Architektura w Egipcie to budowanie w wielkim stylu.
W budownictwie świeckim najważniejsza pozycja przypada obszernym pałacom, powstającym w
różnych miastach rezydencjonalnych. Poza nimi wznoszone są również inne budowle użytkowe na
potrzeby państwa ( magazyny, budynki administracyjne) oraz nieliczne twierdze.
Architektura sakralna obejmuje oprócz świątyń poświęconym rodzinom bogów także grobowce i
świątynie ku czci zmarłych boskich królów  faraonów.
Budownictwo sakralne i świeckie różnią się nie tylko programem ale także materiałem
budowlanym, którego użycie ma znaczenie symboliczne i religijne.
W budownictwie świeckim nawet reprezentacyjne założenia pałacowe są przeważnie budowane z
suszonych cegieł i drewna, mają służyć przez określany czas. Natomiast świątynie i grobowce są
wznoszone z naturalnego kamienia. Jest to symbol ich wiecznego trwania, podobnie jak
usytuowanie nekropoli na pustynnym płaskowyżu, niedostępnym dla zmiennych wylewów Nilu.
Architekturę świecką Starego i Średniego Państwa da się odtworzyć jedynie pośrednio  na
podstawie obrazów w królewskich grobowcach. Z Nowego Państwa odkopano tylko nieliczne
ruiny. Świadkami historii architektury są przede wszystkim wszystkie grobowce i budowle sakralne
 mastaby i piramidy w Starym Państwie, świątynie grobowe w Średnim oraz wielkie świątynie
bogów w Nowym Państwie.
Wśród form egipskiej architektury można wyróżnić takie, które są abstrakcją i geometryzacją
wzorów czerpanych ze świata nieożywionego (formacji skalnych, form megalitycznych), stylizacją
form roślinnych (papirus, lotos, palma) oraz wspomnieniem pierwotnych technik budowlanych
(budownictwo drewniane, trzcinowe i gliniane).
We wszystkich epokach popularnością cieszą się kolumny o formach roślinnych. Preferowane są
rośliny herbowe Górnego i Dolnego Egiptu  lotos i papirus, które przyjmują funkcje symboliczno
 dekoracyjne.
Najstarsze zachowane kapitele kamienne należą do kolumn papirusowych w pn części kompleksu
Dżesera. Mają one postać naturalistycznej, stylizacji trójkanciastej łodygi i kwiatu w kształcie
dzwonu. Także kwiat lotosu stał się pierwowzorem dla odrębnej formy kapitelu, która w Średnim i
Nowym Państwie często zlewała się z formą kapitelu papirusowego.
Najczęściej spotyka się kolumny wiązkowe, będące stylizacją wczesnych dekoracyjnych podpór z
wiązek łodyg sitowia i papirusu. Kapitele są wariantami dwóch podstawowych typów  otwartego i
zamkniętego. Początkowo smukłe kolumny, otrzymują w Nowym Państwie pękate, walcowe trzony,
Są często pokryte rozbudowanymi obrazami i stanowią ważny przejaw tendencji do
monumentalizmu.
Głowice palmowe wywodzą się od kolumn drewnianych z wieńczącymi je pióropuszami
palmowymi. Odwzorowanie tych kolumn w kamieniu pociąga za sobą stylizację istotnych
elementów: trzonu kolumny, mocowana owiniętą liną i palmowego pióropusza.
Także gzyms żłobkowany jest stylizowaną wersją wcześniejszych dekoracji roślinnej. Obiegający
narożniki budynku wątek pochodzi od drewnianych okrąglaków, które były przywiązywane
sznurami do dekoracyjnych rusztowań lub glinianych pylonów w celu zamocowania i zakrycia
okładzin z trzciny.
Podstawowe formy oznaczają się wielką trwałością. Sięgają niekiedy początkami aż paleolitu i
istnieją przy zmieniających się stylach różnych epok do okresu póz
nego. Na tej stałości opiera się
specyficzny charakter architektury egipskiej, niezmienny na przestrzeni tysięcy lat.
Wszystkie formy architektoniczne są dla Egipcjan nośnikami złożonej symboliki. Prawie nie sposób
oddzielić od siebie celu i treści symbolicznej budynku lub formy. Symboliczność form jest jedną z
ich głównych funkcji, często nawet jedynym celem. Jedna forma może być symbolem wielu
zjawisk, sił i tradycji.
Dualizm form tektonicznych i organicznych łączy się z tradycjonalizmem i symboliką w
nierozdzielne przenikanie się fizycznej materii i metafizycznej strony bytu, charakterystyczne dla
światopoglądu Egipcjan (tzw, myślenie mityczno  poetyczne).
Ta zasada rebusu obowiązuje w architekturze, szczególnie w odniesieniu do form, które mimo swej
wielkości nie są budynkami ani ich elementami, ale znakami tektonicznymi, jak piramida, czy
obelisk. Obie są zarazem formami prostymi i złożonymi, formami absolutnymi. Za ich
geometryczną jasnością kryje się jednak różnorodna symbolika.
Klasyczna forma piramidy jest rezultatem długiego procesu abstrakcji, który ściśle wiąże się z
kultem faraona i religią boga słońca Re z Heliopolis.
Do tego samego kręgu form należy też obelisk. Za jego pierwotną postać jest uważany benben,
święty kamień w formie ustawionego prosto, nieregularnego stożkowatego monolitu. Poniżej
wierzchołka linia monolitu załamuje się, co w sposób zgeometryzowany powtarza kształt obelisku
Na końcu rozwoju powstaje klasyczna forma iglicy, która nie zmienia się już od Średniego Państwa.
Wierzchołek piramidonu, jest często pokrywany stopem złota i srebra (elektronem) Na bocznych
powierzchniach znajdują się inskrypcje.
W architekturze egipskiej ważna jest wola upraszczania, której odpowiada zdolność abstrakcji i
redukcji do prostszych form geometrycznych.
Poszczególne budowle egipskie są zwykle zwartymi, lezącymi lub stojącymi bryłami. Nawet we
wznoszących się wysoko pylonach na froncie świątyni ruch pionowy zostaje zrównoważony przez
zaakcentowane poziome zamknięcie górne.
Od piramid z czasów IV dynastii zaczyna dominować czysta, nieprzerwana płaszczyzna.
Rezygnacja z plastycznego podziału i maksymalne uproszczenie nie tylko tworzą szczególnie
klarowna sylwetki. Gładkie powierzchnie nadają się też znakomicie do uprawiania jednej z
najbardziej samoistnych dyscyplin architektury Egipcjan  płaskorzez
by wklęsłej.
.
Egipski styl wielkich mas powstaje przez świadome zredukowanie początkowego bogactwa form
do nielicznych elementów podstawowych. Wciąż powracające formy proste to: obramowanie
poziome gzymsem żłobkowanym, organiczne i tektoniczne formy podpór. Podobnie jest z wielkimi
formami złożonymi jak: pylon, dziedziniec kolumnowy, hypostyl, płaski dach, długi mur
zewnętrzny, pawilony na barki bogów, aleje sfinksów.
Wielkie założenia składają się przeważnie z sekwencji jednakowo zbudowanych brył
architektonicznych o różnej wysokości, które od zewnątrz spaja długa linia pozioma otaczającego
muru. Osoba wkraczająca do wewnątrz odbiera je jako następstwo stref jasnych i ciemnych ze
wznoszącymi się do góry ścianami, ciasnymi bramami, otwartymi dziedzińcami i ciemnymi salami
kolumnowymi.
Elementem szczególnie zwracającym uwagę jest pylon, który w zdwojonej postaci prawie zawsze
zaznacza wejście do świątyni. Ze stadiów wstępnych wczesnej architektury, posługującej się gliną,
trzciną i drewnem, przez formy pośrednie, których przykładem są skalne grobowce Średniego
Państwa, rozwija się standardowa forma podwójnej wieży na planie wydłużonego prostokąta, o
stromo nachylonych ścianach.
Płaskorzez
by nad wysokimi bramami wejściowymi przedstawiają  boski horyzont
W szczelinowych wycięciach na stronie przedniej są umocowane maszty na flagi, sterczące wysoko
nad dachami pylonów i ozdobione proporczykami.
Hypostyl  sala kolumnowa  w prostej postaci jest głównym elementem egipskiego domu
mieszkalnego, skąd zostaje zapożyczony do architektury pałacowej i sakralnej. W formie
monumentalnej występuje w wielkich świątyniach Nowego Państwa jako hala przejściowa między
dziedzińcem kolumnowym a wnętrzem świątyni. Środkowe 2 rzędy kolumn zostają najczęściej
rozsunięte, aby w zastawionym okrągłymi kolumnami pomieszczeniu podkreślić centralną oś
wiodącą do sanktuarium.
Temu samemu celowi służy podwyższenie środkowych rzędów kolumn. Powstaje w ten sposób
podwyższona parta środkowa, której wysoko umieszczone boczne okna oświetlają środkowe
przejście.
Szczególnie wyraz
nie układ ten widać w wielkiej sali hypostylowej, można go też znalez
ć w
tamtejszej świątyni jubileuszowej Totmesa III i w centralnej sali palacu Malkata. Boczne
oświetlenie wysoko usytuowanymi oknami jest elementem staroegipskiej architektury pałacowej i
powstawało ze względu na warunki klimatyczne.
Jak na czasy antyczne Egipt jest krajem gęsto zaludnionym W przeciwieństwie do bezludnych
pustyń pn Afryki w dolinie Nilu ludność jest stłoczona.
Miasta wczesnego okresu powstają jako miejsca ufortyfikowane na terenie wylewów Nilu,
obejmując place targowe lub rezydencje książąt terytorialnych. W otwartej na świat delcie handel
pozwala na szybszy rozwój ekonomiczny i wykształcenie się zaczątków społeczeństwa
mieszczańskiego. Miasta rezydencjonalne w Środkowym i Górnym Egipcie zachowują swój
hierarchiczny charakter.
Ważnym dla rozwoju urbanistyki staje się ustanowienie państwowości. Pierwszą stolicą zostaje
Memfis.
Jego założenie wraz z budową muru obronnego(Memfis dosłownie oznacza Biały Mur)  jest
przypisywane legendarnemu królowi Menesowi, ale prawdopodobnie przypada na okres rządów
Dżesera. Przy współdziałaniu kapłanów boga Patha kanclerz Dżesera i naczelny architekt Imhotep
zapoczątkowuje zarazem wielką epokę architektury Starego Państwa (kompleks Dżesera)
Ze zdobytej dotychczas wiedzy można wysnuć kilka idei przewodnich egipskiej urbanistyki:
1. Orientacja względem stron świata, jeśli pozwala na to topografia terenu. Kierunek pn  pd
jest, naturalną osią obowiązującą w całym Egipcie. Natomiast dla okręgów świątynnych
przyjmuje się orientacja wsch-zach(bieg słońca)
2. Regularność obrysu i siatki ulic. Miasto zajmuje powierzchnię prostokąta, klarownie
odgraniczoną murem od otoczenia. Ulice krzyżują się pod kątem prostym, a kształt dzielnic
jest regularny.
3. Centralne położenie świątyń i pałaców, przede wszystkim w wielkich miastach
rezydencjonalnych.
4. Woda jako element krajobrazu miasta, w formie kanałów, stawów i lustrzanych jezior, w
połączeniu z ogrodami. Cicha i praktyczna droga komunikacyjna.
5. Wydzielone dzielnice mieszkaniowe, zróżnicowany kształt ulic i działek w zależności od
statusu społecznego.
W Egipcie poza obszarem ziem urodzajnych prawie nie ma warunków do osadnictwa, toteż
zagrody, osady i miasta zajmują tereny uprawne. Masy ludności mieszkają w chatach z trzciny
oblepionej gliną, między tamami i kanałami obok pól z osadem nilowego szlamu. O warunkach
mieszkaniowych i osadniczych w Egipcie wiadomo z zachowanych śladów ledwie kilku miast i
osad rzemieślniczych.
Wobec koncentracji zabudowy w miastach i wsiach zaczyna dominować dom szeregowy. Domy
przylegają wąską stroną do ulicy, co pozwala najlepiej wykorzystać ich długość.
Specjalną formę osadnictwa rozwija państwo w postaci osad robotniczych, obok wielkich placów
budowy świątyń i nekropoli. Niektóre z tych skupisk są ściśle wyodrębnionymi dzielnicami miasta,
jak w Lahun, inne zwartymi, samodzielnymi osiedlami, np. w Tell el-Amarna i Deir el-Medina.
Chodzi tu o rodzaj getta dla rzemieślników, artystów i urzędników, którzy mogli poznać tajemnice
budowy świątyń, grobowców i pałaców.
Osadę robotniczą odsłonięto w Del el-Medina obok nekropoli w Tebach Zach. Jest to osada z
czasów Ramessydów, którzy w pobliżu wznosili swoje świątynie grobowe (Medinet Habu). Areał
liczący około 145x50 m okala dopasowany do ukształtowania tereny mur z jednym ściśle
strzeżonym wejściem. Przy kilku wąskich uliczkach stłoczonych jest ok. 70 domów szeregowych,
w których za Ramzesa II żyło ok 120 rodzin.
Domy mają szerokość 4-9 m i długość 10-18 m. miejscami nawet 30 m. Rzuty domów wskazują
podobieństwo, ale bez schematyzmu. Pomieszczenia są uszeregowane jedno za drugim w 3-4
strefach: kuchnie i spiżarnie leżą na końcu Wentylacja i oświetlenie są słabe, ale w gorącym i
słonecznym Egipcie nadmiar światła i tak nie jest pożądany; wystarczają nieliczne wysoko
umieszczone okna lub luki oświetleniowe w tarasowych dachach.
Wyższe klasy ludności mieszkają w obszernych domach z dziedzińcem, których typy rozwinęły się
z wiejskiej zagrody. Umożliwiają one indywidualne rozplanowanie sekwencji pomieszczeń. Jednak
przy silnym tradycjonaliz
mie Egipcjan niektóre podstawowe elementy pozostają prawie nie
zmienione. Najważniejsza jest strefa centralna z domem pana , do którego z bok zwykle przylega
dom pani.
Dom pana jest zorientowany na pn, na główny dziedziniec. Tuż za otwartą halą kolumnową leży
poprzeczna sala reprezentacyjna, dalej główne pomieszczenie  zwykle cztero -kolumnowa sala
hypostylowa. Za nią na osi środkowej są apartamenty mieszkalne.
Uzupełnieniem rozplanowania domu są pomieszczenia boczne, sypialnie, łazienka i pomieszczenia
pomocnicze.
Na dużych działkach jest jeszcze ogród ze stawem i pawilonem ogrodowym. Także duże domy
usytuowane poza miastem i w mieście różnią się obszernością, ale prawie zawsze od świata
zewnętrznego odgradza je mur.
W Egipcie król jest uważany za panującego boga.
Architekturze pałacowej przypada więc we wczesnym okresie główna rola w kształtowaniu
egipskiej architektury w ogóle.
Wczesną formę pałaców daje się w przybliżeniu zrekonstruować na podstawie grobowców,
sarkofagów i stel Starego Państwa, na których umieszczono wizerunki architektury pałacowej.
Fronty zewnętrzne wielkich mastab i licznych sarkofagów są często ukształtowane jako fasady
pałacowe z przypominającymi wieże występami muru.
Architektura świecka pierwszych dynastii, której obraz wyłania się z przedstawień na grobowcach,
ugruntowała charakter i samoistność architektury egipskiej.
Już w tych wczesnych budowlach występują detale, które aż do okresu póz
nego będą określać
kształt architektury egipskiej: wysoko pod dachem okratowane okna, stropy belkowe, formy
kapiteli i gzymsów. Jest to obraz architektury reprezentacyjnej jeszcze mało zróżnicowanej ale
odpowiadającej wymogom klimatu i rodzimym materiałom budowlanym. Dzięki zastosowaniu
lekkiego materiału organicznego oraz barwnej, jasnej dekoracji nabiera ona uroczystego i
jednocześnie pogodnego charakteru.
Etapy dalszego rozwoju architektury pałacowej są trudno uchwytne. Architektura sakralna i
grobowa przybiera własną, odrębną postać i pozwala tylko na wysnuwanie ogólnych wniosków.
Dopiero z Nowego Państwa odkopano fragmenty ruin, przede wszystkim budowli z XVIII dynastii
w Tebach z Tell-el-Amarna.
Pałac Amenhotepa III w Malkata na zach skraju Teb powstaje stopniowo w czasie długiego
panowania tego króla i jego żony Teje.
Znacznych rozmiarów kompleks składa się z grup obszernych, zazębiających się budynków,
zgrupowanych wokół rozległych dziedzińców, reprezentacyjnych pałaców i ogrodów.
Centrum założenia jest wielki wydłużony dziedziniec. Otaczają go luz
no powiązane bloki
budynków czterech pałaców z przybudówkami. Na pd zach znajduje się strefa mieszkalna dla
wysokich dostojników. Na pn zespól zamyka świątynia boga państwowego Amona. Część
budynków między wielkim dziedzińcem a świątynią służy do celów reprezentacyjnych państwa, jak
zwarty kompleks otaczający wysoki pawilon audiencyjny, a część do zagospodarowania i
utrzymania terenu pałacu, jak grupy budynków przeznaczone dla rzemieślników, służby, straży i na
warsztaty.
Pałac królewski, główny budynek pd grupy, składa się dwóch bardzo różnych sekwencji
pomieszczeń. Północna, będąca połączeniem rozmaitych sal tronowych audiencyjnych, służy celom
państwowym. Jej układ wydaje się ukształtowany bardziej przez praktykę wszechstronnej
działalności władzy niż przez potrzeby reprezentacji. Natomiast południowa część prywata
zaskakuje ściśle symetrycznym rozplanowaniem głównych pomieszczeń.
Wzdłuż długiej centralnej hali kolumnowej leżą z obu stron jednakowe grupy czterech pomieszczeń
 apartamentów służących aktualnym faworytom z królewskiego haremu za mieszkania. Na końcu
znajduje się właściwy apartament mieszkalny króla z prywatną salę tronową, przedpokojem,
sypialnią i łazienką. Tutaj, gdzie król staje się osobą prywatną, do architektury pałacowej zostały
włączone elementy domu pana. Pałac królewski jest powiązany z innymi budynkami za pomocą
przejść; prowadzą one od pomieszczeń państwowych w głównej części budowli do pałacu
środkowego i wielkiego dziedzińca, od części prywatnej do pałacu południowego królowej i do
skrzydła gospodarczego.
Pałac w Malkata jest najwcześniejszym pałacem Nowego Państwa. Istotne części jego założenia są
wzorem przy projektowaniu póz
niejszych pałaców, jak Tell el-Amarna albo świątyń grobowych
XIX i XX dynastii.
Architektura sakralna powstaje z potrzeby szukania pomocy u Bogów.
Temu celowi służy kult sprawowany w dużych i małych świątyniach z udziałem licznych kapłanów.
Świetnie zorganizowane hierarchie kapłanów spełniają kilka ważnych funkcji:
1. stanowią domową służbę bogów, sprawując kult stosownie do pory roku i dnia;
2. zarządzają nadanymi świątyniom wielkimi posiadłościami ziemskimi i gromadzą ich plony
3. utrzymują archiwa, biblioteki, szkoły i warsztaty.
Dla wszystkich tych funkcji wznoszone są budynki, które w wypadku wielkich okręgów
świątynnych składają się na całe dzielnice miast; domy mieszkalne od domu szeregowego do
pałacu, magazyny, warsztaty, budynki administracyjne. Wśród nich dominują wielkie budowle
właściwych świątyń, jednej lub kilku, w otoczonym murami świętym okręgu.
Wiele z tych okręgów jest połączonych między sobą systemem świętych dróg, którymi w wielkie
święta, np. na Nowy Rok, po żniwach lub przy okazji jubileuszy panujących, posuwają się procesje.
Stanowią one orszak posągu boga, udającego się na wędrówkę w swojej świętej barce.
Najważniejszym z tych procesji lądowych i wodnych przewodzi sam faraon. Przystanki po drodze
są oznaczone pawilonami  stylizowanymi stacjami na barki, przed którą na każdy postoju
odprawia się uroczystą ceremonię składania ofiar. Tak np. posąg bogini Hathor ze świątyni w
Denderze pokonuje Nilem odległość ponad 100km do świątyni Horusa w Edfu, aby tam obchodzić
święte gody.
Szczególnie gęsta sieć dróg łączy wielką swiątynię Amona z Karnaku z jej sąsiednimi świątyniami i
świątynią w Luksorze. Kilka z tych dróg, w formie szerokich, obsadzonych palmami alei sfinksów,
przecina teren miasta Teb. Z Karnaku prowadzi też droga do nekropoli Teb Zachodnich i Doliny
Królów z grobowcami faraonów.
Założenie świątyni grobowej Hatszepsut jest zorientowane na przyjęcie świętej barki;jego oś to  w
linii powietrznej  przedłużenie głównej osi Karnaku.
Świątynia Amona w Karnaku jest rozbudowana przez wiele stuleci od Średniego Państwa i staje się
świątynią państwową. Wraz z awansem książąt Teb do godności królewskiej Dla niego i jego
boskiej rodziny zostaje wzniesiony w centrum miasta Teb dzisiejszym Karnaku, kompleks trzech
okręgów świątynnych.
Najmniejszy z nich, okręg Montu, pod względem wielkości i wyposażenia może być uważany za
typ zwykły. Kombinacja świątyni głównej, mniejszej i kaplicy powtarza się w większej skali w
okręgu Mut, żony boga Amona. Główną świątynię tego okręgu wzniesioną przez Amenhotepa III,
częściowo otacza święte jezioro. Oprócz niej w obrębie muru okalającego okręg stoją jeszcze dwie
mniejsze świątynie: Amenhotepa III i Ramzesa II.
Wielka świątynia Amona, zwana Tronem Świata, pod względem wielkości nie daje się porównać z
żadnym podobnym obiektem. Pod rządami wielu dynastii wokół zaburzonej świątyni z czasów
Średniego Państwa powstają sekwencje otwartych i zamkniętych przestrzeni o ogromnych
rozmiarach. Na osi głównej wznosi się sześć par pylonów. Między pylonami II i III za Ramessydów
na miejscu otwartego dziedzińca zostaje wybudowana wielka sala hypostylowa o 134 kolumnach.
Od tyłu główną świątynię zamyka świątynia jubileuszowa Totmesa III.
Do dziedzińca z dwoma obeliskami za wielką salą hypostylową dochodzi z boku od strony okręgu
Mut druga oś główna, która również się składa z sekwencji monumentalnych dziedzińców i
pylonów. Na tej drodze procesyjnej para bogów porozumiewa się ze sobą. Z boku do niektórych
dziedzińców są dobudowane kolejne budynki kultowe, np. świątynia Ramzesa III, potrójna
świątynia barki wzniesiona przez Settiego II, świątynie święta Sed Totmesa III i Amenhotepa III.
Spośród wielu dalszych budynków sakralnych w obrębie głównego okręgu odkopano dotychczas
świątynie boskiego dziecka Chonsu, Ptaha Ozyrysa i Opet, jak również następne budowle Ramzesa
III, Psametyka i Taharki.
Część tych budowli otaczała duże, prostokątne święte jezioro. Masy gruzów wypełniające okręg
Amona każą przypuszczać, że wokół świątyni głównego boga były skupione mniejsze świątynie i
kaplice dla prawie wszystkich ważniejszych bogów.
Świątynia egipska jest domem bóstwa, uosobianego przez posąg boga stojący w sanktuarum.
Dostęp do niego ma tylko król, jako jeden z bogów i kapłani jako domowa służba boga.
Lud pozostaje wykluczony. Nie istnieje nauka, którą należałoby głosić zgromadzonej wspólnocie.
Świątynia przedstawia symbolicznie świat(tzn. Egipt) jako mieszkanie bogów albo  boski
horyzont .
Program przestrzenny jest podporządkowany praktycznej służbie świątynnej z jej
skomplikowanymi obrzędami. Jeśli rozszerza się program teologiczny w związku ze
wzrostem(politycznego) znaczenia boga lub przyjęciem innych bogów do  wspólnoty rodzinnej
świątyni, trzeba tę ostatnią rozbudować lub wznieść od nowa. Wtedy część starej świątyni są
starannie włączane do nowej. Prawie wszystkie wielkie budowle sakralne pochodzą z Nowego
Państwa. Budowle wcześniejsze dają się zrekonstruować tylko fragmentarycznie z gruzów
póz
niejszych świątyń, w które zostały wkomponowane.
Wczesne świątynie, małe kaplice z drewna trzciny i gliny, zaginęły bez śladu. Można zakładać, że
ich tradycje żyją dalej w architekturze sakralnej Nowego Państwa, podobnie jak wczesne techniki
budowlane trwają nada w formach epok póz
niejszych.
Ważnym etapem rozwoju architektury w Starym Państwe są świątynie piramid. Ze Średniego
Państwa poza grobowacami zachowały się tylko niewielkie budowle z początku Nowego Państwa.
Mogłoby się to odnosić do większości budowli, np. do świątyni Amona w Karnaku, której ruiny są
otoczone przez ogromną świątynię Nowego Państwa.
Zasadnicza koncepcja świątyni pozostaje niezmienna przez wiele stuleci Nowego Państwa i okresu
póz
nego i ulega modyfikacjom zależnie od programu i stylu epoki. Świątynia egipska jest
budynkiem kierunkowym, którego oś przechodzi przez całą długość aż do sanktuarium.
Świątynia składa się przeważnie z trzech głównych odcinków. Są to:
1. pylony wejściowe z bramą, za nią dziedziniec z reguły otoczony kolumnadą;
2. otwarty na dziedziniec przedsionek lub zamknięty hypostyl, często kombinacja obu
3. wnętrze świątyni z kaplicami, zakrystiami i obejściami. W centrum sala świętej barki lub
posąg boga jako miejsce najświętsze
Układ ten opiera się na schemacie domu mieszkalnego z dziedzińcem, portykiem kolumnowym,
salą szeroką i długą. Droga do sanktuarium wiedzie przez liczne bramy. Następujące po sobie
pomieszczenia otwarte i zamknięte wywołują wrażenie rytmu ścieśnienia i rozszerzenia,
podkreślone jeszcze przez urozmaicone oświetlenie, stopniowane od jasności dziedzińca z ostrym
światłocieniem, przez półmrok hypostylu do ciemności panującej w miejscu najświętszym. Zależnie
od wielkości budowli rytm ten jest redukowany do niewielu taktów. (Karnak:świątynia Mut) albo
potęgowany przez powtórzenia (Karnak: wielka świątynia Amona, Medinet Habu: świątynia
grobowa).
Świątynia Horusa w Edfu, której budowa rozpoczęta w 237 p. n. e. za Ptolemeuszy, jest
przejrzystym przykładem wielkie świątyni o typowym podziale.
Za og romnymi pylonami rozciąga się dziedziniec kolumnowy, a za nim przedsionek, któremu
wsokie, kamienne bariery nadają pozór niemal zamkniętego wnętrza. Sala hypostylowa jest
stosunkowo nieduża, ale ze swoimi 12 kolumnami stanowi wyraz
nie wydzieloną część. Za kolejną
pozbawioną podpór salą poprzeczną leży główna sfera świątyni z salą barki, otoczoną wieńcem
kaplic i inych pomieszczeń kultowych. Oś przejścia jest jasno wodrębniona przez następujące po
sobie bramy i poszerzone przestrzenie między kolumnami.
W świątyniach grobowych oddaje się część faraonowi, oraz bogom, do których rodziny on należał.
Za życia władców świątynie grobowe służą jako świątynie bogów. Są elementem systemu świętych
dróg, procesji z kultowymi posągami i uroczystości z okazji wielkich świąt.
Świątynia grobowa Ramzsa III w Medinet Habu  ostatnia wielka budwola monumentana
Ramessydów  jest kombinacją świątyni, pałacu i twierdzy; warownią królewskiej potęgi w obrębie
krozległego miasta umarłych w Tebach Zachodnich.
Pierwsza wielka architektura Egiptu powstaje nad grobowcami królów. Pogląd, że śmierć oznacza
przejście do innej trwalszej formy istnienia, sprawia, że u Egipcjan następuje przyporządkowanie
podziemnemu grobowcowi symbolicznego domu na ziemi.
Stopniowo budynek naziemny przybiera kształt mastaby. Jest ona wydłużona, ma płaski, lub płasko
sklepiony dach i pionowe lub lekko ukośne ściany z suszonych cegieł.
Wersja monumentalna takiego grobowca pozostaje zastrzeżona dla zmarłych wysokiego rodu.
Za panowania I dynastii królewskie mastaby przybierają duże rozmiary. Widoczna podbudowa
składa się z płaskiego cokołu z uszeregowanymi obok siebie stylizowanymi głowami byków.
Ściany zewnętrze są często plastycznie podzielone wieżowymi występami i niszami, pod wpływem
architektury pałacowej z tego samego okresu, a być może mezopotamskiej architektury sakralnej.
Fasada pałacowa znajdująca się na mastabie świadczy o funkcji grobowca, jako wiecznej rezydencji
władcy.
Wnętrze zawiera niekiedy ponad 50 większych i mniejszych pomieszczeń w układzie
symetrycznym, skupionym wokół centrum. Są to przede wszystkim magazyny na potrzeby
zmarłego.
Wzdłuż zewnętrznego muru obwodowego znajdują się proste groby szeregowe członków świty i
sług faraona.
Przekształcenie tradycyjnego grobowca królewskiego dokonuje się nagle za sprawą piramidy
schodkowej Dżesera. Za jej budowniczego uważa się Imhotepa, kanclerza i naczelnego architekta
faraona.
Dla boskiego faraona mastaba wydaje się już być niedopowiednią. Początkowo grobowiec Dżesera
jest budowany w formie mastaby z kamienia naturalnego. Po dodaniu dwóch warstw zewnętrznych
powstaje na niej czterostopniowa budowla o wysokości około 42 m, która w ostatnim etapie
budowy zostaje poszerzona do ok. 100 m i mając 6 stopni osiąga 60m wysokości.
Wielka piramida schodkowa jest centralną cześcią rozległego okręgu sakralnego. Obok
monumentalnie powiększonych elementów architektury sepulkralnej znajdują się tu formy
pochodzące z doczesnej rezydencji: kamienna architektura imituje budynki drewniane, z suszonej
cegły i trzciny. Kompleks łączy dotychczasowe formy i techniki w pierwszy ogólnoegipski kanon,
którego elementy zachowują aktualność do końca Nowego Państwa. Jednocześnie rozwijają się
tutaj eksperymentalne techniki budownictwa kamiennego.
Klasyczna piramida to prosta bryła geometryczna: podstawa jest kwadratowa, wierzchołek leży na
prostej przechodzącej przez środek podstawy, a 4 boczne ściany mają kształt trójkątów
równoramiennych. Piramida w takiej postaci jest tworem IV dynastii i służy za grobowiec boskim
faraonom Starego Państwa.
Egipcjanie nie osiągnęli jednak tej formy od razu. Historyczny proces dochodzenia do niej zaczyna
się od wspomnianej powyżej schodkowej piramidy Dżesera w Sakkarze. Budowle wzniesione po
niej pozostają nieukończone. Król Snofru eksperymentuje z trzema piramidami:
łamaną w Dachszur, która od połowy wysokości zmienia kąt nachylenia ścian z 54 do 43 stopni,
sąsiednią czerwoną piramidą oraz nieukończoną budowlą w Medum, której próbowano nadać
schodkowy kształt przez póz
niejsze dołożenie zewnętrznych warstw bloków, które jednak się
osunęły.
Piramidy w Gizie cechuje większy kąt nachylenia, wynoszący 52 stopni, czemu zawdzięczają
wyraz
nie większą wysokość i klasyczne proporcje. Następcy budują skromniej i nie tak
perfekcyjnie, co wynika z teologicznych przemian kultu Re ale i ze zrozumienia, że kontynuacja
szalonej działalności budowlanej musi doprowadzić państwo do ruiny.
Piramida dominuje nad przynależnym świętym okręgiem  kompleksem piramidy.
Rezygnuje się z monumentalnego naśladownictwa całej rezydencji wokół grobowca faraona. Z
wielu elementów zespołu pozostaje sama piramida, czasem z piramidami satelitarnymi na tarasie,
oraz świątynia grobowa. Zespół uzupełnia dolna świątynia na pograniczu terenów uprawnych i
pustynnych, przy której przybija do brzegu płynąca odnogą Nilu barka zmarłego; kryta pochylnia
prowadzi do świątyni grobowej przez piramidę.
W Gizie najlepiej zachował się zespół Chefrena. Świątynia dolna i grobowa są z zewnątrz zwartymi
masami kamiennymi o ukośnych ścianach. Pomieszczenia wewnętrzne, a szczególnie sala szeroka i
długa, z ich monolitycznymi, granitowymi filarami, wyglądają jak wykute z jednej bryły skalnej.
Jednakową w obu świątyniach sekwencję pomieszczeń uzupełnia w świątyni grobowej odgrodzony
od świata zewnętrznego dziedziniec ofiarny, za którym w 5 kaplicach zmarły faraon odbiera cześć.
Wąski korytarz prowadzi do podnóża piramidy. Tam stoi prosty ołtarz ofiarny, bezpośrednio
połączony z piramidą.
Cechą tej architektury grobowej są ślepe wrota i częste załamania kierunku wewnętrznych
korytarzy, aby chronić grobowce przed rabusiami.
Kult zmarłych na przestrzeni całej historii egipskiej pozostaje głównym składnikiem religii.
Ważnym etapem rozwoju architektury sepulkralnej są grobowce skalne. Pierwsze z nich powstały
dla nomarchów z okresu IV dynastii.
Do grobowca wchodziło się przez mały dziedziniec, czasami także przez fronton z kolumnami lub
filarami, za którym znajdowało się pomieszczenie kultowe. Z czasem miało ono sklepiony strop,
wsparty na kolumnach palmowych lub lotosowych. To właśnie tutaj członkowie rodziny składali
ofiary dla zmarłego. Właściwa komora grobowa z sarkofagiem była ukryta w tylnej części
wykutego w skale korytarza. Królewskie grobowce skalne miały o wiele bardziej skomplikowany
układ wewnętrzny. Długie korytarze i klatki schodowe, połączone licznymi komorami, prowadziły
głęboko do skały. Ściany były dekorowane reliefami lub malowidłami. Przykładem grobowca
wyróżniającego się monumentalną wielkością i bogactwem dekoracji jest grób Seti I, który
reprezentuje najpełniejszy rozwój królewskiego grobowca okresu Nowego Państwa, będąc r
ównocześnie najdłuższym, najgłębszym oraz najbardziej zaawansowanym, niemal ukończonym ze
wszystkich grobów w Dolinie Królów. Jest on w pełni pokryty licznymi dekoracjami. W komorze
grobowej Belzoni znalazł kalcytowy antropoidalny sarkofag oraz fragment skrzynki kanopskiej,
zdobiące obecnie Muzeum Soane w Londynie.