historia
Podziemny wymiar sprawiedliwości
Polski WalczÄ…cej
dr Antoni Bojańczyk*
W latach drugiej wojny światowej na okupowanych ziemiach Polski zdołano  w warunkach konspi-
racyjnych  odtworzyć prawie całą strukturę przedwojennego aparatu państwowego. Powstał również
prężny i rozbudowany wymiar sprawiedliwości  i to zarówno wojskowy, jak i powszechny (cywilny).
Poniższy artykuł przedstawia w zarysie organizację polskiego podziemnego wymiaru sprawiedliwości
i naświetla najistotniejsze zagadnienia materialno- i procesowoprawne funkcjonowania podziemnych
organów wymiaru sprawiedliwości.
Wstęp Zdaniem W. Sieroszewskiego:  Nie jest zupełnie jasne, dlacze-
Idea powołania własnego sądownictwa na czas okupacji zrodzi- go tak podstawowe akty prawne [chodzi tu o Kodeks Sądów
ła się bardzo wcześnie, bo zaledwie w parę miesięcy od chwili Kapturowych ZWZ z maja 1940 r., podpisany przez Komendanta
wybuchu wojny. Już na początku 1940 r. Komitet Ministrów Głównego ZWZ, gen. Kazimierza Sosnkowskiego, i zatwierdzo-
do spraw Kraju w Londynie wydał uchwałę w sprawie sądów ny przez Premiera i Wodza Naczelnego Polskich Sił Zbrojnych,
specjalnych w Kraju, datowaną na 16.4.1940 r.1 (dalej jako: gen. Władysława Sikorskiego, dalej jako: KodSK i towarzyszące
uchwała). Zgodnie z art. 1 uchwały wydawanie wyroków śmier- mu tzw. Przepisy materialne z maja 1940 r., dalej jako: PrzepMat
ci (była to podstawowa  choć nie jedyna  kara przewidziana oraz  zastępujący KodSK i także zatwierdzony przez Naczel-
przez prawodawstwo lat wojny na czas okupacji, co znalazło nego Wodza  Statut Wojskowych Sądów Specjalnych ZWZ-AK
swe odzwierciedlenie w póz
niejszych przepisach procesowych z listopada 1941 r., dalej jako: StatWSS], które stanowić miały
 o czym więcej niżej) na  prześladowców, zdrajców, szpiegów wobec społeczeństwa polskiego i aliantów legalną podstawę
i prowokatorów należeć miało do kompetencji specjalnych działania sądownictwa powszechnego i wojskowego, nie zosta-
sądów; uchwała przewidywała powołanie sądów specjalnych ły wydane w postaci ustawy lub dekretu. (& ) Być może, wobec
w dwóch głównych pionach: dużej rozbieżności stanowisk stronnictw wchodzących w skład
wojskowym (te sądy miały być właściwe dla rozpoznawania Rady Narodowej (& ) opracowanie i uzgodnienie takiego aktu
przestępstw popełnianych  w szeregach organizacji wojsko- natrafiłoby na zbyt wielkie trudności 2. Trochę inaczej miała
wej ) oraz siÄ™ sprawa z aktami podstawowymi specjalnego sÄ…downictwa
cywilnym (właściwość w sprawach przestępstw popełnianych cywilnego. Cywilne Sądy Specjalne oraz tzw. Komisje Sądzące
przez sprawców niewchodzących w skład organizacji wojsko- (albo Komisje Sądzące Walki Podziemnej) zostały powołane
wej oraz przez  osoby spośród aparatu okupantów ). do życia dekretem (który odwoływał się zresztą do Konstytucji
Ta  ustawa zasadnicza podziemnego sądownictwa przewi- kwietniowej3). Zgodnie z dekretem orzeczenia Cywilnych Sądów
dywała również brak jakichkolwiek środków odwoławczych od Specjalnych oraz Komisji Sądzących wydane przed jego wej-
wyroków sądów specjalnych  sui generis  instancją odwoław- ściem w życie miały moc prawną. Nie zajmujemy się tu kwestią
czą (pozasądową zresztą) miał tu być wyłącznie Delegat Rządu należytego umocowania prawnego organów podziemnego
odpowiedniej instancji (art. 2), który miał obowiązek zatwier- wymiaru sprawiedliwości i prawidłowością ogłoszenia przepi-
dzić wyrok skazujący na karę śmierci; wykonanie wyroków sów materialnoprawnych. To odrębne i złożone zagadnienie
powierzała uchwała ZWZ (Związek Walki Zbrojnej, poprzednik legalności polskiego wymiaru sprawiedliwości, które wypada-
AK). W ślad za uchwałą Komitetu Ministrów poszły dalsze akty łoby omówić w poświęconym mu tekście. Dla porządku jed-
prawne władz polskich doby okupacyjnej, już w sposób szcze- nak odnotowujemy fakt  nieortodoksyjnego ogłoszenia części
gółowy regulujące kwestie tak procesowe, jak i materialno- aktów podstawowych podziemnego sądownictwa. Należy jesz-
prawne. Zanim jednak dokonamy nieco bliższej prezentacji tych cze dodać, że nie ma żadnej wątpliwości co do tego, że polskie
aktów prawnych, wypada uczynić w tym miejscu jedną niezwy- ustawodawstwo przedwojenne nie straciło mocy obowiązującej
kle istotną uwagę o charakterze przedwstępnym. Otóż akty w dobie okupacji. Jak słusznie stwierdził (już po wojnie) Sąd
stanowiące podstawę prawną działania wojskowego wymiaru Najwyższy, fakt:  iż część Państwa znajduje się pod okupacją
sprawiedliwości nie miały formy przewidzianej dla przepisów nieprzyjacielską, ma tylko ten skutek, iż przepisy wydanej ustawy
powszechnie obowiązującego prawa przez ówcześnie obowią-
* Adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu
zującą Konstytucję z 1935 r., która stanowiła jednoznacznie, że
Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
aktami ustawodawczymi sÄ… jedynie:
1
Por. T. Seweryn, Polskie sÄ…downictwo podziemne,  PrzeglÄ…d Lekarski Nr 1/1966,
 ustawy oraz
s. 214; L. Gondek, Polska karzÄ…ca 1939 1945. Polski podziemny wymiar spra-
wiedliwości w okresie okupacji niemieckiej, Warszawa 1988, s. 37.
 dekrety Prezydenta Rzeczypospolitej (art. 49 ust. 1).
2
W. Sieroszewski, Przyczynek do historii Wojskowych Sądów Specjalnych, War-
Nie miejsce tu na roztrzÄ…sanie skomplikowanej kwestii, dlacze-
szawa 1974, maszynopis, Archiwum Wojskowego Instytutu Historycznego,
go akty te nie miały formy przewidzianej przez obowiązującą
III/50/66, s. 11 [za:] L. Gondek, op. cit., s. 40.
3
ustawÄ™ zasadniczÄ…. L. Gondek, op. cit., s. 98.
11 (83) listopad 2006 www.edukacjaprawnicza.pl 25
nie mogą być tymczasowo stosowane, niemniej moc prawna Obywatelskiej (dalej jako: KMO). Datę jego powstania T. Szarota
wydanej ustawy rozciąga się także na obszar okupowany, gdyż określa na koniec 1941 r.6 W uzasadnieniu autorzy KMO wyjaś-
przez fakt okupacji suwerenność Państwa jest ograniczona tylko niali, że  obraca się [on] w dwóch (& ) płaszczyznach: praw-
faktycznie, a nie prawnie 4. Zatem  co wymaga podkreślenia nej i etycznej. [P]łaszczyzna prawna jest szersza od tej, którą
 na terenie okupowanego Państwa Polskiego obowiązywało przewidywało dotychczasowe ustawodawstwo. Rozszerzenie
przedokupacyjne prawo polskie, w tym oczywiście KK z 1932 r. to wywołane jest specyficznością obecnych warunków 7. KMO
i KPK z 1928 r.; obok prawodawstwa okresu pokoju obowiązy- składał się z czterech działów typizujących czyny zabronione
wało jednak również prawo czasu wojny, nie zawsze niestety różnego ciężaru gatunkowego, zagrożone zróżnicowanymi
wydawane lege artis. W każdym razie w tym miejscu najistot- sankcjami8. Dział I obejmował zagrożone karą śmierci zbrod-
niejsze jest to, że przez okres okupacji zarówno wojskowe, jak nie zdrady państwa i narodu polskiego. Dział II  przestępstwa
i cywilne sądy specjalne faktycznie funkcjonowały, niezależnie od przeciwko przynależności do narodu polskiego (zagrożone karą
zastrzeżeń, które można by żywić wobec podstawy prawnej ich utraty praw publicznych, obywatelskich praw honorowych i pra-
działalności. wa wykonywania zawodu); do tej kategorii należały takie prze-
stępstwa jak np. służba u wroga bez nieodpartego przymusu
Przepisy prawa karnego materialnego (art. 6). W Dziale III znalazły się przestępstwa przeciwko moral-
Jak wspomnieliśmy przed chwilą, w czasie okupacji oczywiście ności obywatelskiej, zagrożone karą wyłączenia ze społeczności
obowiązywały przepisy przedwojenne. W pierwszym rzędzie polskiej (tj. niemożności zajmowania jakichkolwiek stanowisk
istotne są tu przepisy KK z 1932 r. i Kodeksu karnego woj- państwowych, samorządowych i społecznych), m.in. występki
skowego z 1932 r. Niestety rychło miało się okazać, że lata  utrzymywania zażyłej znajomości lub stosunków miłosnych
okupacji przyniosły ze sobą całą gamę nowych czynów o wyso- z wrogiem (art. 11),  brania bez nieodpartego przymusu czyn-
kim ładunku niebezpieczeństwa dla społeczeństwa żyjącego nego udziału w widowiskach teatrów, teatrzyków i filmach (& )
w warunkach wojennych. wroga (art. 14),  uczęszczania do Kasyn Gry (& ) prowadzo-
nych przez wroga (art. 17). Na szczególną uwagę zasługuje
Wystarczy wskazać choćby na czyny polegające na przyjęciu przepis art. 13 Działu III KMO, penalizujący czyny polegające
przez polskiego obywatela tzw. volkslisty, czyny, których nie na wykorzystywaniu dla zysku majątkowego przymusowego
mógł przecież przewidzieć (i odrębnie penalizować) przed- położenia innej osoby i używania w stosunku do niej przemocy
wojenny ustawodawca. Akurat podpisanie volkslisty zostało lub groz
by zwrócenia się do wroga bądz
zastosowania jego
uznane w powojennym orzecznictwie Sądu Najwyższego za rozporządzeń. Ostrze tego przepisu zwrócone było przeciwko
wypełniające znamiona zbrodni zdrady wojennej kraju:  fakt pladze tzw. szmalcownictwa, czyli szantażowania ukrywających
zgłoszenia przez obywatela polskiego w czasie wojny swej się przed okupantami Żydów. Wreszcie Dział IV kryminalizo-
przynależności do narodowości niemieckiej jest działaniem na wał występki drobniejsze (przestępstwa przeciwko godności
korzyść nieprzyjaciela w rozumieniu art. 100 KK z 1932 r. 5. obywatelskiej, zagrożone karą  publicznego napiętnowania ,
zwiÄ…zanÄ… z  bojkotem towarzyskim, a w przypadkach szcze-
Jednak w czasie okupacji okazało się, że wiele zachowań o sil- gólnie rażących, częściową konfiskatą mienia 9). Do kategorii
nym pierwiastku ujemnym pozostaje poza ramami penalizacji przestępstw z Działu IV należały m.in.:  udawanie Niemca dla
wyznaczonymi przez ustawodawstwo polskie. Tę lukę zaczęły korzystania z przemijającej wygody (art. 18) czy  nieograni-
wypełniać różnej rangi przepisy materialnego prawa karnego, czanie się do wypadków niezbędnej potrzeby w kupowaniu
penalizujące nowe stany faktyczne. Cały korpus przepisów przed- i czytaniu prasy gadzinowej (art. 23). Przepisy KMO nie tylko
wojennego prawa materialnego został uzupełniony o zespół rozszerzały znacząco penalizację, uzupełniając obszary zacho-
przepisów czasu okupacji  oba te zespoły przepisów były sto- wań niepenalizowanych o obowiązujące w chwili wybuchu
sowane równolegle. Wspomnieliśmy wyżej o PrzepMat, towa- wojny ustawodawstwo karne, ale również modyfikowały kata-
rzyszących KodSK. Przepisy te typizowały pięć zbrodni, wszystkie log kar. Ani kara wyłączenia ze społeczności polskiej (Dział III),
zagrożone jedną karą: śmierci. Były to zbrodnie: zdrady, szpiego- ani kara publicznego napiętnowania (Dział IV) nie były znane
stwa, prowokacji, denuncjacji i nieludzkiego prześladowania lub ustawodawstwu polskiemu.
krzywdzenia ludności polskiej. Jeśli idzie o modyfikacje penalizacji tempore bello, to warto
wskazać na inną jeszcze ciekawą zmianę wprowadzoną przez
Przykładowo PrzepMat typizowały jako zbrodnię denuncjacji prawodawstwo podziemne. Przykuwa tu uwagę przepis art. 6
(rozszerzając tym samym penalizację w stosunku do pena- StatWSS, który stanowi, że w razie uznania oskarżonego za
lizacji przedwojennej) zachowanie obywateli polskich pole- winnego szczególnie niebezpiecznego przestępstwa (które
gające na  oskarżaniu przed rządem obcego państwa lub ustawą uznane jest za zbrodnię) sąd  może wymierzyć karę
skierowaniem ścigania o czyn przeciwko obcemu państwu ; śmierci, choćby w obowiązujących przepisach przestępstwo nie
jako zbrodnię zdrady  czyny polegające na  ujawnieniu innej było zagrożone tą karą10 (analogiczny przepis znajdował się
osobie tajemnicy organizacji ZWZ lub tajemnicy Państwa w Statucie Cywilnych Sądów Specjalnych11, dalej jako StatCyw,
Polskiego, dotyczącej obrony Państwa lub jego Sił Zbrojnych por. art. 8:  Sąd nie jest związany sankcjami, przewidziany-
(tu następowała z kolei modyfikacja penalizacji w stosunku mi w obowiązujących przepisach prawnych ). Sprawa nie jest
do przedwojennego stanu prawnego; przepis art. 289 ż 1 KK
4
Wyrok SN z 26.2.1946 r., K 399/45, OSNIK Nr I i II/1945 46, poz. 35.
z 1932 r. wprowadzał karalność ujawniania tajemnicy urzę-
5
Uchwała całej Izby Karnej SN z 2.6.1945 r., K 11/45, OSNIK Nr I i II/1945 46,
dowej na szkodę państwa, przestępstwo to było jednak tylko
poz. 1.
6
występkiem i ulegało karze więzienia do lat 5).
T. Szarota, Okupowanej Warszawy dzień powszedni, Warszawa 1988, s. 510.
7
Ibidem.
8
Ibidem.
Tych kilka pierwszych postanowień PrzepMat (typizujących
9
Ibidem, s. 512.
jednak najcięższe zbrodnie okresu okupacji) szybko uzupełniły 10
Wyrok taki wymagał jednak zatwierdzenia przez Głównego Delegata Rządu.
11
szczegółowe (kazuistyczne nawet) przepisy Kodeksu Moralności L. Gondek, op. cit., s. 168 170.
26 11 (83) listopad 2006
jednoznaczna. Na pierwszy rzut oka może się zdawać, że tego wyroki śmierci 15. Nazwa ma jednak głębokie korzenie historycz-
typu uregulowanie stanowi daleko idące odstępstwo od zasa- ne: sądami kapturowymi (lub po prostu  kapturami ) określano
dy nulla poena sine lege wymuszone warunkami wojennymi. sądy tymczasowe powoływane na okres bezkrólewia, gdy po
Można jednak spojrzeć na rzecz z zupełnie innego punktu zgonie królewskim nie było komu wymierzać sprawiedliwości.
widzenia: tak naprawdę jest to  być może nie do końca  czy- Pierwszy z tych sądów powstał po śmierci Ludwika Węgierskiego16
ste z uwagi na zasady prawidłowej techniki prawodawczej i od tej pory wpisały się one trwale w pejzaż prawny dawnej
 generalne obostrzenie odpowiedzialności karnej wprowadzo- Rzeczypospolitej. Do właściwości kaptura należały podpalenia,
ne w akcie o charakterze procesowym. zabójstwa i rabunki, a jego członków wybierały sejmiki woje-
Znamienne zresztą, że w okresie okupacji nawet kardynalna wódzkie. Sąd zbierał się co półtora miesiąca na trzytygodniowe
zasada prawa karnego nullum crimen sine lege uległa dość sesje. Skąd wzięła się sama nazwa? Jedni (W. Kopaliński17) poda-
znacznemu rozluz
nieniu; warunkiem odpowiedzialności karnej ją, że z łaciny (od słowa captura  połów, wzięcie do niewoli, kara
wcale nie musiało być wypełnienie przez czyn przypisany spraw- za grzech). Inni18 tłumaczą, bardziej przekonująco, etymologię
cy znamion opisu typu czynu zabronionego. Charakterystyczne, słowa w ten oto sposób: nazwa pochodzi od  kaptura , który
że o ile KPK z 1928 r. wymagał, by akt oskarżenia zawierał był żałobnym nakryciem głowy noszonym po zgonie królewskim,
nie tylko dokładne określenie zarzucanego czynu, ale również wdziewanym także przez sędziów w czasie interregnum. Kaptur
wskazanie przepisu ustawy karnej, pod który czyn podpada w dawnej Polsce był:  (& ) nazwą ogólną szpiczastych nakryć
(art. 279 lit. c), a sentencja wyroku skazującego musiała zawie- głowy, zwłaszcza zakładanych na znak pokuty i żałoby, stąd też
rać wskazanie przepisu zastosowanej ustawy karnej (art. 367 kaptur o żałobie po śmierci króla, o czasie bezkrólewia, o sejmie
lit. b), o tyle akty procesowe stanowiące podstawę funkcjo- nadzwyczajnym i sądzie nadzwyczajnym czasu bezkrólewia 19.
nowania podziemnego sądownictwa zwalniały od wymogu Piszemy tu trochę więcej o tym pojęciu, by pokazać, że począt-
określania w akcie oskarżenia lub wyroku dokładnej kwalifikacji kowa nazwa sądów Polski Podziemnej, choć być może budząca
prawnej czynu przypisanego oskarżonemu. Wystarczało w ak- niedobre skojarzenia (sędziowie w kapturach etc.), w istocie
cie oskarżenia  dokładnie określić zarzucony [oskarżonemu] w sumie dość dobrze oddawała charakter prawny tych organów
czyn12 (art. 3 StatWSS), a w wyroku skazującym sąd miał tylko (sądy czasu bezkrólewia), celnie nawiązując do nazwy instytucji
 ustalić czyn przypisany oskarżonemu i wskazać karę, na jaką ustroju I Rzeczypospolitej. Szybko jednak zarzucono to określe-
oskarżonego skazano (art. 6 StatWSS) lub  ustalić czyn przy- nie i już StatWSS powołał do życia Wojskowe Sądy Specjalne
pisany oskarżonemu oraz wymierzoną karę (art. 8 StatCyw). (WSS) przy Komendzie Sił Zbrojnych w Kraju i Komendantach
Wszystko to zwalniało sądy podziemne od ścisłego orzekania Okręgu (jesień 1941 r.).
wyłącznie w ramach stanów faktycznych stypizowanych w obo-
wiązującym ustawodawstwie. Skład sądów specjalnych
Sądy  zarówno wojskowe, jak i cywilne  orzekały w składach
Prawo procesowe  ustrój sądów i postępowanie trzyosobowych (art. 4 zd. drugie StatWSS, art. 3 StatCyw).
Tryb postępowania przed podziemnymi sądami musiał odbiegać Statuty wymagały, by przewodniczący posiadał wykształcenie
od postępowania przed sądami działającymi w okresie poko- prawnicze (CSS) lub był sędzią w znaczeniu ustawy o ustro-
ju. Było to podyktowane nadzwyczajnymi warunkami terroru ju sądownictwa (WSS). Trzyosobowe były też składy Sądów
okupacyjnego, w jakich przyszło działać podziemnemu wymia- Kapturowych ZWZ (wszyscy sędziowie musieli być członka-
rowi sprawiedliwości. Pytanie oczywiście, jak daleko ustrój ten mi ZWZ), tyle że jeden z sędziów (nie przewodniczący, tym
winien odbiegać od trybu postępowania dla czasów pokoju. był Komendant ZWZ) winien był rekrutować się albo spo-
Odstępstwa były  jak zobaczymy  znaczne. Jak już wspomnie- śród sędziów polskiego sądu wojskowego (sprzed września
liśmy na samym początku, w czasie okupacji funkcjonowały dwa 1939 r.), albo  z braku możliwości obsadzenia składu sądu
zasadnicze piony sądownictwa: wojskowe i cywilne. Ponieważ takim fachowym sędzią  być adwokatem lub osobą legitymu-
było pomiędzy nimi wiele elementów wspólnych, w miarę moż- jącą się wykształceniem prawniczym. W praktyce sędziowie
liwości omówimy te zagadnienia łącznie. (a nie tylko przewodniczący tych sądów) sądów specjalnych
(i WSS, i CSS) wywodzili się z przedwojennych środowisk
Pierwsze sÄ…dy podziemia  SÄ…dy Kapturowe ZWZ prawniczych.
KodSK (wiosna 1940 r.) ustanowił Sądy Kapturowe. Były one
właściwe do sądzenia i wyrokowania na terenie okupowanym Właściwość sadów
w wypadkach  zbrodni zdrady, szpiegostwa, denuncjacji oraz Do właściwości WSS należały sprawy przestępstw przewidzia-
nieludzkiego prześladowania i krzywdzenia ludności polskiej nych w obowiązujących przepisach karnych, popełnianych
(art. 1 KodSK), popełnionych przez członków ZWZ i przez lub usiłowanych przez  osoby wojskowe po 4.12.1939 r.,
byłych członków ZWZ. Nazwa tych sądów była dość pecho- oraz sprawy dotyczące przestępstw godzących bezpośrednio
wa. Zdaniem W. Sieroszewskiego, termin ten:  nie przyjÄ…Å‚ siÄ™
12
StatCyw co prawda wymagał  dokładnego określenia zarzucanego (& ) prze-
w ogóle w kraju 13. Z kolei gen. S. Rowecki ( Grot ) tak pisał
stępstwa (art. 6 zd. drugie), jednak już wymóg stawiany wyrokowi był inny:
o niej do gen. W. Sikorskiego:  Społeczeństwo odniosło się [do
należało w nim ustalić przypisany oskarżonemu czyn, w ogóle nie mówiło się
niej] z wyraz
nym uprzedzeniem, utożsamiając powyższe sądy
o kwalifikacji prawnej czynu.
13
z anonimowymi instytucjami (& ), których niczym nieskrępowa- W. Sieroszewski, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w powstaniu warszaw-
skim i udział w niej adwokatów, Pal. Nr 7/1977, s. 70.
na i niczym niekontrolowana działalność znaczyła się krwawo
14
L. Gondek, op. cit., s. 38.
wyrokami śmierci 14. Określenie  sąd kapturowy rzeczywiście
15
Inny słownik jeżyka polskiego PWN pod red. M. Bańki, t. I, Warszawa 2000,
brzmi dość złowróżbnie, nic więc dziwnego, że w codziennym
s. 596.
16
języku stroniono raczej od tej nomenklatury. Warto jednak wspo- Z. de Bondy, Słownik rzeczy i spraw polskich, Warszawa 1934, s. 111.
17
W. Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, Warszawa 2001, s. 463.
mnieć, że znaczenie i etymologia terminu jest dość powikłana.
18
A. Brückner, SÅ‚ownik etymologiczny jÄ™zyka polskiego, 1927, s. 218.
Współczesne z
ródła leksykograficzne podają, że sądem kapturo- 19
A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, t. 1,Warszawa 2000,
wym jest sąd  działający nieoficjalnie i skrycie, zwykle wydaj[e] 628 629.
11 (83) listopad 2006 www.edukacjaprawnicza.pl 27
w bezpieczeństwo Sił Zbrojnych w Kraju. CSS zajmowały się była prosta: w warunkach okupacji praktycznie jedyną dającą
z kolei przewidzianymi w przepisach karnych przestępstwami się wykonać karą była kara śmierci. Oczywiście nie wchodzi-
polegającymi na działaniu na korzyść okupanta bądz
na szkodÄ™ Å‚o w rachubÄ™ skazywanie kogokolwiek na karÄ™ pozbawienia
Państwa lub Narodu Polskiego (zdrada, szpiegostwo, prowo- wolności i wykonywanie tej kary. Takie sprawy należało zatem
katorstwo, prześladowanie i krzywdzenie ludności polskiej), odłożyć do osądzenia i wykonania kary po odzyskaniu niepod-
popełnionych bądz
usiłowanych po 1.9.1939 r. Właściwości ległości.
CSS nie podlegały sprawy o przestępstwa zastrzeżone do właś-
ciwości WSS. Rozprawa
Węzłowym etapem postępowania było postępowanie jurys-
Oskarżyciel i postępowanie przygotowawcze dykcyjne. Rozprawa była tajna27,  (& ) z uwagi na wymagania
Oskarżycielem przed WSS i CSS był prokurator (przed CSS konspiracji [należało] unikać wzywania [na nią] oskarżonego28
prokurator CSS okręgu, którego mianował Delegat Okręgowy i świadków (art. 5 StatWSS, art. 7 StatCyw). W rozprawie
Rządu na Kraj, art. 4 StatCyw). Przeprowadzał on (w postę- przed WSS prokurator nie brał udziału29 (art. 4 StatWSS).
powaniu wojskowym na polecenie właściwego komendanta W. Sieroszewski, trafnie, uregulowanie to uzasadniał intencją
ZWZ-AK, a w postępowaniu cywilnym z własnej inicjatywy lub zrównoważenia braku obrońcy na rozprawie przed sądem pod-
na polecenie właściwego delegata) dochodzenie, którego celem ziemnym30 (przed CSS także nie stawał obrońca). Tryb postę-
było  zebranie i utrwalenie dowodów . Statuty nie określały ści- powania przed sądami specjalnymi był bardzo płynny, bowiem
śle terminu dochodzenia, stanowiąc jedynie, że winno ono być zarówno StatCyw (art. 7 zd. drugie), jak i StatWSS (art. 5 zd.
przeprowadzone  spiesznie . drugie) przewidywały, że:  [jego] celem jest dążenie do wykrycia
Jak wyglądało dochodzenie w praktyce? Według relacji W. Sie- prawdy materialnej [i] zależy [on] od uznania sądu . Oczywiście,
roszewskiego20, który był od lata 1940 r. przewodniczącym było pewne procesowe minimum programowe wyznaczone
Sądu Kapturowego Okręgu Warszawa (Województwo) ZWZ, przez postanowienia obu statutów, ale poza tym minimum sąd
a następnie przewodniczącym Wojskowego Sądu Specjalnego miał jednak wolną rękę i mógł dowolnie i tylko wedle swego
Obszaru Warszawa AK, dochodzenie (w postępowaniu wojsko- uznania kształtować tryb postępowania. Jak odbywało się to
wym)  było zazwyczaj prowadzone przez jednostki terenowe w praktyce? Zdaniem S. Korbońskiego31:  jeśli chodzi o postę-
AK lub przez komórki kontrwywiadu, albo łącznie przez jedne powanie przed sądem specjalnym, to obowiązywał tryb oparty
i drugie. Składało się ono z doniesień i raportów oraz dołączo- na zasadach kodeksu postępowania karnego, określany przez
nych do nich zeznań świadków. Sąd kładł duży nacisk na zezna- sam sąd . Z kolei W. Sieroszewski nie zajmuje się tym zagadnie-
nia świadków i  w miarę możności, na jaką zezwalały warunki niem wprost, jednak podaje pewne szczegóły, które naświet-
konspiracyjne  na odbieranie tych zeznań w sposób umożli- lają interesującą nas materię. Otóż pisze on, że  Sądy [chodzi
wiający ocenę ich wiarygodności. Bardzo często były załączane o WSS] obowiązek dociekania prawdy materialnej posuwały
dowody rzeczowe (listy, fotografie, a nawet w paru wypadach tak daleko, jak tylko na to pozwalały względy bezpieczeństwa
odciski palców) 21.  [O]ficerowie i szeregowi AK byli w zasadzie własnego i organizacji. Sprawy były wielokrotnie odsyłane do
przesłuchiwani formalnie przez prowadzącego dochodzenie, uzupełnienia z obawy, aby w tych trudnych warunkach wyroko-
a w ważniejszych wypadkach przez prokuratora. W niezbyt wania nie popełnić omyłki, i skutkiem tego nadmiernie się prze-
częstych wypadkach byli nawet przesłuchiwani przez delego- ciągały, co nawet często wywoływało niezadowolenie komend
wanego sędziego 22. Co dość interesujące, zdarzały się rów- lokalnych 32.
nież przypadki przesłuchiwania samych podejrzanych:  jeżeli
20
byli przesłuchiwani, to  czytamy u W. Sieroszewskiego  tylko
Władysław Sieroszewski urodził się Warszawie 30.12.1900 r. Był synem znanego
pisarza Wacława Sieroszewskiego. W 1924 r. ukończył studia prawnicze na UW,
w sposób pośredni, w toku rozmowy i nie wiedząc, że jest to
w latach międzywojennych był kolejno: asesorem SO w Warszawie, podprokura-
przesłuchanie. W wypadkach wątpliwych Sąd kładł nacisk na
torem SO w Piotrkowie, wiceprokuratorem SO w Warszawie, wiceprokuratorem
to, aby taka rozmowa odbywała się w obecności świadków,
SA w Warszawie. W roku 1939 został mianowany prokuratorem SN.
21
W. Sieroszewski, Polski i hitlerowski wymiar sprawiedliwości w okresie okupacji,
czemu zresztą z reguły sprzeciwiały się organy prowadzące
 Za i Przeciw Nr 40/1972, s. 15.
dochodzenie, jako warunkowi zbyt uciążliwemu i trudnemu
22
Ibidem.
do zachowania z uwagi na niebezpieczeństwo dekonspiracji 23.
23
Ibidem.
24
Kluczowe dowody rzeczowe były najczęściej uzyskiwane na
Ibidem.
25
Ibidem.
poczcie,  której pracownicy, członkowie AK (& ), przechwyty-
26
 Biegli na ogół nie byli wtajemniczeni w sprawę i byli przekonani, że dokonują
wali listy do władz okupacyjnych przeciwko różnym osobom
ekspertyzy dla legalnie funkcjonujących sądów polskich [funkcjonowały one
(& ), były to przeważnie listy anonimowe 24. A
atwe było ustale-
w Generalnym Gubernatorstwie], a nie dla sadów podziemnych (ibidem).
27
Rozprawa przed Sądami Kapturowymi ZWZ także była tajna.
nie autora takiego listu, ponieważ  pobudką ich była najczęściej
28
Co do takiego rozwiązania procesowego miał poważne wątpliwości np. L. No-
zemsta osobista lub zawiść sąsiedzka 25. Niekiedy uzyskiwano
wodworski, b. dziekan Rady Adwokackiej w Warszawie, szef Departamentu
próbkę pisma podejrzanego i zlecano ekspertyzę porównawczą
Sprawiedliwości Delegatury na Kraj, z którym S. Korboński (W. Sieroszewski,
pisma u biegłych26. Polski i hitlerowski& , op. cit., s. 114) rozmawiał o utworzeniu podziemnego
sądownictwa cywilnego:  Wyłuszczyłem, o co chodzi, i przedstawiłem zasady,
Dochodzenie kończyła jedna z trzech możliwych decyzji. Proku-
na jakich funkcjonowanie sądów podziemnych miałoby się opierać. Twarz
rator mógł  w razie uznania, że nie ma podstaw do wszczęcia
Nowodworskiego (& ) zaczęła się chmurzyć. (& ) Godził się on na przykład
postępowania karnego  odmówić ścigania. Jeśli jednak były
z potrzebą karania zdrajców, ale niektóre pomysły raziły poczucie prawne
tego znanego jurysty. Dał temu dobitny wyraz: Nie mogę sobie wyobrazić
podstawy do wszczęcia postępowania, to winien był albo
takiej sytuacji, by człowiek mógł być skazany na śmierć bez uprzedniego
wnieść akt oskarżenia do przewodniczącego WSS czy CSS, albo
przesłuchania, a pan kolega twierdzi, że należy przewidywać, iż większość
 i to było szczególne urządzenie procesowe podziemnego
wyroków zapadnie zaocznie« .
29
Inaczej przed SÄ…dami Kapturowymi ZWZ  por. art. 9 zd. drugie KodSK.
postępowania karnego  jeśli miał podstawy prognozować,
30
W rozprawie przed Sądem Kapturowym ZWZ obrońca (członek ZWZ) brał
że za czyn zarzucany oskarżonemu należałoby wymierzyć karę
udział.
nie surowszą od kary pozbawienia wolności  wnosił o zawie- 31
S. Korboński, W imieniu Rzeczypospolitej& , Londyn 1964, s. 117.
32
szenie postępowania. Idea przyświecająca temu rozwiązaniu
Ibidem.
28 11 (83) listopad 2006
Rozprawy odbywały się przeważnie w prywatnych mieszka- zatwierdzania wyroku przez organ władzy wykonawczej (w przy-
niach. W Warszawie WSS zbierał się jednak w jednej z nieczyn- padku wyroków WSS  Komendanci Obszarów lub Okręgów
nych sal Sądu Apelacyjnego33, którą oddał do dyspozycji sądu AK, w przypadku wyroków CSS  Delegat Okręgowy, Delegat
Kazimierz Rudnicki, prezes Sądu Apelacyjnego w Warszawie. Główny Rządu na Kraj). W razie ostatecznego niezatwierdze-
Notabene KodSK zawierał bardzo ciekawe postanowienie nia wyroku sprawa była ponownie rozpoznawana (przez inny
dotyczące czasu odbywania się rozprawy i jej maksymalnej skład sądzący WSS lub przez CSS przy innym Delegacie Okręgu).
długości. Powinna ona była się odbywać  możliwie przed Wyrok zapadły w wyniku ponownego rozpoznania sprawy
południem i trwać (wraz z wydaniem wyroku) nie dłużej niż przez inny skład WSS nie wymagał już zatwierdzenia i stawał się
3 godziny (art. 9 zd. pierwsze KodSK). prawomocny z chwilą wydania. Statuty przewidywały również
możliwość wznowienia prawomocnie zakończonego postępo-
Wyrokowanie wania przed sądem specjalnym  zarówno na korzyść, jak i na
Po rozprawie sąd przystępował do narady i wydawał (więk- niekorzyść oskarżonego.
szością głosów, wyjątkiem była jednogłośność przy wyrokach
skazujących na karę śmierci w postępowaniu przed WSS, por. Wykonanie wyroków
art. 6 zd. pierwsze StatWSS34) wyrok (skazujący35 lub unie- Ostatnim etapem postępowania było wykonanie wyroku skazu-
winniający) albo postanowienie o zawieszeniu postępowania. jącego. Tak pisał o tym Stefan Korboński36:  Zespół wykonujący
Sąd sporządzał następnie wyrok na piśmie, podpisywał go wyrok składał się zwykle z trzech osób. W zasadzie jedna strzela-
przewodniczący i sędziowie (a w postępowaniu  cywilnym ła, dwie ją ubezpieczały, obojętnie, czy wyrok był wykonywany
miał on zawierać także zwięzłe uzasadnienie, niepodające w domu, gdzie osłona terroryzowała domowników, czy na ulicy,
jednak nazwisk świadków  o ile wyrok na ich zeznaniach się na wypadek gdyby nadbiegli Niemcy. O zachowanie przechod-
opierał). Jeśli sąd doszedł do wniosku, że za czyn należałoby niów wykonawcy wyroku byli spokojni. Na ogół orientując się,
sprawcy wymierzyć jako najsurowszą karę pozbawienia wol- że to działa Podziemie, przechodnie na przykład w Warszawie
ności, to miał obowiązek wydać postanowienie o zawieszeniu mijali szybko miejsce wykonania wyroku, udając, że nic nie
postępowania. Zawieszone postępowanie mogło być podjęte widzą. Jeśli okoliczności pozwalały, wykonawcy wyroku naj-
w każdym czasie, jeśli ujawniły się nowe fakty lub dowody pierw odczytywali skazanemu sentencję wyroku, rozpoczyna-
 przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskar- jącą się od sakramentalnych słów: W imieniu Rzeczypospolitej
żonego . ChodziÅ‚o tu zapewne o takie fakty lub dowody, które Polskiej& « .
przemawiałyby za wymierzeniem oskarżonemu kary surowszej
od kary pozbawienia wolności (kary śmierci) lub uniewinnie-
33
W. Sieroszewski, Organizacja& , op. cit., s. 71.
34
niem od zarzutu(-ów).
Inne brzmienie tekstu StatWSS (bez wzmianki o wymaganej jednogłośności
wyroków skazujących na karę śmierci) podaje W. Sieroszewski, ibidem.
35
Art. 11 zd. 9 KSKap wymagał, by wyrok skazujący  był wydany z wielką ostroż-
Zaskarżalność wyroków
nością i tylko na podstawie niewątpliwych faktów i dowodów . W Statutach
Postępowanie było jednoinstancyjne, a wyroki nie ulegały zaskar-
pominięto to wymaganie, było ono jednak chyba oczywiste.
36
żeniu. Pewną namiastką kontroli odwoławczej była procedura Jw.???

174 (szerokość) x 97 (wysokość) mm
11 (83) listopad 2006 www.edukacjaprawnicza.pl 29