rady Państwa. W ślad za nim ustąpił dotychczasowy rząd. 7 XI I989 r. powołano nowy rząd
Hansa Modrowa. Dwa dni później podjęto decyzję o otwarciu granic. Słynny mur berliński
obalono. Rządząca SED przekształciła się w Partię Demokratycznego Socjalizmu (PDS) i
zrezygnowała z monopolu władzy. Nowe kierownictwo partii z E. Krenzem i rząd Modrowa
opracowali plan zjednoczenia Niemiec, zmierzając do utworzenia federacji dwóch państw
niemieckich. Plan ten poparł ZSRR. Natomiast kanclerz RFN, H. Kohl, w porozumieniu z
prezydentem Bushem, wystąpił z planem organicznego zjednoczenia narodu niemieckiego. W
NRD zorganizowano obrady okrągłego stołu, próbując znaleźć najlepsze rozwiązanie.
Zadecydowały przeprowadzone 18 III 1990 r. wybory do Izby Ludowej NRD. Wybory te
wygrała jednoznacznie chadecja, która powołała nowy rząd Lothara de Maizie. Rząd ten
przyjął plan Kohla. Cztery mocarstwa, odpowiedzialne od czasów wojny za kwestię
niemiecką, plan ten również poparły pod warunkiem, że zjednoczone Niemcy nie wyjdą
terytorialnie poza ramy dwóch państw niemieckich i Berlin. Powołano do życia tzw.
Konferencję 2 + 4 (dwa państwa niemieckie i 4 mocarstwa, tj. Stany Zjednoczone, Anglia,
Francja i ZSRR), która w toku kilku spotkań latem 1990 r. ustaliła podstawowe zasady
zjednoczenia. Delegacje obu państw niemieckich odwiedziły też ZSRR, gdzie ustalono
szczegółowo kwestie dwustronne z przywódcami ZSRR. W konsekwencji ZSRR poparł
lansowany przez RFN plan. Niemcy udzieliły ZSRR poważnych pożyczek. Uzgodniono plan i
koszta wycofania Armii Radzieckiej z NRD. Ustalono, że NRD zostanie podzielona na 5
historycznych krajów, które zwrócą się do RFN z prośbą o przyjęcie do federacji w oparciu o
23 artykuł konstytucji tego państwa. Proces ten przeprowadzono jesienią 1990 r. W ten
sposób NRD sama się rozwiązała, a poszczególne jej części przekształciły się w kolejne kraje
RFN. Formalnie biorąc b. obywatele NRD uzyskali prawa przysługujące obywatelom RFN.
Jednak samą NRD uznano wkrótce za państwo zbrodnicze. Piętnowano szczególnie byłych
członków SED i ludzi pracujących w organach państwowych. Usuwano ich ze stanowisk,
oskarżano i sądzono. Społeczeństwo RFN podzieliło się wkrótce na tych lepszych z Zachodu
(Wessi) i tych gorszych ze Wschodu (Ossi).
Za dzień zjednoczenia przyjęto 3 X 1990 r. Gorbaczowa uznano niemal za bohatera
narodowego Niemiec. Bez jego reform zjednoczenie było nie do pomyślenia, przynajmniej w
tak szybkim czasie i na tak dogodnych dla RFN warunkach. Przeciwnicy tej formy
zjednoczenia nawiązywali do wchłonięcia przez Hitlera Austrii w 1938 r. i mówili, że nie jest
to zjednoczenie lecz przyłączenie (Anschluss). Na mocy specjalnych porozumień ZSRR
zobowiązał się do wycofania swoich wojsk z terenu b. NRD do 1994 r. Ustalono, że na
terenach b. NRD nie mogły stacjonować wojska NATO. RFN zobowiązała się pokryć koszta
ewakuacji i urządzenia żołnierzy radzieckich po ich powrocie do kraju (14 mld dolarów).
Rząd RFN podpisał też specjalne układy z Czechosłowacją i Polską, gwarantujące
nienaruszalność granic tych państw. Wraz z likwidacją NRD Pakt Warszawski stracił wszelki
sens. Rozwiązano go formalnie na posiedzeniu jego Doradczego Komitetu Politycznego (1
VII 1991 r.) w Pradze. Dwa dni wcześniej 28 VI 49 r. sesja RWPG w Budapeszcie podjęła
decyzję o rozwiązaniu tej instytucji.
W ten sposób montowane przez Stalina wielkie imperium radzieckie przestało istnieć.
ZSRR zrezygnował, pod naciskiem sytuacji, z wielkich planów ekspansji w Europie.
Dyskusyjny pozostawał natomiast problem tzw. strefy bezpieczeństwa ZSRR.

11. Rozpad ZSRR i upadek Gorbaczowa

Wydarzenia w ZSRR lat 1989-1991 rozwijały się pod wpływem dwóch tendencji.
Jedna z nich zmierzała do demokratyzacji stosunków w ramach dotychczasowego państwa.
Zmierzano do modernizacji i udoskonalenia państwa przy zachowaniu jego
ponadnarodowego charakteru. Demokratyzacja oznaczała jednak dopuszczenie do głosu
przeciwników tak socjalizmu, jak i dominacji rosyjskiej. Szczególnego znaczenia nabrało
dążenie do rozbicia dotychczasowego państwa, jako państwa ucisku rosyjskiego wobec
innych narodowości. Powstawały nowe stronnictwa i partie polityczne, kwestionowano
prawo KPZR do reprezentowania społeczeństwa, żądano praw i wolności. Ruchy
odśrodkowe szczególnie silnie wystąpiły na terenie państw nadbałtyckich, na Ukrainie i na
Zakaukaziu.
Bardzo aktywnie występowali Litwini, Łotysze i Estończycy. Żądali oni potępienia
układu Ribbentrop-Mołotow z 1939 r. i metod zastosowanych wobec nich w 1940 r. Żądano
uznania zawartych wówczas układów za nieważne i uznania prawa tych narodowości do
pełnej niepodległości i suwerenności. Były to narody niewielkie, ale bardzo aktywne. Litwini
liczyli 2,3 mln, Łotysze 2 mln i Estończycy 1,1 mln ludności. Pierwsze masowe demonstracje
w Wilnie, Rydze i Tallinie przeprowadzono już w 48 rocznicę podpisania paktu
Ribbentrop-Mołotow (23 VIII 1987 r.). Władze ZSRR manifestacje te potępiły uznając, że
mają one charakter antypaństwowy. Broniono starej interpretacji wydarzeń. Jednak w
następnym roku manifestacje ponowiono. Na Litwie powstał Litewski Ruch na Rzecz
Przebudowy "Sajudis". 17 XI 1988 r. Rada Najwyższa LSRR przywróciła tradycyjną flagę
narodową, a język litewski uznano za jedyny język urzędowy. W styczniu 1989 r.
przywrócono administrację kościelną Kościoła rzymskokatolickiego na Litwie. Rocznicę
odbudowy państwa w 1918 r. - 16 lutego - uznano za święto narodowe. Wybory do Rady
Najwyższej republiki w lutym 1990 r. wygrał "Sajudis". Od tego momentu ruszyła lawina
decyzji i zmian w duchu narodowym. 11 III 1990 r. podjęto uchwałę o przekształceniu LSRR
w Republikę Litewską i uchwalono deklarację niepodległości. Rząd ZSRR protestował i
próbował bezskutecznie hamować te procesy.
Podobnie rozwijała się sytuacja na Łotwie i w Estonii. Na Łotwie w 1988 r. utworzono
Forum Narodowe Łotwy i Ruch na Rzecz Niezawisłości Narodowej Łotwy. 28 VII 1989 r.
Rada Najwyższa ŁSRR potępiła pakt Ribbentrop-Mołotow i aneksję Łotwy w 1940 r. oraz
uchwaliła deklarację o prawach ludu łotewskiego. 4 III 1990 r. uchwalono deklarację
niepodległości Łotwy.
W Estonii przeprowadzono podobne posunięcia. 16 XI 1988 r. Rada Najwyższa ESRR
uchwaliła deklarację w sprawie suwerenności Estonii, a w grudniu tegoż roku język estoński
uznano za język państwowy. W maju 1989 r. potępiono układy z lat 1939/1940, a 2 II 1990
r. ogłoszono deklarację o niezawisłości Estonii.
Władze centralne ZSRR, z Gorbaczowem na czele, potępiały ten ruch, ale były wobec
niego bezsilne. Poza tym trudniejsza wydawała im się sytuacja w innych regionach państwa.
Najgroźniej przedstawiała się ona na Ukrainie. Był to wielki obszar, zamieszkały przez około
50 mln ludności. Ukraińcy byli drugą po Rosjanach narodowością w ZSRR. Ponadto nie
wyobrażano sobie istnienia państwa bez Ukrainy i jej bogactw naturalnych. Tymczasem w
1988 r. na Ukrainie powstał Ukraiński Związek Helsiński, który uchwalił Deklarację Zasad.
Za główny cel uznano dążenie do odrodzenia państwa ukraińskiego, przebudowę ZSRR na
zasadach "konfederacji niezależnych państw", walkę o ochronę środowiska. Z ruchu tego
wyłoniła się Partia Zielonych, Ludowy Ruch na Rzecz Przebudowy Ukrainy, Wolny Związek
Zawodowy i in. Wybory do Rady Najwyższej USRR przyniosły umocnienie tendencji
niepodległościowych. 10 VII 1989 r. Rada Najwyższa republiki również uchwaliła deklarację
suwerenności.
Wiosną 1988 r. na Zakaukaziu doszło do walk pomiędzy Ormianami i Azerami.
Armenia również ogłosiła deklarację niepodległości. To samo uczyniła Gruzja. Pomiędzy
Uzbekami i Turkami w Uzbekistanie doszło do walk.
Wybory do rad najwyższych republik w początku 1989 r. doprowadziły do wielkiego
ożywienia politycznego we wszystkich regionach państwa. Wybrano też Zgromadzenie
Deputowanych Ludowych ZSRR. Skład tych ciał miał bardzo zróżnicowany charakter. Czasy
jedności i kierowniczej roli partii skończyły się. Przewodniczącym Rady Najwyższej ZSRR
został Gorbaczow, który nadal pełnił też obowiązki sekretarza generalnego KC KPZR. Po
roku zdecydowano jednak, by ustanowić urząd prezydenta ZSRR. Jedynym kandydatem na
to stanowisko był Gorbaczow. Zmieniając konstytucję planowano zastrzec, że stanowiska
prezydenta nie można łączyć z żadnym innym stanowiskiem (np. Sekretarza Generalnego KC
KPZR). Wniosek w tej sprawie nie uzyskał jednak kwalifikowanej większości i upadł.
Przeprowadzono natomiast zapis o usunięciu art. 6 konstytucji, który od 1977 r. wprowadzał
uznanie tzw. kierowniczej roli KPZR w państwie. Prezydent Gorbaczow zachował więc
stanowisko Sekretarza Generalnego KC KPZR, ale partia straciła uprawnienia do kierowania
państwem. Wprowadzono system pluralistyczny. 13 III 1990 r. Gorbaczow został formalnie
pierwszym prezydentem ZSRR, ale władza jego miała bardzo ograniczony zasięg.
W poszczególnych republikach i w skali ogólnej powstawały nowe partie polityczne,
uchwalano różne deklaracje i postulaty, mnożyły się wystąpienia ze Związku. Władze
centralne były słabe. W grudniu 1990 r. do dymisji podał się minister spraw zagranicznych
ZSRR, E. Szewardnadze. Do ostrego konfliktu doszło pomiędzy Gorbaczowem i Jelcynem.
Borys Nikołajewicz Jelcyn (ur. 1931), jako inżynier z wykształcenia, stosunkowo
wcześnie przeszedł do pracy w aparacie partyjnym i szybko awansował do stanowiska
sekretarza obwodu, a następnie sekretarza KC (1985-1986) i sekretarza Moskiewskiego
Komitetu Partii. Był typem trybuna ludowego i demagoga wiecowego. W 1987 r. wszedł w
konflikt z sekretarzem KC Ligaczowem i został usunięty z funkcji partyjnych. W marcu 1989
r., wbrew stanowisku władz partyjnych, postanowił jednak kandydować do Zgromadzenia
Deputowanych Ludowych i wszedł do tego gremium, gdzie został wiceprzewodniczącym
Międzyregionalnej Grupy Deputowanych. W maju 1990 r. został przewodniczącym Rady
Najwyższej Federacji Rosyjskiej Socjalistycznej Republiki Rad. Stał się jedną z ważniejszych
osobistości w ZSRR. Latem tegoż roku demonstracyjnie wystąpił z partii. Został wybrany na
prezydenta Federacji Rosyjskiej większością 57,3% oddanych głosów. W przeciwieństwie do
Gorbaczowa, który był wybrany przez Zgromadzenie, Jelcyn był wybrany bezpośrednio przez
wyborców. Legitymował się silnym zapleczem politycznym.
Politycy ci nie lubili się wzajemnie i zwalczali się. Do zasadniczego konfliktu między
nimi doszło latem 1991 r. Władze centralne ZSRR, pod kierownictwem Gorbaczowa,
opracowały projekt nowej konstytucji, który przewidywał przekształcenie ZSRR w
konfederację. Koncepcja ta nie odpowiadała ani Jelcynowi, ani prezydentowi Ukrainy, L.
Krawczukowi. Występowało przeciw niej również wielu czołowych przywódców partii i
rządu. Przeprowadzono w tej kwestii referendum, które nie dało jasnej odpowiedzi na
postawione pytania. Toczyły się ostre spory. W sierpniu, w czasie poufnej narady w Nowo
Ogariewskoje wypracowano ostatecznie koncepcję przekształcenia państwa w luźną
federację republik. Tekst miał być oficjalnie podpisany 20 VIII 1991 r. Gorbaczow wyjechał
na urlop nad Morze Czarne. Tymczasem w dzień poprzedzający podpisanie dokumentu
zorganizowano pucz. Na jego czele stanęło wielu polityków, z wiceprezydentem Gienadijem
Janajewem i premierem Walentinem Pawłowem na czele. Pucz miał na celu powstrzymanie
procesu likwidowania ZSRR oraz obrony jedności i całości państwa. Spiskowcy internowali
Gorbaczowa, ale liczyli, że po zastanowieniu się poprze on ich stanowisko. Przejawili brak
zdecydowania. Na czele sił zwalczających pucz stanął B. Jelcyn. W ciągu 3 dni (19-21
sierpnia) rebelia została stłumiona, a spiskowcy zostali aresztowani. Gorbaczow wrócił do
Moskwy, ale do końca nie mógł uwolnić się od podejrzeń, iż po cichu sympatyzował ze
spiskowcami. Nigdy nie cieszył się specjalną popularnością, ale od 19 sierpnia stał się wręcz
niepopularny. Odwrotnie było z Jelcynem. Popularność jego jeszcze bardziej wzrosła.
Przestał się liczyć z prezydentem Związku, który formalnie jeszcze istniał.
Pucz spowodował skutki odwrotne od zamierzonych. Do sierpnia 1991 r. różne
republiki zgłaszały deklaracje niepodległości, ale z wyjątkiem państw nadbałtyckich i
zakaukaskich miały one charakter ograniczony. Chodziło w nich o uzyskanie większej
samodzielności w łonie tak czy inaczej pojętego wspólnego państwa. Pucz sierpniowy
spowodował masowe wystąpienia ze związku. Deklaracje takie zgłaszały kolejno: Ukraina
24, Białoruś 25, Mołdawia 27, Uzbekistan i Kirgistan 31 sierpnia, Tadżykistan 9, Armenia 23
września, Azerbejdżan 18, Turkmenistan 27 października. ZSRR stał się nazwą pustą i bez
treści. Prezydent Gorbaczow reprezentował to nie istniejące już faktycznie państwo na forum
międzynarodowym. W kraju nie miał on już żadnej władzy. KPZR po puczu Janajewa
zdelegalizowano, a Gorbaczow musiał fakt ten uznać. Jesienią 1991 r. próbował on
wynegocjować nowy projekt układu związkowego. Jednak większość kontrahentów nie
chciała pozostać w związku z Rosją. Dopiero w początku grudnia przekonano prezydenta
Ukrainy, L. Krawczuka, do zachowania luźnej formy współpracy z Rosją. Za współpracą
taką opowiadała się też Białoruś. W dniach 7-8 XII 1991 r. z inicjatywy Krawczuka w
Białowieży spotkali się prezydenci: Białorusi - Stanisław Suszkiewicz, Rosji - Borys Jelcyn i
Ukrainy - Leonid Krawczuk. Uznali, że utworzony w 1922 r. ZSRR już nie istnieje jako
podmiot prawa międzynarodowego i powołali do życia Wspólnotę Niepodległych Państw
(WNP). Obejmowała ona początkowo tylko trzy wyżej wymienione republiki: Białoruś,
Rosję i Ukrainę. Później stopniowo przyłączyły się do niej inne republiki.
Gorbaczow utracił pełnione dotąd funkcje i przestał odgrywać poważniejszą rolę.
Część komunistów nie pogodziła się z rozwiązaniem partii i państwa i próbowała
kontynuować działalność. Trudno było określić zasięg ich wpływów. Formalnym
spadkobiercą ZSRR została Federacja Rosyjska, która przejęła miejsce ZSRR w Radzie
Bezpieczeństwa ONZ. Prezydent Federacji, B. Jelcyn, uzyskał uznanie na forum
międzynarodowym.
Nagły rozpad ZSRR zaskoczył wielu polityków i futurologów. Politycy amerykańscy i
zachodnioniemieccy zmierzali do zdemokratyzowania i zliberalizowania ZSRR, ale nie do
jego likwidacji. Rozpad ZSRR przekreślił skutki przegranej przez Niemcy i wygranej przez
ZSRR II wojny światowej. Świat wracał jak gdyby do sytuacji sprzed I wojny światowej.
ONZ w procesach tych nie odegrała ważniejszej roli. Sekretarzem Generalnym tej
organizacji w latach 1982-1991 był polityk peruwiański, Javier Perez de Cuellar (ur. 1920).






592



11)
21)
31)
41.
l1 .1 .1 .1 .1 .1
rI.A.1.a